www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

ΟΙ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΛΕΞΕΙΣ –ΚΛΕΙ∆ΙΑ Νερό : είναι, σύµφωνα µε τον Θαλή, η αρχή των πάντων, από το οποίο όλα τα πράγµατα προέρχονται και αποτελούνται. Αριθµός : είναι σύµφωνα µε τους Πυθαγόρειους η αρχή του κόσµου, έχει κοσµική σηµασία, καθώς εκφράζει την αρµονική δοµή του κόσµου. Ψυχή : πνευµατική ουσία µέσα στον άνθρωπο, που επιβιώνει µετά το θάνατο του σώµατος ή και προϋπάρχει του σώµατος. Αρµονία: είναι σύµφωνα µε τους Πυθαγόρειους η συναρµογή διαφορετικών πραγµάτων σε κάτι ενιαίο και συµµετρικό, είναι το κύριο γνώρισµα του κόσµου. Αρχή : η πρώτη και θεµελιακή ουσία από την οποία αποτελείται ο κόσµος. Μονισµός : η αναγωγή της ποικιλίας των φαινοµένων σε µια και µόνη αρχή. Μύθος : δηµιούργηµα της λαϊκής φαντασίας, που χωρίς επιστηµονικές αξιώσεις ζητεί να ερµηνεύσει τον κόσµο και τα φαινόµενα. Ανθρωπογονία : η θεωρία που επιχειρεί να δώσει απαντήσεις από τι προέρχεται ο κόσµος. Άπειρον : είναι, σύµφωνα µε τον Αναξίµανδρο, η πηγή και η κατάληξη του κόσµου, η πρωταρχική ουσία, το χωρίς όρια, χωρίς περιορισµό, απεριόριστο στον χώρο και το αδιαπέραστο, το ακαθόριστο. Αέρας : είναι, σύµφωνα µε τον Αναξιµένη, η αρχή του κόσµου, η πρωταρχική του ουσία, η βασική µορφή της ύλης. Γνώση: η εικόνα που σχηµατίζουµε για τα πράγµατα που συνοδεύεται από τη βεβαιότητα της αντικειµενικότητάς της. Θεός: ανώτατο προσωπικό ον, που θεωρείται ως δηµιουργική ή διαµορφωτική αρχή του κόσµου. Φύση: είναι σύµφωνα µε τους προσωκρατικούς φιλοσόφους ο φυσικός κόσµος στην ενότητα του, η φυσική πραγµατικότητα που ταυτίζεται µε τη συνολική πραγµατικότητα. Μετενσάρκωση: η θεωρία του Πυθαγόρα σύµφωνα µε την οποία η ψυχή µετά το θάνατο επιστρέφει στη γη και µπαίνει µέσα σε άλλα σώµατα µε σκοπό να ταλαιπωρηθεί για τις αµαρτίες της και να εξαγνισθεί, φτάνοντας στο τέλος στα «νησιά των µακάρων» σε τόπους ευδαιµονίας και γαλήνης. Ακούσµατα: µια σειρά θεωρητικές και πρακτικές οδηγίες που µεταδίδονταν προφορικά από στόµα σε στόµα. Υλοζωισµός: η αντίληψη ότι η ύλη έχει ψυχή, είναι κάτι έµψυχο. Κόσµος: είναι, σύµφωνα µε τους Πυθαγόρειους, το σύµπαν ως ένα οργανωµένο όλο λόγω της τάξης και της αρµονίας του. Εταιρείες: ηθικοθρησκευτικές κοινότητες-αδελφότητες που ιδρύθηκαν από τον Πυθαγόρα και είχαν φιλοσοφικά και πολιτικά ενδιαφέροντα. Πνεύµα: είναι, σύµφωνα µε τον Αναξιµένη, συνώνυµο του αέρα, πνοή, πηγή ζωής που κρατά τον άνθρωπο στη ζωή και ταυτίζεται µε την ψυχή. Τετρακτύς: είναι οι τέσσερις πρώτοι φυσικοί αριθµοί (1,2,3,4) που συνδέονται µε την έννοια της αρµονίας. Είναι: η πραγµατικότητα, βαθύτερη ουσία των όντων, η σταθερότητα των όντων.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

2

Σήµατα: περιγράφονται στο τµήµα του έργου του Αλήθεια που βρίσκονται επάνω στην οδό του είναι και υποδεικνύουν τους σηµαντικότερους κινδύνους εκτροπής από την οδό. Αντινοµίες: πρόκειται για όψεις του ίδιου πράγµατος που αλληλοκαθορίζονται. Αδικία: αποτελεί σύµφωνα µε τον Αναξίµανδρο η υπεροχή µιας ουσίας σε βάρος της αντίθετης. Κοσµογονία: θεωρία για τη γένεση του κόσµου, απαντά στο ερώτηµα για τη δηµιουργία, τη γένεση του κόσµου, πως δηµιουργήθηκε ο κόσµος. ∆ίκη: είναι σύµφωνα µε τον Ηράκλειτο η κυκλική πορεία του κόσµου από και προς το αρχέγονο πυρ, είναι η αρχή που διέπει το σύµπαν και δεν αφήνει τον πόλεµο να οδηγήσει τον κόσµο στην καταστροφή. Γίγνεσθαι : µεταβολή και αλλαγή καταστάσεων του όντος. Eπιχειρήµατα: τα χρησιµοποιεί ο Παρµενίδης στο τµήµα του έργου του Αλήθεια για να αποδείξει ότι το ον δεν είναι δυνατόν να δηµιουργήθηκε εκ του µηδενός και ούτε θα καταστραφεί. Λόγος: είναι η ρυθµιστική αρχή που διέπει και ρυθµίζει τη συνεχή κίνηση και µεταβολή του κόσµου, η νοητική σύλληψη και έκφραση αυτής της αρχής µέσω της γλώσσας. Άτοµα: σύµφωνα µε τους Ατοµικούς θεµελιώδη δοµικά στοιχεία, άτµητα, αδιαίρετα Γένεση: είναι η δηµιουργία, η αφετηρία του κόσµου, βασική θέση αυτών που υποστηρίζουν τη θεωρία της κοσµογονίας. Φθορά: η αλλοίωση, η µεταβολή και η καταστροφή των αισθητών πραγµάτων που αποτελούν το κοσµικό γίγνεσθαι. Ενότητα του κόσµου: σύµφωνα µε τον Παρµενίδη, εκφράζεται από την ίδια οντότητα των πραγµάτων που µας περιβάλλουν στο είναι τους που παραµένει αµετάβλητο. Πολλαπλότητα: βασικό χαρακτηριστικό της θεωρίας του Ηράκλειτου που εκφράζει τη διαρκή µεταβολή και κίνηση, τη συνύπαρξη των διάφορων στοιχείων, όπως τα ψυχρά, τα θερµά, τα υγρά και τα ξηρά. Η σύγκρουση των «αντιθέτων» και η αδιάκοπη µεταβολή και ροή της πραγµατικότητας αποτελούν την πραγµατική δοµή του κόσµου. Ον: αυτό που υπάρχει, αυτό που είναι, η πραγµατικότητα στο σύνολο της. Mη ον: είναι το µηδέν, το κενό που σύµφωνα µε τον Παρµενίδη δεν υπάρχει. Ύλη: το περιεχόµενο ή η µάζα των σωµάτων. Κενό: είναι, σύµφωνα µε τους Ατοµικούς, το µηδέν, ο χώρος µέσα στο οποίο κινούνται τα άτοµα. Αλήθεια: η αντιστοιχία της νόησης προς την πραγµατικότητα, του νοειν προς το είναι καθώς διαπιστώνεται ότι τα όντα είναι και δεν οδηγούνται στην ανυπαρξία του µηδενός. ∆όξα: η ασταθής, ρευστή γνώση των αισθητών πραγµάτων που βρίσκονται σε συνεχή µεταβολή. έχει αντικείµενο της το κοσµικό γίγνεσθαι ∆αίµων: είναι σύµφωνα µε τον Εµπεδοκλή η ψυχή που κάτω από την επίδραση του νείκους υποπίπτει σε σοβαρό παράπτωµα και χάνει την αθωότητα και την καθαρότητά της. Κοσµολογία: θεωρία για τη σύσταση, απαντά στο ερώτηµα για την υφή και λειτουργία του κόσµου, από τι αποτελείται και πως λειτουργεί ο κόσµος. Σπέρµατα: σύµφωνα µε τον Αναξαγόρα βασικά δοµικά στοιχεία, τα οποία είναι άπειρα και αθέατα και αποτελούν τις πρώτες µορφές οργάνωσης της πραγµατικότητας, ενσωµατώνοντας εν δυνάµει τα ουσιώδη συστατικά όλων των υλικών υποστάσεων. Στοιχεία: τα πιο απλά και θεµελιακά συστατικά µιας πραγµατικότητας. Κίνηση: σύµφωνα µε τον Ηράκλειτο, το θεµελιώδες χαρακτηριστικό της πραγµατικότητας, καθώς έχει την έννοια της µεταβολής, της συνεχούς εξέλιξης. Σφαίρος: η θεϊκή µορφή της σφαίρας, το τελειότερο γεωµετρικό σχήµα

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

3

∆ίνη: είναι η φάση της ολοκληρωτικής κυριαρχίας του νείκους, που δηµιουργεί µια κατάσταση χάους, διάλυσης και ολοκληρωτικής αποσύνθεσης. Θέση: σύµφωνα µε τον ∆ηµόκριτο, αναφέρεται στις διαφορές που µπορεί να παρουσιάζει η διάταξη δύο ή περισσοτέρων ατόµων στο χώρο. Αντίθετα: ποιότητες και καταστάσεις που είναι σύµφωνα µε τον Ηράκλειτο θεωρητικά αντίθετες, στην ουσία συµπληρώνει η µία την άλλη. Ενότητα αντιθέτων: σύµφωνα µε τον Ηράκλειτο υπάρχει αλληλουχία µεταξύ των αντιθέτων στην ουσία συµπληρώνει η µία την άλλη και αποτελούν ενότητα. ∆ίκη: η δικαιοσύνη. Οντολογία: κατεύθυνση ή κλάδος της φιλοσοφίας που εξετάζει το ον καθεαυτό ή το είναι. ∆ιαλεκτική: σύµφωνα µε τον Ηράκλειτο η αιώνια πάλη και η αρµονία των αντιθέσεων που αλληλοκαθορίζονται και η µία δίνει νόηµα στην άλλη. Νεικος: σύµφωνα µε τον Εµπεδοκλή οι δυνάµεις που κινούν τα ριζώµατα και τείνουν να τα αποσυνδέουν, αρχή χωρισµού και θανάτου. Σχήµα: αναφέρεται, σύµφωνα µε τον ∆ηµόκριτο, στην άπειρη ποικιλία, καθώς άλλα άτοµα είναι ασύµµετρα, άλλα κυρτά, άλλα κοίλα. Τάξη: αναφέρεται, σύµφωνα µε τον ∆ηµόκριτο, στη διάταξη ενός συµπλέγµατος ατόµων. Πυρ: είναι ο κόσµος, το κεκοσµηµένο σύµπαν που υπάρχει προαιώνια, διανύει κυκλική πορεία, αποτελεί µια κοσµολογική σταθερά που αέναα µεταβάλλεται, κινείται και µεταµορφώνεται(κυκλική πορεία πυρ-γη-θάλασσα και αντίστροφα)

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

4

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΩΙΜΗ ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ

1. ΘΑΛΗΣ ∆ύο κύριες κοσµολογικές απόψεις: 1 η γη στηρίζεται στο νερό, 2 αρχή των πάντων το ύδωρ

Απάντηση στο ερώτηµα «από τι έγινε ο κόσµος» :όλα προήλθαν από το νερό. Απάντηση στο ερώτηµα «από τι αποτελείται τώρα ο κόσµος» : όλα προήλθαν από το νερό.

Νερό(ύδωρ) :κοσµογονική αρχή, βασικό συστατικό όλων των πραγµάτων (ως φυσικό σώµα και όχι ως θεός).

Προσφορά, αξιολόγηση : 1. η θεωρία του είναι µια µορφή υλοζωισµού :ο κόσµος είναι γεµάτος θεούς, η ύλη έχει ζωή, κίνηση (µαγνήτης) 2. χρησιµοποίηση εννοιών από το χώρο της φυσικής φιλοσοφίας για την ερµηνεία του κόσµου. 3. Εξήγηση πολλαπλών φαινοµένων σε µια µοναδική, ενιαία αρχή. Όλα αποτελούνται από το νερό. 2. ΑΝΑΞΙΜΑΝ∆ΡΟΣ

Έργο του :Περί φύσεως.

Θεωρία περί απείρου. Ερµηνείες απείρου :

1. χωρίς όρια, χωρίς περιορισµό 2. αδιαπέραστο, το ποιοτικά ακαθόριστο

3. αρχική κατάσταση του κόσµου 4 αιτία κοσµικής τάξης. Χαρακτηριστικά απείρου : αθάνατον, ανώλεθρον, θείον. ∆ηµιουργία-εξέλιξη του κόσµου: άπειρο- φωτιά-αέρας-γη ΓΗ :1. κυλινδρική, 2. η γη ισορροπεί στο κέντρο του σύµπαντος.

Θεωρία αποξήρανσης της γης µέσω µιας κυκλικής διαδικασίας. Η θεωρία του: απαρχή εξελικτικής θεωρίας (ο άνθρωπος προήλθε από τα υδρόβια, είδος ψαριού).

∆ικαιοσύνη : νόµος στο βασίλειο της φύσης που κυβερνιέται µε κανόνες και τάξη.

Αξιολόγηση

1. ερµηνεία του κοσµικού γίγνεσθαι µε ορθολογικό τρόπο και όχι µε µυθολογικές διαστάσεις. 2. Ερµηνεία φυσικών φαινοµένων στην πραγµατική και όχι στην εξωλογική, θεϊκή διάσταση. 3. Εξήγηση µακροαλλαγών και µικροαλλαγών, πρώιµη µορφή της αρχής της αιτιότητας.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

5

3. ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ

Πρωταρχικό στοιχείο : Αήρ Χαρακτηριστικά αέρος :

1. ένας, µοναδικός, 2. άπειρος, απεριόριστος, 3. µεταβολές στη µορφή του (αραίωση, συµπύκνωση),συνεχής κινητικότητα.

Αποτέλεσµα αραίωσης και πύκνωσης του αέρα : δηµιουργία ουσιών (φωτιά, νερό, γη, σύννεφα, πέτρες.)

Πρώτη προσωκρατική ψυχολογική θέση :Ταύτιση της ψυχής µε τον αέρα και το πνεύµα (πνοή)

∆ηµιουργία του κόσµου: µε τον αέρα και τις µεταβολές του. Προέλευση κόσµου: από αέρα. Συστατικά κόσµου : από αέρα. Γη :σχηµατισµός µε τη συµπύκνωση αέρα ,πλατιά ,επίπεδη αβαθής. Αξιολόγηση : Πρώτο συστηµατικό, µονιστικό ,υλιστικό σύστηµα στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία.(ενιαία αρχή)

4. ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ

Ίδρυση ηθικοθρησκευτικής κοινότητας –αδελφότητας (εταιρεία) Έργο αδελφότητας : παροχή θεωρητικών και πρακτικών οδηγιών (ακούσµατα ή σύµβολα)

Χαρακτηριστικά µελών αδελφότητας: τήρηση ιδιόµορφου τελετουργικού, βαθιά φιλία και αλληλεγγύη µεταξύ των µελών.

Εικασίες για τη διδασκαλία του Πυθαγόρα: α) διδάσκαλος ηθικής β) θρησκευτικός ηγέτης-προφήτης. γ)µελετητής του φυσικού κόσµου και της φυσικής επιστήµης.

Η θεωρία του : 1. Αθανασία της ψυχής, µετενσάρκωση, συγγένεια όλων των έµψυχων όντων. 2. Πορεία ψυχής περιπλάνηση της σε πολλά σώµατα, τελικός προορισµός νησί των µακάρων (τόποι ευδαιµονίας, γαλήνης).

Πυθαγόρειος τρόπος ζωής. Χαρακτηριστικά: 1. σεβασµός της ζωής,

2. διαιτητικοί περιορισµοί, 3. η τήρηση του µέτρου, 4. αυστηρή αντιηδονιστική στάση.

Οπαδοί του πυθαγορισµού :

1. ακουσµατικοί αυτοί που τηρούν αυστηρά τα ακούσµατα, ο πυθαγορισµός τρόπος ζωής, 2. µαθηµατικοί ασχολήθηκαν µε τις επιστήµες στα πλαίσια του πυθαγορισµού.

Χαρακτηριστικά πυθαγορισµού: 1. Έµφαση στην αρµονία µε την κοσµική σηµασία και στον αριθµό. 2. ∆ύο βασικά αντίθετα στοιχεία : πέρας ,άπειρον. 3. Ψυχή : είδος αρµονίας, αριθµητικός λόγος.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

6

Φιλόλαος :

1. Απαραίτητη η παρουσία του αριθµού για την κατανόηση της πραγµατικότητας. 2. Συστατικά κόσµου : περαίνοντα (περιττοί αριθµοί ) άπειρα (άρτιοι αριθµοί). 5. ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ Φυσική-κοσµολογική θεωρία: 1. όλα τα όντα προέρχονται από το νερό και τη γη.

2. Περιοδικοί µετασχηµατισµοί της γης σε θάλασσα και αντίστροφα. 3. Θεός θεία ουσία που δίνει στον κόσµο ζωή και κίνηση. Χαρακτηριστικά θεού 1 ακίνητος 2 ανόµοιος του ανθρώπου, 3 ρύθµιση των πάντων

µε τον νου, την πνευµατική ενέργεια, διάνοια 4 µη προσδιορισµός του στο χώρο, ούτε της σχέσης του µε τον κόσµο.

Αξιολόγηση :συµβολή στην εξέλιξη της φιλοσοφίας. Α) Αµφισβήτηση της βεβαιότητας για την άνευ όρων εγκυρότητα της ανθρώπινης γνώσης. Η ανθρώπινη γνώση είναι περιορισµένη. Β) ∆ιαρκής αναζήτηση και έρευνα. Γ) Καταδίκη ανθρωποµορφισµού των θεών, κριτική παραδοσιακών θρησκευτικών πρακτικών, αποδοχή ενός και µοναδικού Θεού. ΑΚΜΗ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟ∆ΟΥ

1. ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ

Χαρακτηριστικά φιλοσοφικού του έργου : 1) σύνθεση αφορισµών, ρήσεων, αποφθεγµάτων. 2) Έκφραση του λόγου που κατευθύνει τα πάντα.. 3) ∆υσνόητος ,απρόσιτος στους πολλούς ο λόγος του. (Σκοτεινός φιλόσοφος).

Λόγος : 1) αιώνια καθολική σχέση που ρυθµίζει την πραγµατικότητα, 2) κοινό στοιχείο που υπάρχει σε όλα τα επιµέρους όντα.

∆ύο σηµασίες λόγου: 1) οµιλία, προφορική έκφραση, 2) αρχή που αναφέρεται στο σύνολο της πραγµατικότητας και ρυθµίζει τη σχέση όλων των όντων µε τρόπο αναλογικό.

Στόχος του φιλοσόφου: 1) η µελέτη όχι µόνο των φυσικών όντων, αλλά των έργων και των λόγων (εξέταση του φυσικού και ανθρώπινου κόσµου), 2) ανακάλυψη του λόγου µε εµβάθυνση στα πράγµατα και όχι µε την επιφανειακή γνώση.

Κόσµος : προαιώνια προέλευση από το πυρ (ζωντανή φωτιά). Πυρ : χαρακτηριστικά :1) Κοσµολογική σταθερά µε αιώνια µεταβολή, κίνηση,

µεταµόρφωση, 2) κυκλική πορεία (πυρ-θάλασσα-γη, γη-θάλασσα-πυρ). Βασική ιδέα ηρακλείτειου στοχασµού : η διαρκής κίνηση και µεταβολή µε σταθερές παραµέτρους.

Σταθερή παράµετρος : ο λόγος(ταύτιση µε τον θεό) ως ενοποιητική αρχή, εξασφάλιση ενότητας, σχέσης αρµονίας (παλίντονος αρµονίη, αντιθετική αρµονία) φαινοµενικά αντιθέτων πραγµάτων (συµπληρωµατικά, εναλλασσόµενα µεγέθη).

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

7

Ηρακλείτειος πόλεµος : κοσµική σταθερά που συνδέει τα αντίθετα και οδηγεί σε νέες ισορροπίες, δεν έχει την έννοια αιµατηρής αναµέτρησης.

Αξιολόγηση-προσφορά έργου του : 1) Κριτική στάση απέναντι στη µυθική παράδοση και στις νέες ιδέες.

2) Στροφή στην ατοµική ύπαρξη, αναζήτηση στον εαυτό του.

2. ΠΑΡΜΕΝΙ∆ΗΣ

Η φιλοσοφία του σε ποιητικό κείµενο σε δακτυλικό εξάµετρο στίχο. ∆ύο τµήµατα του έργου: 1) Αλήθεια 2) ∆όξα. Αλήθεια : εισαγωγή του είναι , γέννηση κλάδου φιλοσοφίας, την οντολογία.

Είναι :δηλώνει το ότι τα όντα είναι (προσδιορισµός του βαθύτερου χαρακτηριστικού του κόσµου), αµετάβλητο, άρνηση του µηδενός.

Απόρριψη νοητικής γλωσσικής σύλληψης του απόλυτου µηδενός. Η νόηση οδηγεί στη βαθύτερη ουσία των πραγµάτων, στον προσδιορισµό του είναι.

Αµοιβαία εξάρτηση είναι και νοείν (νόηση). Μόνο µε τη νόηση γίνεται γνωστό το είναι και µόνο µε το είναι αποκτά αξία η νόηση και ξεχωρίζει από τις αισθήσεις.

Εον : συνώνυµο του είναι, η έννοια που περιέχει µέσα της την ύπαρξη των όντων. Χαρακτηριστικά όντος (εόντος):αγέννητο, ανώλεθρο, όµοιο, αµετάβλητο αδιαίρετο, ακίνητο.

Ο κόσµος είναι αγέννητος, ανώλεθρος. Πέρα από την κίνηση, πολλαπλότητα, πολυµορφία υπάρχει η ενότητα.

∆όξα : Προέλευση ,ειδική σύσταση των όντων. ∆υιστικό φιλοσοφικό σύστηµα : οι µορφές του φωτός και της νύχτας είναι κοσµικές δυνάµεις ισότιµες που δηµιουργούν και κυβερνούν τον κόσµο.

Υπαρξιακή διάσταση της διδασκαλίας του είναι:ο θάνατος δεν πρέπει να µας φοβίζει γιατί δεν οδηγεί στην ανυπαρξία. Ο νεκρός εντάσσεται στο είναι ,υπάρχει η δυνατότητα επιστροφής του στον κόσµο.

Τα όντα πάντα είναι και δεν οδηγούνται στην ανυπαρξία του µηδενός. Συµπέρασµα: αλληλοσυµπλήρωση µονισµού Αλήθειας και δυϊσµού της δόξας. Αντικείµενο αληθείας : αµετάβλητο είναι. Αντικείµενο δόξας: κοσµικό γίγνεσθαι. Αξιολόγηση :

Επίδραση εξέλιξης της φιλοσοφίας περισσότερο από κάθε άλλο προσωκρατικό. Ελεατική σχολή (Μέλισσος, Ζήνων). Με τον Παρµενίδη δεν υφίσταται κοσµογονία. Κοσµολογία : περιγραφή µεταβολών ως αποτέλεσµα αλληλεπίδρασης των αιώνιων στοιχείων.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

8

3. ΖΗΝΩΝ Ανυπαρξία κίνησης. Επινόηση της διαλεκτικής. Χρησιµοποίηση παρµενίδειας συλλογιστικής «εις άτοπον απαγωγή». Αντινοµίες, παράδοξα.

4. ΕΜΠΕ∆ΟΚΛΗΣ

Περί φύσεως. Κοσµικό γίγνεσθαι :αποτέλεσµα µείξης, διαχωρισµού τεσσάρων στοιχείων. 4 στοιχεία (ριζώµατα) που καθορίζουν τις κοσµικές αλλαγές: γη, νερό, φωτιά, αέρας.

Χαρακτηριστικά στοιχείων : δυναµικά στοιχεία που διαπλέκονται, δηµιουργούν τα όντα καθορίζουν τις κοσµικές µεταβολές, δε χάνουν την ταυτότητά τους.

∆ύο κοσµικές δυνάµεις : διέπουν τις σχέσεις ριζωµάτων. 1. ∆υνάµεις φιλότητας (έλξης, συνένωσης, ενότητας ριζωµάτων). 2. ∆υνάµεις νείκους (έχθρας, διάσπασης, αποσύνθεσης ριζωµάτων). Κοσµικό γίγνεσθαι : αιώνια, συνεχή κυκλική πορεία χωρίς αρχή και τέλος. Κυκλική πορεία :

• Α φάση : επικράτηση φιλότητας, δηµιουργία µιας απόλυτης αρµονικής κατάστασης, απόλυτη οµογενής µείξη, σύνθεση ριζωµάτων.

• Β φάση : παρέµβαση νείκους, τα πρώτα συµπτώµατα διαµάχης, εχθρότητας, αποσύνθεσης, διάλυσης, διάκρισης, αποχωρισµού ριζωµάτων.. Πρόκειται για τον δικό µας κόσµο.

• Γ φάση: επικράτηση νείκους, δίνος, κατάσταση χάους, διάλυσης, ολοκληρωτική αποσύνθεση.

• ∆ φάση : απόλυτη κυριαρχία της φιλότητας, συγκρότηση γαλήνιου σφαίρου.

