-1-  

   

Dit essay is afkomstig uit ‘Guilty Pleasure en vier andere essays over het metamodernisme in het hedendaags theater’, waar ik in 2013 mee afstudeerde aan de schrijfopleiding van

de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht.

Meer informatie over het metamodernisme kunt u vinden op www.metamodernism.com. Als u de hele scriptie wil lezen kunt u mij mailen op elly.scheele@gmail.com

ELLY SCHEELE

Guilty pleasure over ironie en oprechtheid

Het klassieke drama is al lang niet meer in staat om een hedendaagse publiek te behagen. Ze is ontstaan in een andere wereld, waarin onze huidige beeldcultuur, onze gefragmenteerde samenleving en onze geglobaliseerde maatschappij nog niet bestond. Al aan het einde van de negentiende eeuw moesten de toneelschrijvers het klassieke drama ombuigen om het voor hen

nog bruikbaar te maken1. Schrijvers als Tsjechov, Ibsen, Sartre en Brecht stortten zich op nieuwe genres om hun ervaringswereld uit te drukken in een theatrale vorm. Monologen, eenakters, episch theater en het existentialistische drama boden voor hen een uitweg, maar waren volgens Hans Thies-Lehmann de laatste reddingspogingen van het dramatische theater. Hij betoogt dat het klassieke drama vanaf de jaren tachtig wordt ingehaald door het postdramatische theater.

Het postdramatische theater legt de nadruk op het beeld in plaats van de tekst2. Ze maakt meer gebruik van disciplines buiten het theater, zoals beeldende kunst, dans, muziek, media en noemt zich vaker een performance dan theater. Door middel van gefragmenteerde voorstellingen die geen logisch, dramatisch verloop hebben, kan de postdramatiek veel beter uitdrukking geven van onze huidige samenleving. Het loont tegenwoordig niet meer om theater te maken vanuit een tekst. Zeker niet als de tekst alle andere disciplines ondergeschikt maakt en de vorm alleen de tekst mag ondersteunen. Het publiek zal zich vervelen en zal zich niet herkennen in een dramatische tekst die een logische structuur heeft. De wereld is immers niet logisch en het leven slingert je van de ene rol naar de andere. Ook is het anno 2013 not done om het publiek te ontkennen. Het publiek is zo getraind in het kijken naar films en tv-drama, dat het idioot is om van een dergelijk publiek te

                                                                                                                           

1 Claire Swyzen en Kurt Vanhoutte, Het statuut van de tekst in het postdramatische theater (Brussel, 2011), p. 9. 2 Ibidem.

-2-  

verwachten dat zij bij een live-performance vergeten dat ze naar acteurs op een podium kijken. De immersieve werking van film of tv is immers veel groter en zelfs in die media wordt de vierde wand al regelmatig doorbroken. Door de vierde wand gesloten te houden in het theater, beledig je de creatieve intelligentie van het publiek. Hopeloos verouderd Het is dus onmogelijk dat een stuk als Gif van Lot Vekemans succes heeft in onze tijd3. Het stuk volgt maar twee mensen, een man en een vrouw die elkaar weer ontmoeten na negen jaar. Ze hebben een zoon verloren en konden niet met het verdriet (van de ander) omgaan, waardoor ze uit elkaar zijn gegaan. De man en de vrouw praten met elkaar in een sober decor, er wordt één lied zongen en dat is alles wat het publiek krijgt voorgeschoteld als het aan de tekst lag4. Het stuk heeft een logisch verloop, verspringt niet van locatie, nauwelijks van tijd en de vierde wand wordt niet doorbroken. Daarbij komt, dat deze personages universeel moeten zijn, ze heten 'Hij' en 'Zij' en we krijgen zo min mogelijk te weten over hun levens, beroep of afkomst. Maar deze universele man en vrouw zijn wel toevallig slim, welbespraakt en kunnen zich een huisje in Frankrijk en therapie veroorloven. Met een vertelling vanuit het blanke, westerse, welvarende perspectief, kun je in een multiculturele samenleving echt niet meer aankomen. Een hopeloos verouderd stuk, gedoemd om te falen in de 21e eeuw.  

ZIJ:     Weet  je  wat  ik  vreemd  vind?  

Dat  dingen  pas  gebeuren  als  het  je  niet  meer  uitmaakt  

Als  je  het  eigenlijk  niet  meer  nodig  hebt  

HIJ:     Heb  je  het  over  mij?  

