ELMALILI MUHAMMED HAMDİ YAZIR'I~TEFSİR ANLAyıŞı

Dr. Halis ALBAYHAK

Elmalılı Hamdi Ya7.lr'ın tefsir anlayışını bir çerçeveye oturtabilmekiçin geleneksel Fatiha-Nas türü Kur'an Tefsirlerinin ö7.elliklerini tanımak.gerekir. Çünkü Elmalılı da mütedavil Kuran Tefsirlerini kaynak olaıakkullandığını söylemekte ve tefsiri, en a7.ından onlara tertip bakımındanilk bakışta ben7.erlikler arzetmektedir. Öyley~e bu noktada gelenekseltefsirin belli başlı ayırıcı özelliklerine çok kısa bir biçimde değinmekgerekir.

Bilindiği gibi ilk dönemlerde Hz. Peygamber, sahabe ve tabiindenrivayet ağırlıklı bir mecrada yürüyen tefsir, sonraları tefsir terminolo-jisinde "dirayet tefsiri" olarak adlandırılan yeni bir yapıya ve anlayışakavuştu.

Dirayet tefsiri gurubuna dahil edilebilecek tefsirlerde artık müfe~-sirIerin kendi birikimlerine dayalı olarak Kur'an ayetleri hakkında fikiryürüttüklerini görüyoru7..

Böylece tefsirin kaynakları arasına Kur'an, sünnet ve sahabegörüşleri yanında kişilerin şahsi yorumları da katılmış oldu. YaniKur'an müfessirleri artık sadece rivayetler arasında tercih yapmaklasınırlı kalmıyor, kendi eğilimlerine, fikri ve ilmi seviyelerine göre yorum-lar yapabiliyorlardı. Bu arada tefsir alanında metot ağırlıklı. müstakilçalışmalar da 7.amanl" İslam ilim ve kiiltür hayatında yerini bulu-yordu.

Ulı1mu'I.Kur'an'a dair müstakil eserlerle, biitün Kur'an ilimIerinicem'eden e~erler Kuran Tefsirlerinin yanında bir başka macrada geliş-mesini sürdürii) ordu.

Bu süreç içerisinde Kur'an Tefsirleri, tefsir terminolojisinde yerinibulan ve problem olarak ortaya çıkan unsurları da bünyesine aldı.

HALİS ALBA YRAK

Artık Kur'iin TeC,jrll~rind~, Kııı'iin, siiund Y~ sahahc g(jrıişleriniııyanıııda yeni kavramlar ve yeni problemler de rnü;ıakaşa ortamı huldu.Bunlar, m1.Ahkem-müteşabih, nasih-rncnsuh, am-hiis, mutlak-mukayyed,mübhemat, hakikat-m(~caz, i'caz, tenasüb, yedi harf, kıraat, esbabu'n-ııiizul, müşkihı'l-Km'illl "S. gibi konulardır.

Bilindiği gibi hunlarııı hir kli'Omltamamen ııakle dayalı, bir kısmı,bizatihi Kur'an'ın kullandığı terimlerdcr, kaYI'.aklanmış, bir bölümü,Kur'an kelimelerinin ta~nife tabi tutulması 'sonueu oluşmuş, bir kısmımetnin tesbitiyle bir kısmı da rnı~tnin tezyiniyk alakalıdll'.

Aşağı yukarı geleneksel Fatilıa-Nas türü tcfsirl~rde bu kavramlarhemen bütünüyle yerinj bulmuştULFakat her müfessirin mezhebive fikri temayülünc, ilmi s(~viycsinc V~ birikimine dayalı olarak tef-sirlerindc bazan hirh,kım ıııı~urlara fazla yel' vcrilmiş, bir kısrnma dahaa7, temas edilmiştir.

Geleneksel Tefsirin bunlardan başka bir temel ö7,elliği daha vardırki o da, Kur'an'i biitiineü hir yaklaşımla tefsir etme konusundakinoksanlı klardır.

Elmalılı'nın tefsir anlayışını da, nitclikkrini ana hatlarıyla saydığımgelenekEel Fatiha-Nas türü Kur'an tefsiri yazan müfessirleriıı anlayışın-dan ve metodundau ayrı düşünmek doğru olmaz. Şu halde diyebiliriz kiElmalılınııı tefsir anlayışında da dile getiıdiğimiz temel noktalarda ge-leneksel Kur'an. Tefsiri yazan müfessirlerin anlayışıyla büyük bil henzer-lik vardır. Yaui öneeki Kur'an Tefsirlerindeki unsurların hepsini, EI-malılmın tefsirinde bulmak mümkündür. Hak Dini Kur'iin Dilin'dekelimelerin lügavi ve Jstılabi manalanUln ele alınmasından metnin eş-si7,liğinin, sureler ve ayetler aıası tenasüLün vurgulanmasına, ayetlerİn llü7,ul sebeplerindım nasilı-men&uh konusuna, sahahe ve tabiin-müfessirlerinin gÖJ'üşl:~rinden rlaha 50nraki müfessirlerin yorumlarınakadar akla gelebilecek hiitün unsurlar' mevcuttur. Zaten Elmalılı'Ulnen çok başvurdu~u ka)'nakla~ de: mütcdavil Kıır'~n Tcfsirll'ridir.1

Tefsirinİn mukaddimesinc baktığımızda hemen her müfes~ir gibi o da,tefsirin faynakl.arını dijrt ana noktada topluyor. Bunlarm ilk üçü, Kur'-

1 Söz konusu Kur'au Tefsirleri, Talıeri'uin Canıiul.-Beyan'ı. Zcın"h~erl'nin Keşşıif'ı,

Beydavrnin Envarıı't.Tenzil'i. Hazi'nin Tef.ir.i Kelıir'i. C"ssas'ın Ahkiimn'I.Kur'iin',. Ebu.

Hayyan'ın e1.Halı •.•••I.;llııhit.i, .Ebussuud'un. İrş£ıdu'I-Akli's.SeJim'i "c Aliı.!'nin Ri,hu'l.lI1ean'"

sidir,. Hak Dini Kurnn Dili. İstanbul, tarihsiz (Muka,ldime. ss, 20-21).

ELMAllL! MUHAMMED HAMDi... 157

<'in,Peygamber(as)in hadi~lerinde varid ola.n tefsider;~ahabc ve tabiindentefsirk alakalı olarak nakledilen görii~lerdir. Dördüncüsü de onun ifade-siyle "Ru üç esas teharri edildikten wnıa ulum-u arabiyye vo şeriyycilc makulatı ilmiyye dairesindı~ istihrac edilebilen te'vil kısmıdır. "2

Gerek mukaddimcsindeki tefside ilgili genel kendi tefsiriy le ilgiliözel metodik yaklaşımlarınd~n gereksı~ bizzatihi t.efsirinden anlaşıl.dığına göıe Elmalılı, gckneksel tefsir çizgisinde yapısal bir değişiklikyapmay{ düşü.nmemiştir, denehilir.