Καθαρµοί :

Πτώση της ψυχής, κάθαρση της και επιστροφή στην αρχική κατάσταση αθωότητας. Περιπέτειες ενός δαίµονος. Η ψυχή επηρεασµένη από το νείκος οδηγείται σε παράπτωµα και χάνει την αθωότητα και την καθαρότητα της.

∆ιαδικασία κάθαρσης : περιπλάνηση, ενσάρκωση σε θνητές µορφές φυτών, ζώων, ανθρώπων.

Αποτέλεσµα κάθαρσης επιστροφή στην κατάσταση του αθάνατου δαίµονος. Γνωσιοθεωρία :

Θεωρία της αισθήσεως : παραγωγή των αισθητών αντικειµένων ενός είδους εκκρίσεων που γίνονται αντιληπτές από τα αισθητήρια όργανα και αναγνωρίζονται από όµοια στοιχεία που υπάρχουν µέσα στον οργανισµό (τα όµοια µέσω οµοίων).

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

9

5. ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ

Ύπαρξη κάθε επιµέρους υπόστασης στον κόσµο. Στο καθετί υπάρχει µέρος από το καθετί. Κάθε ον έχει µέσα του στοιχεία όλων των φυσικών υποστάσεων. Ανάλογα µε το ποιας υπόστασης τα στοιχεία υπερτερούν χαρακτηρίζεται το επιµέρους ον.

Πρωτοκοσµική κατάσταση :αδιάκριτη µείξη σπερµάτων, βασικών δοµικών στοιχείων, άπειρα, αθέατα.

Νους : Χαρακτηριστικά : άπειρος, αυτοκυβέρντητος, άµεικτος, αµιγής χωρίς συµµετοχή στην ανάµειξη στοιχείων. Ελέγχει τα πάντα, και αυτά που διακρίνονται, αποχωρίζονται, αναµειγνύονται. Υλικές ιδιότητες (λεπτότητα και καθαρότητα.) Ίδια λειτουργία µε φιλότητα και νείκος.

Μηχανική λειτουργία νου ως κινητικού αιτίου. (Κριτική από Σωκράτη) Περιορισµός λειτουργίας του νου στην εκκίνηση της περιστροφικής κοσµικής κίνησης.

6. ΑΤΟΜΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ (∆ηµόκριτος,Λεύκιππος)

Επίδραση από ελεατική σχολή. απόρριψη γένεσης και φθοράς των όντων, εξήγηση των µεταβολών του κόσµου, ως αποτέλεσµα ανακατατάξεων των αναλλοίωτων στοιχείων των πραγµάτων.

∆ιαφοροποίηση από Ελεάτες: απόρριψη της ιδέας µιας συµπαγούς πραγµατικότητας, ύπαρξη κίνησης, µεταβολής, ύπαρξη του κενού και κίνηση µέσα σε αυτό των ατόµων, ύπαρξη µηδενός και ταύτιση µε το κενό.

∆υιστικό σύστηµα : άτοµα, κενό. Άτοµα :σταθερά, αναλλοίωτα αδιαίρετα, στοιχειώδη σωµατίδια.

Ιδιότητες των ατόµων : συµπαγείς, πλήρεις, αδιαπέραστες µονάδες ύλης. Άτµητα, δεν διακρίνονται σε µέρη, δεν έχουν µέσα τους κενό, αγέννητα, άφθαρτα, άπειρα, απαθή (δεν επηρεάζονται από το περιβαλλον), άποια

(χωρίς ποιότητες) διαφέρουν όχι ως την υλική υπόσταση, αλλά ως προς το σχήµα, την τάξη (διάταξη συµπλέγµατος ατόµων), τη θέση (διαφορές διάταξης των ατόµων), άπειρη ποικιλία σχηµάτων µορφών.

Κίνηση :συνδέεται µε την ύλη, κίνηση ατόµων στο κενό. Κατά τη σύγκρουση σύνδεση οµοίων, απώθηση ανοµοίων ατόµων.

Σώµατα : σύνολα ατόµων και ένωση τους σε συµπλέγµατα. ∆ιατήρηση ιδιαιτερότητας, αυτονοµίας.

∆ηµιουργία του κόσµου: από άτοµα µε τις συγκρούσεις και ενώσεις. Γνώση: επιφύλαξη ∆ηµόκριτου για την αξιοπιστία αισθήσεων.

Αίσθηση : αποτέλεσµα αλληλεπίδρασης αντικειµένου και αισθητηριακού µηχανισµού κάθε ανθρώπου, επιφανειακή, όχι στην ουσία πραγµάτων.

Η γνήσια γνώση βασίζεται στη νόηση.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

10

Ηθική :σύνολο κανόνων που καθορίζουν τις πράξεις µας και τις στάσεις απέναντι στους άλλους ανθρώπους. Σκοπός ανθρώπου: η ευδαιµονία του. Ευθυµία : ισορροπηµένη κατάσταση µετρηµένης συµβίωσης. Χαρακτηριστικά ευθυµίας: σεβασµός στις ικανότητες του καθενός, αρµονία

µε περιβάλλον, αποφυγή υπερβολών. Μέτρον άριστον (ανάλογο περιεχόµενο µε αριστοτελική µεσότητα)

ΠΡΟΣ∆ΟΚΩΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Προσδοκώµενο αποτέλεσµα αποτελεί η δυνατότητα του φοιτητή να αναπτύσσει το γενικότερο φιλοσοφικό υπόβαθρο της προσωκρατικής περιόδου. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ήταν οι πρώτοι Έλληνες φιλόσοφοι που έζησαν πριν από τον Σωκράτη. Ο χαρακτηρισµός «προσωκρατικοί» και η ίδια κατηγοριοποίηση τους σηµαίνει ότι όλοι αυτοί οι φιλόσοφοι είχαν κάποιο κοινό γνώρισµα. Οι προσωκρατικοί ασχολήθηκαν µε τον κόσµο στο σύνολο του. Ασχολήθηκαν µε θέµατα που αφορούν τη γένεση του κόσµου (κοσµογονία) και σε θέµατα που αφορούν τα συστατικά στοιχεία (κοσµολογία). Οι φιλόσοφοι αυτοί χρησιµοποίησαν τον ορθό λόγο για την εξήγηση των φυσικών φαινοµένων. Εγκαταλείπονται οι µύθοι και οι δοξασίες διατυπωµένες µε µυθολογικούς όρους. Οδηγούνται σε νέες συλλήψεις που θεµελιώνονται φιλοσοφικά. Ο φιλοσοφικός στοχασµός απελευθερώθηκε από τις στερεότυπες δοξασίες της µυθικής παράδοσης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήµατα του κόσµου. Οι Προσωκρατικοί διατύπωσαν ιδέες και θεωρίες µε στόχο να εξηγήσουν τον κόσµο αλλά και τις αντιλήψεις µας γι’ αυτόν. Σε µια εποχή, όπου τα όρια ανάµεσα στην επιστηµονική και φιλοσοφική θεώρηση του κόσµου ήταν ασαφή, οι φιλόσοφοι αυτοί ενδιαφέρθηκαν για τον φυσικό κόσµο (γι’ αυτό άλλωστε ονοµάστηκαν φυσικοί ή φυσιολόγοι), για το σύµπαν (ασχολήθηκαν µε την αστρονοµία και τη µετεωρολογία) και µε προβλήµατα της βιολογίας, της φυσιολογίας, της ιατρικής, της ζωολογίας και της ανθρωπολογίας. Επιχείρησαν να απαντήσουν στα µεγάλα φιλοσοφικά ερωτήµατα για τη ζωή, τον θάνατο και την ψυχή. Ασχολήθηκαν µε θέµατα, όπως το πεπερασµένο του ανθρώπου και η αγωνία για τον θάνατο. Αυτοί πρώτοι διατύπωσαν τις έννοιες της ύλης, της δύναµης, της γνώσης, των αριθµών, του χρόνου και της νοµοτέλειας του κόσµου. Τους απασχόλησαν ζητήµατα ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας. Αντί για αυθεντική γνώση προέβαλαν απορίες και ερωτήµατα που απαιτούσαν απαντήσεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου. Προσδοκώµενο αποτέλεσµα αποτελεί η δυνατότητα του φοιτητή να αναφέρει τους κύριους προσωκρατικούς φιλοσόφους, τα έργα τους και τις βασικές έννοιες της σκέψης τους, καθώς και τις συναφείς θεωρίες τους.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

11

Στην πρώιµη περίοδο της προσωκρατικής περιόδου ανήκουν ο Θαλής, ο Αναξίµανδρος, ο Αναξιµένης, ο Πυθαγόρας και ο Ξενοφάνης. Η δράση του Θαλή τοποθετείται στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. Παρόλο που του αποδίδεται σύγγραµµα µε τίτλο Ναυτική Αστρολογία, είναι πιθανότερο ο ίδιος να µην έγραψε κάποιο βιβλίο. Σύµφωνα µε τον Θαλή το νερό έχει κυρίαρχο ρόλο. Η Γη στηρίζεται στο νερό και το νερό είναι η «αρχή» των πάντων. Όλα προήλθαν από το νερό και όλα τα πράγµατα αποτελούνται από το νερό. Το νερό είναι το βασικό συστατικό όλων των πραγµάτων. Το νερό δεν είναι Θεός αλλά µόνο φυσικό σώµα. Υποστηρίζοντας ότι ο κόσµος είναι γεµάτος θεούς εννοούσε ότι ολόκληρος ο κόσµος είναι ζωντανός και έµψυχος. Ο Αναξίµανδρος, µαθητής του Θαλή, έγραψε ένα σύγγραµµα σε πεζό λόγο, το πρώτο ελληνικό φιλοσοφικό έργο, που σύµφωνα µε την παράδοση είχε τον τίτλο Περί Φύσεως. Βασική έννοια στο έργο του ήταν το άπειρο που έχει δύο ετυµολογήσεις ( α+πέρας, α + περάω). Το άπειρο ήταν το απεριόριστο στον χώρο και το ποιοτικά ακαθόριστο. Στο άπειρο ο Αναξίµανδρος είδε την πρωταρχική ύλη και την αρχική κατάσταση του κόσµου, καθώς και την αιτία της κοσµικής τάξης. Έδωσε στο άπειρο τις θεϊκές ιδιότητες αθάνατον, ανώλεθρον, θείον. Η ζωή παρουσιάστηκε µέσα στην υγρή λάσπη ή τον πηλό. Τα πρώτα πλάσµατα ήταν ιχθυόµορφα και τα περιέκλειαν φλοιοί. Ο άνθρωπος αποτέλεσε εξελικτική µορφή των υδροβίων. Ο Αναξιµένης έγραψε ένα έργο σε πεζό λόγο, στο οποίο αργότερα δόθηκε ο τίτλος Περί φύσεως. Ακολουθώντας το µονιστικό σύστηµα των άλλων Μιλησίων φιλοσόφων θεώρησε ως πρωταρχική ουσία και αρχή του κόσµου τον αέρα. Η αρχή αυτή του αέρα είναι µία, µοναδική και άπειρη. Με την αραίωση και την πύκνωση του αέρα δηµιουργούνται ουσίες, όπως η φωτιά, ο άνεµος, τα σύννεφα, το νερό, η γη και οι πέτρες. Ο κόσµος προέκυψε από τον αδιαφοροποίητο αέρα. Η γη σχηµατίστηκε µε τη συµπύκνωση ενός µέρους του άπειρου αρχέγονου αέρα. Είναι πλατιά, επίπεδη, αβαθής και στηρίζεται στον αέρα. Η ψυχή ταυτίζεται µε τον αέρα. Ο αέρας και το πνεύµα αποτελούν συνώνυµοι όροι. Ο κόσµος είναι όπως ο άνθρωπος. Όπως ο άνθρωπος έχει ανάγκη από την ψυχή για να επιβιώσει, κατά τον ίδιο τρόπο και ο κόσµος έχει ανάγκη από τον αέρα που είναι η ψυχή του κόσµου. Οι Πυθαγόρειοι ήταν µέλη µιας ηθικοθρησκευτικής κοινότητας-αδελφότητας (εταιρείας) που είχε φιλοσοφικά και πολιτικά ενδιαφέροντα. Ιδρυτής αυτής της κοινότητας ήταν ο Πυθαγόρας. Ο ίδιος δεν έγραψε τίποτα. Η διδασκαλία του διαδιδόταν προφορικά µόνο εντός της εταιρείας και είχε απόλυτο χαρακτήρα. Ο Πυθαγόρας δίδαξε τη θεωρία της µετενσάρκωσης. Σύµφωνα µε αυτήν η ψυχή είναι αθάνατη. Με τον θάνατο του ανθρώπου η ψυχή φεύγει από το σώµα του, αλλά δεν χάνεται. Η ψυχή µπαίνει σε άλλο σώµα και αφού έχει πολλές µετενσωµατώσεις, απελευθερώνεται από τα γήινα δεσµά και φτάνει στα νησιά των µακάρων, που αποτελούν τόποι ευδαιµονίας και γαλήνης. Η ψυχή µεταµορφώνεται σε άλλα είδη ζώων. Όλα όσα συµβαίνουν δεν είναι καινούργια, αλλά επαναλαµβάνονται. Όλα τα έµψυχα πλάσµατα είναι συγγενικά. Ο Φιλόλαος τόνισε τη σηµασία του αριθµού για την κατανόηση της πραγµατικότητας. Ο κόσµος αποτελείται από περαίνοντα (περιττοί) και άπειρα (άρτιοι αριθµοί). Τα περαίνοντα και τα άπειρα αποτελούν πρώτες αρχές όλων των πραγµάτων. Οι Πυθαγόρειοι θεώρησαν ότι το πέρας και το άπειρον είναι τα στοιχεία του κόσµου, τα βασικά αντίθετα που αποτελούν τη ρίζα όλων των άλλων. Η ψυχή αποτελούσε ένα είδος αρµονίας, ένας αριθµητικός λόγος. Ο Ξενοφάνης έγραψε σε λόγο έµµετρο και όχι σε πεζό λόγο. Σκοπός του δεν ήταν να προσφέρει µια νέα επιστηµονική σύλληψη του σύµπαντος. Αποδεχόταν όσα είχε επιτύχει ο ιωνικός ορθολογισµός. Στράφηκε αντίθετα στον ανθρωποµορφισµό της παραδοσιακής θρησκείας. Η λατρεία των επιµέρους θεών στους διάφορους ναούς είναι παντελώς αβάσιµη. Το θείο είναι ενιαίο, αδιαφοροποίητο και απεριόριστο. Το θείο συµπίπτει µε το

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

12

σύνολο του φυσικού κόσµου. Η εικόνα του θείου που προτείνει ο Ξενοφάνης είναι µονοθεϊστική. Υπάρχει ένας και µοναδικός θεός, ανόµοιος µε τους ανθρώπους στο σώµα και στο πνεύµα, ακίνητος, που κινεί τα πάντα µε το νου του. Αυτός ο Θεός, ένας και µοναδικός, ενεργεί όχι µε όργανα αλλά µε το σύνολο της ουσίας του και κυβερνά τον κόσµο µε την πνευµατική ενέργειά του. Ο Ξενοφάνης δεν αρνείται τη σωµατική υπόσταση και τη θέση του στο χώρο. Επιπλέον αµφισβήτησε τη βεβαιότητα για την άνευ όρων εγκυρότητα της γνώσης. Η ανθρώπινη γνώση ήταν γι αυτόν περιορισµένη. Οι γνώσεις του ανθρώπου αποτελούν ουσιαστικά γνώµες. ∆εν είναι δυνατόν κανείς να οδηγηθεί στην αντικειµενική αλήθεια. Στην ακµή της προσωκρατικής φιλοσοφίας περιλαµβάνεται η θεωρία του Ηράκλειτου, του Παρµενίδη, του Ζήνωνα, του Εµπεδοκλή και των Ατοµικών Φιλοσόφων. Όλοι αυτοί οι φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν µε το ερώτηµα από τι προήλθε ο κόσµος, αλλά επιχείρησαν να απαντήσουν στο ερώτηµα σχετικά µε τη δοµή του κόσµου. Ο Ηράκλειτος από την Έφεσο µε τη θεωρία του εγκαινίασε τη σχολή της Εφέσου. Έγραψε ένα βιβλίο αποτελούµενο από αφορισµούς που έµοιαζαν µε χρησµούς. Το βιβλίο αυτό το αφιέρωσε στο ναό της Αρτέµιδας. Είναι υποστηρικτής της συνεχούς κίνησης, της µεταβολής και της πολλαπλότητας. Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων και η θεωρία του κοσµικού αγώνα, η ιδέα της αρµονίας και η θεωρία του λόγου. Θεώρησε ότι τα όντα είναι δυναµικά και όχι στατικά. Ο καθολικός κοσµικός νόµος είναι η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγµάτων, η αστάθεια κάθε µερικού και η αλλαγή των πάντων. ∆ε µένει τίποτα σταθερό. Ο Ηράκλειτος κάνει λόγο για πόλεµο των αντίθετων δυνάµεων που διασφαλίζει την αρµονία. Η πάλη των αντιθέσεων και η αρµονία δεν είναι τυχαία γεγονότα, αλλά ρυθµίζονται από το λόγο που αποτελεί τον καθολικό κοσµικό νόµο. Ο λόγος είναι η ρυθµική αρχή που αναφέρεται στο σύνολο της πραγµατικότητας και συνδέει µε σχέσεις αναλογίας όλα τα όντα. Ο λόγος αποτελεί την αιώνια καθολική σχέση που ρυθµίζει την πραγµατικότητα. Είναι το κοινό στοιχείο που υπάρχει στα επιµέρους όντα και εξασφαλίζει την ενότητα των πάντων. Ο κόσµος είναι αιώνιος και περιγράφεται ως ζωντανή φωτιά που άλλοτε δυναµώνει και άλλοτε εξασθενεί, χωρίς όµως ποτέ να σβήνει. Το πυρ αποτελεί µια κοσµολογική σταθερά που αιώνια µεταβάλλεται, κινείται και µεταµορφώνεται. Όλα είναι µεταµορφώσεις της φωτιάς, του πυρός. Το πυρ µετατρέπεται σε νερό και σε χώµα. Το χώµα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά. Ο Παρµενίδης, ο Ζήνων και ο Μέλισσος αποτελούν τη σχολή των Ελεατών. Αφετηρία της φιλοσοφίας του Παρµενίδη µαθητή του Ξενοφάνη είναι η ακινησία του ενός θεού, όπως ανέφερε ο Ξενοφάνης. Έγραψε ένα φιλοσοφικό έργο σε εξάµετρα, το οποίο αργότερα τιτλοφορήθηκε Περί φύσεως και χωριζόταν από δύο µέρη(Αλήθεια και ∆όξα). Το ον είναι αδηµιούργητο, άφθαρτο, αιώνιο, µε απόλυτη οµοιογένεια και αυτάρκεια. Το ον αυτό δεν έχει την προέλευση του από το µηδέν και το µη είναι. Το ον µπορούµε να το εννοήσουµε και να το εκφράσουµε, όχι όµως το µηδέν. Αφού µπορούµε το ον να το εννοήσουµε, υπάρχει, γιατί ότι είναι δυνατόν να νοηθεί αποτελεί πραγµατικότητα. Η ανθρώπινη σκέψη αναφέρεται σε αυτό που υπάρχει (είναι) και όχι σε αυτό που δεν υπάρχει(µη είναι). Η διαφορά µε τον Ηράκλειτο είναι ότι ο Ηράκλειτος είναι ο φιλόσοφος της διαρκούς κίνησης και της µεταβολής, ενώ ο Παρµενίδης είναι της σταθερότητας, της αµετάβλητης κατάστασης, της ενότητας και του ακίνητου όντος. Ενώ οι Ίωνες φιλόσοφοι δέχονταν ότι υπάρχει η µεταβολή και η αλλαγή και ανακαλύπτουν τη σταθερότητα πίσω από αυτή στην ύπαρξη ενός στοιχείου, ο Παρµενίδης ανακαλύπτει το σταθερό στοιχείο στη νόηση και δεν αποδέχεται την κίνηση και την αλλαγή. Σε αντίθεση µε τους Ίωνες φυσιολόγους ο Παρµενίδης δεν αποδέχεται ότι η ενότητα του κόσµου εκφράζεται από µια φυσική ουσία, αλλά από την ίδια οντότητα των πραγµάτων που µας περιβάλλουν. Ο

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

13

Παρµενίδης σε αντίθεση µε τους Ίωνες φιλοσόφους υποβαθµίζει τον ρόλο των αισθήσεων. Οι θνητοί παρασύρονται από τη φαινοµενικότητα, την πλάνη των αισθήσεων. Ο Ζήνων, µαθητής του Παρµενίδη επιχείρησε να αποδείξει ότι είχε δίκιο ο Παρµενίδης ισχυριζόµενος ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά, ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα. Σύµφωνα µε αυτόν, αν παραδεχόµασταν ότι υπάρχουν πολλά όντα θα οδηγούµασταν σε αντιφατικά συµπεράσµατα. Αν υπήρχαν πολλά όντα, αυτά θα ήταν ή περιορισµένα ή άπειρα. Αν ήταν περιορισµένα θα ήταν απείρως µικρά ή ανύπαρκτα. Αν ήταν µεγάλα το καθένα θα ήταν απείρως µεγάλο. Αυτό θα ήταν παράλογο, αφού δεν µπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα. ∆εν υπάρχει ούτε χώρος, ούτε κίνηση, αλλά ουσιαστικά η κίνηση είναι φιλοσοφική. Ο Μέλισσος επιχείρησε να τεκµηριώσει µε λογικά επιχειρήµατα τη θεωρία του Παρµενίδη για την ύπαρξη του ενός και του µοναδικού όντος στο έργο του Περί φύσεως ή περί του όντος. Καθώς τα πάντα καταλαµβάνονται από το ένα και άπειρο ον δεν υπάρχει κενός χώρος. Αφού δεν υπάρχει κενός χώρος, δεν υπάρχει και η κίνηση. Ο Εµπεδοκλής γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5 αιώνα π.Χ. Ο ίδιος δε διατυπώνει πρωτότυπες θεωρίες, αλλά συνδυάζει θεωρίες προγενέστερων φιλοσόφων. Έργα του ήταν τα Περί Φύσεως και οι Καθαρµοί. Σύµφωνα µε αυτόν ο κόσµος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία, η φωτιά, ο αέρας, το νερό και η γη. Αυτή η διαπίστωση δεν αποτελεί κάτι καινούργιο, αλλά υπάρχει στις θεωρίες φιλοσόφων, όπως οι Μιλήσιοι και ο Ηράκλειτος. Το νέο στοιχείο που έχει στη θεωρία του είναι οι δυνάµεις που αποτελούν την αιτία της γένεσης και της φθοράς των όντων. Οι δυνάµεις αυτές είναι η φιλότητα και το νείκος. Η φιλότητα είναι συνώνυµο της ενότητας και συντελεί στη γένεση των σωµάτων. Το νείκος είναι συνώνυµο του χωρισµού και προκαλεί τη φθορά και τη διάλυση τους. Ο Εµπεδοκλής δέχεται τη θεωρία της µετενσωµάτωσης του Πυθαγόρα και την πορεία της ψυχής σε διάφορα σώµατα µέχρι να καθαρθεί. Ο Αναξαγόρας γεννήθηκε στις Κλαζοµενές, αλλά µεγάλο µέρος της ζωής του το πέρασε στην Αθήνα. Έγραψε µια πραγµατεία σε πεζό λόγο, στην οποία αργότερα δόθηκε ο τίτλος Περί φύσεως. Στο έργο αυτό παρουσιάζει την εικόνα του κόσµου. Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία, το άπειρο, ο νους και µια µάζα από αδιαφοροποίητα πράγµατα. Ο νους, ως θεϊκό ον δίνει την πρώτη κίνηση στην άµορφη µάζα. Αποτέλεσµα ήταν να διακριθούν τα διάφορα στοιχεία µεταξύ τους, να συνενωθούν και να σχηµατιστούν τα όντα. Η γη σχηµατίστηκε µε τη συνένωση όλων των στοιχείων, του πυκνού, του υγρού, του ψυχρού. Τα ελαφρά στοιχεία συνενώθηκαν και δηµιούργησαν τον αιθέρα. Ο νους είναι δεν είναι ούτε θεός, ούτε πνεύµα, αλλά µια υλική αρχή, που είναι καθαρή από την πολλαπλότητα των σπερµάτων της φύσης. Η επίδρασή του στον κόσµο δεν είναι τελεολογική. Η διαδικασία που θέτει εν µέρει τον κόσµο είναι εν µέρει µηχανική και εν µέρει εµβρυογενετική. Ο νους είναι κοσµολογική αρχή που βρίσκεται έξω από τη φύση. Ο νους του ανθρώπου αποτελεί βασικό στοιχείο της ύπαρξης του Τη σχολή των Ατοµικών αποτελούσαν ο Λεύκιππος και ο ∆ηµόκριτος, καθώς αυτοί υπήρξαν οι εισηγητές της ατοµικής θεωρίας. Ο Λεύκιππος εισηγήθηκε αυτή τη θεωρία και ο ∆ηµόκριτος τη ανέπτυξε µε συστηµατικό τρόπο. Σύµφωνα µε την ατοµική θεωρία ο κόσµος αποτελεί το σύνολο µηχανικών κινήσεων, οι οποίες ουσιαστικά είναι υλικές ενέργειες που συνδέονται µε τα πράγµατα. Η κίνηση αποτελεί βασικό στοιχείο της ύλης. Η ύλη δεν είναι δυνατόν να διαιρείται συνεχώς. Αποτελείται από µικρά σωµατίδια, τα οποία δεν µπορούν να διαιρεθούν περισσότερο. Ο κόσµος αποτελείται από άτοµα και από το κενό. Εποµένως ο ∆ηµόκριτος συµφωνεί µε τον Παρµενίδη ότι υπάρχει το ον που είναι πλήρες, γεµάτο από άτοµα. ∆ιαφωνεί όµως µε τον Παρµενίδη στη µη ύπαρξη του µηδενός, καθώς ισχυρίζεται ότι υπάρχει το µη ον και είναι το άδειο, το κενό. Ο ∆ηµόκριτος, αφού