ZIJ:     Ook  

HIJ:     Dus  het  maakt  je  niet  uit  dat  ik  er  ben  

ZIJ:     Dat  zeg  ik  niet  

HIJ:     Dat  zeg  je  wel  

ZIJ:     Maar  dat  bedoel  ik  niet  

HIJ:     Je  hebt  me  niet  meer  nodig  

ZIJ:     Nee  

Dat  is  toch  positief?  

Als  je  iets  niet  meer  nodig  hebt  

Als  je  zonder  iets  kan?  

Niet  afhankelijk  bent?  

                                                                                                                           

3 Gif is op 18 december 2009 in première gegaan in de Minnemeers te Gent als productie van NTGent. 4 Regisseur Johan Simons heeft in zijn versie o.a. een operazanger in het publiek, een draaiend decor en een regenbui aan het stuk toegevoegd.

-3-  

Ik  bedoel  dat  positief  

HIJ:     Maar  ben  je  dan  wel  of  niet  blij  dat  ik  er  ben?  

ZIJ:     Ik  ben  heel  blij  dat  je  er  bent  

Dat  wij  hier  nu  zijn  

Samen  

Aangespoeld  

Bij  wijze  van  spreken  dan  

HIJ:     Voel  jij  je  aangespoeld?  

ZIJ:     Nou  ja,  nee  

Op  een  bepaalde  manier  …  wel  ja  

HIJ:     Op  wat  voor  een  manier  dan?  

ZIJ:     Gewoon  

Nou  ja  

Vergeet  dat  ik  het  gezegd  heb  

Het  is  meer  metaforisch    

(uit:  Gif  van  Lot  Vekemans)5

Gif ontving in 2010 de Taalunie Toneelschrijfprijs. Het stuk is inmiddels in zes verschillende talen vertaald en wordt met succes opgevoerd en hernomen in de verschillende landen. De recensies loven haar realisme in taal en de regisseur Johan Simons (die de Nederlandse en Duitse versie van Gif heeft geregisseerd) laat zijn regie duidelijk bepalen door de tekst. Lot Vekemans schreef met Gif een vlijmscherp stuk tussen twee mensen die eerlijk willen zijn, elkaar bestoken met verwijten, die elkaar niet los kunnen laten en elkaar hartstochtelijk haten. Ze vinden elkaar nooit in de rede of in begrip, ze vinden elkaar misschien in de esthetiek van muziek. Met Gif kiest Vekemans radicaal voor het klassieke drama. Drama dat weer draait om het individu, het echte individu met echte problemen. Zonder dat de vierde wand wordt doorbroken, zonder dat het drama aan zichzelf refereert, zonder dat de eenheid van tijd, plaats en handeling wordt doorbroken. Vekemans creëert met Gif een micro-samenleving die iets durft te zeggen over onze samenleving, zonder dat ze hem letterlijk kopieert6. De 'Zij' en 'Hij' kunnen voor alle mensen staan die iets dergelijks hebben meegemaakt. De onmacht om te communiceren of met rouw om te gaan is in dit stuk realistisch neergezet en geeft de toeschouwer de gelegenheid om zich te kunnen identificeren met de personages en hun

                                                                                                                           

5 Lot Vekemans, Gif (Amsterdam, 2008) p. 10, 11. 6 Birgit Schuhbeck, 'Less art, more substance. New tendencies in contemporary theatre' Notes on Metamodernism www.metamodernism.com (22 februari 2012).

-4-  

situatie. Dit stuk raakt mensen en durft ethische vragen aan de kaak te stellen. Hoe maakbaar is je verdriet? Hoe lang mag rouw duren? Wanneer mag je opnieuw beginnen? En het werkt. Ook in deze tijd, misschien zeker in deze tijd. De kracht van het narratief, van het goed geconstrueerde verhaal zal namelijk nooit echt verdwijnen. De focus lag vanaf de jaren tachtig in veel stukken inderdaad meer op het beeld en gefragmenteerde verhalen, maar inmiddels is het de trend om in het theater terug te grijpen op een goed verhaal, op de tekst. De klassieke dramaturgie heeft immers eeuwenlang het publiek behaagd en haar op het puntje van haar stoel laten zitten. Het zou bizar zijn om alle ervaring op het gebied van verhalen aan de kant te schuiven, omdat we nu “verder” zouden zijn dan het drama: postdrama. Het theater zonder dramatisch stuwende kracht bleek niet lang houdbaar en heeft (zo lijkt het) in twintig jaar tijd haar eigen grenzen verkend om vervolgens weer terug te komen bij teksttheater. We lijken na een tijd van apathisch theater, waarin alle immersieve krachten of kansen tot identificatie werden buitengesloten, weer behoefte te hebben aan sterke narratieven die ons iets lijken te vertellen over mensen in plaats van over kunst. Of zoals dramaturge Birgit Schuhbeck betoogt in haar artikel op Notes on metamodernism