Bunun sebeplerinden biri, Türk okuyucuya hitabetme kaygısıolabilir. Bir diğeri Diyanet İşleri Başkanlığı'nın sipariş verirken önesürdüğü ön şartlar olabilir. Esasen .ber iki ihtimali de aynı orandamümkündür. Türkçe okuyup yazan insanlar o güne kadar tefsirinsöz konusu olan bütün' unsurlarını ve bu alanda biriken malumatıgenişçe ihtiva eden Türkçe bir tdsirle kar~ı1aşmamışlal'dı.

Türkçe okuyan ve yazan okuyucu kitlesine en azından Kur'iinayetleriyle ilgiliolarak öneeki' tcfsirlerde yeralan bilgi ve yorumlarınbüyük bir kısmını sunmak Elmalılı için bir gereklilik olmuştur denebilir.

Doğalolarak büyük bir kısmı Kur'iin'ın baştan sona tefsiri tarzındaolmasa da Elmalılıdan önce de Türkçe kaleme alınan tefsirler vardı.Fakat en azından Latin harfleriyle ve Hak Dini Kuran Dili hacmintlebir tefsirin bulunmadığını rahatça süyleyebiliriz.

ı. ELMALlLlYI ÖNCEKi \ .MÜFESSlRLERDEN AyıRANHUSUSLAR

Elmalılı Hamdi Yazır'ın tdsirde kökiii bir metot değişikliğinegitmemiş olması, onun ünceki miifessirlerdcn aynıaıı yanlarının olma-dığını göstermez.

Hamdi Yazır'ın herşeyden önce aldığı eğitim, içinde yaşadığıkültür, o dijnem dünyasının siyasi,. sosyal, ekonomik, ilmi ve felsefiaçıdan taşıdığı özellikler itibariyle ünceki miifessirlerden çok daha farklıbir dünyanın insanı olduğu son derece açıktır.

Bu basit gerçek, dgğal olarak Elmalılı Hamdi Yazır'a, Kur'iin'ıanlama ve yorumlamada yeni bir bakış açısı kazandırmıştır. Ayrıcaözellikle Batı Felsefesini yakından tanıması onun, kendinden öneekimiifessirlerden farklı bir bakış açısı yaklalama!Oını intae etmişt;r.

Şu halde onun farklı yı::nlarına kısaca bir göz atalım.

2 Mukaddime, ss. ~9-30.i

158 HALis ALBA):RAK

A. Okuyueuyla Bütünleşmesi

Kendilerini Kuı,'anı anlama ve açıklamaya adamış insanlara'Kur'an'ın yüklediği görev hiç şüphesiz onun yüce mesajını diğer insan-lara anlayacakları bir üslupla anlatmaktır.

Elmalılı, tefsjrinin büyük bir bölümünde okuyucuyla Kur'an ara-sında içten, sıcak. heyecan verici, duygulandırıcı, hem fikri hem dekalbibir ilişki kurmaya çal~şmıştır.

O, Kur'~n'ın metnini açıklc.~ak yerine, metinden kendisine aksedenve oradan gerçek hayatla buluşan, son olarak gönül ve akıl imbiğindengeçen fikirleri, duyguları ve anlamları okuyucuy1a: paylaşmayı yeğle-miştir.

Açıkçası o, Kur'an'ın metninde çakılıp kalmadan, ama metinlehem ayet çerçevesinde hem de Kur'an bütünlüğü çerçevesinde sıkısıkıya bağlı bir biçimde vahyi, tabi olduğu insan tÜTünün bir tem-silcisi olarak kendisiyle ve gerçek hayatla bütünleştiren bir anlayışı,sergilemektedir.

Bu tan bir tefsiri mütedavil diğer tefsirlerin birçoğunda-en azındanbenzeryoğunlukta-bulabilmenin kolayolmayacağını sanıyoruz.

Bu anlayışıyla Elmalılı, Peygamberin varjsleri olan nlema sımfınınbir üyesi olarak insanla Kur'an arasında kurulması gerekli köprüyüçağına göre büyük öl'çüde kurmuştur, diyebiliriz.

B. Döneminin Gündeminde Olan Konularla Yakından İlgilenişi

Elmalılı, dönemi:rıin gündeminde olan sosyo-ekonomik, felsefi,ahlaki, dini, hukuki, fikri konular ve problemlerle yakından ilgilenişiaçısından kendinden ônceki Kur'an müfessirlerinden farklıdır. q, herne kadar bazan Kur"an hakkında öncekilerin yaptığı yorumlar yı-ğım içinde takılıp kalsa da çoğunlukla Kur'an'ı, muhataplarıyla bü-tünleştirmeyi amaç edinmiştir. Elmalılı, KUT'i\n'la şöyle veya 'böyleilgili olarak yaşanan hayat içinde özelde 'İslam Dünyasını, geneldebütün insanlığı etkileyn her tür düşünce ve akımın değerlendirmesini,kendi Kur'an anlayışına göre yapmayı tefsir anlayışının. bir gereğisaymıştır. Çünkü Kur'an'ın gerçek hayatla bağlantısını doğru, sağlıklı vesağlam zeınİnlerde oluşturmanın gereği, Kur'an araştırmacılan içinva~geçilmez bir noktadır.

ELMALILI MUHAMMED HAMDİ... 159

Bu bakımdan Hamdi Yazır da gününe kadar kaynağı hariçtenolsun veya inüslümav bünyenin içinden olsun İslam Dünyasındaoluşan mezhebi, tasavvufl, felsefl ve fikri akımları kendi Kur'iiiı. an.layışına göre değerlendirme yoluna gitmiştir.

Mesela Elmabb, Bakara Suresinin 165. ayetini tefsir ederken müı;ı.a-sebet düştüğü için panteizm'e ve müslüman mutasavvıfların "vahdet-ivücud" anlayışına temas ederek bunların, Kur'iin'ın öngördüğü Allahanlayışıyla ne ölçüde bağdaşabildiğini incelemiştir .

. Anlayabildiğimiz kadarıyla o, panteizmle vahdet-j vücfttçuluğuözdeşleştirmekten' yana değildir.

O, vahdet-i vücutçuların, Allah anlayışlarını "Allahtan başkamevcut yoktur" şeklinde formüle ettiklerini, buna mukabil. panteizmde"Her mevcu<ı Allahtır." tarzında bir formül bulunduğunu ifade ederekarada büyük farkların bulunduğunu anlatmaktadır.3

Öt( yandan o, Hanbeliler içinde zuhur eden Vehhabi çizgısınınmensuplarının bir başka aşırılığa düştüklerini anlat~aktadır.4

Elmalıb özellikle Batı Dünyasından gelen .felsefi telakkileri Kur'.iin'ın ruhuyla.bağdaşmayan bazı fikirleri ele alarak onlann tutarsızlığınıortaya koymaya çalışıyor. Gerçekten Batı Dü~yası ile ilgili tahlillerindeo, batıbnın geçirdiği safhaları,mücadelelerini ve ulaştıkları fikri, siyasive ilmi sonuçları yakından. tanıyan bir mütefekkir görüntüsü veriyor. sAyrıca bazan yeni ekonomik sistem ve nazariyelerin hayata yansıyanKur'iin'a aykırı tutum ve uygulamalarını tenkid' ediyor.