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

14

αποδέχεται την ύπαρξη της κίνησης, αποδέχεται και την ύπαρξη του κενού, το οποίο αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στο χώρο. Προσδοκώµενο αποτέλεσµα αποτελεί η δυνατότητα του φοιτητή να κατατάσσει τους Προσωκρατικούς σε κατηγορίες, µε βάση κοινά χαρακτηριστικά της σκέψης τους και να διαπιστώνετε τυχόν αλληλεπιδράσεις ή διαφορές τους. Η προσωκρατική φιλοσοφία χωρίζεται σε δύο φάσεις. Στην πρώιµη περίοδο αναπτύχθηκε στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας. Βασικό χαρακτηριστικό της Σχολής της Ιωνίας είναι η απάντηση στο ερώτηµα της αρχής του κόσµου κατά τρόπο αιτιοκρατικό. Ο πρώτος και θεµελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης είναι να αναζητείται η λογική σχέση ανάµεσα στην αιτία και στο αποτέλεσµα. Επιχείρησαν οι εκπρόσωποι αυτής της περιόδου να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοµένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο. Πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγµατα είναι ίδια, αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη, η οποία µετατρέπεται σε φαινοµενικά διαφορετικά πράγµατα. Πίσω από την ποικιλία των όντων υπάρχει µία αρχή, η πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας των άλλων. Συγκεκριµένα ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό. Η πρώτη αυτή αρχή νοείται ως φύσις αεί σωζόµενη, η φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια, χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται. Η γη επιπλέει πάνω στο νερό. Όλα τα όντα τρέφονται από το νερό. Το υγρό στοιχείο υπερτερεί ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση. Το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων, αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή του. Ο Αναξίµανδρος, µαθητής του Θαλή, ακολουθεί το σκεπτικό του δάσκαλου του και κάνει λόγο για δηµιουργία του κόσµου από ένα πρωταρχικό στοιχείο. Η διαφορά από τον Θαλή είναι ότι θεωρεί άλλο στοιχείο από το νερό ως αρχή του κόσµου. Συλλαµβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσµου. Το άπειρο είναι η πηγή των όντων, η δυναµική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί όλα τα όντα µε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους. Πιο απλούστερη είναι η θεωρία του Αναξιµένη για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσµου. Ο αέρας αποτελεί το κυρίαρχο στοιχείο του κόσµου. Όλα δηµιουργούνται από την πύκνωση, την αραίωση, τη θερµότητα ή την ψυχρότητα του αέρα. Ο αέρας είναι µια άπειρη πνοή που εξασφαλίζει τη ζωή των πάντων. Καθώς ανήκει και αυτός στη σχολή της Μιλήτου είναι, όπως ο Θαλής και ο Αναξίµανδρος, υποστηρικτής του µονισµού (ένα µόνο στοιχείο η αρχή των πάντων). Άλλη σχολή ήταν αυτή των Πυθαγορείων. Έτσι ονοµάστηκαν τα µέλη µιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής, που ήταν κοινότητα θρησκευτική και επιστηµονική. Έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα. π.Χ. Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας. Όπως ο Αναξίµανδρος, έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσµο αντιθέσεις, όπως πέρας-άπειρο, άρρεν-θήλυ, οι οποίες όχι µόνο δεν καταστρέφουν την αρµονία, αλλά και τη συντηρούν. Ονόµασαν το σύµπαν κόσµον (στολίδι), γιατί σε αυτό κυριαρχούσε το µέτρο και η αρµονία. Ο Πυθαγόρας διαχώρισε τη θέση του από τους άλλους Προσωκρατικούς φιλοσόφους. ∆εν έδωσε υλική βάση στην αρχή των όντων, αλλά υποβάθµισε το ρόλο του σώµατος. Το σώµα µολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της. Ιδιαίτερη θέση στην πρώιµη ελληνική φιλοσοφία κατέχει ο Ξενοφάνης, που αν και γεννήθηκε στον Κολοφώνα της Ιωνίας, έζησε όµως στην Κάτω Ιταλία. Σύµφωνα µε την παραδοσιακή ιστοριογραφία υπήρξε ο ιδρυτής της ελεατικής σχολής. Σε αντίθεση µε τους Ίωνες που ήταν υποστηρικτές του µονιστικού συστήµατος ο Ξενοφάνης υποστήριξε ότι όλα προέρχονται και αποτελούνται από το νερό και τη γη. Αν και δίνει προτεραιότητα στο

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

15

υγρό στοιχείο κατά τις κοσµολογικές διαδικασίες, υποστήριξε ότι λαµβάνουν χώρα περιοδικοί µετασχηµατισµοί της γης σε θάλασσα και αντίστροφα. Αυτό σηµαίνει ότι κανένα από τα δύο στοιχεία δεν εξαφανίζεται ολότελα. Η ζωή κατά τον Ξενοφάνη γεννήθηκε από τη λάσπη. Στο σηµείο αυτό συµφωνεί µε τον Αναξίµανδρο. Προσδοκώµενο αποτέλεσµα αποτελεί η δυνατότητα του φοιτητή να εντοπίζει τη συµβολή κάθε στοχαστή στην εξέλιξη της ελληνικής φιλοσοφίας και του φιλοσοφικού στοχασµού γενικότερα. O Θαλής είναι ο πρώτος φιλόσοφος που µπόρεσε να αναγάγει τα πολλαπλά φαινόµενα του κόσµου σε µια απρόσωπη, µοναδική, ή ενιαία αρχή. Ουσιαστικά πρόκειται για τον πρώτο φυσικό φιλόσοφο που προετοίµασε τον δρόµο για τις µεγαλειώδεις κοσµολογικές συλλήψεις που ακολούθησαν. Για πολλούς η ελληνική φιλοσοφία αρχίζει κατ’ ουσίαν µε τον Αναξίµανδρο. Αντιµετώπισε τα διάφορα ζητήµατα µε ορθολογική νοοτροπία. Οι επιστηµονικές του ενασχολήσεις φανερώνουν ένα γόνιµο συνθετικό πνεύµα. Έκανε χρήση του γνώµονα και σχεδίασε ένα χάρτη µε τις τότε γνωστές περιοχές του κόσµου. Ο Αναξιµένης, απαντώντας στα δύο ερωτήµατα «από που προήλθε ο κόσµος» και «από τι αποτελείται ο συντελεσµένος κόσµος», προβάλλει µια ενιαία αρχή και ένα ενιαίο εξηγητικό µοντέλο. Ουσιαστικά εισάγεται µε τη θεωρία του Αναξιµένη το πρώτο συστηµατικό µονιστικό σύστηµα στην αρχαία φιλοσοφία. Αυτό το σύστηµα θα µπορούσαµε να το χαρακτηρίσουµε και υλιστικό, αρκεί να µην αποδώσουµε στην έννοια υλισµός τη σηµασία που δίνουµε σήµερα. Η ύλη στη θεωρία του Αναξιµένη δεν είναι αδρανής αλλά ζωντανή και δε ξεχωρίζεται, αλλά ταυτίζεται µε αυτό που προκαλεί την κίνηση της. Ο Αναξιµένης είναι ο πρώτος που εξηγεί πως είναι δυνατή η µεταµόρφωση του ενός στοιχείου, που αποτελεί την αρχή του κόσµου, στην ποικιλία των στοιχείων που παρατηρούµε στη φύση. Αυτή είναι και η µεγαλύτερη προσφορά του στη φιλοσοφία. Ο πυθαγορισµός αποτέλεσε µεγάλο φιλοσοφικό και ηθικοθρησκευτικό ρεύµα της Αρχαιότητας. Παρέµεινε ζωντανό 900 χρόνια µετά τη γέννησή του. Μεγάλο ήταν το ενδιαφέρον του Πλάτωνα και της Ακαδηµίας του για τις βασικές θέσεις της διδασκαλίας του Πυθαγόρα. Ο Πλάτων επηρεάστηκε από τη θεωρία της µετεµψύχωσης και την πορεία της ψυχής, τις οποίες τις προσάρµοσε στη δική του θεωρία περί ιδεών. Από τον 1ο αιώνα µ.Χ. και µετά µε τους Νεοπυθαγορείους ο πυθαγορισµός γνώρισε αληθινή αναγέννηση. Ιδιαίτερη απήχηση είχε η θεωρία του Πυθαγόρα τον 2ο και 3ο αιώνα µ.Χ. Ο Ξενοφάνης αποτέλεσε γόνιµο κριτικό πνεύµα, που επιδίωξε να θεµελιώσει τις υποθέσεις του σε στέρεες βάσεις, αναγνωρίζοντας τα όρια των υποθέσεων αυτών. Με την έννοια του θεού που εισηγείται οδηγεί το φιλοσοφικό στοχασµό σε νέες κατευθύνσεις. ∆ηµιουργεί τις βάσεις για την επικράτηση της θέσης στην αρχαία φιλοσοφία ότι κάθε µεταβολή στο φυσικό σύµπαν εξηγείται εύλογα µε την επενέργεια µιας νοητικής δύναµης που δεν υπόκειται σε καµία µεταβολή. Η αµφισβήτηση της βεβαιότητας για την άνευ όρων εγκυρότητα της ανθρώπινης γνώσης και η θέση του σχετικά µε τον περιορισµένο χαρακτήρα της γνώσης και µε την αδυναµία του ανθρώπου να οδηγηθεί στην αντικειµενική αλήθεια συνετέλεσαν στην εξέλιξη της ελληνικής φιλοσοφίας. Ο Παρµενίδης είναι ο πρώτος φιλόσοφος που συνέδεσε τη φιλοσοφική σκέψη µε την οντολογία. Ουσιαστικά διαµορφώθηκε η οντολογική φιλοσοφία (είναι-µη είναι, ον-µη ον), η οποία προσδιορίζει το ον ως προς το σχήµα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριµένο και όχι άπειρο. Ο προβληµατισµός του Παρµενίδη επηρέασε τη σκέψη των µεταγενέστερων του, που αποδέχτηκαν κάποιες θέσεις του. Η ελληνική φιλοσοφική σκέψη κορυφώνεται στη σκέψη του Ηράκλειτου, που απαλλάσσει το λόγο από τις µυθολογικές του καταβολές. Αποδίδει στο λόγο τη ρυθµιστική

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

16

αρχή που ρυθµίζει τη συνεχή κίνηση και µεταβολή του κόσµου. Ο Ηράκλειτος είναι ο πρώτος φιλόσοφος που δίνει ιδιαίτερη σηµασία στο λόγο και τον εξυψώνει προσδίδοντας του θεϊκές διαστάσεις. Πρόκειται για τον ενδοκοσµικό νου, τη θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία, η ιστορία, το δίκαιο και η ηθικότητα. Ο Ηράκλειτος εισαγάγει στη φιλοσοφία την έννοια της κίνησης, της µεταβολής. Αυτή την κίνηση, τη µεταβλητότητα στον αισθητό κόσµο και την επιφύλαξη για τη γνώση που πηγάζει από τις αισθήσεις και την αξιοπιστία της εκφράζει ο Παρµενίδης και ο ∆ηµόκριτος. Ο ∆ηµόκριτος συνδυάζει τη θεωρία του Ηράκλειτου µε αυτήν του Παρµενίδη. Επηρεασµένος από τη µεταβολή των αισθητών πραγµάτων κάνει λόγο για κίνηση των ατόµων στο κενό και επηρεασµένος από τον Παρµενίδη κάνει λόγο για θεµελιώδη δοµικά στοιχεία, αδιαίρετα έσχατες θεµελιώδεις υποστάσεις. Όταν κάνει λόγο για άφθαρτο και αµετάβλητο, αγέννητο και ανώλεθρο των ατόµων αντλεί στοιχεία από την παρµενίδεια σκέψη, ενώ όταν αναφέρεται στη συνεχή µεταβολή και αλλαγή δείχνει ότι έχει επηρεαστεί από τον Ηράκλειτο. Η θέση του Παρµενίδη ότι από το µη ον δεν µπορεί να γεννηθεί κάτι, ούτε µπορεί ένα ον που υπάρχει να εξαφανιστεί έχει ενσωµατωθεί από τον ∆ηµόκριτο στην ατοµική του θεωρία. Ο Πλάτων, βασιζόµενος στη θεωρία του Ηράκλειτου, υποστηρίζει τη µεταβολή και τη φθορά των αισθητών πραγµάτων. Επιπλέον στηριζόµενος στη θεωρία του Παρµενίδη για ενότητα, σταθερότητα και την ύπαρξη του όντος ως έκφραση της αλήθειας του είναι, χωρίς την παρεµβολή των αισθήσεων, τεκµηριώνει την επιχειρηµατολογία του για την ύπαρξη των ιδεών. Όπως ο Παρµενίδης το ίδιο και ο Πλάτων δέχεται ότι οι αισθήσεις µας εξαπατούν και ότι πρέπει να δώσουµε έµφαση στο νου για να ανακαλύψουµε την αλήθεια. Η θεωρία του Αναξαγόρα είχε µεγάλη σηµασία για την επιστήµη. Ο Αναξαγόρας ήταν ο πρώτος που εξήγησε ότι η σελήνη λάµπει από το φως που αντανακλάται. Έχει δώσει την ακριβή θεωρία των εκλείψεων και θεωρούσε ότι η σελήνη βρίσκεται πιο κοντά µας από τον ήλιο. Ο ήλιος και τα άστρα είναι διάπυροι λίθοι, αλλά δεν αισθανόµαστε τη θερµότητα των άστρων, γιατί βρίσκονται µακριά µας. Όπως οι ατοµικοί (Λεύκιππος, ∆ηµόκριτος) που πρώτοι θα απορρίψουν την έννοια µιας απόλυτα συµπαγούς πραγµατικότητας και θα αποδεχθούν την ύπαρξη του κενού ως προϋπόθεση για την κίνηση των θεµελιωδών δοµικών στοιχείων, των ατόµων κατά τον ίδιο τρόπο ο Επίκουρος στα ελληνιστικά χρόνια αποδέχεται την ύπαρξη του κενού. Σηµειώνει και αυτός όπως ο ∆ηµόκριτος την αναγκαιότητα της ύπαρξης του. Χωρίς το κενό δε θα µπορούσε να υπάρχει η κίνηση, γιατί µόνο σε χώρο που δεν καλύπτεται από την ύλη είναι δυνατόν να πραγµατοποιηθεί. Προσδοκώµενο αποτέλεσµα αποτελεί η δυνατότητα του φοιτητή να προβαίνει σε συγκρίσεις, όπου είναι δυνατόν, µε νεότερες και σύγχρονες (φυσικές η γνωσιολογικές). Σύµφωνα µε τον Αναξίµανδρο οι πρώτες µορφές ζωής προήλθαν µέσα στη λάσπη κάτω από την επίδραση του ήλιου. Τα πρώτα στάδια της ζωικής εξέλιξης έγιναν σε περιβάλλον υγρό. Ο άνθρωπος δηµιουργήθηκε από την εξέλιξη υδρόβιων όντων που προσαρµόστηκαν στη ξηρά. Εποµένως ο Αναξίµανδρος εισηγήθηκε µια θεωρία της εξέλιξης των ειδών, επειδή πίστευε ότι υπάρχει αιώνια κίνηση και ο κόσµος διαµορφώθηκε µε εξελικτικό τρόπο. Ο Αναξίµανδρος είναι ο πρώτος στοχαστής που υποστήριξε την εξελικτική πορεία του κόσµου, µε την εξέλιξη των όντων από τις κατώτερες στις ανώτερες µορφές. Κατά τον ίδιο τρόπο ο ∆αρβίνος έκανε λόγο για βιολογική εξέλιξη, η οποία σύµφωνα µε αυτόν

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

17

πραγµατοποιείται µε τον αγώνα για επιβίωση µε τον νόµο της φυσικής επιλογής, δηλαδή την επιβίωση του ισχυρότερου οργανισµού. Όπως ο Αναξίµανδρος ισχυρίστηκε ότι ο άνθρωπος αποτελεί εξέλιξη ενός είδους ψαριού, κατά τον ίδιο τρόπο ο ∆αρβίνος θεώρησε ότι ο άνθρωπος αποτέλεσε εξελιγµένη µορφή πιθήκου. Ο Αναξιµένης επιχείρησε να εξηγήσει τα φαινόµενα µε την ποσοτική έννοια της διαφορετικής πυκνότητας. Λόγω αυτής της προσπάθειάς του να εξηγήσει όλα τα φαινόµενα µε την ποσοτική έννοια της διαφορετικής πυκνότητας χαρακτηρίστηκε πρόδροµος της νεότερης φυσικής επιστήµης. Η πύκνωση και η αραίωση του αέρα αποτέλεσε σπουδαία ιδέα, θαυµάσιος τρόπος µεταβολής, χάρη στον οποίο η ποσότητα ελέγχει την ποιότητα. O Xέγκελ που θεωρείται ο πατέρας της νεότερης διαλεκτικής υιοθέτησε την παλιά άποψη του Ηράκλειτου ότι τα πάντα στον κόσµο εξελίσσονται µέσα από τη σύγκρουση αντίθετων πραγµάτων καταστάσεων ή δυνάµεων. Η σύγχρονη φυσική πλησιάζει πολύ στη θεωρία του Ηράκλειτου. Αν στη θέση της λέξης «φωτιά» βάλουµε τη λέξη ενέργεια, τότε θα οδηγηθούµε στο συµπέρασµα ότι οι απόψεις του Ηράκλειτου δεν παρεκκλίνουν από τη σύγχρονη αντίληψη για τον κόσµο. Η ενέργεια είναι το υλικό από το οποίο είναι φτιαγµένα όλα τα στοιχειώδη σωµατίδια, όλα τα άτοµα και όλα τα πράγµατα. Η ενέργεια είναι το κινούν. Η θεωρία των Ατοµικών για το αδιαίρετο και την αυτοτέλεια του ατόµου διατηρήθηκε ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Μέσα από τις έρευνες των ηλεκτρικών εκκενώσεων και την ανακάλυψη των ακτίνων Χ, και του ραδίου οδήγησαν στο συµπέρασµα ότι τα άτοµα έχουν εσωτερική δοµή, άρα δεν είναι αδιαίρετα. Σύµφωνα µε την ηλεκτρονική θεωρία του ατόµου τα κύρια συστατικά του είναι το ηλεκτρόνιο, το πρωτόνιο και το νετρόνιο. Η ατοµική θεωρία αντικαταστάθηκε από την ηλεκτρονική θεωρία. Αυτό δε σηµαίνει ότι η ατοµική θεωρία του Λεύκιππου και του ∆ηµόκριτου έχασε την αξία της. Η σύγχρονη φυσική δεν απέχει από τη θεωρία των Ατοµικών, καθώς προσπαθεί να δώσει στα συστατικά των ατόµων παρόµοιες µε τις ιδιότητες που έδωσαν οι Ατοµικοί.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

18

Ποιες είναι πηγές της προσωκρατικής φιλοσοφίας;

Από τα έργα των προσωκρατικών φιλοσόφων διασώζονται µόνο αποσπάσµατα στα έργα του Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Πλούταρχου, Σέξτου Εµπειρικού, Κλήµη Αλεξανδρέα, Ιππόλυτου, ∆ιογένη Λαετρίου, Ιωάννη Στοβαίου.

Για τους προσωκρατικούς υπάρχουν µαρτυρίες και σχόλια που µας πληροφορούν για τη ζωή τους και το έργο τους χωρίς να είναι απαραίτητη η παρουσία αυτούσιων παραθεµάτων. Τέτοιες πληροφορίες αντλούµε από τα έργα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Θεόφραστου (οι Φυσικαί ∆όξαι, έργο, πηγή της δοξογραφικής παράδοσης) και τη δοξογραφική παράδοση. Οι Ηρακλείδης Ποντικός (4ος π.Χ.), στωικός φιλόσοφος Κλεάνθης (4ο-3ο π.Χ.) και ο µαθητής του Αριστοτέλη Αριστόξενος (4ος π.Χ.) αφιέρωσαν ειδικά έργα στους πρώιµους φιλοσόφους. Από τα σχόλια και τις ερµηνείες αυτών των αρχαίων συγγραφέων κατανοούµε τη δική τους θέση πάνω στις απόψεις των προσωκρατικών. Ποια ερωτήµατα έθεσαν οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι;

Οι πρώιµοι φιλόσοφοι στράφηκαν κυρίως γύρω από τον εξωτερικό κόσµο, γύρω από την πραγµατικότητα που βρίσκεται απέναντι µας και µας περιβάλλει .Κυρίως ασχολήθηκαν µε το ερώτηµα της αρχής του κόσµου που έχει δύο µορφές :

• Ως ερώτηµα για τη δηµιουργία, τη γένεση του κόσµου (κοσµογονία). • Ως ερώτηµα για τη δοµή, µορφή, λειτουργία του κόσµου (κοσµολογία: από τι

αποτελείται και πως λειτουργεί ο κόσµος). Προέκταση των παραπάνω ερωτηµάτων αποτελεί το ερώτηµα για τις δυνατότητες και τα όρια της ανθρώπινης γνώσης. Έδωσαν οι Προσωκρατικοί απαντήσεις στα µεγάλα φιλοσοφικά ερωτήµατα για τη ζωή, τον θάνατο, το πεπερασµένο του ανθρώπου και την ψυχή. Παράλληλα ασχολήθηκαν και µε άλλης µορφής ερωτήµατα που αφορούν τη βιολογία, τη φυσιολογία, την ιατρική, τη ζωογονία, την ανθρωπολογία, την ηθική και πολιτική φιλοσοφία. Πως νοείται το πέρασµα από το Μύθο στον Λόγο; Ποιο είναι το γενικότερο φιλοσοφικό υπόβαθρο της προσωκρατικής περιόδου; Η εξέλιξη, κατά την οποία γεννήθηκε η ελληνική φιλοσοφία τον 6ο αιώνα, είναι το πέρασµα από τον µύθο στον λόγο. Εγκαταλείπονται πλέον οι µύθοι και στη θέση τους εµφανίζονται θεωρίες διατυπωµένες από συγκεκριµένους στοχαστές µε λογική συνοχή και συνέπεια. ∆ιαµορφώνεται ο φιλοσοφικός λόγος που είχε ως γνωρίσµατα το δηµόσιο χαρακτήρα του και τη δυνατότητα αµφισβήτησής του εκ µέρους των άλλων. Εκφράζεται µέσα από τον λόγο η ανάγκη για τη χρήση κανόνων, η συγκεκριµένη επιχειρηµατολογία, η συγκρότηση αποδείξεων καθολικών, ικανών να αντέχουν στην κριτική και η

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

19

αναζήτηση κριτηρίων ικανών να ξεχωρίζουν τις αληθείς και τις ψευδείς γνώσεις. Οι ενδείξεις και τα επιχειρήµατα διατυπώνονται µε λογική συνοχή και συνέπεια. Αυτή η µετάβαση από το µύθο στον λόγο πραγµατοποιείται από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, των οποίων τα επιχειρήµατα µπορούµε να τα θεωρούµε σήµερα ορθά η λανθασµένα, κατάλληλα ή άτοπα και παραπλανητικά. ∆εν παύουν όµως οι φιλόσοφοι αυτοί να χρησιµοποιούν επιχειρήµατα. Οι µύθοι δεν έλειψαν από τη φιλοσοφία, ούτε στην προσωκρατική περίοδο, ούτε αργότερα στην ακµή της φιλοσοφίας (Πλάτων). Στα έργα των προσωκρατικών φιλοσόφων δύσκολα ξεχωρίζεται η µεταφορική από την κυριολεκτική χρήση της γλώσσας. Οι προσωκρατικοί στηρίχθηκαν στις παρατηρήσεις των εµπειρικών δεδοµένων για να διατυπώσουν τις θεωρίες τους. Αυτές οι θεωρητικές τους προσεγγίσεις µπορεί να ήταν λανθασµένες, όχι όµως µη ορθολογικές. Αν και δεν χρησιµοποίησαν πειραµατική µέθοδο, η συµβολή τους στην διαµόρφωση και εξέλιξη του φιλοσοφικού και επιστηµονικού στοχασµού ήταν καθοριστική. Επιχείρησαν να οικοδοµήσουν τη φιλοσοφική γλώσσα, γράφοντας σε πεζό λόγο, την επιστηµονική ορολογία και τον κριτικό λόγο. ∆ιατυπώθηκαν οι κυριότερες έννοιες κυρίως της φυσικής φιλοσοφίας (έννοιες όπως άτοµο, φύση, άπειρο, κόσµος, κενό, κίνηση). Οι προσωκρατικές θεωρίες διακρίθηκαν για τη σηµασία και τη συνοχή τους.