“Nowadays,   theatre   understands   itself   again   as   a   critical   force   that   reveals   and   deals  

with   society`s   hidden   power-­‐structures,   instead   of   simply   giving   up   in   face   of   an  

overcomplicated  world.”7

Gaan we dan gewoon weer terug naar hoe het was? Heeft de klassieke dramaturgie zichzelf bewezen als de oppervorm en was de postdramatiek een extreem, maar vluchtig tussendoortje? Postdramatische technieken In 2009 werd het stuk The Broken Circle Breakdown featuring the Cover-ups of Alabama, geschreven door Johan Heldenbergh en Mieke Dobbels, genomineerd voor de Taalunie Toneelschrijfprijs. Dit stuk heeft hetzelfde thema als Gif. Het gaat ook over twee mensen, een man en een vrouw die een kind hebben verloren en die niet met het verdriet om kunnen gaan. De vrouw heeft besloten om een einde te maken aan haar leven en we maken haar laatste avond mee. Ook deze mensen beschuldigen de ander ervan verkeerd om te gaan met rouw en we zien hetzelfde spel van mensen die elkaar haten, maar elkaar niet los kunnen laten. De toon en de stijl van dit stuk zijn echter totaal anders dan Gif. De personages Didier en Elise, alias Monroe en Alabama, spreken in het Gentse dialect tegen elkaar, maar ook rechtstreeks tegen het publiek. Zij zijn niet zo universeel als 'Hij' en 'Zij', integendeel, zij zijn erg specifieke personages die een extreme voorkeur voor de Amerikaanse countrymuziek en -cultuur hebben. We krijgen daarnaast veel meer te weten over de familiegeschiedenis van Alabama. Tussen de

                                                                                                                           

7 Birgit Schuhbeck, 'Less art, more substance’.

-5-  

monologen tegen het publiek en de dialogen tussen de personages, worden er countryliedjes gespeeld en gezongen door de personages en een vierkoppige band, die ook een kleine rol hebben en in kostuum op het podium zitten. Alabama:     Wat   verwacht   ge   nu   van  mij?   Mijn   overgrootmoeder   is   't   eruit   gestapt,  

mijn  grootvader   is   't   eruit   gestapt.  Mijn  vader   is   't   eruit   gestapt.  Het   zit  

in   de   genen   zeker?  Waar   zoudt   ge  willen   da'k   ik   de   kracht   vind   om...   Ik  

heb   geleefd   gelijk   stro.   Stro,   dat   brandt   goed,   maar   't   is   ook   rap  

uitgebrand.

 

[Hoeden  aan]  

Kom  't  is  feest.

[Muziek  –  Will  the  circle  be  unbroken]

I  was  standin  by  me  window  on  a  cold  and  cloudy  day

When  I  saw  the  hearse  come  rollin

for  to  carry  my  mother  away

Will  the  circle  be  unbroken,  by  and  by  Lord  by  and  by

Theres  a  better  home  awaitin,  in  the  sky  Lord  in  the  sky

I  told  the  undertaker,

“Undertaker,  please  drive  slow,

For  this  body  you  are  haulin'  Lord

I  hate  to  see  him  go”.  

(uit: The Broken Circle Breakdown featuring the Cover-ups of Alabama van Johan Heldenbergh en Mieke

Dobbels)8

Broken Circle Breakdown maakt dankbaar gebruik van de technieken van de postdramatiek. De personages breken door de vierde wand, gaan van lied naar dialoog naar monoloog, zonder dat de inhoud verloren gaat, zonder dat het over kunst zelf gaat. Dat wil zeggen dat de vorm niet het onderwerp wordt, zoals dat in postdramatische voorstellingen nog vaak het geval was.

                                                                                                                           

8 Johan Heldenbergh en Mieke Dobbels, The Broken Circle Breakdown featuring the Cover-ups of Alabama (première Gent, 2008), p. 3.