Mesela Bakı;;ra Suresinın 274. ayetinintefsiri sadedinde o, tüketimedayalı ekonomik sİstemi savunanları eleştiriyor; yerinde, ve ekonomikmanada gerçekçi harcama ile mahza istihlak arasındaki farkı ortayakoymaya çalışıyor.6

c- .Felsefi Konulara Ağırlık Verişi

Elmabbnın felsefl konulardaki farkını ve temayüzünü vurgula-madan geçmek olmaz.

Bize göre o, bu yönüyle Fatiha-Nas türü tefsir yazan diğer Kur'iinmüfessirlerinden oldukça farklıdır. O, bu alanda özgün yorum ve tespit-lere sahiptir.

3' Hak Dini Kuran Dili, I, 576-577.4 A.g.e. I, 577-578.5 A.g.e. I. 196-197.6 A.g.e. II, 949.

160 HALis ALBAYRAK

Çünkü bill~büdiğiJlliz kadarıyla t~lam Felsefecilerinin Kur'an'ıbaştan sonatefsir eden eserleri elimizde mevcut d'eğildir. Onların diğereserlerinde doğalolarak Kur'an ayetleriyle ilgili felsefi yorumlarınınolduğu hilinen bir husustur.

Burada Kur'an'ı haştan sona tefsir edenler arasmda felsefi birikimiaçısından Tefsir-i Kebir sahibi Fahruddin er-Razi'yi anmak gerekir.Ancak Elmalılının en <ızından XX. asırda yaşamış biri olarak batıdafelsefenin asırlar içinde geldiği en son seviyeyi ve f) seviyeye gelinceyekadar geçirdiği merhaldcri yakından bilmesi, onu, Fahruddin cr-Razi'-ye göre farklı bir konuma getiriyor. Ayrıca Razi'nin tefsirinde kelamimünakaşaların felsefi konulardan çok daha fazla yekun tuttuğunu be-lirtmek gerekir.

Görebildiğimiz kadörıyla Elmahlının felsefi izahlunnda en fazlayer tutan konu, Kur\ın'ın da gerçekten çok sıklıkla ve önemle üze-rinde durduğu konu. olan Allah-iilem ilişkisidir. Özellikle de Allah-insan .ilişkisi ...

D- İstidrad Kabilinden Makale Görünümünde Açık.lanıalardaBulunuşu

Hamdi Yazır'ın tefsir metodunda önceki müfessirlerden ayrılanbir diğer husus, onun ltizumlu gördüğü durumlarda bazı ayet veya ayetgruplarının tefsiri sadedinde istidrad kabilinden açıklamalarda bulu-nmasıdır.

Bu ilave açıklaml.'. ve yorumlar adeta ilgıli konuda kaleme almmışfikri imicam ve mantıki sil.ile gibi telif unsurlarını taşıyan müstakilmakaleler görünümündedir denebilir.?

Bu kabil uzunca izahatta bulunduğu bölümlerde Elmalılı, müte-fekkirliğini, füozofluğunu, hem dini hem de pozitif ilimlerdeki ehli-yetini göstermektedir.

Kanaatımızea ElnıaLlı 'nm bu zengin muhtevaIı açıklamaları, bilgi,ilim ve irfan hazinesidir. Umarız yapılacak sadeleştirmeler bu hazinerlingünümüz insanına asi'ının ,halavetini ve zenginliğini bozmadan ulaş-tırırlar.

Bu tarz bir tefsir ilk bakışta en azından şekil açısından Elmalılıiçin bir nakısa gibigiirülse de onun, Kur'an'ın muayyen konulardaki

7 A.g.e., Il, 914-929.

ELMALILI MUHAMMED HAMDİ... 161

bakışını doğrudan hayatın içine girerek, insanoğlunun ürettiği bilgibirikimini kullanarak ortaya koyması çok önemlidir. Okuyucu farkındaolmadan. bilgi seviyesini yükseltiyor ve buda, onun, Kur'an'ı anlamaseviyesini giderek yukarılara tırmandmyor. Ancak burada şunu söy-lemek gerekir ki önceki müfessirIer de bazı ayetlerin tefsirini uzunbazılarını kıEa tutmuşlardı. Onlar da bilgi birikimlerinin ağırlık mer-kezine düğru kayan ilave açıklamalarda bulunmuşlardır. Gerçi he..;men her müfessir hangi konuda daha :çok bilgi sahibiyse o konuylailgili açıklamalarını genişçe yapmıştır. Fakat bunların' yukarıda ifadeettiğimiz gibi müstakil makale görünümünde olmadıklarını söylemekdurumundayız. Üstelik Elmalılı, bir veya birkaç konuda değil, hf menher ilimle alakalı olarak bu tür istidradlarda bulunmuştur. Felse-feden pozitif ve sosyal bilimlerin hemen bütün dallarına kadar heralanda yorumlarda bulunduğu gibi, dini ilimIerin hemen hepsiyle vedilbilimin bütün yönleriyle alakalı açıklamalaıda da bulunmuştur.O, bu cephesiyle çağının allarnesi Fahruddin er-Razi'ye benzemekte-dir. Ancak özellikle felsefede, pozitif ve s()syal bilimlerdeki ilerlemegözönüne alınırsa Ehrtahlının Kur'an'ı yorumlamada daha büyük biravantaja sahib olduğu rahatlıkla söylenebilir.

II. ELMALILININ GELENEKSEL TEFSİR ANLAyıŞıÇtZGİStNDE KALDIGI BAZI NOKTALAR VE ORTAYA ÇıKANDURUM

Elmalılı'nın geleneksel tefsir ~layışından kopmaması, ODun'kalıp-lanm tartışma konusu yapmaması doğalolarak Fatiha-Nas türütefsirleıde düşülen metodik yanlışların, onun tarafından devam ettiril-meı;ini intac etmiştir. Bize göre metod yanlışlarının patenti Elmalılı'yaait değildir. Ona ait olan bu yanlışları sürdürme yanlışıdır. Elmalılınıngeleneksel tefsir anlayışı çizgisinde kalışını üç temel noktada ele almakuygun olacaktır.

A- Müfessirlerin Tefsİr ve Yorumlannı Şekillendiren Kur'anTelakkileri ve Elmalılı Hanıdi Yazlr'm da Hemen Hemen Aynı ParaleldeOluşu

Kur'iın'ın insan için ne ifade ettiği, Kur'im'ın İnsana nasıl baktığı,ona muhatap olarak ne gibi bir değer afettiği konus~ındaki Kur'ananlayışımız, bizim Kur'an'ı anlamamızın tarzını ve niteliğini belirler.