Οι πρώτοι που χρησιµοποίησαν την επιστηµονική και φιλοσοφική ορολογία, όπως άπειρο, κενό, κίνηση, αριθµός ήταν οι προσωκρατικοί. Επίσης δε λείπει από την προσωκρατική φιλοσοφία η κριτική στη θεολογική παράδοση. Η θεωρία των προσωκρατικών αποτέλεσε µια µορφή ορθολογικής σκέψης, η οποία φιλοδοξούσε να βάλει τάξη σε ένα νέο κόσµο και να βρει τρόπους ελέγχου των πραγµάτων, συνδυάζοντας τις τεχνικές και πρακτικές δυνατότητες της εποχής µε τη θεωρητική προσέγγιση των φυσικών και κοινωνικών προβληµάτων. Εποµένως η προσωκρατική φιλοσοφική σκέψη διακρίνεται για τον ορθολογισµό της. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν έθεσαν ένα νέο σύνολο ερωτήσεων. Αναζήτησαν νέα είδη απαντήσεων. Η προσωποποίηση της φύσης έχασε τη σηµασία της στη σκέψη τους και οι θεοί εξαφανίστηκαν από τις εξηγήσεις των φυσικών φαινοµένων που επεξεργάστηκαν. Ενώ για τον Ησίοδο και στη Θεογονία η γη και ουρανός θεωρούνται θεϊκά πλάσµατα, στον Λεύκιππο και τον ∆ηµόκριτο ο κόσµος και τα διάφορα µέρη του προκύπτουν από το µηχανικό διαχωρισµό των ατόµων µέσα στην πρωταρχική δίνη. Στις αρχές του 6ου αιώνα στη Μίλητο της Ιωνίας ο Θαλής ,ο Αναξίµανδρος, ο Αναξιµένης εγκαινιάζουν ένα νέο τρόπο σκέψης για τη φύση. Προσπαθούν να ερµηνεύσουν τον κόσµο µε τρόπο ορθολογικό, να δώσουν µια εξήγηση που να στηρίζεται στην παρατήρηση. Για πρώτη φορά η φύση αποτελεί αντικείµενο συστηµατικής και ανιδιοτελούς έρευνας. Με αυτόν τον τρόπο έγινε η µετάβαση από το µύθο στον λόγο. Πριν από αυτούς τους φιλοσόφους οι άνθρωποι προσπάθησαν να δώσουν εξήγηση της φύσης για τον τρόπο δηµιουργίας του σύµπαντος και ερµηνείας των φυσικών φαινοµένων. Η εξήγηση που έδωσαν ήταν µυθολογική . Το πέρασµα αυτό από το µύθο στον λόγο είχε χαρακτήρα επαναστατικό. ∆εν ήταν ανεξάρτητο από τις γενικότερες πολιτικές, κοινωνικές εξελίξεις. Η Μίλητος ήταν µια πλούσια εµπορική πόλη που επέτρεπε στους κατοίκους της να έρχονται σε επαφή µε άλλα έθνη µε διαφορετικούς πολιτισµούς και διαφορετικές δοξασίες. Με το πέρασµα από το µύθο στον λόγο εγκαταλείπεται η κλειστή παραδοσιακή κοινωνία και γίνεται στροφή προς την ανοικτή κοινωνία όπου επικρατούν οι πρωτότυπες ιδέες. Ποιες είναι οι κοσµογονικές και κοσµολογικές θέσεις του Θαλή;

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

20

Ο Θαλής όπως όλοι οι προσωκρατικοί εκπρόσωποι της σχολής της Μιλήτου (Θαλής, Αναξίµανδρος, Αναξιµένης) επιχείρησαν να απαντήσουν από τι δηµιουργήθηκε (κοσµογονία) και από τι αποτελείται ο κόσµος (κοσµολογία) Σύµφωνα µε τις κοσµογονικές θέσεις του Θαλή «όλα προήλθαν από το νερό».Ο κόσµος έγινε από το νερό. Το νερό είναι δηλαδή η κοσµογονική αρχή σύµφωνα µε τον Θαλή.

Σύµφωνα µε τις κοσµολογικές αρχές του Θαλή όλα τα πράγµατα αποτελούνται από το νερό. Το νερό συµµετέχει στη σύσταση του κόσµου και αποτελεί το βασικότερο συστατικό όλων των πραγµάτων. ∆εν θεωρείται το νερό µε αυτό το σκεπτικό ως θεός αλλά ως φυσικό σώµα. Η Γη επιπλέει στο νερό. Κάτω από αυτήν υπάρχουν νερά . Ίσως µε αυτόν τον τρόπο να ήθελε ο Θαλής να εξηγήσει τις αιτίες των σεισµών.

Πως έφτασε ο Θαλής στην άποψη ότι «ο κόσµος είναι γεµάτος θεούς»;

Ο Θαλής ισχυριζόµενος ότι «ο κόσµος είναι γεµάτος θεούς» εννοεί ότι ο κόσµος είναι ζωντανός και έµψυχος και αυτό πιστοποιείται από την κίνηση ως απόδειξη ζωής. Πολλά αντικείµενα στη φύση όπως ο µαγνήτης επειδή έχουν ικανότητα κίνησης, έστω και περιορισµένη, έχουν ψυχή, αφού η ψυχή αποτελεί πηγή ζωής και κίνησης. Έχει ψυχή κάποιος σηµαίνει ότι είναι ζωντανός. Η ψυχή αποτελεί πολύπλευρη έννοια και έχει πολυδιάστατο χαρακτήρα, αφού καλύπτει ευρύτερο φάσµα από αυτό που αρχικά φαίνεται να δηλώνει. Η θέση αυτή του Θαλή ότι η ύλη έχει ζωή και ονοµάστηκε τη νεότερη περίοδο υλοζωισµός. Σύµφωνα µε αυτήν την θεωρία δοµικό υλικό του κόσµου είναι το φυσικό στοιχείο, ως αδιάσπαστη ενότητα ύλης και ενέργειας. Με βάση όσα µάθατε για τον Θαλή δικαιολογείται, κατά τη γνώµη σας, ο χαρακτηρισµός του ως του πρώτου Έλληνα φιλοσόφου;

Ο Θαλής παρόλο που η σκέψη του είναι απλοϊκή για την ερµηνεία του κόσµου χρησιµοποίησε έννοιες από το χώρο της φυσικής φιλοσοφίας. Η ερµηνεία που δίνει για την αρχή του κόσµου δεν είναι ούτε προφιλοσοφική, ούτε µη ορθολογική. Συνδύασε τα πολλαπλά φαινόµενα µε µία απρόσωπη, µοναδική ή ενιαία αρχή. Είναι αυτός που εγκαινίασε τη µονιστική θεωρία της σχολής της Μιλήτου, θεωρώντας ότι τα πολλαπλά, πολύπλοκα πράγµατα στον κόσµο έχουν δηµιουργηθεί από µια αρχή, από ένα αρχικό στοιχείο. Για τους παραπάνω λόγους δικαιολογηµένα ονοµάστηκε ως ο πρώτος Έλληνας φιλόσοφος και µάλιστα φυσικός φιλόσοφος που προετοίµασε το έδαφος για τις κοσµολογικές συλλήψεις που ακολούθησαν. Ποια είναι η έννοια του απείρου στον Αναξίµανδρο; To άπειρο ετυµολογικά σηµαίνει χωρίς όρια, χωρίς περιορισµό και το αδιαπέραστο. Το άπειρο είναι µια πρωταρχική ουσία, απεριόριστη στον χώρο(στην έκταση και στη διάρκεια), ποιοτικά ακαθόριστο. Το άπειρο του Αναξίµανδρου είναι απροσδιόριστο, γιατί δεν προσδιορίζεται σε ένα από τα τέσσερα στοιχεία. ∆εν είναι νερό, ούτε κάποιο άλλο από τα γνωστά στοιχεία. Η αρχή του κόσµου βρίσκεται έξω από τα τέσσερα στοιχεία της φύσης. Είναι αναγκαίο το πρωταρχικό στοιχείο να µην ένα από τα τέσσερα στοιχεία και να µη συµµετέχει στη µεταξύ τους διαµάχη. Αν το άπειρο ήταν ένα από αυτά τα τέσσερα στοιχεία, τα άλλα θα είχαν καταστραφεί. Ο Αναξίµανδρος είδε στο άπειρο την αρχική

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

21

κατάσταση του κόσµου και την αιτία της κοσµικής τάξης. Η ουσία αυτή έχει τις εξής ιδιότητες: είναι άπειρον, αθάνατον, ανώλεθρον (άφθαρτο) και θείον. Το άπειρο είναι αιώνιο και άχρονο και µεταµορφώνεται στα τέσσερα στοιχεία της φύσης, τα οποία µεταβάλλονται στα γνωστά µας όντα του κόσµου, για να επιστρέψουν σε αυτό από το οποίο προήλθαν. Aυτό σηµαίνει ότι η πορεία του κόσµου είναι κυκλική. Τα πράγµατα, γεννιούνται, φθείρονται και καταλήγουν από εκεί από όπου ξεκίνησαν, στο άπειρο. Το άπειρο είναι η δύναµη που όλα τα κυβερνά. Το άπειρο είναι ένα, ξεχωριστό και διαφοροποιείται από τα πολλά τα αντίθετα. Το άπειρο αποτελεί χρονική αρχή (όλα ξεκινούν από αυτό και τίποτε δεν έχει διαφορετική καταγωγή). Είναι η υπεύθυνη πηγή για κάθε ύπαρξη και ο τελικός αποδέχτης όλων όσα κλείνουν τον κύκλο της γένεσης τους, ο θεϊκός παράγοντας που συγκρατεί, κατευθύνει και κυβερνά τα πάντα. Ποια σχέση έχουν κατά τον Αναξίµανδρο η δικαιοσύνη και η αδικία µε τις αλλαγές στη φύση; Τα τέσσερα στοιχεία και τα πράγµατα που δηµιουργούνται είναι αντίθετα µεταξύ τους, πεπερασµένα στο χώρο και στον χρόνο, που γεννιούνται και φθείρονται. Όλοι οι κόσµοι, τα πράγµατα, τα συµβάντα και τα γεγονότα εκτείνονται σε ορισµένο χώρο, διαρκούν για ορισµένο χρόνο. Όλα αυτά υπόκεινται σε ανταγωνισµούς, σε συγκρούσεις και οι µεταξύ τους σχέσεις ρυθµίζονται µε το σύστηµα των αδικιών και των τιµωριών. Υπάρχει αντιπαλότητα µεταξύ τους. Ωστόσο όλα είναι έτοιµα να πληρώσουν στο άλλο για τις ζηµιές που κάνουν. Ο κόσµος είναι σαν µια πολιτεία που τα µέλη της έχουν ίσα δικαιώµατα. Κυριαρχεί η «δίκην», η δικαιοσύνη στις διαφορές και στις διαµάχες των µελών των κόσµων. Τα αντίπαλα µέλη πληρώνουν για τις αδικίες τους το ένα το άλλο και αποκαθίσταται έτσι η δικαιοσύνη, χωρίς να παρεµβαίνει το άπειρο στην απονοµή της δικαιοσύνης. Ο νόµος στο βασίλειο της φύσης είναι η δικαιοσύνη ότι δηλαδή ο φυσικός κόσµος κυβερνιέται µε κανόνες και τάξη. Το άπειρο αγκαλιάζει τα πάντα. Ενώ όλα τα πράγµατα στον κόσµο γεννιούνται και φθείρονται, το άπειρο παραµένει αναλλοίωτο και σταθερό. Τα επιµέρους πράγµατα φθείρονται, καταστρέφονται και επανέρχονται στην αρχική τους κατάσταση, απ’όπου ξεκίνησαν, στο άπειρο. Αυτή τη διαρκή επαναφορά των πάντων στην αρχική κατάσταση, στο άπειρο σαν πηγή της κοσµικής γένεσης εγγυάται η ανάγκη(κατά το χρεών) που ορίζει την πορεία προς τη φθορά των πραγµάτων, αλλά και την επιστροφή τους στην αρχική θέση τους, στο άπειρο. Ποια είναι η εξελικτική θεωρία του Αναξίµανδρου;

Σύµφωνα µε τον Αναξίµανδρο οι πρώτες µορφές ζωής προήλθαν µέσα στη λάσπη κάτω από την επίδραση του ήλιου. Τα πρώτα στάδια της ζωικής εξέλιξης έγιναν σε περιβάλλον υγρό. Ο άνθρωπος δηµιουργήθηκε από την εξέλιξη υδρόβιων όντων που προσαρµόστηκαν στη ξηρά. Εποµένως ο Αναξίµανδρος εισηγήθηκε µια θεωρία της εξέλιξης των ειδών, επειδή πίστευε ότι υπάρχει αιώνια κίνηση και ο κόσµος διαµορφώθηκε µε εξελικτικό τρόπο. Ο Αναξίµανδρος είναι ο πρώτος στοχαστής που έκανε λόγο για την εξελικτική πορεία του κόσµου, για βαθµιαία µετάβαση των όντων σε ανώτερες και τελειότερες µορφές. Τα όντα που βλέπουµε γύρω µας δηµιουργήθηκαν από ατελείς υπάρξεις. Είδε τη γένεση του κόσµου και της ζωής ως ενιαία εξελικτική διαδικασία της οποίας κάθε φάση εξηγείται από

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

22

την προηγούµενη και την προϋποθέτει. Κατά τον ίδιο τρόπο ο ∆αρβίνος ασχολήθηκε µε τη βιολογική εξέλιξη, η οποία σύµφωνα µε αυτόν συντελείται µε τον αγώνα για επιβίωση µε τον νόµο της φυσικής επιλογής (επιβίωση του ισχυρότερου οργανισµού). Όπως ο Αναξίµανδρος θεώρησε ότι ο άνθρωπος προήλθε από ένα είδος ψαριού, κατά τον ίδιο τρόπο ο ∆αρβίνος υποστήριξε ότι ο άνθρωπος αποτέλεσε εξελιγµένη µορφή πιθήκου. Λαµβάνοντας υπόψη µας τα παραπάνω µπορούµε να θεωρήσουµε τον Αναξίµανδρο πρόδροµο του ∆αρβίνου. Με ποια έννοια ο Αναξιµένης εισάγει το πρώτο µονιστικό σύστηµα;

Ο Αναξιµένης αναζητεί την αρχή του κόσµου, την πρωταρχική ουσία του και τη βασική µορφή της ύλης. Αυτή η αρχή είναι ο αέρας και είναι µία, µοναδική και άπειρη. Με την αραίωση και την πύκνωση του αέρα δηµιουργούνται ουσίες, όπως η φωτιά, ο άνεµος, το σύννεφο, το νερό, η γη και οι πέτρες. Όταν ο αέρας αραιώνεται γίνεται φωτιά, ενώ όταν πυκνώνεται γίνεται αρχικά άνεµος, µετά σύννεφο. Όταν πυκνωθεί πιο πολύ γίνεται νερό, µετά γη και έπειτα πέτρες. Σύµφωνα µε τον Αναξιµένη ο αέρας είναι άπειρος µε ποσοτική έννοια, δηλαδή απεριόριστος. Ο Αναξιµένης ταυτίζει την ψυχή µε τον αέρα, δηλαδή το πνεύµα, την πνοή. Το πνεύµα-η πνοή είναι η πηγή ζωής που κρατά τον άνθρωπο στη ζωή. Το πνεύµα που ταυτίζεται µε την ψυχή έχει την ίδια λειτουργία µε τον κοσµικό αέρα. Όπως το πνεύµα συµβάλλει στην επιβίωση του κόσµου, κατά τον ίδιο τρόπο και ο αέρας είναι η ζωτική δύναµη που συµβάλλει στη διατήρηση του κόσµου. Αν ο άνθρωπος είναι ένας µικρόκοσµος που αναπνέει αέρα και εµψυχώνεται από αυτόν, ο κόσµος είναι ένας µακρόκοσµος, που λειτουργεί σαν ζωντανός οργανισµός χάρη στον αέρα που τον συγκρατεί ενιαίο. Με τον αέρα και τη θεωρία για την πύκνωση και αραίωση ο Αναξιµένης απαντά στα ερωτήµατα «από πού προήλθε ο κόσµος» και «από τι αποτελείται ο κόσµος». Απαντά δηλαδή στα θεµελιώδη κοσµογονικά και κοσµολογικά ερωτήµατα. Πρόκειται για το πρώτο συστηµατικό µονιστικό σύστηµα στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Τι εννοούσε ο Αναξιµένης µε τον αέρα και µε ποιόν τρόπο εξηγούσε την δηµιουργία των ποικίλων ουσιών του κόσµου µας;

Με το όρο αέρα εννοούσε τον αόρατο ατµοσφαιρικό αέρα όταν διαµοιράζεται µε ισοµερή τρόπο στην ατµόσφαιρα. Ο αέρας είναι άπειρος και έχει ποσοτική αξία. Είναι απεριόριστος και αποτελεί ανεξάντλητη πηγή του γίγνεσθαι. Με τη πύκνωση και την αραίωση του αέρα σχηµατίζονται όλα τα αντικείµενα στη φύση. Η δηµιουργία των ποικίλων ουσιών του κόσµου συνδέεται µε τις µεταβολές του αέρα που έχουν ως προϋπόθεση τη συνεχή κινητικότητα του. Ακόµα και οι αλλαγές της θερµοκρασίας έχουν άµεση σχέση µε την πύκνωση και την αραίωση του αέρα. Ο κόσµος προκύπτει από τον αδιαφοροποίητο αέρα. Όταν ο αέρας αραιώνεται γίνεται φωτιά, ενώ όταν πυκνώνεται, γίνεται άνεµος, κατόπιν σύννεφο, όταν πυκνωθεί ακόµη περισσότερο γίνεται νερό, έπειτα γη και πέτρες. Η Γη σχηµατίζεται µε τη συµπύκνωση ενός µέρους του άπειρου αέρα. Είναι πλατιά, επίπεδη, αβαθής και σχηµατίζεται στον αέρα. Τα ουράνια σώµατα είναι πύρινα και όπως η Γη υποβαστάζονται από τον αέρα. Ο Ήλιος, η Σελήνη και τα υπόλοιπα ουράνια σώµατα προέρχονται από τη Γη.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

23

Η άποψη του Αναξιµένη ότι η ανθρώπινη ψυχή είναι από αέρα ποιες συνέπειες έχει για τη µεταθανάτια τύχη της;

Σύµφωνα µε τον Αναξιµένη ο αέρας είναι άπειρος και έχει ποσοτική αξία. Είναι απεριόριστος και αποτελεί ανεξάντλητη πηγή του γίγνεσθαι. Πρόκειται για την πρωταρχική, απροσδιόριστη ουσία του σύµπαντος. Ο αέρας έχει ζωτική σηµασία για όλα τα έµβια όντα και κατ΄ επέκταση και για τον άνθρωπο. Είναι ένα στοιχείο ιδιαίτερα συγγενές µε την ψυχή. Η ουσία της ανθρώπινης ψυχής είναι ο αέρας. Εφόσον ο αέρας ως η ουσία της ψυχής είναι άπειρος, αναλλοίωτος, άφθαρτος και η ανθρώπινη ψυχή διατηρεί την ουσία της και είναι άφθαρτη και αναλλοίωτη. Η ουσία της ψυχής παραµένει αναλλοίωτη και µετά το θάνατον του ανθρώπου και συµµετέχει στη διαδικασία αραίωσης και πύκνωσης µέσα από την οποία διαµορφώνεται το κοσµικό γίγνεσθαι. Ποιο είναι το περιεχόµενο α) της θεωρίας της µετενσάρκωσης και β) του Πυθαγόρειου τρόπου του βίου; α) Σύµφωνα µε τη θεωρία αυτή η ανθρώπινη ψυχή είναι αθάνατη. Η ψυχή είναι αθάνατη, ένας αθάνατος δαίµονας µε θεϊκή προέλευση. Πριν ενσωµατωθεί προϋπήρχε. Ο Πυθαγόρας έκανε λόγο για εκπέπουσα φύση της ψυχής, η οποία από την υπεργίηνη κατάσταση στην οποία βρισκόταν πέφτει σε µια γήινη. Η ψυχή του ανθρώπου αποτέλεσε το «δεύτερο εαυτό»του ορατού σώµατος και των δυνάµεων του. Επειδή υπέπεσε σε αµάρτηµα, τιµωρήθηκε µε την πτώση του στη γη από τα ουράνια ύψη. Η ενσωµάτωσή της αποτελεί περιορισµό, καθώς ουσιαστικά «επιβλέπεται» από το σώµα. Με το θάνατο του ανθρώπου η ψυχή φεύγει από το σώµα του αλλά δε χάνεται. Είναι αναγκαία η ενσάρκωση της ψυχής σε διαφορετικά σώµατα. Το σώµα είναι η φυλακή της ψυχής. Αν το σώµα καταφέρει να παρασύρει την ψυχή και να την µολύνει µε τις υλικές επιθυµίες και τα πάθη του, τότε η ψυχή τιµωρείται µε τη µετενσάρκωση σε κατώτερα όντα, µε αποτέλεσµα να διακρίνεται όλο και περισσότερο από τη µιαρότητά της. Όταν πεθάνει ο άνθρωπος, η ψυχή απελευθερώνεται από το σώµα του, αλλά δε χάνεται. ∆εν είναι δυνατόν να χαθεί η ψυχή των νεκρών, αλλά µένει η ίδια αναλλοίωτη και µετά το θάνατο Μπαίνει σε άλλο σώµα και µε πολλές ενσωµατώσεις απελευθερώνεται από τα τις γήινες δεσµεύσεις. Ο θάνατος του ανθρώπου αποτελεί για την ίδια απελευθέρωση, αποδέσµευση από το σώµα, ακολουθώντας το δρόµο προς την ανεξαρτησία. Αυτή η ανεξαρτησία θα επέλθει, όταν κάποια στιγµή πάψει η ψυχή να περιπλανιέται στα διάφορα σώµατα, όταν ολοκληρωθεί η διαδικασία µιας σειράς µετενσαρκώσεων. Σε αυτή την περίπτωση θα φτάσει στο τέλος της η κυκλική πορεία της ψυχής µε την επιστροφή της σε µια υπεργίηνη κατάσταση, στην υπερφυσική ύπαρξη ως πνεύµα. Η ψυχή οδηγείται στα νησιά των Μακάρων, σε τόπους ευδαιµονίας και γαλήνης. Σύµφωνα µε κάποιους αυτοί οι τόποι αποτελούν αστρική αθανασία της ψυχής και τοποθετούνται στην ουράνια περιοχή. β) Η µετενσωµάτωση της ψυχής συνδέεται µε τον επίγειο τρόπο ζωής. Εποµένως για να έχει ευτυχή κατάληξη η περιπλάνηση της ψυχής επιβάλλεται ένας ασκητικός τρόπος ζωής που ρυθµιζόταν από πλήθος εντολών και απαγορεύσεων όπως ο σεβασµός της ζωής, οι διαιτητικοί περιορισµοί, η τήρηση του µέτρου, αυστηρά αντιηδονιστική στάση. Τι ήταν α) τα ακούσµατα β) οι ακουσµατικοί και γ) οι µαθηµατικοί;

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

24

α) Τα ακούσµατα δείχνουν τη σηµασία που έδιναν οι Πυθαγόρειοι στην αρµονία και στον αριθµό. Υποδηλώνει ότι το σύµπαν χαρακτηρίζεται από τάξη και ορθολογικότητα. β) ακουσµατικοί οπαδοί του πυθαγορισµού που τηρούσαν αυστηρά τα ακούσµατα και δέχονταν τον πυθαγορισµό ως τρόπο ζωής γ) οι µαθηµατικοί εκείνοι που καταγίνονταν µε τις επιστήµες (τα µαθήµατα) στο πλαίσιο του πυθαγορισµού. Τι πίστευαν για τους αριθµούς ο Φιλόλαος και οι νεότεροι Πυθαγόρειοι;

Ο Φιλόλαος τόνισε τη σηµασία του αριθµού για την κατανόηση της πραγµατικότητας. Για να σκεφτούµε και να γνωρίσουµε κάποια πράγµατα πρέπει να είναι µετρήσιµα. Όλα τα πράγµατα είναι αριθµοί. Για το Φιλόλαο ο κόσµος και οτιδήποτε περιλαµβάνεται σ’ αυτόν αποτελείται από περαίνοντα (περιττοί αριθµοί) και άπειρα (άρτιοι αριθµοί). Τα περαίνοντα και τα άπειρα είναι πρώτες αρχές των πραγµάτων που συνυπάρχουν αρµονικά. Η σύγκρουση ανάµεσα στο πέρας και το άπειρο είναι φαινοµενική, καθώς στην πραγµατικότητα υπάρχει αρµονική σχέση µεταξύ τους. Το πέρας ταυτίζεται µε την πηγή της θεϊκής τάξης του κόσµου και έχει οικουµενική και θεολογική διάσταση. Ο αριθµός είναι η ύψιστη έκφραση του πέρατος, είναι το κλειδί για την κατανόηση της τάξης που θέτει το πέρας στον κόσµο. Πίσω από τη φαινοµενική ποικιλία και τη µεταβολή των φαινοµένων του κόσµου κρύβεται µια απλή φυσική και αριθµητική δοµή που µπορούµε να τη συλλάβουµε µέσω του νου. Ο αριθµός λειτουργώντας ως πέρας προσδίδει µέσα στην ποικιλία των φαινοµένων µια σταθερότητα. Οι νεότεροι Πυθαγόρειοι προσπάθησαν να περιγράψουν και να ερµηνεύσουν τον κόσµο µε βάση τις σχέσεις των αριθµών. Ο αριθµός αποτελεί τον κανόνα όλης της πραγµατικότητας. Το πέρας (όριο) και το άπειρον (άπειρο) είναι τα στοιχεία του κόσµου, τα βασικά αντίθετα, που αποτελούν τη ρίζα όλων των άλλων. Με βάση αυτά σχηµατίστηκαν τα αντίθετα : πέρας- άπειρον, περιττόν-άρτιον, εν-πλήθος, δεξιόν- αριστερόν, άρρεν- θήλυ, ηρεµούν –κινούµενον, ευθύ- καµπύλον, φως – σκότος, αγαθόν- κακόν, τετράγωνον- ετερόµηκες. Η ιδέα της αθανασίας της ψυχής συνδέθηκε µε τη θεωρία για τον αριθµό. Η ψυχή θεωρήθηκε ένα είδος αρµονίας, ένας αριθµητικός λόγος. Από τον 5ο αιώνα π.Χ. και µετά οι Πυθαγόρειοι καλλιέργησαν σε µεγάλο βαθµό τα µαθηµατικά. Ο Αρχύτας από τον Τάραντα θεώρησε τα µαθηµατικά ως το κλειδί για την κατανόηση της φύσης, ενώ τόνισε ότι ο αριθµός επηρεάζει όχι µόνο το φυσικό κόσµο αλλά και τις ανθρώπινες σχέσεις, τα ήθη αποβλέποντας την αρµονία στο κοινωνικό σύνολο. Την αριθµητική του θεωρία την εφάρµοσε και στο χώρο της µουσικής. Τι πίστευε ο Ξενοφάνης για την ανθρώπινη γνώση; Ο Ξενοφάνης θεώρησε ότι η ανθρώπινη γνώση είναι περιορισµένη. Αµφισβήτησε την εγκυρότητα της γνώσης χωρίς προϋποθέσεις. Οι πνευµατικές κατακτήσεις είναι απλώς γνώµες και κανείς δεν µπορεί να ισχυριστεί ότι είναι βέβαιη η αντικειµενική αλήθεια ακόµα και αν είναι κοντά σ’ αυτήν. Γιατί ακόµα και αν σε κάποια θέµατα ο άνθρωπος έχει οδηγηθεί στην πλήρη αλήθεια, αυτό έγινε τυχαία χωρίς ο ίδιος να το γνωρίζει, δεν έχει βεβαιότητα γι αυτό. Ο ίδιος, ωστόσο, ο Ξενοφάνης πίστευε στην αξία της προόδου και είχε

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

25

µια αισιόδοξη αντίληψη για τη ζωή. Υποστήριξε τη διαρκή αναζήτηση και τη συνεχή έρευνα, προϋποθέσεις απαραίτητες για να οδηγηθεί η ανθρωπότητα στην πρόοδο. Ποια εικόνα του θείου εισηγείται ο Ξενοφάνης; Ποια είναι η στάση του Ξενοφάνη στην παραδοσιακή φιλοσοφία; Ο Ξενοφάνης αντιµετώπισε κριτικά τη θρησκευτική παράδοση. Καταδίκασε τον ανθρωποµορφισµό των Θεών, όπως εµφανίστηκε στον Όµηρο και στον Ησίοδο. Ο θεός δεν είναι δυνατόν να έχει ανθρώπινα χαρακτηριστικά, ούτε να είναι ανήθικοι. Ο Όµηρος και ο Ησίοδος έδωσαν στους Θεούς όλα εκείνα τα αρνητικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όπως η κλοπή, η µοιχεία, η απάτη. ∆εν είναι δυνατόν οι Θεοί να έχουν φωνή και σώµα σαν το δικό τους. Κάθε φυλή δίνει στον Θεό τα δικά της χαρακτηριστικά. Αν τα ζώα µπορούσαν να επινοήσουν τους Θεούς, θα έπρεπε να δώσουν στους θεούς µορφές ζώων. ∆εν είναι δυνατόν οι Θεοί να έχουν ανθρώπινη µορφή και να ασχολούνται µε τις ανθρώπινες υποθέσεις.