-6-  

Alabama:     En   Belleke   had   zeer   en  was   bang   en   lag   daar   aan   tubekes   en   buizen   en  

machines.   Ze   had   zonen   plakker   op   haar   borst.   Ze   hadden   daar   nen  

goeien  ader  gevonden.  En  elken  dag  werd  dienen  plakker  daar  nen  keer  

of  drie  afgerukt.  Alles  werd  nen  keer  gecontroleerd  en  dan  werd  d'er  op  

dezelfde   plaats   nen   nieuwen   plakker   opgezet.   En   dat   begon   te   irriteren  

en  op  nen  dag  was  dat   echt   een  open  wonde.  En   toch  drie  keer  per  dag.  

Snok,   een  beetje   ontsmetten,   plak.  Madam,   ik   kan  dat   niet   in   haren   arm  

steken   want   ze   is   wat   te   wild,   hen,   's   nachts.   Ja,   kijk.   Snok.   Geen  

uitzonderingen.   Ontsmet,   plak.   Kunt   ge   haar   zo   geen   plakkers   geven  

voor  brandwonden.  Dat  magge   'k   ik  niet  beslissen.  Dan  zou  den  dokteur  

van   de   brandwondenafdeling   moeten   komen.   Wel   dat   hij   dan   komt.   De  

volgende  keer.  Wanneer  komt  dienen  dokter  van  de  brandwonden?

Jock:       Ah.  Ja,  we  hebben  hem  nog  niet  kunnen  bereiken.

Alabama:     Ge  zijt  't  vergeten  hen?

Jock:       Madam,  't  is  niet  dat  wij  verder  geen  werk  hebben

Monroe:     Regel  twee:  de  zieksten  worden  't  eerst  geholpen.

Alabama:     Dat   is   niet   meer   dan   logisch.   En   Milan   is   vannacht   moeten   verhuizen  

naar   intensive  care.   Ik  heb  de  papa  van  Milan  gezien  dienen  ochtend  om  

zijn   beerkes   en   zijn   kaartjes   te   komen   halen.   En...   Luistert   zuster,   gij  

gaat  nu  bellen  naar  dienen  dokter

Jock:       Dat  gaat  nu  niet  

Alabama:     't  gaat  moeten  gaan.  Nu!  Ja,  nu  onmiddellijk.  Ik  ga  mee  met  u.

Jock:       Euhm...  Den  dokter  is  op  verlengd  weekend.

Alabama:     Wat  wilde  zeggen  verlengd  weekend,  't  is  woensdag.

Jock:     Hij   heeft   't   weekend   van   Sisklimop   gewerkt   en   hij   gaat   Sinksen   ook  

doen.

Alabama:     Stuurt  dan  zijnen  vervanger.

Jock:     Hij   heeft   genen  vervanger.   Ja,   de  hoofdverpleger,  maar  die  mag  dat  niet  

beslissen.

Alabama:     Wanneer  komt  hij  terug?

Jock:       Maandag.

Alabama:     Maandag?  Hoelang  duurt  dat  zo`n  verlengd  weekend

Jock:       Hij  is  vanmorgen  vertrokken.

Alabama:     Dus  als  ge  gisteren  gebeld  had...  

-7-  

(uit: The Broken Circle Breakdown featuring the Cover-ups of Alabama van Johan Heldenbergh en Mieke