162 HALİs ALBAYRAK

Bu bakımdan Kur'an'ın insan içİn ne ifade ettiği konusunu yineKur'an'dan alarak yapılan yorumlarda bu noktayı odak olarak ortayakoymak, en azından bir müfessir için gerekliIiktir. Bu noktayı sağlamcatesbit etmeksİniz girişilecek yorum ve açıklamalar dağınıklıktan vedayanaksızlıktan kurtulamazlar. \

Geleneksel Kur'an tefsirlerinde Kur'un'ın insan için ne ifade ettiğikonusuna biıkarsak, grnelde onun, insan için herşey demek olduğugibi bir düşüncenin varlığı seziliyor.

Bu, kişiyi, insanın insan olarak taşıdığı özellikleri kullanmasına"pek gerek olmadığı fikrine götürür.

Bu durumda zihinleri Kur'an'ın bağrında kilitlerden ve bağlardankurtarma yerine zihinler sadece Kur'an'a kilitlenir.

Bunun içindir ki zaman zaman Kur'an, sadece sayısız hikmetler,İnce ve derin manalar taşıyan bir kitap konumuna getirilmiştir.

Nitekim geıek Kur'an'ı baştan sona tefsir eden müfessirler gereksediğer İslam Vleması, hpmen bütün mcsailerini Kur'an'ı bu manadaincelemeğe harcamışlarılır. ,i

1- Müfessirlerİn Kur'an'dan hikmet çıkarma gayretleri ve her ko-nuya Kur'an'dan işaretler bulma" çabalan ve Elmalılı'nın: aynı tıitumu

sürdürmesi:

Müfeasirler öylesine çok ve gereksiz hikmet arayışına girmişler"ki yer yer Kur'aıı'ın, muhatapları için yol gösterici, yönlendirici, yaşanaııhayat gerçeğine etkili, ,ızlü, anlaşılır ve müşahhas umdder sunan birkitap olduğunu adeta unutmuşlardır. Onlar, Kur'an'a sadece Allahkelamı gözüyle bakıp, İnsan unsuruyla münasebetini gözardı ettikleriiçindir "ki mesailerini hep Kelamollanın ne kadar üstüıı, ne kadar güzel,ne kadar etkileyici, bİzim bilebildiğimiz ve bilemediğimiz ne kadarhikmet ve manalarla d,:)lu bir kitap olduğunu göstermeğe, gereğindenfazla gayret sarfetmişlerdir.

Allah Kelarııını~ insanlar için olduğu, onun asıl rolünün, onlarındüııyada varlık içiııdeki büt~n bağlantıları çerçevesinde yaıatılış amaç-larını gerçekleştirmelerini sağlamak o,lduğu fikri, zaman zaman ihmaledilmiştir.

i

Yani Kur'an'a gidip or dan açık yönlendirmderi, tavsiyeleri, İnsanınaklıyla, vicdanıyla ahenkli beraberlikler kuran ilkelerini alıp, onlaninaanlarllJ gerçek mana,rla bütünleştirme düşüncesi geleneksel tefsirdehakettiği yeri almamış gibi görünüyor.

ELMALlLl MUHAMMED HAMDİ... 163

Çaba, Allah Kelarnı olan Kur'an'ı, yine Allah için anlama şeklinedönüşmüş, onun insan için varolduğu fikri bazan ikinci plana düşmüştür.

Kur'fın metafizik unsurlardan sözederken, bilahare özellikle felsefiantropolojinin konusu olan hmusları dile getirirken, ahlak alanına aitprensipleri vazederken amaç insan olduğu halde müfessirler her nedensegenellikle bu unsurları, Allahın kutsİ kelarnı fikrinin manevi baskısı,otoritesi çerçevesinde değerlendirmeyi daha. uygun bulmuşlardır

Elmalılı da önceki müfessirlcr kadar olmasa da zaman zaman bukabil hatalara düşmemiştir diyemeyiz. O da bazan gerek olmadığıhalde hikmetleraramış, ayetleri hedefledikleri asıl noktadan alarak hiçilgisi olmayan konularda kullanmıştır. .

Yine o, yer yer kendisini ayetlerden delil bulma ihtiyacında his-setmiştir. Çünkü ötedenberi müfes'!jirler, "şu ayet şuna delalet eder",.~'şu ayetin şu bölümü şuna işaret eder" gibi ifadelerle her konuya Kur'.an'da dayanak arama yoluna gitmişlerdir.

Elı;nalılı da bu geleneği bir ölçüde devam ettirmiştir diyebiliriz.

Mesela o, Bakara Suresinin 155. ayetinde sözü edilen "açlık" olgu.suyla farz. oruç arasında bir bağlantı kurmaya çalışıyor ve OruCuilbura-da zikredilen açlıktan bir payolduğunu söylüyor8 ki bize göre bu ayetm,siyak-sibak çerçeyesi içinde hedeflediği husus tam •..men farklıdır.

Çünkü orada insanın hayatı boyunca zaman zaman güçlüklerle;musibet ve belalarla karşılaşacakları bildiriliyor. İnanan insanın bugüçlüklere karşı nasıl bir reaksiyonda bulunacağının Allah tarafındandenen eceği belirtiliyor.

Tabü olarak sabredenlerin ve mülkün gerçek sahibini hatırlayan-ların bu imtihanda başarılı olacağından bahsediliyor. Bu yüzden buayette sözü edilen açlıkla oruç aras~nda bağlantı kurmak, ayetleri ilgilioldukları konudan çekip alakası olmayan bir noktaya götürmektir.

Bu konuyla ilgili bir misal daha vermek istiyoruz. Mesela o, (Bakara:16) ı-ı=.)~ ~.) li ifadesinde geçen "ticaret" kelimesi hakkında şöyledemektedir:

"Bu tasvirde, ticaretin ,büyük bir medhi vardır."gOysa ticaret insan hayatının gelişim süreci içinde zamanla zaruret

halini almış insanİ bir aktivitedir. Ticaret, insanların zaman zamanbiçimini değiştirdikleri fakat asla vazgeçemedikleri bir faaliyettir.

8 A.g.e. I, 628. ,9 A.g.e. I, .242.

164 HALIs ALSAYRAK

Bu faaljyetjn güzelljğj için hiç alakası olmayan bir mana ortamındadelil aramaya gerek yoktur.

Bu tür yaklaşımlarda pratiğe yamıyan herhangj bjr yön yoktur.Üstelik bu ayetin sevkedildiğiçerçevede böyle bir mana bulmak enson akla gelebjlecek şeydir.

Burada Kur'an'ın karşısında insanııı bjlgjsini, görgüsunu, tecrü-besini adeta .iıfır düzeyindı~ zannelmck ve Kur'an'ın herbjr biriminin,insanın bilgisi haricind,,; muhtevalar taşıdığını ~anmak dUl'llmu hasılolur ki bu da doğru değildir. Halbuki Allah bilen, öğrenebilen, yaşar-ken tecrübe ve bilgisin.i artırma kabiljyetiııde olan insanlara onlarınbilgi seviyelerini hesah.ı katarak hitab t:diyor. Yani mutlak gaybla

ilgili konular ~ariç, A::Iahın bildirriıt~sil1in dışında bilinemeyecek hu-suslar hariç insanın bildiği, farkında olduğu, anlayabildiği, kavr ••yabil-diği ögeler ve motifler kullanıyor Allah Teala.