Ο Ξενοφάνης εισηγείται τη µονοθεϊστική εικόνα του θείου. Έκανε λόγο για την ύπαρξη του ενός και µοναδικού θεού. Υπάρχει ένας και µοναδικός θεός που διαφέρει από τους ανθρώπους στο σώµα και στο πνεύµα. Ο ίδιος παραµένει ακίνητος και κινεί τα πάντα µε το νου του, τη διάνοιά του. ∆εν έχει τα ανθρώπινα γνωρίσµατα και πάθη. Ενεργεί και κυβερνά τον κόσµο µε βάση όχι τα όργανα που αποτελούν ανθρώπινο γνώρισµα αλλά την ουσία και την πνευµατική ενέργεια του. Το θείο είναι ενιαίο, αδιαφοροποίητο, απεριόριστο και συµπίπτει µε το σύνολο του φυσικού κόσµου. Ο Θεός είναι ακίνητος, ανόµοιος του ανθρώπου στο σώµα και στο πνεύµα, που κινεί τα πάντα µε το νου του. Ο Θεός δεν έχει ανθρώπινα γνωρίσµατα και πάθη, αλλά κυβερνά τον κόσµο µε την πνευµατική ενέργειά του, επιδρά στον κόσµο µε τη διάνοιά του. Ο Ξενοφάνης δεν αρνείται τη σωµατική υπόσταση του Θεού και τη θέση του στον χώρο, αν και δεν προσδιόρισε την ακριβή θέση του. ∆ε διευκρίνισε τον τόπο κατοικίας του θεού. Εποµένως φαίνεται να αποδέχεται την ύπαρξη σώµατος στον Θεό. Έχει τη λειτουργία των αισθητήριων οργάνων της όρασης και της ακοής που δεν πηγάζει από τα συγκεκριµένα όργανα, αλλά από το ίδιο το ακίνητο σώµα του. Ρυθµίζει τα πάντα µε τον νου, την πνευµατική ενέργεια, τη διάνοια. ∆εν προσδιόρισε ο Ξενοφάνης την ακριβή θέση του θεού στον χώρο, ούτε περιέγραψε τη σχέση του µε τον κόσµο.

Νεότεροι µελετητές που δεν δείχνουν να ασπάζονται τις θέσεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη ότι θα πρέπει να συνδεθεί ο θεός του Ξενοφάνη µε το εον του Παρµενίδη και του Θεόφραστου ότι ο θεός του Ξενοφάνη ταυτίζεται µε τον κόσµο, θεώρησαν ότι ο θεός του Ξενοφάνη βασίζεται στην ιδέα των Μιλησίων ότι υπάρχει µια θεία ουσία, η οποία υπάρχει στον κόσµο και του δίνει κίνηση και ζωή. Ποια θεωρία για τη Γη διαµόρφωσε ο Ξενοφάνης παρατηρώντας τα απολιθώµατα;

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

26

Παρατηρώντας τα απολιθώµατα ο Ξενοφάνης κατέληξε στο συµπέρασµα ότι η ζωή γεννήθηκε από τη λάσπη. Όλα τα όντα έχουν δηµιουργηθεί από δύο στοιχεία, τη γη και το νερό. Παρατηρούνται συνεχείς µετασχηµατισµοί της γης σε θάλασσα και αντίστροφα χωρίς όµως ένα από τα δύο αυτά στοιχεία να εξαφανίζεται. Πως αντιλαµβάνονται την έννοια του θείου οι προσωκρατικοί; Οι προσωκρατικοί αντιµετωπίζουν το θείο ως πρόβληµα ενιαίο. Η αντιµετώπιση αυτή αποτελεί την πρώτη προσπάθεια αποδέσµευσης του θείου από το ναό και το τελετουργικό τυπικό. ∆εν απορρίπτουν το θείο, αλλά συνδέοντας το µε τη φύση το αναβαθµίζουν και του δίνουν νέο χαρακτήρα, οικουµενικό. Σύµφωνα µε τους προσωκρατικούς βρίσκεται µέσα στη φύση και δραστηριοποιείται µέσω των φαινοµένων, των αρχών και των νόµων. ∆εν εννοείται ως οντότητα ξεχωριστή, αλλά ταυτίζεται µε τη φύση. Εποµένως, αν οι άνθρωποι επιτύχουν να ανακαλύψουν τους νόµους από τους οποίους διέπεται η φύση, θα οδηγηθούν και στη γνώση του θείου. Η σύλληψη της έννοιας του θείου από το Θαλή εντάσσεται µέσα στη γενικότερη προσπάθεια των προσωκρατικών να µετατοπίσουν το θείο από το ναό στη φύση. Σύµφωνα µε τον Θαλή ο θεός είναι ο νους του κόσµου. Το νερό δεν έχει τη δυνατότητα να γεννάει τα πάντα, αλλά χρειάζεται η παρέµβαση ενός άλλου παράγοντα, του θεού. Μέσω του νερού εισέρχεται στο κόσµο µια θεϊκή δύναµη. Το νερό κινείται µε τη βοήθεια µιας θεϊκής δύναµης που περνώντας από µέσα του µεταδίδεται στον κόσµο. Ο Θεός ως νους του κόσµου κατευθύνει τα πάντα και κατευθύνει την κίνηση του κόσµου στην κατεύθυνση που ο ίδιος θέλει να δώσει. Για το Θαλή τα πάντα είναι πλήρη θεών. Σύµφωνα µε τον Πυθαγόρα η φύση της ψυχής ήταν θεϊκή .Είναι εγκλωβισµένη στο σώµα .Θα απελευθερωθεί από το σώµα και θα έρθει κοντά στους θεούς ως αθάνατη, όταν απαλλαγεί από τα πάθη της. Με τον εξαγνισµό και την κάθαρση της θα απεµπλακεί από τη διαδικασία της µετεµψύχωσης και θα οδηγηθεί στη θεότητα, θα καταλήξει, δηλαδή, εκεί από όπου ξεκίνησε. Αν κριθεί ότι ήταν δίκαιη η ψυχή θα µείνει ευτυχισµένη στο πνευµατικό κόσµο, διαφορετικά µε τη διαδικασία της µετεµψύχωσης θα περιπλανιέται στον υλικό κόσµο εισερχόµενη σε κατώτερα όντα. Η ψυχή προϋπάρχει του σώµατος. Μέσα στην ψυχή είναι θεός. Η ψυχή αποτελεί έναν αθάνατο δαίµονα, που έχει θεϊκή προέλευση. Ο άνθρωπος οδηγείται στις ορθές επιλογές, όταν ο νους κατευθύνεται από τη θεία ψυχή. Για τον Ξενοφάνη το θείο είναι ενιαίο, αδιαφοροποίητο, απεριόριστο και συµπίπτει µε το σύνολο του φυσικού κόσµου. Οι άνθρωποι ανακαλύπτοντας τους νόµους της φύσης ανακαλύπτουν και τους θεούς. Η γνώση του θεϊκού στοιχείου είναι αποτέλεσµα έρευνας της φύσης και των µυστικών της και όχι αποκάλυψης θεϊκής. Ο Ξενοφάνης καταδίκασε τον ανθρωποµορφισµό των θεών και τις δοξασίες της παραδοσιακής θρησκείας. Οι θεοί δεν είναι δυνατόν να έχουν ανθρώπινη µορφή, ανθρώπινα ελαττώµατα, αδυναµίες, πάθη και να ασχολούνται µε τις υποθέσεις των ανθρώπων. ∆ε συµµεριζόταν τη λατρεία επιµέρους θεών. Στον Ηράκλειτο ο λόγος αποτελεί το θεϊκό µήνυµα .Ακούγοντας το λόγο όλοι θα πεισθούν ότι υπάρχει ένα σοφό ον που γνωρίζει τα πάντα. Ο δίκαιος θεός είναι το παν, το διαιρετόν, το γενητόν, το αγέννητον, θνητόν, το αθάνατον, λόγος και αιώνας. Εποµένως, ο θεός είναι η έννοια που περιλαµβάνει τα πάντα. Ο Ηράκλειτος θεωρεί δεδοµένη την ύπαρξη του Θεού. ∆εν επιχειρεί να αποδείξει την ύπαρξη του. Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι ο προσδιορισµός των ιδιοτήτων του. Όλα τα αντίθετα ενώνονται κάτω από την

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

27

έννοια του Θεού. Η θεία ενέργεια παρόλο που η φύση της διακρίνεται για την ενότητα και την οµοιοµορφία αναµιγνύεται στα διάφορα πράγµατα και δηµιουργεί τα φαινοµενικά αντίθετα. Το εν σοφόν είναι η θεϊκή δύναµη που κυβερνά τα πάντα. Ο Θεός κυβερνά τα πάντα µε βάση τη βούλησή του. Από την µια ταυτίζεται µε τα αντίθετα και από την άλλη αποτελεί και αυτοτελή ύπαρξη που διαχωρίζεται από τα πάντα. Ο Θεός είναι η πρώτη και µοναδική αιτία της ύπαρξης των πάντων και δεν είναι άµεσα αντιληπτός. Επειδή δεν µπορούν πολλοί άνθρωποι να τον αντιληφθούν άµεσα, αµφισβητούν την ύπαρξη του. Σύµφωνα µε τον Ηράκλειτο η ψυχή προέρχεται από το θείο. Εποµένως είναι αθάνατη. Ο Εµπεδοκλής αναφέρεται στο ουράνιο πυρ που αποτελεί την καθαρή θεία ενέργεια και στο πυρ στοιχείο από το οποίο αποτελείται ο κόσµος. Η ύλη προέρχεται από τη θεϊκή ενέργεια. Υπάρχουν οι προσωπικοί και οι απρόσωποι θεοί. Απρόσωποι θεοί είναι τα τέσσερα στοιχεία, το νείκος, η φιλότητα και ο σφαίρος. Είναι οι θείες δυνάµεις. Κάνει λόγο και για προσωπικούς θεούς ψυχές, δαίµονες. Αν δεν έχουν φτάσει στο επίπεδο τελείωσης περιπλανώνται µε τη διαδικασία της µετεµψύχωσης, µέχρι να οδηγηθούν στην τέλεια κατάσταση που θα είναι αθάνατοι θεοί στο νοητό κόσµο.

Εξετάστε την έννοια του λόγου στον Ηράκλειτο Ο Ηράκλειτος δε παρουσιάζει τη φιλοσοφία του ως µια αυθαίρετη και υποκειµενική κατασκευή, αλλά ως µια έκφραση του λόγου που κατευθύνει τα πάντα και µένει απρόσιτος στους πολλούς .Ο λόγος εκτός από την οµιλία και την προφορική έκφραση αποτελεί τη ρυθµική αρχή που αναφέρεται στο σύνολο της πραγµατικότητας και συνδέει µε σχέσεις αναλογίας όλα τα όντα. Ο λόγος αποτελεί την αιώνια καθολική σχέση που ρυθµίζει την πραγµατικότητα. Είναι το κοινό στοιχείο που υπάρχει στα επιµέρους όντα και εξασφαλίζει την ενότητα των πάντων. Ο κόσµος είναι αιώνιος και περιγράφεται ως ζωντανή φωτιά που άλλοτε δυναµώνει και άλλοτε εξασθενεί, χωρίς όµως ποτέ να σβήνει. Το πυρ ακολουθεί µια κυκλική πορεία καθώς γίνεται θάλασσα και αυτή γη και στη συνέχεια υπάρχει αντίστροφη πορεία από γη, σε θάλασσα και αυτή σε φωτιά. Το πυρ αποτελεί µια κοσµολογική σταθερά που αιώνια µεταβάλλεται, κινείται και µεταµορφώνεται. Ο λόγος εξασφαλίζει την ισορροπία, την αρµονία στον κόσµο, καθώς αποτελεί τη σταθερή παράµετρο µε την οποία πραγµατοποιείται η κίνηση και η µεταβολή. Ο λόγος διέπει και κατευθύνει τα πάντα, όσο και αν µένει απρόσιτος στους πολλούς. Η κίνηση και η µεταβολή δε γίνεται τυχαία, αλλά µε κάποιους νόµους και παραµέτρους. Πίσω από κάθε αρχή υπάρχει ο λόγος που αποτελεί ενοποιητική αρχή. Με τον λόγο ενοποιούνται τα «αντίθετα». Ουσιαστικά όµως δεν πρόκειται για αντίθετα, αλλά για συµπληρωµατικά µεγέθη και σταθερές που έχουν µεταξύ τους µια σχέση αρµονίας. Επίσης και ο πόλεµος αποτελεί κοσµική σταθερά που συνδέει τα αντίθετα. Ο λόγος είναι η ρυθµιστική αρχή που διέπει το σύνολο της πραγµατικότητας και συνδέει µε σχέσεις αναλογίας όλα τα όντα. Ο λόγος είναι η αιώνια καθολική σχέση που ρυθµίζει την πραγµατικότητα Ο Ηράκλειτος δίνει έµφαση στην έννοια του λόγου, γιατί ενδιαφέρεται να προσδιορίσει τη λογική σχέση που καθορίζει και συνδέει τη βαθύτερη φύση των πραγµάτων. Στον Ηράκλειτο ο λόγος αποτελεί το θεϊκό µήνυµα. Ακούγοντας το λόγο όλοι θα πεισθούν ότι υπάρχει ένα σοφό ον που γνωρίζει τα πάντα. Πίσω από τη διαρκή εναλλαγή κυριαρχεί ο λόγος ως ενοποιητική αρχή. Ο Ηράκλειτος δε διστάζει να ταυτίσει αυτήν την αρχή µε τον θεό. Ο δίκαιος θεός είναι το παν, το διαιρετόν, το γενητόν, το αγέννητον, θνητόν ,το αθάνατον. Εποµένως, ο θεός είναι η έννοια που περιλαµβάνει τα πάντα. Ο Ηράκλειτος θεωρεί δεδοµένη την ύπαρξη του Θεού. ∆εν επιχειρεί να αποδείξει την ύπαρξη του. Αυτό

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

28

που τον ενδιαφέρει είναι ο προσδιορισµός των ιδιοτήτων του. Όλα τα αντίθετα ενώνονται κάτω από την έννοια του Θεού. Η θεία ενέργεια, παρόλο που η φύση της διακρίνεται για την ενότητα και την οµοιοµορφία, αναµιγνύεται στα διάφορα πράγµατα και δηµιουργεί τα φαινοµενικά αντίθετα. Το εν σοφόν είναι η θεϊκή δύναµη που κυβερνά τα πάντα. Ο Θεός κυβερνά τα πάντα µε βάση τη βούλησή του Από την µια ταυτίζεται µε τα αντίθετα και από την άλλη αποτελεί και αυτοτελή ύπαρξη που διαχωρίζεται από τα πάντα. Ο Θεός είναι η πρώτη και µοναδική αιτία της ύπαρξης των πάντων και δεν είναι άµεσα αντιληπτός. Επειδή δεν µπορούν πολλοί άνθρωποι να τον αντιληφθούν άµεσα, αµφισβητούν την ύπαρξη του. Σύµφωνα µε τον Ηράκλειτο η ψυχή προέρχεται από το θείο. Εποµένως είναι αθάνατη. Ο λόγος ως ενοποιητική αρχή εξασφαλίζει την ισορροπία των «αντιθέτων» οδηγώντας τα σε ενότητα. Στην πραγµατικότητα όµως δεν πρόκειται για αντίθετα, αλλά για συµπληρωµατικά και εναλλασσόµενα µεγέθη και σταθερές. Αυτές οι φαινοµενικά αντίθετες καταστάσεις συνδέονται αρµονικά µεταξύ τους µε αποτέλεσµα να υπάρχει µια αντιθετική αρµονία. Η σύγκρουση των «αντιθέτων» και η αδιάκοπη µεταβολή και ροή της πραγµατικότητας δεν είναι απατηλές. Αποτελούν την πραγµατική δοµή του κόσµου. Υπό αυτή την έννοια ο Ηράκλειτος αποδέχεται την πολλαπλότητα και την κίνηση στον κόσµο. Πέρα όµως από το παγκόσµιο γίγνεσθαι της κίνησης και της µεταβολής υπάρχει κάτι σταθερό, ο αµετάβλητος νόµος που διέπει τον κόσµο. Τα συγκρουόµενα αντίθετα ουσιαστικά αποτελούν κοµµάτια της µιας και µόνης πραγµατικότητας. Το κοσµικό γίγνεσθαι έχει κάποιον προορισµό. Τα πάντα µεταβάλλονται για να µείνουν ίδια µέσα στη κυκλική πορεία και επανάληψη, σύµφωνα µε τον αµετάβλητο νόµο του λόγου. Εποµένως στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου υπάρχει η πολλαπλότητα και η κίνηση, η µεταβολή, αλλά υπάρχει και η ενότητα και η αµετάβλητη σταθερότητα του λόγου. Να επεξηγήσετε τη σχέση των αντιθέτων και την «παλίντονο αρµονία» του Ηράκλειτου; Ο κόσµος σύµφωνα µε τον Ηράκλειτο διακρίνεται για τη συνεχή κίνηση και τη µεταβολή του. Η κίνηση όµως και η µεταβολή δεν είναι τυχαίες και αυθαίρετες. Νόµοι ρυθµίζουν την κίνηση και τη µεταβολή, οι οποίες αποτελούν το αποτέλεσµα της δράσης αντίθετων δυνάµεων. Υπάρχουν οι αντίθετες δυνάµεις στον κόσµο, οι οποίες συγκρούονται µεταξύ τους. Αυτή η σύγκρουση δεν οδηγεί στην καταστροφή του κόσµου. Ουσιαστικά τα πράγµατα στον κόσµο δεν είναι αντίθετα, αλλά είναι συµπληρωµατικά και εναλλασσόµενα µεγέθη και σταθερές. Πρόκειται για φαινοµενικά αντίθετες καταστάσεις. Ο λόγος αποτελεί τη σταθερή παράµετρο, ώστε οι συγκρούσεις και οι µεταβολές να φτάνουν µέχρι ένα σηµείο, ώστε να µην απειλείται ο κόσµος µε καταστροφή. Υπάρχει σχέση αρµονίας µεταξύ των δυνάµεων και των καταστάσεων. Πρόκειται για την παλίντονο αρµονία, για µια αντιθετική αρµονία. Αυτή είναι η αφανής αρµονία που κρύβεται πίσω από τη φαινοµενική αντίθεση των πραγµάτων και είναι ανώτερη από τη φανερή. Οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν πως είναι δυνατόν η αρµονία να εξασφαλίζεται µέσω των αντίθετων δυνάµεων. Στην πραγµατικότητα τα αντίθετα είναι αρµονικά δεµένα µεταξύ τους. Μοιάζει µε τη σύνδεση τόξου και λύρας. Η χορδή του τόξου µπορεί να τεντώνεται τόσο, ώστε να εξισορροπείται από την τάση του βραχίονα. Ποιος είναι ο ρόλος του πολέµου στον φιλοσοφικό στοχασµό του Ηράκλειτου;

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

29

Για τον Ηράκλειτο ο πόλεµος είναι ο πατέρας των πάντων και ο βασιλιάς των πάντων. Ο πόλεµος εκφράζει την αντιπαράθεση που υπάρχει µεταξύ των πραγµάτων στον κόσµο, την αιώνια κίνηση και την ασταµάτητη µεταβολή των πραγµάτων του κόσµου. Ο ηρακλείτειος πόλεµος δεν έχει σχέση µε αιµατηρές αναµετρήσεις σε πεδία µαχών, αλλά αποτελεί την άλλη όψη της αρµονίας. Είναι µια κοσµική σταθερά που συνδέει τα αντίθετα και οδηγεί µέσα από τη διαδικασία των συγκρούσεων σε νέες ισορροπίες. Ποιο είναι το περιεχόµενο της Αλήθειας; Να εξηγήσετε την πρόταση του Παρµενίδη «νοείν και είναι είναι το αυτό»; Στο τµήµα του έργου του Αλήθεια ο Παρµενίδης προσδιορίζει την έννοια του είναι. Το είναι είναι η πραγµατικότητα, το βαθύτερο χαρακτηριστικό του κόσµου, το σταθερό και το αναλλοίωτο. Πρόκειται για το αγέννητο, το ανώλεθρο, το όµοιο, αδιαίρετο, ακίνητο και τέλειο ον. Το ον είναι συνώνυµο του είναι. Το ον και το είναι αποτελούν τα µοναδικά αντικείµενα της Αλήθειας. Το είναι ως αντικείµενο της Αλήθειας είναι το αντικείµενο της νόησης. Οι αισθήσεις µας απατούν. Όλα τα πράγµατα που συλλαµβάνουµε µέσω των αισθήσεων είναι απατηλές εικόνες και ψευδαισθήσεις. Ο αισθητός κόσµος κυριαρχείται από την µεταβολή και δεν µπορούµε µε βεβαιότητα να µιλήσουµε γι αυτόν. Η σταθερότητα του κόσµου, αφού δεν υπάρχει στον αισθητό κόσµο, υπάρχει µέσα στη σκέψη µας, σε µηχανισµούς και σχήµατα του εαυτού µας. Γι αυτό ο Παρµενίδης δεν διστάζει να ταυτίζει την πραγµατικότητα µε την σκέψη. Η ουσία του πράγµατος µόνο µέσω της νόησης αποκαλύπτεται. Αυτό που σκεφτόµαστε και είναι πραγµατικό µπορούµε να το πούµε µε λόγια. Η γλώσσα είναι σκέψη και σχετίζεται µε την πραγµατικότητα. Τα όρια της πραγµατικότητας είναι τα όρια της γλώσσας µας. Ποιο είναι το περιεχόµενο της ∆όξας στον Παρµενίδη; Στο τµήµα της ∆όξας αναπτύσσεται για πρώτη φορά από τους Προσωκρατικούς ένα δυιστικό φιλοσοφικό σύστηµα. Υπάρχουν δύο ισότιµες µορφές-αρχές που δηµιουργούν τον κόσµο και τον διέπουν. Υπάρχουν οι δύο αντίθετες και αλληλοαποκλειόµενες µορφές του φωτός και της νύχτας. Με αυτόν τον τρόπο ο Παρµενίδης απαντά στο κοσµογονικό ερώτηµα, θεωρώντας ότι ο κόσµος γεννιέται από τις µορφές αυτές και στο κοσµολογικό ερώτηµα, υποστηρίζοντας ότι ο κόσµος αποτελείται από αυτές τις µορφές. Ο νεκρός έχει την αίσθηση του κρύου και της σιωπής. Οι νεκροί έχουν εξίσου µε τους ζωντανούς την ικανότητα να αισθάνονται Με διαφορετικό τρόπο από τους ζωντανούς µετέχουν και αυτοί στο είναι. Ποια η σχέση αλήθειας και δόξας στον Παρµενίδη; Σύµφωνα µε την Αλήθεια τα όντα πάντα είναι και ποτέ δεν οδηγούνται στην ανυπαρξία του µηδενός, δε γίνονται, δηλαδή, ποτέ µηδέν. Αντικείµενο της Αλήθειας είναι το είναι, το οποίο συνδέεται µε τη νόηση, το νοείν. Η Αλήθεια ασχολείται µε το αµετάβλητο είναι. Στην ∆όξα ο Παρµενίδης ασχολείται µε το κοσµικό γίγνεσθαι, τον αισθητό κόσµο που µεταβάλλεται. Ο Παρµενίδης κάνει λόγο για µονισµό της Αλήθειας και για δυισµό της ∆όξας. Αυτά τα δύο δε βρίσκονται σε αντίθεση, αλλά αλληλοσυµπληρώνονται και συνδέονται στενά, ενώ αφορούν τον κόσµο και τα όντα του.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