Dobbels)9

Dat muzikant Jock ineens de zuster speelt wordt niet uitgelegd of verklaard. Doordat de vierde wand vanaf het begin van het stuk is doorbroken, pikt het publiek deze personagewissel. Het wisselen van personages wordt echter nergens gethematiseerd of bevraagd, de anekdote over Belleke en haar plakker is waar dit fragment over gaat. Het publiek blijft meeleven met de karakters en het verhaal, ondanks deze vormingrepen die ons er als publiek bewust van maken dat we naar een theaterstuk kijken. Het verrijkt onze kijkervaring eerder, omdat we ons tegelijkertijd bewust zijn van de theatrale ingrepen en van onze verbeelding die ons laat meeleven met het verhaal. Dat deze theatermakers de postdramatische vormingrepen moeiteloos kunnen inzetten, zonder ze uit te leggen, is natuurlijk te danken aan de postdramatische makers. Als zij niet de grenzen van theater op een drastische manier hadden verlegd, had al het theater er nu anders uitgezien. Het is ook niet meer dan logisch dat als je de grenzen van je kunstvorm verlegd, dat het kunstwerk in eerste instantie vooral aan zichzelf refereert. Bijna alle theatervormen van nu maken gebruik van postdramatische technieken. Het amateurtoneel en jongerenproducties zetten inmiddels vaak andere disciplines in, zoals dans, muziek, poëzie en beeldende kunst om hun theaterstuk vorm te geven. Zeker in het circuit van de jongerenproducties zijn montagevoorstellingen erg in zwang. Ook in deze producties is het inmiddels van belang dat er persoonlijke verhalen van de jongeren verteld worden en dat er een (klein) narratief in de voorstelling zit. In de door Johan Simons geregisseerde voorstelling van Gif zijn er postdramatische technieken toegevoegd, zoals een operazanger die opeens opstaat in het publiek en een lied zingt voor de 'Hij' op het podium. Het feit dat dit kan gebeuren in een verder totaal gesloten, klassiek stuk, wijst er op dat de postdramatiek echt iets heeft veranderd in het theaterlandschap. Maar heeft zij alleen iets veranderd aan de vorm of ook aan de inhoud? Postmoderne ironie Het postmodernisme definieert zichzelf voornamelijk door waar het zich tegen afzet: het modernisme. Geen geloof in de vooruitgang, het failliet van de grote verhalen en het afwijzen van ogenschijnlijk eenduidige concepten als betekenis en identiteit binden de uiteenlopende filosofische werken, kunstwerken en andere uitingsvormen van deze stroming. Dat ironie een grote rol speelt in het postmodernisme, is moeilijk te betwisten. Daar komt bij dat de opkomst van ironie logisch is te verklaren. Filosofiestudent Roy den Boer onderzoekt in zijn scriptie10 het begrip ironie, zoals we het kennen van Socrates, de Romantiek en het postmodernisme. Bij alle

                                                                                                                           

9 Heldenbergh en Dobbels, The Broken Circle Breakdown, p. 10. 10 Roy den Boer, Beheerste ironie &‘New Sincerity’. Een filosofische reflectie op ‘Over het begrip ironie’ van Søren Kierkegaard. (Scriptie Wijsbegeerte Erasmus Universiteit Rotterdam, 2012).

-8-  

drie de stromingen komt hij erachter dat ironie een techniek is om afstand te doen van de bestaande werkelijkheid. Ironie breekt de werkelijkheid zoals we haar kennen af. Met bijvoorbeeld een ironische versie (een parodie) van een soap, laat je immers zien dat de soap (in de vorm die wordt geparodieerd), zijn bestaansrecht heeft verspeeld. Ironie is volgens Den Boer (en Kierkegaard met hem) uiteindelijk een doodlopend spoor, omdat de ironische toon wel afbreekt, maar niets opbouwt. Via ironie laat je vooral zien wat niet meer werkt, wat niet meer

van deze tijd is, maar niet wat er dan wel hoort te zijn11. De parodie van de soap vertelt ons niet welk soort tv-drama we wel moeten maken of kijken. “Het   doel   van   het   postmodernisme   was   om   de   eenduidigheid   van   betekenis   en   de  

mogelijkheid   van   epistemische   mogelijkheid   af   te   breken,   maar   hoe   bouw   je   dan   weer  

op?  Net   zoals   de   romantiek   geen   antwoord   had,   zo   heeft   het   postmodernisme   eveneens  

geen   antwoord.   De   aanzet   en   de   ironische   ondergang   van   de   romantiek   en   het  

postmodernisme  zijn  dus  hetzelfde,  maar  toch  is  er  een  fundamenteel  verschil   in  motief.  

De   romantiek   wilde   zich   niet   hechten   aan   één   van   de  mogelijkheden,   omdat   ze   genoot  

van  de  vrijheid  van  alle  mogelijkheid.  Het  postmodernisme  wordt  niet  gemotiveerd  door  

dezelfde  luxe,  omdat  de  postmoderne  afbraak  alle  mogelijkheid  juist  heeft  weggenomen.  