2- Elmalılı'nın metinle olgular dünyası arasındaki bağı yerinde

kuramayan 'müfessirleriu izindı~n gitmesi:

Müfessirlerin Kur'an anlayışlarındaki temel sapmalardan jkincjside onların, Kur'an'la :/aşanan hayat, Kur'i'ln'la insan, daha doğrusuKur'un'la olgular dünyası arauııdaki örtüşmeyi, uyumu gözden kaçır~malandır.

K ur'an'ı yorumlarken Kur '[ın'ın mctin bütünlüğü yanında onunolgular dünyasıyla da bütünleşmesi noktası ihmal edildiğinde heminsan müdahalesiyle Kur'an'ın dinamizmi ortadan kaldırılmış oluyorht'm de bir nice yeni probleınü kapı aralanıyor.iNitekjm nesn probleminin IHt.aya çıkışını bu noktaya bağlamak

mümkündür .

.Elmalılı da i)zellikk ahkama konu olan ayetlerin tefsirinde nüzulortamını hesaba katmayan, olaylarm akış ve ge~işimi gerçeğiyle 'ilgi-lenmeyen müfessirlcrin tavrını yer Yt~rbenzer bir biçimde sürdürmüştür,denebilir.

Öte yandan o, Kur'an'da ner,hin varlığını ink<.r etmenin nassmzahirini inkar olacağını söylemekle, ncshi inkar edenlerin bir bakımaküfre düşebileceklerine işaret etmiş gibidir.ıo Her halükarda bu hü-küm oldukça ağırdır.

10 A.!l.c., /, 620.

"'ELMALlLl MUHAMMED .HAMDİ...

Esasen bize göıe Hesh hadisesinde de diğı.r hazı koııularda olduğ~gibi Kur'an'la insan, Kur'an'la yaşana~" ve istihaleler geçiren hayatarasındaki bağı, uyumu ve zam"n ?oarnan örtüşmeyi ~ıanki bir tür yokfarzediş sözkonumdur. Elmalılınııı da en azından neshle ilgili yorum-larında hu tutumu sergilediği söylenebiliı. Oysa muhtemeldir ki n<->shdenen şey, hayattaki çeşitliliğe karşılık Kur'an'llI, muhataplarına sun-duğu <J ltematiflerdir.

N'eshle ilgili ayetlerin hangi şartlarda indirildiği gozonune alınırsahem Bakara Suresindeki ayette hem de Nahl Suresindeki ayettc hayatınakışı içind~ Allahın 'insanlara sunduğu yeni seçenekleri akıllarınasığdıramayanlara her fırsatta Peygamberi karalamaya ve onun nübü-vvetine gölge düşürmeğe çalışan kişilerin anlamsız, ama maksath veyıkıcı propagandalarma ct~vap v~rmek amaçlanmaktadır. İlgili ayet-leri hedefledikleri bu noktadan çekerek başka alanlara taşıma tema-yülü giderek İslam Dünyasında bir türlü çözümlenemeyen nesh prob-lemini doğurmuştur.

Esasen denebilir ki ne sh konusunun problem haline gelişi hayatiçin olan Kitabullahı, sadece Kitabullah olarak telakki etme yanlışındankayı;.aklanmıştır.

3- Kur'an 'daki bütün kelime v" jfadelcrin medlullerini tesbitgayret.i ve Elmalılının da aynı yolu izlemesi:

Geleneksel tefsirde Kür'an'ın anlaşılmasının adeta büt.ün kelime-lerin medlullerinin kesin olarak tesbit.iyle özdeş hale get.irildiğini görü-yoruz. Oysa Kur'anın bazı kelimelerinin medlullerinin müfessiriıı veyaasrının bilgi birikimiyle anlaşılamadığını t.esbit etmek zaten Kur'an'ı'anlamak demektir.

Bu, Kur'an'ın, insanı aşan, onun ihata edemeyeceği bir yanınınhulunduğuııu zorunlu olarak ikrar olacağından, Kur'an'ı anlamanınhizatihi kendisidir.

Bu tutum, KUr'an'ııı anlaşılması işinin sadece muayyen bir çağdayaşayan insanlara münhasır kılınarnayacağı gerçeğinin kabulüdür.Dolayısıyla hu, Kur'an,'ın yorumlanma sürecinin kıyamet.e kadar sü.recek oluşunu~ teslim olunmasıdır. Böyle bir fikir de Kur'an'ın herasrın insanıyla; her fikrı ve ilmı seviyeden insanla gerçekçi zemindeilişki kuran ve evrenseli kucaklayan hir kitap oluşunu kabullenmekdemektir ki asıl Kur'anı anlamak hu olsa gerektir.

166 . HALİS ALBA YRAK

Yoksa bilgi edinme vasıtalarımızIa ulaşamadığımız bir konu ilealakalı spekülatif izahıarda ve zorlamalarda bulunmak Kur'an'ı anla-mak "e yorumlamak değildir,

Görünen.o ki müfessi.rler, sonraki Desmere açıklanmadık bir kelimeve tesbit edilmedik bir medlı11 bırakmamayı kendilerine görev edin-mişlerdir.

Pek ender insana nasip olabilecek engin düşünce ufuklarına uzanan,Elmalılı, müteşabihat konusundaki değerll yorumlarına rağmen yer yerkendi düşüncesiyle çatışan yorumlarda da' bulunabilmiştir.

Başka hiçbir misal vermesek bile Ali İmran'ın başındaki el-Hurufu '1-I-İnukatta'dan (I'in (..r.AL1 \}IJA~! .ıı ~.uıl olduğu yolundaki yorumu bileonun az da olsa gelenekııelı çizginin bu yöndeki şartlandırmasındankendini koruyamadığını gösterrneğe yeter, Üstelik Elmalılı kuaatimamlarınm eda' ile alakalı farklı okuyuşIarını mesned alarak böyle biryoruma varmıştır.

4- Metnin (nazmın) güzeııiği ve eşsizliği ile ilgili açıklamalara

fazla yer verilmesi ve Elınalılının tutumu:

Dördüneü olarak bil' noktayı daha zikretmek gerekir ki o da,müfessirlerin Kur'an metninin eşsizliği ve güzelliği ile ilgili izah veyorumlar yapma; ayetler ve sureler arasında tenasüb arama çaba-larıdır, l\!üfessirler bu koıı~da bazan zorlamalara ve pek ikna ediciolmayan yakıştırmalara düşmekten uzak olmamışlardır.

Elmalılının da bu konudaki geleneği devam ettirdiğini rahatçasöyleyebiliriz.