30

Το καθένα από αυτά ασχολούνται µε δύο διαφορετικές οπτικές γωνίες του κόσµου. Η Αλήθεια ασχολείται µε το αµετάβλητο είναι και η ∆όξα µε το κοσµικό γίγνεσθαι. Ποιος είναι ο ρόλος των ριζωµάτων και των δύο αντιθετικών δυνάµεων σύµφωνα µε τον Εµπεδοκλή; Σύµφωνα µε τον Εµπεδοκλή ο κόσµος αποτελείται από τέσσερις, θεµελιώδεις, ισοδύναµες υποστάσεις, τα ριζώµατα, οι οποίες είναι η γη, το νερό, η φωτιά και ο αέρας. Είναι σταθερές, αγέννητες και αιώνιες. ∆ε δίνει προτεραιότητα ο Εµπεδοκλής σε ένα στοιχείο, όπως έδιναν οι Μιλήσιοι, αλλά θεωρεί ότι υπάρχουν αιώνια και ταυτόχρονα οι τέσσερις υποστάσεις. Τα ριζώµατα είναι δυναµικά στοιχεία που αναµειγνύονται, δηµιουργούν τα όντα και καθορίζουν τις κοσµικές µεταβολές, χωρίς να χάνουν την ταυτότητά τους. Η µεταβολή µέσα στον κόσµο είναι η ανάµειξη και ο αποχωρισµός των τεσσάρων στοιχείων. Κατά την ανάµειξη και τον αποχωρισµό αυτών των ριζωµάτων επιδρούν δύο εξίσου αγέννητες και αιώνιες δυνάµεις, της φιλότητας και του νείκους. Η φιλότητα είναι η δύναµη έλξης και συνένωσης και το νείκος είναι η δύναµη διάσπασης και διάλυσης. Με τη φιλότητα έχουµε την απόλυτη ενότητα και σύνθεση των στοιχείων και µε το νείκος έχουµε την αποσύνθεση και τον χωρισµό των ριζωµάτων. Η φιλότητα είναι η δύναµη που δηµιουργεί τους οργανισµούς και το νείκος είναι η δύναµη που διακρίνει, ξεχωρίζει και αποµονώνει τα όντα. Με τη φιλότητα από τα πολλά οδηγούµαστε στο εν και µε το νείκος από το εν οδηγούµαστε στα πολλά. Η επικράτηση της µιας κατάστασης (φιλότητα για παράδειγµα) είναι προσωρινή, γιατί θα έρθει και η σειρά της άλλης µε τους ίδιους όρους. Ποιες είναι οι αντιθετικές πορείες που διανύει το κοσµικό γίγνεσθαι σύµφωνα µε τον Εµπεδοκλή; Ο κόσµος αποτελεί µια κυκλική πορεία χωρίς αρχή και τέλος. Κατά την πρώτη φάση επικρατεί στο σφαίρο η φιλότητα που αποτελεί µια απόλυτα αρµονική κατάσταση. Κατά τη δεύτερη φάση µπαίνει το νείκος στο σφαίρο και ξεκινά µια διαδικασία διάλυσης και αποσύνθεσης. Τα ριζώµατα διακρίνονται και αποχωρίζονται. Όλα τα όντα επηρεάζονται από το νείκος. Σε αυτή τη φάση ανήκει ο δικός µας κόσµος, στον οποίο επικρατεί η µεταβολή, η διάσπαση, η διαµάχη και η εχθρότητα. Στην τρίτη φάση του δίνου κυριαρχεί το νείκος, το χάος, η διάλυση και η ολοκληρωτική αποσύνθεση. Στην τέταρτη φάση κυριαρχεί η φιλότητα και συγκροτείται ο γαλήνιος σφαίρος. Ποιο είναι το περιεχόµενο του έργου του Εµπεδοκλή Καθαρµοί; Σύµφωνα µε το έργο του Εµπεδοκλή Καθαρµοί η ψυχή είναι ένας θεϊκός δαίµονας που έχει καταδικαστεί εξαιτίας ενός αρχέγονου παραπτώµατος να εισχωρεί σε διαφορετικά σώµατα, ζώων, αλλά και φυτών. Η ψυχή κάτω από την επίδραση του νείκους οδηγείται σε σοβαρό παράπτωµα και χάνει την αθωότητα και καθαρότητα της. Η ψυχή όµως δεν είναι καταδικασµένη αιώνια να βρίσκεται στο στάδιο των µετενσαρκώσεων, αλλά είναι δυνατόν να επιστρέψει στη θεία µακαριότητα και να οδηγηθεί σε ανώτερες µορφές ζωής. Ακολουθώντας το ασκητικό τρόπο ζωής η ψυχή αν εξαγνιστεί και καθαριστεί από τη σωµατική µόλυνση, θα οδηγηθεί στη σωτηρία της. Η περιπλάνηση και η ενσάρκωση της

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

31

ψυχής αποτελεί µια διαδικασία κάθαρσης και εξαγνισµού. Μόλις τελειώσει αυτή η περιπλάνηση και ολοκληρωθεί η διαδικασία του εξαγνισµού η ψυχή θα µπορέσει να γίνει πάλι αθάνατη. Από τα παραπάνω κατανοούµε ότι η εικόνα που προσδίδει στον άνθρωπο δεν είναι απαισιόδοξη. Η ανθρώπινη ψυχή είναι δυνατόν µέσα από τη διαδικασία του εξαγνισµού να οδηγηθεί στην κατάσταση του αθάνατου δαίµονος. Ποια είναι η έννοια του νου στον Αναξαγόρα; Όλα τα πράγµατα ως επιµέρους που είναι περιέχουν ένα µέρος από το καθετί. Ο νους είναι άπειρος, αυτοκυβέρνητος και δεν έχει αναµειχθεί µε τίποτα αλλά είναι µόνος µε τον εαυτό του. Είναι το πιο λεπτό και το πιο καθαρό από τα πράγµατα. Ξέρει τα πάντα από το καθετί και έχει τη µεγαλύτερη δύναµη. Όλα τα ελέγχει ο νους και τα µικρά και τα µεγάλα και όσα έχουν ψυχή και όσα δεν έχουν ψυχή. Είναι η κινητική αιτία που καθορίζει τον τρόπο µείξης και διάκρισης των βασικών και αναλλοίωτων φυσικών υποστάσεων. Ο νους είναι άµεικτος και αµιγής. Για αυτού τους λόγους επιδρά απεριόριστα στον κόσµο. Ο Αναξαγόρας περιορίζει την κοσµολογική λειτουργία του νου στην εκκίνηση της περιστροφικής κοσµικής κίνησης. Ποιες είναι οι ιδιότητες των ατόµων σύµφωνα µε τους Ατοµικούς; Τα άτοµα είναι συµπαγείς, πλήρεις και αδιαπέραστες µονάδες ύλης που µέσα σε αυτές δεν υπάρχει το κενό. Τα άτοµα είναι αγέννητα, άφθαρτα και άπειρα στον αριθµό. Επίσης είναι απαθή, γιατί δεν επηρεάζονται από το περιβάλλον και δεν µεταλλάσσονται. Τα άτοµα είναι χωρίς ποιότητες (άποια) και δε διαφέρουν ως προς την υλική τους υπόσταση, αλλά µόνο ως προς το σχήµα, την τάξη και τη θέση. ∆ιαφοροποιούνται σχετικά µε τη διάταξη συµπλέγµατος ατόµων(τάξη), σχετικά µε τη διάταξη δύο ή περισσότερων ατόµων στο χώρο(θέση). Σηµαντικότερες είναι οι διαφορές που αναφέρονται στο σχήµα. Τα άπειρα σε ποσότητα άτοµα έχουν µια άπειρη ποικιλία σχηµάτων και µορφών. Τα άτοµα κινούνται συνεχώς στο κενό, όπου δε συναντούν καµιά αντίσταση. Καθώς συγκρούονται µεταξύ τους, τα όµοια συνδέονται και παραµένουν µαζί, ενώ τα ανόµοια έχουν διαφορετικές κατευθύνσεις. Τα σώµατα αποτελούν σύνολα ατόµων που έχουν ενωθεί σε ένα σύµπλεγµα περισσότερο ή λιγότερο σταθερό. Στα συµπλέγµατα αυτά τα άτοµα διατηρούν την ιδιαιτερότητά τους και µια σχετική αυτονοµία. Όταν θα πάψουν τα άτοµα να είναι ενωµένα, θα πάψει να υπάρχει και το σώµα ως ενότητα ατόµων. Με τη διαρκή κίνηση των ατόµων, τις συγκρούσεις και τις ενώσεις τους, εκτός από τα επιµέρους σώµατα δηµιουργούνται και ολόκληροι κόσµοι. Μέσα στο άπειρο κενό είναι δυνατόν να συγκεντρωθεί ένας µεγάλος αριθµός ατόµων και να δηµιουργηθεί µια δίνη η οποία οδηγεί στη δηµιουργία ενός κόσµου. ∆ηµιουργούνται άπειροι κόσµοι. Αυτοί οι κόσµοι διαφέρουν κατά το µέγεθος, το σχήµα, την ύπαρξη και την κίνηση των άστρων και των όντων που ζουν σε αυτούς. Ποιες είναι οι γνωσιολογικές θέσεις του ∆ηµόκριτου; Ο ∆ηµόκριτος είναι επιφυλακτικός και δεν είναι ξεκάθαρος για την αξιοπιστία των αισθήσεων και της εµπειρίας. Η αίσθηση είναι αποτέλεσµα αλληλεπίδρασης αντικειµένου και αισθητηριακού µηχανισµού του κάθε ανθρώπου. Έχοντας ως βάση τις αισθήσεις δεν µπορεί ο άνθρωπος να εµβαθύνει και να φτάσει στην ουσία του πράγµατος. Η αίσθηση

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

32

παράγεται µέσω της συνάντησης ατόµων που πηγάζουν από τα υλικά σώµατα και από τα αισθητήρια όργανα. Η γνήσια γνώση βασίζεται στη νόηση. Αλλά και η νόηση βασίζεται όπως και οι αισθήσεις στις κινήσεις των ατόµων της ψυχής σε αυτή την περίπτωση. Η νόηση ξεπερνά τα όρια των αισθήσεων και διεισδύει στην περιοχή της πραγµατικότητας που δεν είναι ευδιάκριτη από τις αισθήσεις και αφορά τα άτοµα και το κενό. Ποια είναι η ηθική θεωρία του ∆ηµόκριτου; Σύµφωνα µε τον ∆ηµόκριτο η ηθική αποβλέπει στην ευτυχία του κάθε ανθρώπου. Ο σκοπός ενυπάρχει στη ζωή κάθε ανθρώπου και δηλώνεται από τον ∆ηµόκριτο µε την έννοια της ευθυµίας. Η ευθυµία αποκτιέται από τους ανθρώπους µε τη µετρηµένη ευχαρίστηση και µε την µε µέτρο διαβίωση. Η ευθυµία είναι µια ισορροπηµένη κατάσταση µετρηµένης διαβίωσης, όπου λαµβάνεται υπόψη η προσωπική ικανότητα του καθενός, υπάρχει αρµονία µε το περιβάλλον και αποφεύγονται οι υπερβολές. Αυτός ο τρόπος διαβίωσης συνδέεται µε τη φράση µέτρον άριστον και το έδαφος για την αριστοτελική ηθική της µεσότητας. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ Η γένεση της ελληνικής φιλοσοφίας περιγράφεται ως µετάβαση από τον µύθο στον λόγο. Ως ποιο βαθµό δικαιολογείται η άποψη αυτή; Πιστεύετε ότι ήταν εντελώς ανορθόλογο το κοσµοείδωλο στο οποίο στηρίζεται η προσωκρατική παράδοση; Η εξέλιξη, κατά την οποία γεννήθηκε η ελληνική φιλοσοφία τον 6ο αιώνα, είναι το πέρασµα από τον µύθο στον λόγο. Εγκαταλείπονται πλέον οι µύθοι και στη θέση τους εµφανίζονται θεωρίες διατυπωµένες από συγκεκριµένους στοχαστές µε λογική συνοχή και συνέπεια. ∆ιαµορφώνεται ο φιλοσοφικός λόγος που είχε ως γνωρίσµατα το δηµόσιο χαρακτήρα του και τη δυνατότητα αµφισβήτησής του εκ µέρους των άλλων. Εκφράζεται µέσα από τον λόγο η ανάγκη για τη χρήση κανόνων, η συγκεκριµένη επιχειρηµατολογία, η συγκρότηση αποδείξεων καθολικών, ικανών να αντέχουν στην κριτική και η αναζήτηση κριτηρίων ικανών να ξεχωρίζουν τις αληθείς και τις ψευδείς γνώσεις. Αυτή η µετάβαση από το µύθο στον λόγο πραγµατοποιείται από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, των οποίων τα επιχειρήµατα µπορούµε να τα θεωρούµε σήµερα ορθά η λανθασµένα, κατάλληλα ή άτοπα και παραπλανητικά. ∆εν παύουν όµως οι φιλόσοφοι αυτοί να χρησιµοποιούν επιχειρήµατα. Οι µύθοι δεν έλειψαν από τη φιλοσοφία, ούτε στην προσωκρατική περίοδο, ούτε αργότερα στην ακµή της φιλοσοφίας (Πλάτων). Στα έργα των προσωκρατικών φιλοσόφων δύσκολα ξεχωρίζεται η µεταφορική από την κυριολεκτική χρήση της γλώσσας. Οι προσωκρατικοί στηρίχθηκαν στις παρατηρήσεις των εµπειρικών δεδοµένων για να διατυπώσουν τις θεωρίες τους. Αυτές οι θεωρητικές τους προσεγγίσεις µπορεί να ήταν λανθασµένες, όχι όµως µη ορθολογικές. Αν και δεν χρησιµοποίησαν πειραµατική µέθοδο, η συµβολή τους στην διαµόρφωση και εξέλιξη του φιλοσοφικού και επιστηµονικού στοχασµού ήταν καθοριστική. Οι πρώτοι που χρησιµοποίησαν την επιστηµονική και φιλοσοφική ορολογία, όπως άπειρο, κενό, κίνηση, αριθµός ήταν οι προσωκρατικοί. Επίσης δε λείπει από την προσωκρατική φιλοσοφία η κριτική στη θεολογική παράδοση. Η θεωρία των προσωκρατικών αποτέλεσε µια µορφή ορθολογικής σκέψης, η οποία φιλοδοξούσε να βάλει τάξη σε ένα νέο κόσµο και να βρει τρόπους ελέγχου των πραγµάτων, συνδυάζοντας τις τεχνικές και πρακτικές δυνατότητες

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

33

της εποχής µε τη θεωρητική προσέγγιση των φυσικών και κοινωνικών προβληµάτων. Εποµένως η προσωκρατική φιλοσοφική σκέψη διακρίνεται για τον ορθολογισµό της. Λαµβάνοντας υπόψη ό,τι µελετήσατε ως τώρα για τον Θαλή και την προσωκρατική φιλοσοφία θα µπορούσατε να υποθέσετε ποιοι είναι οι λόγοι που οδήγησαν τον Θαλή στην υπόθεση ότι το νερό είναι η αρχή των πάντων; Ο Θαλής γνώριζε πολύ καλά τους παραποτάµιους πολιτισµούς της Μεσοποταµίας και της Αιγύπτου, χώρες στις οποίες η ζωή εξαρτιόταν από τις πληµµύρες των ποταµών τους. Επιπλέον ο Θαλής εκφράζει τον ναυτικό πολιτισµό των ιωνικών πόλεων που την επιβίωση και ανάπτυξη τους τη στήριζαν σε δραστηριότητες της θάλασσας. Από την εµπειρία του είχε οδηγηθεί στη διαπίστωση ότι ούτε τα φυτά, ούτε τα ζώα µπορούσαν να ζήσουν και να αναπτυχθούν χωρίς το νερό. Επίσης το νερό αποτέλεσε βασικό στοιχείο των µυθολογιών της Ανατολής. Από τα παραπάνω κατανοούµε για ποιους λόγους ο Θαλής θεώρησε το νερό την αιτία ύπαρξης των όντων. Η θέση αυτή ότι το νερό αποτελεί την αρχή του κόσµου δε στερείται επιστηµονικού κύρους, αν λάβουµε υπόψη µας τη θεωρία που διατυπώθηκε πριν πενήντα χρόνια, σύµφωνα µε την οποία τα πάντα έχουν δηµιουργηθεί από το υδρογόνο, από το οποίο αποτελείται το νερό κατά τα δύο τρίτα του. Σκεφτείτε και σηµειώστε µε ποια σηµασία χρησιµοποιούµε τη λέξη «άπειρο» σήµερα. Με βάση ό,τι έχετε µελετήσει µέχρι τώρα σε αυτή την υποενότητα ,δείτε πως διαφοροποιείται η έννοια «άπειρον» του Αναξίµανδρου από τη σύγχρονη σηµασία. Για τον Αναξίµανδρο το άπειρον ήταν το απεριόριστο στον χώρο, στην έκταση και στη διάρκεια, το ποιοτικά ακαθόριστο. Ήταν ένα είδος πρωταρχικής κατάστασης αδιαφοροποίητης ύλης στην οποία τα διάφορα στοιχεία και οι ιδιότητες τους δεν είχαν ξεχωριστεί. Το άπειρο για τον Αναξίµανδρο είναι η αρχική κατάσταση του κόσµου και η αιτία της κοσµικής τάξης. Αντίθετα σύµφωνα µε τη σύγχρονη ορολογία του όρου το άπειρο είναι αυτό που δεν έχει αρχή και τέλος. Η έννοια του απείρου αποδίδεται σήµερα στο χώρο και στο κενό. Σηµαίνει εκείνο που δεν έχει όρια και είναι έννοια αντιθετική προς την έννοια «πεπερασµένο». Σύµφωνα µε τα µαθηµατικά άπειρο είναι µια βασική έννοια που χαρακτηρίζει µια ποσότητα, η οποία µπορεί να γίνει απεριόριστα µεγάλη ή απεριόριστα µικρή. Το πλήθος των στοιχείων των φυσικών αριθµών εκφράζει µια άπειρη ποσότητα, γιατί δεν υπάρχει τελευταίος φυσικός αριθµός. ∆εν έχει τη σηµασία της αρχής και του στοιχείου όλων των όντων, όπως είχε στη θεωρία του Αναξίµανδρου. Συγκρίνετε τις απόψεις του Αναξίµανδρου για τη δηµιουργία και την εξέλιξη της ζωής µε την εξελικτική θεωρία του ∆αρβίνου. Μπορεί, κατά τη γνώµη σας, ο Αναξίµανδρος να θεωρηθεί πρόδροµος του ∆αρβίνου; Σύµφωνα µε τον Αναξίµανδρο οι πρώτες µορφές ζωής προήλθαν µέσα στη λάσπη κάτω από την επίδραση του ήλιου. Τα πρώτα στάδια της ζωικής εξέλιξης έγιναν σε περιβάλλον υγρό. Ο άνθρωπος δηµιουργήθηκε από την εξέλιξη υδρόβιων όντων που προσαρµόστηκαν στη ξηρά. Εποµένως ο Αναξίµανδρος εισηγήθηκε µια θεωρία της

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

34

εξέλιξης των ειδών, επειδή πίστευε ότι υπάρχει αιώνια κίνηση και ο κόσµος διαµορφώθηκε µε εξελικτικό τρόπο. Ο Αναξίµανδρος είναι ο πρώτος στοχαστής που έκανε λόγο για την εξελικτική πορεία του κόσµου, για βαθµιαία µετάβαση των όντων σε ανώτερες και τελειότερες µορφές. Κατά τον ίδιο τρόπο ο ∆αρβίνος ασχολήθηκε µε τη βιολογική εξέλιξη, η οποία σύµφωνα µε αυτόν συντελείται µε τον αγώνα για επιβίωση µε τον νόµο της φυσικής επιλογής (επιβίωση του ισχυρότερου οργανισµού). Επειδή η φύση δηµιουργεί περισσότερα ζώα και τα φυτά απ’ όσα µπορεί να συντηρήσει, δηµιουργείται ένας υπερπληθυσµός, που προκαλεί αγώνα «περί υπάρξεως». Αυτή η φυσική επιλογή διατηρεί στη ζωή τα ικανότερα άτοµα και παρατηρείται συνεχώς µια βελτίωση των διάφορων ειδών που αποτελεί «εξέλιξη». Οι µεταβολές αυτές, που παρουσιάζονται στα διάφορα είδη, άλλοτε είναι προσωρινές και άλλοτε µόνιµες και µεταβιβάζονται στους απογόνους. Σύµφωνα µε τον δαρβινισµό τα είδη συνεχώς διαφοροποιούνται και µεταβάλλονται προς το καλύτερο. Όπως ο Αναξίµανδρος θεώρησε ότι ο άνθρωπος προήλθε από ένα είδος ψαριού, κατά τον ίδιο τρόπο ο ∆αρβίνος υποστήριξε ότι ο άνθρωπος αποτέλεσε εξελιγµένη µορφή πιθήκου. Λαµβάνοντας υπόψη µας τα παραπάνω µπορούµε να θεωρήσουµε τον Αναξίµανδρο πρόδροµο του ∆αρβίνου. Οµοιότητες και διαφορές ανάµεσα στη θέση που έχει το νερό στο σύστηµα του Θαλή και στη θέση που έχει το «άπειρο» στο σύστηµα του Αναξίµανδρου. Σύµφωνα µε τον Θαλή το νερό είναι η αρχή των πάντων και επιπλέον αποτελεί το βασικό συστατικό όλων των πραγµάτων. Το νερό στο σύστηµα του Θαλή έχει παρόµοιο ρόλο µε τον ρόλο που έχει το άπειρο στο σύστηµα του Αναξίµανδρου. Όπως το νερό είναι η αρχή όλων των πραγµάτων και αποτελεί βασικό συστατικό όλων των πραγµάτων, κατά τον ίδιο τρόπο και το άπειρο είναι η κοσµογονική αρχή και αποτελεί το στοιχείο όλων των όντων. Το άπειρο είναι απεριόριστο στο χώρο και ποιοτικά ακαθόριστο. Το άπειρο που είναι αιώνιο και άχρονο, µεταµορφώνεται στα τέσσερα στοιχεία της φύσης, τα οποία µεταβάλλονται στα γνωστά µας όντα του κόσµου, για να επιστρέψουν στο άπειρο, από το οποίο προήλθαν. Αν το νερό ήταν το κυρίαρχο στοιχείο, από το οποίο προήλθαν όλα τα άλλα όντα, θα έπρεπε να υπερισχύσει της γης, της φωτιάς και του αέρα και θα απορροφούσε τα τρία άλλα συστατικά και ο κόσµος δεν θα υπήρχε, όπως υπάρχει τώρα. Αντίθετα το νερό του Θαλή ήταν καθορισµένο ποιοτικά, γιατί αποτελούσε ένα από τα τέσσερα στοιχεία (φωτιά, αέρας, νερό, γη). Με βάση τη σύγκριση που κάνει ο Αναξιµένης ανάµεσα στον αέρα ,από τον οποίο αποτελείται η ψυχή του ανθρώπου και στον αέρα από τον οποίο αποτελείται ο κόσµος πιστεύετε ότι έβλεπε τον κόσµο σαν ένα τεράστιο ζωντανό οργανισµό; Ο Αναξιµένης έβλεπε τον κόσµο σαν ένα τεράστιο ζωντανό οργανισµό που αναπνέει τον αέρα στον οποίο περιέχεται και από τον οποίο συγκρατείται. Με βάση την εµπειρία του είχε κατανοήσει ότι η ψυχή του ανθρώπου χρειάζεται τον αέρα, για να επιβιώσει. Χωρίς τον αέρα κάθε οργανισµός δεν µπορεί να αναπνεύσει. Η στέρηση του αέρα τον οδηγεί στον αφανισµό. Κατά τον ίδιο τρόπο ο κόσµος δε θα µπορούσε να επιβιώσει, αν δεν υπήρχε ο αέρας. Το πνεύµα- πνοή είναι για τον άνθρωπο πηγή ζωής που τον κρατά στη ζωή. Ο Αναξιµένης συγκρίνει το πνεύµα που ταυτίζεται µε τη ψυχή µε τον κοσµικό αέρα από τον οποίο αποτελείται ο κόσµος. Ο Αναξιµένης, όπως κατανοούσε τον άνθρωπο, κατανοούσε και τον κόσµο.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