Kierkegaard   zag   al   dat   de   romantiek   uiteindelijk   dood  moet   lopen   in   verveling,   omdat  

eeuwige  mogelijkheid   leidt   tot   geen   enkel   engagement.  Het   postmodernisme   ondergaat  

een   soortgelijk   lot,   met   dien   verstande   dat   hier   geen  mogelijkheid   leidt   tot   geen   enkel  

engagement.”12  

Het metamodernisme is een reactie op het postmodernisme en het is interessant om te kijken wat er met de ironie gebeurt in deze stroming. Komt er eenzelfde soort enthousiasme als bij de modernisten voor in de plaats? Of zijn de metamodernisten weer ironisch over de postmoderne ironie? Volgens Den Boer is ironie zoiets vanzelfsprekends geworden, dat het ook in de metamoderne stroming niet weg valt te denken. Maar de metamodernen hebben een andere manier gevonden om met ironie en oprechtheid om te gaan: de zogeheten nieuwe oprechtheid of New Sincerity. Hierin schommelen de kunstenaars en filosofen constant tussen oprechtheid en ironie, twee onverenigbare polen die nooit kunnen versmelten. Zij maken gebruik van de alomtegenwoordige ironische blik om via die blik iets oprechts te zeggen. “New   Sincerity   duidt   op   een   ironische   relatie   tot   onze   oprechtheid,   maar   het   is   een  

warmere   ironie   dan   we   in   postmoderne   tijden   gewend   zijn.   (.. .)   Bij   de   nieuwe  

oprechtheid   bemiddelt   de   ironie   vanaf   het   begin   onze   relatie   tot   oprechtheid.   We                                                                                                                              

11 Ibidem, p. 13. 12 Den Boer, Beheerste ironie &‘New Sincerity’ p. 16.

-9-  

kunnen   de   ironie   niet   ontkennen   totdat   we   er   klaar   voor   zijn,   zij   is   integraal   deel   van  

onze   relatie   tot   de   wereld.   De   nieuwe   oprechtheid   kan   ironie   niet   ontkennen   of  

beheersen,  maar  zoekt  naar  een  adequate  omgang  met  de  alomtegenwoordige  ironie.”13

Een sprekend voorbeeld van deze nieuwe oprechtheid is misschien wel de guilty pleasure. Een guilty pleasure is een liefde die je voelt voor bijvoorbeeld een lied, een film, een boek of soms zelfs eten, waar je je voor schaamt. Vaak komt deze schaamte voort uit hoe het geliefde object bekend staat. Het staat bijvoorbeeld bekend als makkelijk, doorzichtig, nep, sentimenteel, oppervlakkig of fout, maar je geniet er toch van om er naar te kijken. Je bent je er vaak bij zo`n kijk/luister-ervaring heel erg bewust van, waarom het een effect op je heeft. Je herkent de trucs en technieken waardoor je precies bij die noot of dat beeld gaat huilen en toch ga je huilen. Het werk verrast je niet, maar dat vind je stiekem lekker. Als je je schaamt voor hetgeen waar je plezier aan beleeft, dan kan je dat een guilty pleasure noemen en daarmee geef je aan dat je, naast je liefde, heus wel weet dat het een makkelijk of plat werk is. We weten allemaal dat friet geen culinair hoogstandje is en dat het vooral lekker is vanwege het vet en het zout. Toch kunnen we ervan genieten alsof het drie Michelin-sterren zou moeten verdienen. Door het een guilty pleasure te noemen, voorkom je dat anderen jou veroordelen op basis van dat specifieke werk, maar beroep je hen op het gevoel van een guilty pleasure. Iedereen heeft in meer of mindere mate guilty pleasures en kan zich verplaatsen in het gevoel, terwijl hij of zij dit pleasure-gevoel bij dat specifieke object zich niet hoeft voor te kunnen stellen. “I   don’t   believe   in   guilty   pleasures.   If   you   fucking   like   something,   like   it.   That’s   what’s  

wrong  with  our  generation:   that   residual  punk   rock  guilt,   like,   “You’re  not   supposed   to  

like   that.   That’s   not   fucking   cool.”   Don’t   fucking   think   it’s   not   cool   to   like   Britney  

Spears’   “Toxic.”   It   is   cool   to   like   Britney   Spears’   “Toxic”!   Why   the   fuck   not?   Fuck   you!  

That’s  who  I  am,  goddamn  it!  That  whole  guilty  pleasure  thing  is  full  of  fucking  shit  “14

Er valt iets te zeggen voor de hypocrisie van de term guilty pleasure. Daarnaast wordt de guilty pleasure vaak uitgelegd als iets spottend of ironisch leuk vinden en daarmee het werk niet oprecht waarderen en geen eer aan doen. Ik denk echter dat met de komst van de term guilty pleasure er juist meer waardering voor het werk kan ontstaan dan voorheen. Mensen durven hun guilty pleasures nu wel aan elkaar te laten luisteren en zien, waar ze dat voor de term guilty pleasure waarschijnlijk niet durfden. Sterker nog op de radiozender 3FM is er zelfs een

programma waarin je je guilty pleasures aanvraagt en dus deelt met heel Nederland. 15 “Wat  is  jouw  guilty  pleasure  uit  de  90s?  