Sonuç itibariyle diyebiliriz ki Kur'an'ın insan için ne ifade ettiğikonusundaki ötedenberi süregelen yaygın yanlış bir kanaatın sonucuolarak yukarıda kaydetrneğe çalıştığımız, bize göre hatalı veya gereksizdenebilecek yorumlar ortaya çıkmıştır:

B. Kuram Tefsir Kaynağı Olarak Kullanmada Hatalar ve .EImalılı

Elmalılı Kur'an'ı tefsir kaynaklarının başında zikredeı'ek Kur'an'ıKur'an'la tefsir etmekte, başka bir ifadeyle Kur'an'ı bir bütün olarakdeğerlendirmcktediı.

Bu konuya ne kadar önem verdiğini onun muhkem ve müteşabihleilgili olarak serdettiği şu metodik tespitlerinde görüyoruz. Elmalılışöyle diyor:

ELMALlLl MUHAMMED HAMDt... 167

"Büiün ayatı Kur'an'da da bu muhkemat esastır. Hem bunlarınherbiri ayrı ayrı olarak "ümmühatıkütüb" değil, nizarnı tevhid ilcmeemuu birden ümmülkitabdır. Her aYl'ti muhkeme, diğer ayetimuhkeme ile mukayese edilmek şal'tıyla manaları hükümleri yakınentayin olunur.

Herbiri nefsi,nde muhkem olmakla berabeı- yekdiğerine nazaranıtı ak-u takyid, umum-u. husus, takrir-u tefsir, iı;tisna veya tahsi., veyanesih gibi nisebi muayyene ilc bir alakai muhkemelt'ri de vardır.,

Bunun için sureti umumiyyede muhkematın kuvvetlerinde, haysi-yeti ihkamlarında derecatı mahsusa da vardır ki bunlar, zahir, nass,müfesser, manayı hassıyla m.uhkem olmak üzere dört mcrtt'be üzere-dirier. MuhkematlIi. bu nizarnı vahdetle mukayeseleri de ilmi Kur'an'ınusuli muhkemesindendir.

Bunu nazarı dikkate almayan, muhkematın meemuunu bir ümmolarak mülahaza etmeyen veya edemeyenler, tabiri aharle istikraıtam. yapmadan fehm-ü istidial v(). kıyasa kalkışanlar ilmi muhkemeeremezler, hata ederler, işte ayetin bir kısmı böyle ümmülkitab mtıh-kemat, bunların mukabilinde diğer bir kl!Jmı da müteşabihattır. "11

Tef&iribaştan sona incelendiğinde gerek Kur'ani kavramların açık-lanmasında gerek kelimelerin Kur'an'daki manalarının tesbitinde gereksedaha büyük Kur'an birimlerinin birbirleriyle irtibatlarının kurul~asındaonun, Kur'an'ı bir bütün olarak göıdüğünü, tefsir ve yorumlarını buesas çerçevesinde yaptığını söylememiz gerekir.

Bu konuda misal vermeğe gerek göımüyoruz. Çiinkü Kur'an,ıkaynak olarak çok sık bir biçimde kuııanmakt~dır. Belki de denebilirki Hak Dini Kur'an Dili, Şenkıti'nin "Advau'I-Beyan fi İdahi'l-Kur'anbi'l-Kur'an"ı hariç Fatiha-Nas türü tefsirler arasında Kur'anı birbütün olarak, değerlendirenlerin başında gelir.

Fakat bu tür tefsirlerde Kur'an konu konu açıklanmadığı içinzaman zaman Kur'anı bir bütün olarak ele almak müfesı;irler içinoldukça zor olmuş, hatta bu konuda en fazla hassasiyet gösteren eş-Şenkıti bile irtibatlı olabilecek bütün ayetleri, bütün Kur'an birim-lerini bir ayetin veya ayet grubunun tefsirinde yanyana getirememiştir.Dolayısıyla Kur'anı baştan sona ayet ayet tefsir etmenin bizatihi ken-dinden kaynaklananelverişsiz bir durum vardır.

i .-------

11 A.g.e., II, 1036.

163 HALis ALBA'YRAK

!

Bu tarz tefsirlerde bel' ayet, hatta her ayetin muayyen bir bölümüçoğu zaman miistakil olarak ele alınıp tefsir edildiği için, her ifadeninadeta bağımsız bir hüküm bildirdiği düşünülmüş ve ifadelerin sevk edil-diği ayet çerçevesindeki açıklayıcı, kayıtlayıcı, tahsis edici ve belirleyiciumurlar gözardı edilmiştir.

Elmahlıda da bu- tutumu görmek mümkün.

Mesela J....uI.J.I)"'L'Y iBakara 256) ayctiylc 0J~J c; 0.>>-;':1 ~ r" J1'liJ(Bakara 193) ayeti arasında bir çelişki olduğunun düşünülebileeeğinidile getirerek bu iki ayetin birbirini nesh veya tahsis edebileceğiniileri sürmüş; hatta ayı~tte sözü edilen müşriklere din hürriyetininverilmemesinin iizcııiklı~ J..ll1 j .•1)"')':1 hükmünün tatbikini teminiçin olduğunu söyleyebilmiştir.ll

i .Herşeyden önce her iki ayctin hedeflediği noktalar aynı değildir.

Biri din çerçevesi içindf~ veya dine girme konusunda zorlama yokturfikrini işliyor, diğeri ise siyasi ve dini ayrılık dolayısıyla birbirlf'riyleanlaşamayıp savaş durumuna giren iki topluluk arasındaki durumdanbahsediyor.

Bütün bunlar bir yana aynı ayetin ikinci bölümünde savaştanvazgeçtikleri takdirdeartık o müşrikIere karşı savaşın sürdüriilmemesigerektiği konusuna işard vardır. Bu durumda ayetin kendi bütünlüğüiçinde anlaşlImamış olması söz konusudur.

Elmalılı bu iki ayet arasındaki sözde ç'elişki iizerine müfessirlerinçeşitli yorum, yakıştırma ve zorlamalarını tefsirine uzun uzun dereet-meyi de ihmal etmemiştir. t3

ElmahJı zaman zaman da olsa yine önceki müfessirlerin düştüklerisiyak-sibak çerçevesini gözardı ediş yanlışına düşmekten kendinialamamıştır.

~esela o, ~ l.>-'- ifadesiyle ilgili aç.ıklamalan sırasında ..,...U1 l.>.\.ifadesini de hatırlatarak hidayetiD, "hem maksuda ulaştırma"hem.de "doğruyu gösterme" manalarının bu iki ifadede ortaya çıktığınıanlatmakta. Sonra "ittika" nın hem lügat manası üzerinde durmaktahem de Kur'aıı'm diğer pasajlanııda geçtiği ortamlardaki değişik mana-larını incelemektedir. Elmalılı, konuyla ilgili ayetleri serdederekittikanın, Kur'an'da haşyet, iman, tevbe, taat, terk-i masiyet, ihlas. manalarında kullaıııldığından bahsetmektedir.