35

Ποια εικόνα διαµορφώσατε τελικά εσείς για την προσωπικότητα και τη διδασκαλία του Πυθαγόρα διαβάζοντας την ενότητα αυτή; Που οφείλονται κατά τη γνώµη σας οι διαφορετικές αποτιµήσεις της διδασκαλίας του; Ο Πυθαγόρας διακρινόταν για τον περίπλοκο χαρακτήρα του. Στον Κρότωνα ίδρυσε µια µυσταγωγική αδελφότητα της οποίας οι θεωρίες µεταδίδονταν προφορικά και δε γίνονταν γνωστές σε αυτούς που δεν ανήκαν στην αδελφότητα. Οι Πυθαγόρειοι της δεύτερης γενιάς του έδιναν ηµιθεική µορφή, θεωρώντας ότι έκανε θαύµατα. Η σχολή που ίδρυσε άσκησε την εξουσία στον Κρότωνα και είχε αντιδηµοκρατικό χαρακτήρα. Ξεχωριστή θέση στη διδασκαλία του κατείχε η ιδέα περί αθανασίας και µετεµψύχωσης. Με το θάνατο του ανθρώπου η ψυχή φεύγει από το σώµα του, αλλά δεν χάνεται. Εισχωρεί σε ένα άλλο σώµα και αφού περάσει από πολλές µετενσαρκώσεις απελευθερώνεται από τη γήινη πραγµατικότητα και φτάνει στο νησί των µακάρων. Κάθε µετενσάρκωση της ψυχής δε γίνεται τυχαία, αλλά µετά από κρίση της για την επίγεια ζωή της. Οι µαρτυρίες που έχουµε για τον Πυθαγόρα δεν δίνουν σε εµάς την ίδια εικόνα γι’ αυτόν. Ο Ηράκλειτος και ο Ξενοφάνης τον θεωρούσαν απατεώνα, ενώ ο Εµπεδοκλής τον θαύµαζε απεριόριστα, χαρακτηρίζοντας τον ως άνθρωπο µε άπειρες γνώσεις µε µεγάλο πνευµατικό πλούτο. Άλλοι θεωρούν τον Πυθαγόρα ως θείο άνδρα και άλλοι ως απλό σοφό. Επίσης άλλοι τον θεωρούν ως διδάσκαλο της ηθικής και άλλοι ως θρησκευτικό ηγέτη. Αυτές οι διαφορετικές µαρτυρίες για την προσωπικότητα και το έργο του Πυθαγόρα οφείλονται στο γεγονός ότι κανείς δεν µπορούσε να πει µε βεβαιότητα για το τι έλεγε ο Πυθαγόρας στους µαθητές του. ∆εν υπάρχουν γραπτά κείµενα που να αποδίδουν ακριβώς τις θέσεις του Πυθαγόρα. Ο Πυθαγόρας δεν έγραψε τίποτα και η διδασκαλία του διαδιδόταν προφορικά µόνο εντός της οργάνωσης του, της εταιρείας και δεν γινόταν σε ανοιχτό χώρο. Βασική προϋπόθεση για να άκουγε κάποιος τη διδασκαλία του Πυθαγόρα έπρεπε να ήταν η εχεµύθεια των οπαδών του. Μελετήστε προσεκτικά τα αποσπάσµατα του Ξενοφάνη που παραθέτουµε στην ενότητα αυτή. Για ποιους λόγους απέρριπτε ο Ξενοφάνης την παραδοσιακή θεολογία; Ο Ξενοφάνης αντιµετώπισε κριτικά τη θρησκευτική παράδοση. Καταδίκασε τον ανθρωποµορφισµό των Θεών, όπως εµφανίστηκε στον Όµηρο και στον Ησίοδο. Ο θεός δεν είναι δυνατόν να έχει ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Ο Όµηρος και ο Ησίοδος έδωσαν στους Θεούς όλα εκείνα τα αρνητικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όπως η κλοπή, η µοιχεία, η απάτη. ∆εν είναι δυνατόν οι Θεοί να έχουν φωνή και σώµα σαν το δικό τους. Κάθε φυλή δίνει στον Θεό τα δικά της χαρακτηριστικά. Αν τα ζώα µπορούσαν να επινοήσουν τους Θεούς, θα έπρεπε να δώσουν στους θεούς µορφές ζώων. ∆εν είναι δυνατόν οι Θεοί να έχουν ανθρώπινη µορφή και να ασχολούνται µε τις ανθρώπινες υποθέσεις. Το θείο είναι ενιαίο, αδιαφοροποίητο ,απεριόριστο και συµπίπτει µε το σύνολο του φυσικού κόσµου. Έκανε λόγο για την ύπαρξη του ενός και µοναδικού θεού. Ο Θεός είναι ακίνητος, ανόµοιος του ανθρώπου στο σώµα και στο πνεύµα. Εποµένως, ο Ξενοφάνης φαίνεται να αποδέχεται την ύπαρξη σώµατος στον Θεό. Έχει τη λειτουργία των αισθητήριων οργάνων της όρασης και της ακοής που δεν πηγάζει από τα συγκεκριµένα όργανα, αλλά από το ίδιο το ακίνητο σώµα του. Ρυθµίζει τα πάντα µε τον νου, την πνευµατική ενέργεια, τη διάνοια. ∆εν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί ο ίδιος σε συγκεκριµένο χώρο, ούτε η σχέση του µε τον κόσµο.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

36

Όπως είδαµε στα αποσπάσµατα του Ηράκλειτου ο λόγος, ο κόσµος, το πυρ, η αρµονία λειτουργούν ως δυνάµεις, αρχές και έννοιες που καθιστούν δυνατή την ενοποίηση της πολλαπλότητας των επιµέρους όντων και φαινοµένων. Περιγράψτε τις µορφές που παίρνει η σχέση ενός- πολλών στα επιµέρους θέµατα που απασχολούν τη σκέψη του Ηράκλειτου. Ο Ηράκλειτος δε παρουσιάζει τη φιλοσοφία του ως µια αυθαίρετη και υποκειµενική κατασκευή, αλλά ως µια έκφραση του λόγου που κατευθύνει τα πάντα και µένει απρόσιτος στους πολλούς. Ο λόγος εκτός από την οµιλία και την προφορική έκφραση αποτελεί τη ρυθµική αρχή που αναφέρεται στο σύνολο της πραγµατικότητας και συνδέει µε σχέσεις αναλογίας όλα τα όντα. Ο λόγος αποτελεί την αιώνια καθολική σχέση που ρυθµίζει την πραγµατικότητα. Είναι το κοινό στοιχείο που υπάρχει στα επιµέρους όντα και εξασφαλίζει την ενότητα των πάντων. Ο κόσµος είναι αιώνιος και περιγράφεται ως ζωντανή φωτιά που άλλοτε δυναµώνει και άλλοτε εξασθενεί, χωρίς όµως ποτέ να σβήνει. Το πυρ ακολουθεί µια κυκλική πορεία, καθώς γίνεται θάλασσα και αυτή γη και στη συνέχεια υπάρχει αντίστροφη πορεία από γη, σε θάλασσα και αυτή σε φωτιά. Το πυρ αποτελεί µια κοσµολογική σταθερά που αιώνια µεταβάλλεται, κινείται και µεταµορφώνεται. Ο λόγος εξασφαλίζει την ισορροπία, την αρµονία στον κόσµο, καθώς αποτελεί τη σταθερή παράµετρο µε την οποία πραγµατοποιείται η κίνηση και η µεταβολή. Η κίνηση και η µεταβολή δε γίνεται τυχαία, αλλά µε κάποιους νόµους και παραµέτρους Πίσω από κάθε αρχή υπάρχει ο λόγος που αποτελεί ενοποιητική αρχή. Με τον λόγο ενοποιούνται τα «αντίθετα». Ουσιαστικά όµως δεν πρόκειται για αντίθετα, αλλά για συµπληρωµατικά µεγέθη και σταθερές που έχουν µεταξύ τους µια σχέση αρµονίας. Επίσης και ο πόλεµος αποτελεί κοσµική σταθερά που συνδέει τα αντίθετα. Στον Ηράκλειτο ο λόγος αποτελεί το θεϊκό µήνυµα .Ακούγοντας το λόγο όλοι θα πεισθούν ότι υπάρχει ένα σοφό ον που γνωρίζει τα πάντα. Ο δίκαιος θεός είναι το παν, το διαιρετόν, το γενητόν, το αγέννητον, θνητόν, το αθάνατον. Εποµένως, ο θεός είναι η έννοια που περιλαµβάνει τα πάντα. Ο Ηράκλειτος θεωρεί δεδοµένη την ύπαρξη του Θεού. ∆εν επιχειρεί να αποδείξει την ύπαρξη του. Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι ο προσδιορισµός των ιδιοτήτων του. Όλα τα αντίθετα ενώνονται κάτω από την έννοια του Θεού. Η θεία ενέργεια, παρόλο που η φύση της διακρίνεται για την ενότητα και την οµοιοµορφία, αναµιγνύεται στα διάφορα πράγµατα και δηµιουργεί τα φαινοµενικά αντίθετα. Το εν σοφόν είναι η θεϊκή δύναµη που κυβερνά τα πάντα. Ο Θεός κυβερνά τα πάντα µε βάση τη βούλησή του Από την µια ταυτίζεται µε τα αντίθετα και από την άλλη αποτελεί και αυτοτελή ύπαρξη που διαχωρίζεται από τα πάντα. Ο Θεός είναι η πρώτη και µοναδική αιτία της ύπαρξης των πάντων και δεν είναι άµεσα αντιληπτός. Επειδή δεν µπορούν πολλοί άνθρωποι να τον αντιληφθούν άµεσα, αµφισβητούν την ύπαρξη του. Σύµφωνα µε τον Ηράκλειτο η ψυχή προέρχεται από το θείο. Εποµένως είναι αθάνατη. Ο Παρµενίδης επηρεάζεται από τους Ίωνες, προσπαθεί όµως να λάβει αποστάσεις από τη «φυσιολογία» τους και να αντιπαρατεθεί σε αυτήν. Προσπαθήστε να περιγράψετε συνοπτικά τη σχέση Παρµενίδη –Ιώνων, λαµβάνοντας υπόψη τόσο το τµήµα της Αλήθειας όσο και εκείνο της ∆όξας. O Παρµενίδης επηρεάζεται από τον µονισµό των Ιώνων και κάνει λόγο και ο ίδιος για µονισµό στο τµήµα της Αλήθειας.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

37

Σε αντίθεση όµως µε τους Ίωνες δεν ρωτά για το τι των όντων και για την αρχή τους, αλλά στρέφει την προσοχή µας στο ότι τα όντα είναι, στο είναι τους που παραµένει αµετάβλητο. Αυτό το είναι αποτελεί το µοναδικό αντικείµενο της Αληθείας. Ο µονισµός του Παρµενίδη στο τµήµα της Αλήθειας συµπίπτει µε τον µονισµό στους Ίωνες. Στο τµήµα της ∆όξας ο Παρµενίδης σε αντίθεση µε τους µονιστές Ίωνες, που κάνουν λόγο για µια αρχή, αναφέρεται σε δύο ισότιµες µορφές-αρχές που δηµιουργούν τον κόσµο και είναι οι µορφές του φωτός (ενεργητική αρχή) και της νύχτας (παθητική αρχή). Από την επίδραση της πρώτης στη δεύτερη διαµορφώνεται ολόκληρη η φύση. Σε αντίθεση µε τους Ίωνες φυσιολόγους ο Παρµενίδης δεν ισχυρίζεται ότι η ενότητα του κόσµου εκφράζεται από µια φυσική ουσία, αλλά από την ίδια οντότητα των πραγµάτων που µας περιβάλλουν. Ο Παρµενίδης σε αντίθεση µε τους Ίωνες φιλοσόφους υποβαθµίζει τον ρόλο των αισθήσεων. Ο κόσµος των αισθήσεων για τον Παρµενίδη είναι πλασµένος από το µη ον, το µη πραγµατικό. Οι θνητοί παρασύρονται από τη φαινοµενικότητα, την πλάνη των αισθήσεων. Ο Ηράκλειτος χαρακτηρίζεται συχνά ως ο φιλόσοφος της πολλαπλότητας και της κίνησης, ενώ ο Παρµενίδης ως ο φιλόσοφος της ενότητας και της ακινησίας. Πιστεύετε ότι αυτή η άποψη είναι ορθή; Ο Ηράκλειτος έχει χαρακτηριστεί ως ο φιλόσοφος της πολλαπλότητας και της κίνησης. Η διαρκής µεταβολή όµως συνδέεται µε σταθερές παραµέτρους και δε γίνεται ανεξέλεγκτα. Ο Ηράκλειτος έχει θεωρηθεί φιλόσοφος της πολλαπλότητας µε την έννοια ότι ο κόσµος ακολουθεί κυκλική πορεία ακολουθώντας την πορεία πυρ-θάλασσα-γη και αντίστροφα γη-θάλασσα- πυρ. Υπάρχουν τα ψυχρά, τα θερµά, τα υγρά, τα ξηρά. Ο λόγος ως ενοποιητική αρχή εξασφαλίζει την ισορροπία των «αντιθέτων» οδηγώντας τα σε ενότητα. Στην πραγµατικότητα όµως δεν πρόκειται για αντίθετα, αλλά για συµπληρωµατικά και εναλλασσόµενα µεγέθη και σταθερές. Αυτές οι φαινοµενικά αντίθετες καταστάσεις συνδέονται αρµονικά µεταξύ τους µε αποτέλεσµα να υπάρχει µια αντιθετική αρµονία. Η σύγκρουση των «αντιθέτων» και η αδιάκοπη µεταβολή και ροή της πραγµατικότητας δεν είναι απατηλές. Αποτελούν την πραγµατική δοµή του κόσµου. Υπό αυτή την έννοια ο Ηράκλειτος αποδέχεται την πολλαπλότητα και την κίνηση στον κόσµο. Πέρα όµως από το παγκόσµιο γίγνεσθαι της κίνησης και της µεταβολής υπάρχει κάτι σταθερό, ο αµετάβλητος νόµος που διέπει τον κόσµο. Τα συγκρουόµενα αντίθετα ουσιαστικά αποτελούν κοµµάτια της µιας και µόνης πραγµατικότητας. Το κοσµικό γίγνεσθαι έχει κάποιον προορισµό. Τα πάντα µεταβάλλονται για να µείνουν ίδια µέσα στη κυκλική πορεία και επανάληψη, σύµφωνα µε τον αµετάβλητο νόµο του λόγου. Εποµένως στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου υπάρχει η πολλαπλότητα και η κίνηση ,η µεταβολή, αλλά υπάρχει και η ενότητα και η αµετάβλητη σταθερότητα του λόγου. Σύµφωνα µε τον Παρµενίδη υπάρχουν δύο κόσµοι. Από τη µια είναι ο κόσµος της αλήθειας και από την άλλη ο κόσµος του ψεύδους και της απάτης. Ο µονισµός του τµήµατος της Αλήθειας, αν και δεν αρνείται την πολλαπλότητα των όντων αφορά το είναι τους. Ο λόγος και η σκέψη αφορούν αυτό που είναι και όχι αυτό που «δεν είναι». Η γλώσσα µας φανερώνει τον καθαρό νόµο της αλήθειας, την πληρότητα του είναι. Αυτό που είναι θα πρέπει να είναι ίδιο µε τον εαυτό του, έξω από το χρόνο και το πολλαπλό. Σύµφωνα µε τον Παρµενίδη µόνο ό,τι είναι περιορισµένο και κλειστό είναι τέλειο και

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

38

κατανοητό. Αντίθετα στον κόσµο των αισθήσεων επικρατεί η πλάνη και το ψεύδος. Είναι ο κόσµος της µεταβολής και της κίνησης. Στο τµήµα του έργου του ∆όξα ο Παρµενίδης κάνει λόγο για πολλά όντα και ασχολείται µε την προέλευση και την ειδική σύσταση των όντων. Ο µονισµός της Αλήθειας και ο δυισµός της ∆όξας δεν βρίσκονται σε αντίθεση, αλλά αλληλοσυµπληρώνονται και συνδέονται στενά. Η Αλήθεια ασχολείται µε το αµετάβλητο, σταθερό είναι, ενώ η ∆όξα µε το κοσµικό γίγνεσθαι που είναι ο κόσµος της µεταβολής. Ο Εµπεδοκλής εντάσσει τον άνθρωπο στο κοσµολογικό σύστηµα συνδέοντας µε αυτό τη µοίρα της ανθρώπινης ψυχής. Πιστεύετε ότι η εικόνα του Εµπεδοκλή για τον άνθρωπο, την κατάσταση του και το µέλλον του µπορεί να χαρακτηριστεί ως αισιόδοξη ή απαισιόδοξη; Για τον Εµπεδοκλή το κοσµικό γίγνεσθαι αποτελεί µια αιώνια και συνεχή διάλυση µιας κυκλικής πορείας χωρίς αρχή και τέλος. Ο άνθρωπος βιώνει τέσσερις φάσεις, της φιλότητας µε την επικράτηση της γαλήνης, του νείκους µε τη διαµάχη, αποσύνθεση, διάλυση, την εχθρότητα, την ολοκληρωτική κυριαρχία του νείκους και την επιστροφή στην απόλυτη κυριαρχία της φιλότητας. Αυτή η κυκλική πορεία που διανύει ο κόσµος και η ανθρώπινη φύση είναι χωρίς αρχή και τέλος. Με βάση αυτήν την εναλλαγή των καταστάσεων της γαλήνης και του χάους, της ολοκληρωτικής αποσύνθεσης που δεν έχει αρχή και τέλος θα µπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η κοσµολογική τοποθέτηση του Εµπεδοκλή είναι απαισιόδοξη. Ωστόσο δεν µπορεί να θεωρηθεί ότι υπάρχει απαισιόδοξη διάθεση στη φιλοσοφική σκέψη του Εµπεδοκλή, καθώς δεν αποτελεί τελικό στάδιο η επικράτηση του νείκους. Σύµφωνα µε το έργο του Εµπεδοκλή Καθαρµοί η ψυχή είναι ένας θεϊκός δαίµονας που έχει καταδικαστεί εξαιτίας ενός αρχέγονου παραπτώµατος να εισχωρεί σε διαφορετικά σώµατα, ζώων, αλλά και φυτών. Η ψυχή κάτω από την επίδραση του νείκους οδηγείται σε σοβαρό παράπτωµα και χάνει την αθωότητα και καθαρότητα της. Η ψυχή όµως δεν είναι καταδικασµένη αιώνια να βρίσκεται στο στάδιο των µετενσαρκώσεων, αλλά είναι δυνατόν να επιστρέψει στη θεία µακαριότητα και να οδηγηθεί σε ανώτερες µορφές ζωής. Ακολουθώντας το ασκητικό τρόπο ζωής η ψυχή αν εξαγνιστεί και καθαριστεί από τη σωµατική µόλυνση, θα οδηγηθεί στη σωτηρία της. Η περιπλάνηση και η ενσάρκωση της ψυχής αποτελεί µια διαδικασία κάθαρσης και εξαγνισµού. Μόλις τελειώσει αυτή η περιπλάνηση και ολοκληρωθεί η διαδικασία του εξαγνισµού η ψυχή θα µπορέσει να γίνει πάλι αθάνατη. Από τα παραπάνω κατανοούµε ότι η εικόνα που προσδίδει στον άνθρωπο δεν είναι απαισιόδοξη. Η ανθρώπινη ψυχή είναι δυνατόν µέσα από τη διαδικασία του εξαγνισµού να οδηγηθεί στην κατάσταση του αθάνατου δαίµονος. Μελετήστε το παραπάνω απόσπασµα του πλατωνικού διαλόγου Φαίδων και εξηγήστε τη στάση του Σωκράτη έναντι της φιλοσοφίας του Αναξαγόρα. Ο πλατωνικός Σωκράτης, µελετώντας τη θεωρία του Αναξαγόρα αρχικά, ενθουσιάστηκε µε τη σύλληψη του νου ως αίτιο όλων των πραγµάτων. Θεώρησε ότι ο Αναξαγόρας έδινε στο νου ως αιτία των πραγµάτων τη δυνατότητα να ορίσει πιο θα είναι το πιο άριστο και το πιο βέλτιστο από όλα τα όντα. Όµως στην πορεία ο Σωκράτης µελετώντας σε βάθος τη θεωρία του Αναξαγόρα διαπίστωσε ότι παρέκκλινε από την αρχική του θέση (ο νους είναι η αιτία των πάντων), όταν για το κάθε πράγµα ξεχωριστά θεωρούσε κάθε φορά και µια

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

39

διαφορετική αιτία όπως τον αέρα, τον αιθέρα και το νερό. Εποµένως σύµφωνα µε το Σωκράτη ο Αναξαγόρας οδηγήθηκε σε αντίφαση, αφού από τη µια χαρακτήρισε το νου ως αίτιο όλων και στη συνέχεια αναζητούσε ως αίτιο των επιµέρους πραγµάτων διαφορετικό κάθε φορά πράγµα. Για τον Αναξαγόρα κάθε ον του φυσικού κόσµου έχει µέσα του σε µικρό ποσοστό κοµµάτια από όλες τις φυσικές υποστάσεις. Τα πράγµατα ήταν στην αρχή όλα µαζί ανακατεµένα, χωρίς να διακρίνεται η ιδιαιτερότητα του καθενός. Ο νους που δεν έρχεται σε επαφή µε τα πράγµατα δίνει την πρώτη κίνηση και επιβάλλει την τάξη του κόσµου. Ο νους είναι εκείνη η ειδική οντολογική κατηγορία που διακρίνεται για την απειρότητά του και προσπαθεί να κινήσει, να οργανώσει τα πράγµατα. Όλα µετέχουν σε όλα αλλά ο νους δε µετέχει σε αυτά και γι αυτό έχει το ρόλο του συντονιστή, ξεχωρίζει. Aν και αποδίδει ο Αναξαγόρας αυτήν την ιδιότητα του ρυθµιστή των πραγµάτων στον νου, περιορίζει την κοσµολογική λειτουργία του νου στην εκκίνηση της περιστροφικής κοσµικής κίνησης. Βέβαια στον πλατωνικό διάλογο δε γίνεται λόγος για αυτήν τη συγκεκριµένη λειτουργία του νου. Σύµφωνα πάντως µε τον Σωκράτη η εξήγηση των φαινοµένων γίνεται µε τρόπο µηχανιστικό. Επίσης ο Αναξαγόρας τονίζει το λειτουργικό ρόλο του νου µε κάποια ασάφεια, χωρίς όµως να κάνει λόγο για επιµέρους αιτίες της τάξης των πραγµάτων θεωρώντας ως αιτία τον αέρα, τον αιθέρα, το ύδωρ όπως παρουσιάζονται στο διάλογο Φαίδων. Ο Σωκράτης αποδέχεται την αρχική θέση του Αναξαγόρα για την ύπαρξη του νου καθαυτό που αποτελεί την αιτία όλων των πραγµάτων που κατευθύνει όλα τα πράγµατα και τα οδηγεί σε τάξη. ∆ιακρίνει όµως στη θεωρία του προσωκρατικού φιλοσόφου το παράδοξο ο νους αν και καθοδηγητής, ρυθµιστής των πάντων δε συσχετίζεται µε τα αίτια των επιµέρους πραγµάτων, αλλά στη θέση του να θεωρούνται αίτια ο αήρ, το ύδωρ ο αιθήρ. Ο Αναξαγόρας σύµφωνα µε τον Σωκράτη αδυνατεί να οδηγηθεί στη διάκριση µεταξύ αναγκαίας συνθήκης και αληθούς αιτίας και γι’ αυτό κατέληξε στη σύγχυση αυτών των δύο. Με βάση το παράδειγµα που παραθέτει ο Σωκράτης ο µηχανισµός του σώµατος (τα οστά, τα νεύρα, οι µύες) του φιλοσόφου είναι η προϋπόθεση της πράξης του για παραµονή στη φυλακή, η πραγµατική όµως αιτία της παραµονής του είναι η ηθική στάση ζωής που είχε µέχρι εκείνη τη στιγµή και δεν του επιτρέπει να δραπετεύσει. Ο Σωκράτης απορρίπτει τη µηχανική και οντολογική αντίληψη του Αναξαγόρα για τα πράγµατα. Θεωρεί ότι δεν κατάφερε ο Αναξαγόρας να ξεφύγει από τη λογική των µηχανιστικών αιτιών που όλοι οι προσωκρατικοί κατέφευγαν για να ερµηνεύσουν τον κόσµο. Αν και ανακάλυψε το νου ως πρωταρχική ιδιότητα, δεν επιδίωξε να εξηγήσει τον κόσµο µε βάση τις πραγµατικές ιδιότητες αλλά περιορίστηκε στη µηχανοκρατική ερµηνεία του κόσµου. Η σύγχρονη φυσική απέδειξε προ πολλού ότι τα λεγόµενα άτοµα δεν είναι άτοµα, αλλά αντίθετα τέµνονται και αποτελούν συµπλέγµατα ακόµη µικρότερων σωµατιδίων. Σηµαίνει αυτό ότι η ατοµική θεωρία του Λεύκιππου και του ∆ηµόκριτου έχασε την αξία της; Η µήπως η σύγχρονη φυσική αναζητεί στοιχειώδη σωµατίδια µε οµοιότητες παρόµοιες µε εκείνες των ατόµων του Λεύκιππου και του ∆ηµόκριτου; Ποιες πιστεύετε ότι είναι αυτές οι ιδιότητες; Το αδιαίρετο και η αυτοτέλεια του ατόµου επικράτησε ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Οι έρευνες των ηλεκτρικών εκκενώσεων, η ανακάλυψη των ακτίνων Χ, η ανακάλυψη του ραδίου οδήγησαν στο συµπέρασµα ότι τα άτοµα έχουν εσωτερική δοµή, άρα δεν είναι αδιαίρετα. Η ηλεκτρονική θεωρία του ατόµου λέει ότι τα κύρια συστατικά του είναι το