                                                                                                                             

13 Ibidem p. 23. 14 Dave Grohl (popmuzikant) via tumblr.austinkleon.com van schrijver/artiest Austin Kleon (Texas, 26-01-2013). 15 Onderdeel van het programma @Work van DJ Domien Verschuuren op 3FM.

-10-  

Voel   je   niet   bezwaard,  maar   gesteund   in   de  wetenschap  dat   je   niet   alleen   bent.   Slechte  

platen   worden   altijd   wel   door   iemand   geliefd   en   dus   is   het   helemaal   niet   gênant   om  

jouw  Guilty  Pleasure  met  de  buitenwacht  te  delen.”  16

 Misschien is die licht ironische blik hypocriet, omdat je niet gewoon durft toe te geven wat je mooi vindt. Maar wat als we die blik nodig hebben om het werk te waarderen? Na twintig jaar van postmoderne ironie, zijn we zo gewend geraakt aan ironisch kijken en aan de parodie, dat guilty pleasure de nieuwe waardering is geworden die dichter bij oprechte waardering ligt dan de postmoderne ironie. Broken Circle Breakdown In Broken Circle Breakdown wordt gebruik gemaakt van de nieuwe oprechtheid en het guilty pleasure-gevoel. Namelijk via de cultuur van de country. Countrymuziek is in het theater een gewaagde keuze, omdat dit in Nederland snel als low culture wordt bestempeld. Terwijl het Vlaamse en Nederlandse theater eerder als high culture wordt gezien. De esthetiek van cowboyhoeden, cowboylaarzen, line-dancing, platte Amerikaanse accenten en de sentimentele muziek worden in Europa geassocieerd met rednecks in Amerika met een sociale achterstand en een vaak ouderwetse, racistische inborst. (Ter vergelijking, in Gif geniet 'Hij' ook van muziek: een lied van de Engelse hofzanger John Dowland uit de 17e eeuw, gezongen door een operazanger). Ook het Gentse dialect heeft een low culture-effect. Hoewel Vlamingen doorgaans trotser zijn op hun afkomst en dus ook hun dialect dan Nederlanders, wordt ook daar een zwaar accent geassocieerd met dorpen, boeren en sociale achterstand. De personages in Broken Circle Breakdown gaan vol voor hun countrypassie, zij zingen de liederen en kleden zich naar het country-ideaal. Alabama draagt zelfs een over-the-top hoogblonde pruik. Daarbij blijven ze plat Gents spreken, wat op het eerste gezicht een vreemde combinatie is. Deze elementen bij elkaar zouden gauw een (postmoderne) parodie kunnen vormen: we kunnen lachen om een paar boerse Vlamingen die zich graag Amerikaans wanen en dan ook nog de low culture van Amerika kiezen om na te doen. Het wordt echter nergens een parodie, de liefde voor country wordt helemaal serieus genomen door de personages en uitgelegd. Ook de theatermakers nemen die liefde serieus en zij spelen de mooiste liedjes uit het countryrepertoire zo goed mogelijk na. Daarnaast worden de personages niet als boeren of als dom neergezet, integendeel. De personages voeren discussies over religie en rouw op erg hoog niveau en zij komen met metaforen en wetenschappelijke informatie waar je oren van gaan klapperen. Van Heldenburgh en Dobbels persifleren dus nergens de country of de Gents sprekende mensen, ze brengen er eerder een ode aan. Als lezer en kijker van dit stuk wordt je daarin in mee

                                                                                                                           

16 go.3fm.nl/90s-request/nieuws-detail/470/Wat-is-jouw-Guilty-Pleasure-uit-de-90s (27-09-2012).