12 A.g.e., II, 865.13 A.g.e., II, 865-868.

ELMAL1L1 MUHAMMED HAMDi... 1(1)

Gerçekten bu tutumuyla onun, Kur'an kavramlarının yine Kur'iınbütünlüğü için'de anlaşılması gerektiği' prensibini tatbiki olarak gözet-tiğini görüyoruz. Fakat daha 'sonra Kur'an'ın bütünlüğünü gözetme

-, prensibine karşıgösterilen bu itinalı tutum Kur'an'ın daha küçükbirimlerinden olan si)'ak-sibak çerçevesine gösterilmiyor. O, Kur'anınbütün insanlara hidayet balışettiği temel prensibinin .:.,~ lS.J.~ ifade-siyle zedelenir gibi olduğunıı yarsayarak: buradaki "müttakın" tahi-~rini, dalalette olup hakka yatkın, külH şüpheden uzak, fıtrat-ı se-limeye ve hevanın güdümünde olmayan akla sahip kimseler olarakanlamalıyız demektellir.'4 Oyraki o, ayetlerin tertibinin tevkif! oldu-ğunu her fırsatta vurgulamakta ve değil ardarda gelen. ayetler ara>,ın-da, surenin başka bölümlerindeki ayetlerin birbirleri arasında çeşitliaçılardan tenasüb aramaktadır. Fakat nedense o, ,-:",;J~ 0,.t:"Yo .J,..i.JI ilebaşlayan. ve çeşitli özellikleri sayılan kimselerin miiUaki olduklarınıhesaba katmaz. Onun bu tutumu, yine geleneksel tefsirdeki her Kur'anbirimini ayrı ayrı ele alan atomeu tefsir anlayışının sürdürülmesin,denbaşka birşey değiırlir.

Elmalılı yine pek az da olsa Kur'i'ını hir bütün. olarak değerlen-dirememe durumunadüşmüştür.

Mesela r-+••.•.•..~.J {'1':.Jl; j.; .:i: i i,;. aye~ini açıklarken sadeceMutaffifin Suresindeki r-t:Jl; J& 01,; "'~ ;}s' ayetini zikrediyor ve yom-mu~u yaparken buradaki ifadeyi kayıtlayan diğer ayetlerder: yardım.almıyor. Dolayısıyla "eehr" fikrine eevap vermekte tabii olarak güçlükçekiyor. 15 Oysa Kur'anın diğer pasajlarında kalplerin niçin mühürlen-diği daha açık bir şekilde anlatılı yOl. 16

III. ELMALILlNIN RtVAYETLERLE İLGİLl TUTUMU

Elmalılının gerek Peygamber gerekse sahabc ve tabiinden gelenrivayetlere olması gerekenden fazla yer verdiğini ve onlara Kur'antefsirindeki gerçek değerlerinin üstünde önem atfettiğini söyleyebiliriz.

Tefsirini baştan .sona Im gözle gözden geçirenler bunu kolaylıklagörebilider. En azından rivayetlerin haeim itibariyle tefsirinin bünye-sinde işgal ettiği yer bile bu kanaatı edinmeğe yeter.

14 A.g.e., I, 169-170.

1.5 A.g.e., r. 2\.01-217.16 Bkz. Nisii 155, CMir 35, Muhammed 16, Münarikıın 3.

170 HALis ALBA YRAK

A. Hadisleri Tefsi!: Kaynağı Olarak Kullamş Tarzı

•

Elmalılının özelliki!e ahHm ayetlerini tefsir, ederken Hz. Peygam-'herm ilgili konudaki :,öz ve davranışlarını yeri geldikçe kullandığımgörmekteyiz.l7 Ayrıca onun sünnetin Kur'anı neshedebileceğine kiiiI ol-duğunu da söylemeliyiz.IB

Öte yandan bazı ayetlerin tefsiri sadedinde açıklama getirdiğinidüşündüğü hadislere tı:nkide tabi tutmadan herhangi bir titİzliğe gerekduymadan yer vermektedir.19 Ancak pozitif bilimlerin vardığı kesin'sonuçlarla bağdaşmayem hadislere tefsirinde pek yer vermediğini gör-mekteyiz.

Nitekim Peygamber (as.)'den Ebu Zerr el-Gıfari'nin rivayet ettiğigüneşin doğuşu ve batışıyla ilgili dünyanın kendi ekseni etrafında', dönüşü gerçeğiyle bağdaşmayan ,hadisi20 .taıtışma konusu yapmadığınıgörüyoruz.21

B. Sabahe ve Tahilin Müfessirıerinden Rivayet Edilen GörüşlerKarşısındaki Tutumu

\

Bilindiği gibi geleneksel tefsirin kaynaklarından biri de sahabe vetabiun müfessirlerindeıı bize ulaşan Kur'an'ın tefsiriyle alakalı haber-lerdir.

Tefsirin bu kaynağı hem ,rivayet hem dirayet tefsirlerinde kul-lanılagelmiştir. Ancak :,ahabe ve tabiunden gelen haberler hele müşaha-deye dayanmayan, !>o'nraki nesillerin üzerinde fikir yürütcbileceğitürden ise, onlar esasen ihtiyat ve temkinle karşılanmalı, dolayısıyla<1 açıklamalar kesin doi~rular olarak alınmamalıdır ..

Sahabenin ayetlerin indirildiği şartları yaşamış olmaları, onlarınbu alanla ilgili beyanlarını nezdimizde başvurulması zaruri kaynakderecesine yükseltir. Ancak Kur'an'ın her birimiyle ilgili olarak yap-tıkları yorumlar ve açıklamalaı, sahabeninbilgi ve düşünce seviyesine,anlayış ve kavrayışına, kısaca aldığı kültüre ve edindiği tecrübeleredayanmaktadır, Bu bakımdan söz konusu açıklamaların, ifadelerin ma-

17 A.g.e., lll, 2094.18 A.g.e., i, 611.19 A.g.e., iV, 4192.20 Taberi, Camilı'I.Beyan,X,XIII, S.21 Flmalılı, A.g.e. Vi, 4030.

ELMALILT MUHAMMED HAMDT... 171

nalarından ziyade medlulleriyle ilgili ol~nlarını tartışılmaz doğrularolarak almak doğru olmaz. Çünkü bu durumda sahabenin bilgi vefikir ~eviyelerine dayalı olarak yaptıkları izahıarı, Yüce Yaratıcınınevrmsel me~ajıyla özdoşleştirme tehlikesi sözkonusu olabilir. Halbukiyorumlar sınırlı varlıkların sözleridir. Kur'an ist: Mutlak Varlığın sözü-dür. 'yolUmlaı zaman içindedeğerlerini yitirebilir. Ama Kur'an'aböyle birşey izafe etmek .mümkün değildir.

'.Kuı',an bazı birimleriyle o devrin insanının ptOblemleriyle, o dönem

insanının dünyasıyla ilgilenirken biı yönüyle de bütün insanlığı muhatapaldığı için çoğu ifadeleriyle de bütün bir insanlıkla kolay ve anlamlıbir ilişki kurmaktadır.