-11-  

getrokken. De zaal begon in eerste instantie te glimlachen bij het heftige dialect en de eerste countryliedjes: we zijn niet gewend om dit genre serieus te nemen. Maar hoe verder het plot zich ontwikkelt, de personages complexe individuen blijken te zijn en de liedjes daadwerkelijk thematisch linken aan het verhaal, hoe meer je je gaat identificeren en mee gaat leven. Je gaat tijdens de voorstelling snappen waarom deze cultuur hen zo heeft aantrokken en wordt er zelf ook een beetje verliefd op. Uiteindelijk zat letterlijk de hele zaal te grienen om de laatste liederen en eindmonologen. Het is natuurlijk niet een nieuw verschijnsel dat een low culture oprecht wordt ingezet in het theater. Herman Heijermans voerde in zijn stukken immers ook boerenpersonages op die sociaal achtergesteld waren en met een zwaar accent praten, terwijl zij niet werden geparodieerd. Daarnaast zijn er ook een hoop parodieën van high culture geweest (bijv. Oscar Wilde) en dus is low culture niet het enige subject van spot of ironie. Wat anders is aan het inzetten van de low culture in Broken Circle Breakdown, is dat de vormelementen niet alleen worden ingezet om het personage vorm te geven of realistisch neer te zetten. De makers kiezen er, buiten het personage om, ook voor om de low culture in te zetten voor hun vertelling. De liederen vertellen ook het verhaal en daardoor werkt het sentiment wat in zo`n lied zit niet alleen op het personage, maar ook op het publiek en de makers. We krijgen als publiek niet de kans om afstand te doen van het verhaal en te denken “Oja, typisch zo`n lied wat in die cultuur als mooi wordt bestempeld”, maar we worden erin meegezogen. In Broken Circle Breakdown wordt de countrycultuur dus niet geparodieerd, maar wordt er een ode aan gebracht. De makers zijn zich er echter wel van bewust welke low culture-connotaties er aan country kleven en daarom brengen zij niet een straight-forward ode, maar een guilty pleasure-ode. De makers balanceren hiermee tussen ironie en oprechtheid en dat maakt dat Broken Circle Breakdown past in het discours van metamodernisme. Het stuk wil oprecht zijn en iets vertellen over het individu en doet dat met een sterke verhaalconstructie waarin emotie en communicatie centraal staan. Aan de andere kant gebruikt het stuk postdramatische technieken om het publiek via een omweg te verleiden, via het opvoeren van low culture-elementen die je eerst op een ironisch been zetten, waarna je die elementen als een guilty pleasure gaat ervaren. Je wordt verrast door hoe goed de liederen werken in de context van het stuk en geniet er uiteindelijk oprecht van. Gif vs. Broken Circle Breakdown Nee, er is er niet één de winnaar. Alhoewel de stukken thematisch op elkaar lijken, blijft het appels met peren vergelijken. Wat de stukken gemeen hebben is hun thema en de terugkeer naar een sterk narratief. Ze verschillen sterk in toon en stijl, omdat Broken Circle Breakdown veel gebruik maakt van postdramatische technieken en schommelt tussen postmoderne ironie en oprechtheid, waar Gif echt oprecht is en kiest voor een klassieke dramaturgie. De tendens van het terugkeren naar een sterk narratief is zeker een reactie op de postdramatiek en deze tendens zien we ook terug bij het metamodernisme. De metamodernisten schommelen echter tussen het sterke narratief en de gefragmenteerde vertelling in. Een sterk narratief hoeft niet te

-12-  

betekenen dat de eenheid van tijd, plaats en handeling behouden moet worden of dat de vierde wand gesloten moet blijven. Alhoewel Gif wordt besproken op de site Notes on metamodernism door Birgit Schuhbeck, zou ik het stuk niet plaatsen in de metamoderne stroming. Gif is in alles niet postmodern of postdramatisch, maar het maakt dus ook geen gebruik van die postdramatische technieken en keert vooral terug naar de klassieke dramaturgie. Dat is geen waardeoordeel, maar het is wel de reden dat Gif niet metamodern is. Natuurlijk is de term metamodernisme vooral uitgevonden om hedendaagse kunst te kunnen bespreken en is het minder interessant om precies te meten en passen wat wel of niet binnen het hokje metamodern valt. Bovendien wil metamodernisme een structure of feeling zijn, in plaats van een manifest. Toch wilde ik het verschil aangeven tussen Gif en Broken Circle Breakdown, omdat anders metamodernisme zou kunnen degraderen naar enkel een naam voor een tijdperk: alles na het postmodernisme is metamodern. Dit zou de discussie minder interessant of vruchtbaar maken, omdat het dan niets meer zegt over inhoud of vorm, maar alleen over een datum. Metamodernisme is een essayistisch discours zonder dogma's, maar met andere uitgangspunten dan het modernisme of het postmodernisme: uitgangspunten die beiden met elkaar verbinden en gebruik maakt van de verworvenheden van beide stromingen. Het grote succes van Broken Circle Breakdown toont aan dat we hier als publiek mee uit de voeten kunnen en dat het ons aanspreekt en raakt.