Bu bakımdan denebilir ki insanlar, ilmi ve fikri alanda daha ilerinoktal"ra ulaştıkça Kur'an tefsirinin kaynakları da () ölçüde artmaktave çeşitlilik kazanmaktadır. Çünkü Kur'an her seviyeden ve her mu-hitten insanla fikri ve hi~si bağ kurma özelliğini sürdürmektedir.

Bu durumda Kur'fın'ı anlarken insanİn ürettiği bilgiden yararlan-mak en doğru yoldur.

İnsanlığın oluşturduğu bilgi birikimine ulaşılaeağını öncedenbilen Allah tarafından gönderildiği içindir ki Kur'an, o bilgilerin sahip-leriyle de gerçekçibir zeminde ilişki kurabilmektcdir.

i

Mesela atmosfer1e meydana gelen tabii hadiselel'le ilgili olarakinsanlık birçok kanuniyeti keşfetmiş, bu meyanda şimşek, yıldırım vegök gürültüsü gibi ~abiat olaylarındaki geçerli kanunlar da keşfedil-miştir.

Tabiidir ki Kur'an'ın indirildiği dönemlerde bunların oluşum bi-çimleri bilinmiyordu. Ama buna rağmen Kur'anın bütün kelime veterkip~erin medlullerini tesbit etmek, Kur'an'ı anlamak olarak telakkiedildiğinden olsa gerek hakkında bilgi edinme vasıtalarıyla bilgi sahibiolunamayacak konularda da fikir yürütülmüştür.

Nitekim sahabc ve tabiinden nakledilen haberlere baktığımızdagök gürültüsüne melek, şimşcğe meleklerin k~mçılarının gCiıüntüsügibi açıklamalar getirilmiştir.n

Bu durumda bir müfe~sir acaba Kur'anı açıklarken bunları mıkaynak olarak almalı, yoksa yeni bilgiler ışığında mı ilgili ayetleriyorumlama eihetine gitmcli~ir?

22 Taberi, A.g.e. I, 15?-153.

li2 HALis ALBAYRAK

Bu konuda Elmahlının tavrmı ele almak istiyoruz. O, "ra'd ve herk"gibi kelimelerin tefsiri sadedinde whabı~ ve tahiünden gelen ha.berleridini açıklamalar o~arak sunuyor ve adeta din. açı"ından bu açıklama-lardan vazgeçmemizin mümkün olmadığı intibamı uyandırıyor.2.1 Sonıaelektrik sahasında ilmin vardığı son seviye itibariyle elektriklI' ilgili say-falarca bilgi veriyor.

Bilahare bu konuı]a~ahabedl~1l nakledilen açıklamaları iImciı izahettiği duıumla uzlaştırmaya, bağda~tırmaya çalışıyor ve arada bil'tezadın olmadığını vu rguluyor.

Elma.lılı bu tavrıyla hangi konuda beyanda bulunmuş olursaolsunlar sahabe ve tabi~u akvalini adeta kıy"mete kadar işlevini sürdü-recek evrensel açıklamalar olarak alıyor ki onun bu tutumunu e1eş-tirmek haksızlık olma:,a gerektir.

Böyle bir konuda meselenin dinİ izahı ve fenni izahı gibi tabirierickonuyu ikiye bölmek hcıhalde uyp;un hir tasnif olmasa gerek.

R'ad ve berk kelimelerinin melek ve onların nurdan kamçılanolduğu yolundaki açıklamlilan dinİ yapan nedir? Melek ve nur kav-ramlan mıdır?- Y';k~a bu görüşlerin sahabc ve tabii n kaynaklı oluşlarımıdır onları dinİ yapan? Veyalıut meleklerin ve eylemlerinin bizimiçin gayb olmaları mı dinilik tavsi[;ne hak verdiriyor?

Bu konuda anlaşılmaz bir durum vardır. Kaldı ki l{'ad Suresinin13. ayetine baktığımız zaman ra'd kelimesinin medlululünün melekolmadığı kolaylıkla an laşılır.

Çünkü "melekler Allahtan çekindiklerinden dolayı onu te,bihederler" diye bir ifadeye atfen ra' d kelimesi gelmektedir. Atıf muğayeretigerektirdiği için ra'dm farklı bir varlık ,fcrinde olduğu ::.nlaşılmaktadır.Fakat şunu itiraf etmeliyiz ki Elmalılı, hsinilmi verileri, ayetlerin tef-sirinde kaynak olarak hol bol kullanmıştır.

SONlJÇ

Sonuç olarak diy,~biliriz ki Elmalılı, medresenin yetiştirdiği sondeğerlerden biri,i olarak ımgin bir birikime sahip, çok yönlü bir £ılimdir.

Tefsirde metod olarak köklü. bir yenilik getirmemiş, aksipe geleneğisürdürmüştür. Bu onun metodda bazı yanlışlaıa düşmesine y,(>laçmıştır.

23 Elmahb, A.g.e. I, 253-259.

ELMALlLl MUHAMMED HAMDİ... ın

Çünkü Elmalılı mevcut külliyatı gerçekte olması 'gercken makamaoturtamamış, zaman zaman külliyatın yönlendirme ve şartlandııma-laTIndan kendini kurtaramamıştır.

Belki de Kur'an etrafında oluşan yorumların oluşturduğu bilgiyığını içinde değt~rlendirmeler yaparken bizatihi Kur'an'ın yorumlan-ması konusuna gcreken ihtimamı gösterememiş ve lüzumlu yoğunluğusağlayamamıştır. Fakat kendini bu bilgi 'yığının olumsuz baskısından ve

ot(,ritesinden azade hissettiği anlarda Kur'an'la daha. sıcak ve dahacanlı bir ilişki içine girmiş ve okuyucuyla da aynı yoğunlukta bütün-leşebiImiştiı.

İşte bu kabil durumlarda onun gerçek gücünün ve derin vukUfununhakkını verdiğini görüyoruz. Zaten Elmalılıyı başkalarından ayıran enönemli özelliği, onun. mcvcut birikimine dayalı olar4k kendi öz yöneli-şiyle Kur'an'a bakma fırsatını yakaladığı anlarda yaptığı değerli oriji-nal yorumlardır.

Elmalılı aslında devamlı gösten bileceği performansını mevziiolarak değil df bütün bir tersiri boyunca cömertçe gösterebih'eydi,öyle zannediyorum ki, bizler ondan çok daha fazla istifade edcbilecektik.

Fakat bu özcllikleriyle dahi onun tefsiri çoğu konuda aşılması güçizahlarıyla hcm ilim aleminde hem de geriel okuyucu nczdinde taze-liğini ve değerini korumaktadır.

Tcfsiri, Türk okuyucusunun istifade edeceği büyük bir bilgi ve kül-tür hazinesidir.

Bütun bir İslami kültürü derin bir vukufla türkçc olarak aktarmasıbile onu takdir etmek için yetcrli bir sebeptir. Kaldı ki çeşitli konu-laıdaki dcğerli yorum ve yaklaşımlarıyla da Kur'an araştırmacılarınaışık tutmuştur ve hala ışık tutmaya devam etmektedir.

i

i