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

40

ηλεκτρόνιο, το πρωτόνιο και το νετρόνιο .Η ατοµική θεωρία έδωσε τη θέση της στην ηλεκτρονική θεωρία. Στη σύγχρονη εποχή η έρευνα για τη δοµή της ύλης έχει προχωρήσει αρκετά, ώστε η κβαντοµηχανική να προσδιορίζει τις δοµές όλων των ατόµων και να ερευνά τα συστατικά και τις καταστάσεις του πυρήνα. Παρ’ όλο που η σύγχρονη φυσική απέδειξε ότι τα λεγόµενα άτοµα δεν είναι άτοµα, αλλά αντίθετα τέµνονται και αποτελούν συµπλέγµατα ακόµη µικρότερων σωµατιδίων, αυτό δε σηµαίνει ότι η ατοµική θεωρία του Λεύκιππου και του ∆ηµόκριτου έχασε την αξία της. Παρόµοιες µε τις ιδιότητες που έδωσαν οι Ατοµικοί στα άτοµα επιχειρεί να δώσει στα συστατικά των ατόµων η σύγχρονη φυσική. Τα άτοµα αποτελούνται από ηλεκτρόνια που κινούνται σε συγκεκριµένες τροχιές γύρω από τον πυρήνα, όπου υπάρχει θετικό ηλεκτρικό φορτίο. Το χαρακτηριστικό της κίνησης και της µη διάσπασης των ατόµων σύµφωνα µε τους Ατοµικούς αποτελεί χαρακτηριστικό των ηλεκτρονίων σύµφωνα µε τη σύγχρονη φυσική. Η σηµασία της θεωρίας του Λεύκιππου και του ∆ηµόκριτου είναι ότι συλλαµβάνεται η πραγµατικότητα ως άψυχος µηχανισµός, όπου αυτό που συµβαίνει είναι το αναγκαίο προϊόν αδρανών, υλικών ατόµων που κινούνται σύµφωνα µε τη φύση τους. Κανένας νους και καµιά θεότητα δε χρειάζεται για να εξηγηθεί ο κόσµος. Από τις κινήσεις των αδρανών σωµατιδίων οι Ατοµικοί αντιλαµβάνονται την ίδια τη ζωή. ∆εν υπάρχει σκοπιµότητα και ελευθερία στην ατοµική θεωρία, αλλά τυφλή αναγκαιότητα που διέπει αποκλειστικά τα πάντα. Αυτή η µηχανιστική ερµηνεία του κόσµου επηρέασε την επιστηµονική σκέψη από τον 17ο αιώνα και ύστερα.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗΣ 1. Ποιες είναι οι βασικές έννοιες της φιλοσοφικής σκέψης του Ηράκλειτου, του Παρµενίδη και του Εµπεδοκλή; 2. Τι εννοούσε ο Θαλής µε την απόψεις του ότι το νερό είναι η αρχή των πάντων και ότι ο κόσµος είναι γεµάτος Θεούς; 3. Πως αντιλαµβανόταν την έννοια του απείρου ο Αναξίµανδρος; 4. Ποιες ήταν οι βασικές φιλοσοφικές θέσεις των Πυθαγορείων; 5. Ποιες απόψεις του Ξενοφάνη θεωρούνται σηµαντικές για την εξέλιξη της ελληνικής φιλοσοφίας; 6. Ποια η σηµασία του λόγου στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου; 7. Ποιο περιεχόµενο δίνει ο Ηράκλειτος στην σχέση των «αντιθέτων» και µε ποιους τρόπους εκφράζεται η σχέση αυτή; 8. Με ποιο τρόπο εισάγεται το «είναι» στο ποίηµα του Παρµενίδη και ποια είναι η σχέση του µε τον κόσµο; 9. Ποια είναι η σχέση νόησης και πραγµατικότητας σύµφωνα µε τον Παρµενίδη; 10. Πως αντιλαµβανόταν ο Αναξαγόρας την έννοια του νου και ποια η θέση του στη φιλοσοφία του; 11. Ποιο είναι το περιεχόµενο των ριζωµάτων στο στοχασµό του Εµπεδοκλή; 12. Τι είναι τα άτοµα και ποιες ιδιότητες αποδίδονται σ’ αυτά σύµφωνα µε τους ατοµικούς; 13. Που αποβλέπει στη δηµοκρίτεια σκέψη η ηθική;

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

41

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο ΟΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ ΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΛΕΞΕΙΣ –ΚΛΕΙ∆ΙΑ Σοφιστής: δάσκαλοι της πολιτικής και ρητορικής τέχνης, αλλά και µε σηµαντικές ηθικές, ανθρωπολογικές, γνωσιολογικές απόψεις που κυριάρχησαν στο πνευµατικό προσκήνιο του ελλαδικού χώρου κατά το δεύτερο µισό του 5ου αιώνα π.X. Σχετικισµός: η γνωσιολογική θεωρία κατά την οποία δεν µπορούµε να µιλούµε για γενική και απόλυτη γνώση, αλλά µόνο για γνώση περιορισµένη και συσχετισµένη µε µια εποχή, µια κοινωνία και µια περίσταση. ∆ιαδοχές : είναι οι Σωκρατικές σχολές που αναπτύσσουν στενές σχέσεις αλλά και έντονο ανταγωνισµό µεταξύ τους. Κυνισµός: είναι η θεωρία της Σωκρατικής σχολής που υποστηρίζει την επιστροφή σε µια απλή φυσική ζωή, ανεξάρτητη από νόµους και καθιερωµένες αξίες. Ηδονισµός: θεωρία που υποστηρίζει ότι η αισθησιακή ηδονή είναι το ανώτατο αγαθό και συνιστά αυτό που ονοµάζουµε ευδαιµονία. Ευδαιµονισµός: η θεωρία εκείνη σύµφωνα µε την οποία η ευδαιµονία είναι το ανώτατο ή ύψιστο αγαθό και ο τελικός σκοπός των πράξεων µας. Υποκειµενική γνώση: η γνώση που δεν στηρίζεται σε ένα αντικειµενικό κριτήριο αλήθειας. Ενότητα της αρετής: σύµφωνα µε τους Ερετρικούς οι διαφορετικές αρετές είναι στην πραγµατικότητα συνώνυµα της µίας και µοναδικής αρετής. Το αγαθό είναι ένα και ενιαίο. Λογικά παράδοξα: αυτό που διαφορετικά το περιµένουµε και διαφορετικά παρουσιάζεται στηριζόµενο σε κάποιους λογικούς τυπικούς κανόνες.: Ρητορική : η τέχνη της ρητορείας, η διδασκαλία των κανόνων της.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

42

Νόµω: µε βάση το νόµο ως ανθρώπινο προιόν που δεν έχει την αναγκαιότητα και την καθολικότητα που έχει η φύση, αλλά συµβατική ισχύ, να µη παραβαίνει κανείς τα νόµιµα, τους νόµους και τα έθιµα του κράτουςπου είναι δηµιούργηµα των πολλών που επιδιώκουν να δεσµεύσουν τον δυνατό. Φύσει: µε βάση τη φύση δίκαιο είναι να πλεονεκτεί ο καλύτερος σε σχέση µε το χειρότερο, ο πιο δυνατός σε σχέση µε τον αδύναµο και αποκαθίσταται η φυσική τάξη πραγµάτων. Αυτάρκεια: είναι το ιδανικό των Κυνικών, η ολιγάρκεια, το να αρκείται κανείς σε αυτά που έχει και να µη ζητεί περισσότερα. Κυρηναικός σκεπτικισµός: σύµφωνα µε αυτόν δεν είναι δυνατόν να γνωρίσουµε τη φύση των εξωτερικών αντικειµένων. Πάθη: σταθεροποιηµένη ροπή προς µια ορισµένη κακία, κακή έξη ή συνήθεια, οι Κυρηναίοι τα ταύτισαν µε τις έννοιες της ηδονής και του πόνου. Φυσιογνωµονική: η θεωρία που συµπεραίνει για τον χαρακτήρα ενός ατόµου από τα χαρακτηριστικά και την έκφραση του προσώπου ή και από άλλα σωµατικά χαρακτηριστικά. Κυνισµός: είναι η θεωρία της Σωκρατικής σχολής που υποστηρίζει την επιστροφή σε µια απλή φυσική ζωή, ανεξάρτητη από νόµους και καθιερωµένες αξίες. Άσκησις: είναι, σύµφωνα µε τον κυνικό φιλόσοφο, ∆ιογένη Λαέρτιο, η εξάσκηση µια συνεχής προγύµναση του σώµατος και της ψυχής µε στόχο την καταπολέµηση της επιθυµίας µας για ηδονή και η προετοιµασία για να αντιµετωπίσουµε τις αντιξοότητες της τύχης. Παραχάραξη του νοµίσµατος: είναι η υποτίµηση της αξίας του νοµίσµατος από τον ∆ιογένη τον Κυνικό υποσκάπτοντας τη βάση των χρηµατικών συναλλαγών και νοθεύοντας γενικότερα τους θεσµούς και τις αξίες της κοινωνίας σε τοµείς όπως η ηθική, η παιδεία, η πολιτική και η θρησκεία ∆ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

ΣΟΦΙΣΤΕΣ Ενδιαφέροντα, αντικείµενα: ρητορική, ηθική, πολιτική, ανθρωπολογία, γνωσιολογία., τεχνικά θέµατα. Όρος σοφιστής : δεν είχε συγκεκριµένη σηµασία, δεν είναι γνωστό αν αισθάνονταν µέλη µιας ενιαίας επαγγελµατικής οµάδας. Εκπρόσωποι : Πρωταγόρας, Γοργίας, Πρόδικος, Ιππίας, Θρασύµαχος. Τόπος δράσης : η δηµοκρατική Αθήνα.

1. ΓΟΡΓΙΑΣ

Συµβολή στη διδασκαλία και θεωρητική θεµελίωση της ρητορικής. Έργο : Ελένης Εγκώµιον

οι άνθρωποι πείθονται παρά τη θέληση τους. Ο λόγος µεγάλος δυνάστης, δεν είναι αντικειµενικός, ενδιαφέρει τι επιτυγχάνεται, όχι τι λέγεται.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

43

αποτελεσµατικότητα λόγου, όχι αντικειµενική αλήθεια. Μη αντιστοιχία λέξεων και πραγµάτων, αδυναµία έκφρασης αντιστοιχίας από οµιλητή σε οµιλητή.

Επίδειξη δύναµης ρήτορα. ικανότητα κατασκευής επιχειρηµάτων υπέρ και κατά.

η αλήθεια επισκιάζεται από την αληθοφάνεια. Εργο : Περί φύσεως

∆εν υπάρχει τίποτα. Αν υπάρχει είναι ακατανόητο για τον άνθρωπο. Ακόµα κι αν το κατανοεί, δεν µπορεί να το εξηγήσει.

Συµπέρασµα: ο άνθρωπος δεν µπορεί να οδηγηθεί στη γνώση, αλλά και να µπορούσε να φτάσει σ’ αυτήν δε θα µπορούσε να την εξηγήσει στους άλλους.

2. ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

∆ισσοί λόγοι: Για κάθε πράγµα υπάρχουν δύο γνώµες, η µία αντίθετη στην άλλη. Αναφέρεται στα αισθητά πράγµατα. υπάρχει η γνώση αισθητών πραγµάτων,ως κρίση του υποκειµένου.

«Πάντων χρηµάτων µέτρον εστί άνθρωπος» ∆ύο απόψεις :

Περιορισµένος σχετικισµός, όχι ριζικός. Η λέξη άνθρωπος έχει γενική σηµασία Κριτήριο όχι ο κάθε άνθρωπος για τη γνώση, αλλά η κοινή γνώµη που διαµορφώνεται από µια συγκεκριµένη πόλη σε συγκεκριµένες συνθήκες. ριζικός σχετικισµός :ατοµικότητα λέξης άνθρωπος. Θέσεις Πλάτωνα, Αριστοτέλη.

Σκεπτικισµός : δεν υπάρχει αληθινή απόλυτη γνώση, εφόσον δε γνωρίζουµε ότι υπάρχει Θεός ή όχι. ∆εν γνωρίζουµε αν οι θεοί υπάρχουν ή δεν υπάρχουν και πως είναι στη µορφή (αγνωστικισµός). Αµφισβήτηση όχι τους ύπαρξης των θεών, αλλά τους γνώσης τους για τους θεούς. Αποτέλεσµα σκεπτικιστικής στάσης, όχι πρόθεση για αθεΐα.

3. ΚΑΛΛΙΚΛΗΣ ο νόµος της φύσης ανώτερος του ανθρώπινου νόµου Πραγµατικότητα είναι αυτό που σχετίζεται µε τη φύση.

4. ΙΠΠΙΑΣ Ο νόµος παραβιάζει τη φύση

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

44

5. ΘΡΑΣΙΜΑΧΟΣ δίκαιο είναι το συµφέρον του ισχυρότερου.

6. ΑΝΤΙΦΩΝ οι ανθρώπινοι νόµοι δεν έχουν την αναγκαιότητα, καθολικότητα της φύσης, τα πράγµατα που είναι δίκαια σύµφωνα µε το νόµο είναι αντίθετα µε τη φύση, ο φόβος της τιµωρίας ο λόγος πειθαρχίας στους ανθρώπινους νόµους.

7. ΠΡΟ∆ΙΚΟΣ

Αµφισβήτηση, αν θεοί είναι αυτοί που ονοµάστηκαν έτσι. Η αναφορά στο θεό ανθρώπινο κατασκεύασµα. Θεοποίηση όλων των

πραγµάτων που είναι χρήσιµα στη ζωή (θεοποίηση ήλιου, ποταµιών, σελήνης)

8. ΚΡΙΤΙΑΣ Κριτική θρησκείας, η ύπαρξη θεού τέχνασµα της εξουσίας, για να κυβερνά τους πολίτες.

ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ ΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ

ΚΥΝΙΣΜΟΣ Ο πόνος και ο µόχθος, η αποδέσµευση από κάθε ηδονή οδηγεί στην αρετή και στην ευτυχία Εκπρόσωποι: Αντισθένης, ∆ιογένης. ΚΥΡΗΝΑΙΚΟΙ ΑΡΙΣΤΙΠΠΟΣ Επιδίωξη κάθε ηδονής µε κριτήρια τον χρόνο και την ένταση. ΘΕΟ∆ΩΡΟΣ Οι ηδονές πρέπει να έχουν πνευµατική διάσταση. ΗΓΗΣΙΑΣ Ο πόνος το µόνο θετικό στοιχείο της ζωής και όχι η ηδονή. ΜΕΓΑΡΙΚΟΙ Ευκλείδης:ενότητα της αρετής

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

45

ΠΡΟΣ∆ΟΚΩΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Προσδοκώµενο αποτέλεσµα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να προσδιορίζει το περιεχόµενο του όρου Σοφιστής. Με τον όρο Σοφιστής αποδίδουµε στους στοχαστές του 5ου αιώνα πχ µια κοινή ταυτότητα, την οποία οι ίδιοι δεν είχαν φανταστεί. Ο όρος Σοφιστής χρησιµοποιείται στα αρχαία κείµενα για να δηλώσει µια οµάδα ανθρώπων πιο ευρύτερη από αυτή στην οποία αναφερόµαστε εµείς, όταν µιλάµε για σοφιστική κίνηση. Οι Σοφιστές ήταν δάσκαλοι που δίδασκαν επί αµοιβή τους νέους ορισµένα πράγµατα χρήσιµα για τη ζωή τους. ∆ιακρίνονταν ιδιαίτερα για τη ρητορική τους δεινότητα. ∆εν ενδιαφέρονταν για την αναζήτηση της αλήθειας των πραγµάτων αλλά πως θα µπορέσουν να πείσουν τους άλλους. Έλεγαν ότι µπορούσαν να κάνουν τον µείζονα λόγο ελάσσονα και τον ελάσσονα µείζονα. Προσδοκώµενο αποτέλεσµα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να εξηγεί την ενασχόληση και τη χρήση της ρητορικής από τους Σοφιστές. «Το κύριο περιεχόµενο της διδασκαλίας των Σοφιστών ήταν η ρητορική που ακολουθούσε το παράδειγµα της ρητορικής παράδοσης. Αρνούνταν οι σοφιστές από την µια την αλήθεια και την εγκυρότητα της ποιητικής σοφίας, αλλά εντόπιζαν από την άλλη τη δύναµη της πειθούς στα υφολογικά και ρυθµικά χαρακτηριστικά και δίδασκαν τη µεταφορά τους στους πολιτικούς λόγους. Πετύχαιναν µε αυτόν τον τρόπο την άνευ όρων συναισθηµατική συναίνεση που είχαν πετύχει οι ποιητικές συνθέσεις.»(Vegetti)

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

46

Προσδοκώµενο αποτέλεσµα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να ερµηνεύει τη φράση του Πρωταγόρα «για όλα µέτρο είναι ο άνθρωπος». Ο Πρωταγόρας διακήρυττε ότι «όλων των πραγµάτων µέτρον είναι ο άνθρωπος» Η αλήθεια του κάθε πράγµατος εξαρτάται από την κρίση του καθενός από τους ανθρώπους, από το µε ποιο τρόπο ο καθένας το αντιλαµβάνεται. Επειδή οι άνθρωποι είναι διαφορετικοί µεταξύ τους, δεν υπάρχει µια αλήθεια, ένα κριτήριο για να ορίσουν ποια από τις πολλές γνώµες είναι αληθινή και ποιες όχι. Όλες οι αλήθειες που διατυπώνονται είναι ισότιµες και καµιά τους δεν είναι αληθέστερη της άλλης. Προσδοκώµενο αποτέλεσµα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να ορίζει σε τι συνίσταται η αντίθεση νόµω-φύσει. Σύµφωνα µε τη θέση του Καλλικλή, όπως αυτή διατυπώνεται στο διάλογο Γοργίας του Πλάτωνα, αυτοί που θεσπίζουν τους νόµους είναι οι αδύνατοι άνθρωποι και το πλήθος. Ισχυρίζονται αυτοί ότι είναι άδικο να έχει κάποιος περισσότερα από τους άλλους. Οι νόµοι που θεσπίζουν στρέφονται εναντίον αυτών που επιδιώκουν να έχουν περισσότερα από τους πολλούς. Αντίθετα σύµφωνα µε τους νόµους της φύσης δίκαιο είναι ο καλύτερος να βρίσκεται σε πλεονεκτικότερη θέση από τον χειρότερο. Εποµένως ο Καλλικλής αντιπαραθέτει στον νόµο της πολιτείας το νόµο της φύσης, το νόµο του ισχυρότερου, τον νόµο της ζούγκλας, τον οποίο ο ίδιος δείχνει να προτιµά. Σύµφωνα µε τον Θρασύµαχο το δίκαιο πρέπει να είναι το συµφέρον του ισχυρότερου και οι κυβερνήτες έχουν δικαίωµα να θεσπίζουν νόµους προς όφελος τους. Ο ισχυρός άρχοντας σε µια κοινωνία έχει τη δύναµη να επιβάλει την θέλησή του στους πιο αδύναµους πολίτες. Θεσπίζει νόµους που εξυπηρετούν το δικό του, προσωπικό συµφέρον. Η δύναµη του κυβερνήτη πηγάζει από την αρχή του φυσικού κόσµου, σύµφωνα µε την οποία ο ισχυρότερος υπερισχύει του ασθενέστερου. Προσδοκώµενο αποτέλεσµα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να δίνει παραδείγµατα κριτικής αµφισβήτησης παραδοσιακών θεσµών από τους Σοφιστές. Σύµφωνα µε τους Σοφιστές οι ηθικές αξίες ποικίλλουν από κοινωνία σε κοινωνία. ∆εν µπορεί να υπάρξει µια παγκόσµια ηθική συµπεριφορά των ανθρώπων. Ισχύει η σχετικότητα των αξιών, η ιδέα ότι ο κώδικας ηθικής συµπεριφοράς µιας κοινωνίας δεν είναι ο ίδιος µε τον ηθικό κώδικα συµπεριφοράς µιας άλλης κοινωνίας. Οι σοφιστές ασκούν κριτική στην παραδοσιακή θρησκεία. Ο Πρωταγόρας έρχεται σε αντίθεση µε τους µύθους εκείνους που έδιναν ανθρωποµορφική διάσταση στην έννοια Θεού, παρουσιάζοντας τους µε ανθρώπινες αδυναµίες, πάθη. Αδυνατεί να πάρει θέση, αν οι Θεοί υπάρχουν η δεν υπάρχουν. ∆εν ισχυρίζεται ότι οι Θεοί δεν υπάρχουν, αλλά ότι δεν µπορεί να γνωρίζει ο άνθρωπος αν υπάρχουν ή όχι. Ο Πρόδικος θεωρεί ότι ως θεοί τιµήθηκαν τα πράγµατα που ωφελούν, όπως και οι άνθρωποι που επινόησαν µέσα διατροφής, τρόπους προφύλαξης και άλλα τεχνικά µέσα. Οι αρχαίοι πίστεψαν για θεούς, τον ήλιο, το φεγγάρι, τα ποτάµια και τις βρύσες, επειδή όλα αυτά ωφελούν τη ζωή των ανθρώπων. Σύµφωνα µε τον Κριτία οι άρχοντες έκαναν λόγο για ύπαρξη των θεών, ώστε από το φόβο της αιώνιας αδικίας οι πολίτες να µην οδηγούνται σε αδικίες. Η ύπαρξη του θεού είναι ένα τέχνασµα που επινόησαν οι φορείς της εξουσίας προκειµένου να κυβερνούν τους υπηκόους τους πιο αποτελεσµατικά.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

47

Προσδοκώµενο αποτέλεσµα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να εξηγεί τι ήταν ο σωκρατικός κύκλος, ποιοι στοχαστές τον αποτελούσαν, ποια ήταν τα κοινά χαρακτηριστικά τους και πως συγκρίνονται µεταξύ τους. Είναι ο κύκλος εκείνων των στοχαστών που γνώριζαν τον Σωκράτη προσωπικά και βρίσκονταν σε καθηµερινή σαφήνεια µε αυτόν και µεταξύ τους, οι σύγχρονοι φίλοι και οι συνοµιλητές του Σωκράτη όσο και τα µεταγενέστερα στελέχη των Σωκρατικών σχολών. Παρ’ όλες τις διαφορές αντιλαµβάνονται τους εαυτούς τους ως µέλη µιας οµάδας, ενός κύκλου, µε κέντρο τον Σωκράτη. Στοχαστές αυτού του κύκλου είναι ο Ξενοφών ο Αθηναίος, ο Αρίστιππος ο Κυρηναίος, ο Κρίτωνας, ο Κριτίας, ο Χαρµίδης, ο Αλκιβιάδης, ο Χαιρεφών, ο Αισχίνης, Αντισθένης, ο Ευκλείδης. Προσδοκώµενο αποτέλεσµα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να προσδιορίζει τις ελάσσονες Σωκρατικές σχολές και τα κυριότερα φιλοσοφικά χαρακτηριστικά της καθεµίας. Μία από τις ελάσσονες Σωκρατικές σχολές είναι οι Κυνικοί. Ιδρυτής θεωρείται ότι ήταν ο Αντισθένης. Στην κυνική σχολή ανήκουν οι ∆ιογένης και Κράτης. Για αυτούς κατεξοχήν αρετή είναι το ανενδεές και η αυτάρκεια µε την έννοια της ολιγάρκειας. Σκοπός της ζωής του ανθρώπου θα πρέπει να είναι η αρετή, την οποία µπορεί να αποκτήσει ο άνθρωπος καταπολεµώντας τις επιθυµίες, τις ηδονές και τα πάθη. Ο κυριότερος εχθρός της ζωής µας είναι η ηδονή. Η αρετή είναι διδαχτή και θα αποκτηθεί µε τον ασκητικό τρόπο ζωής. Η ολιγάρκεια, ο περιορισµός των αναγκών και η ανεξαρτησία από τα εξωτερικά αγαθά είναι από τις πιο βασικές θέσεις των Κυνικών. Οι Κυνικοί περιφρονούν τους κοινωνικούς θεσµούς, αρνούνται τους θεούς της πολιτείας, είναι εναντίον των κοινωνικών συµβατικοτήτων και εκφράζουν µια µορφή κοσµοπολιτισµού(η ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι είναι πολίτες µιας ενιαίας, ενωµένης ανθρωπότητας, ο κάθε πολίτης ανήκει σε µια πανανθρώπινη κοινωνία). Ιδρυτής της κυρηναϊκής σχολής υπήρξε ο Αρίστιππος. Βασική θέση του ήταν ότι πρέπει να αναζητούµε την κάρπωση της µεγαλύτερης ηδονής στην πιο κοντινή στιγµή του µέλλοντος. Ανώτερες ηδονές είναι οι σωµατικές και όχι οι ψυχικές και οι πιο προσεχείς χρονικά ηδονές. Το παρελθόν που έχει περάσει και το µέλλον που δεν έχει φτάσει είναι ανύπαρκτες διαστάσεις του χρόνου. Αποτελούν φαντασιώσεις οι επιδιώξεις του απώτερου µέλλοντος και οι αναµνήσεις σε ευχαριστήσεις που δεν υπάρχουν για να τις ζει κανείς. Άλλοι αυτής της σχολής ήταν ο Θεόδωρος, ο Ηγησίας. Όλοι ήταν οπαδοί του ηδονισµού, αν και ο ένας µετά τον άλλο τον εγκατέλειπαν ή τον τροποποιούσαν. Άλλη σχολή ήταν αυτή των Μεγαρικών, που ιδρύθηκε από τον Ευκλείδη τον Μεγαρέα. Σε αυτήν ανήκουν και οι Ευβουλίδης, ο ∆ιόδωρος και ο Στίλπων. Η θεωρία τους αποτέλεσε συνδυασµό σωκρατικών και παρµενίδειων απόψεων. Ταύτιζαν το αγαθό του Σωκράτη µε το ένα του Παρµενίδη και αρνούνταν την κίνηση και το κύρος των αισθήσεων. Ασχολήθηκαν µε τη λογική που την µετέστρεψαν σε σοφιστική και εριστική(λογοµαχία). Ιδρυτής της ∆ιαλεκτικής σχολής ήταν ο Κλεινόµαχος ο Θούριος, µαθητής του Ευκλείδη. Αποσπάστηκε από τη Μεγαρική σχολή και ενδιαφέρθηκε αυτή καθαυτή για τη διαλεκτική δραστηριότητα παρά για τις ηθικές εφαρµογές της. Κοινά σηµεία των Μεγαρικών και των ∆ιαλεκτικών είναι το ενδιαφέρον τους για τα λογικά παράδοξα και τις σωκρατικές

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

48

καταβολές. Ο Κλείνοµαχος ασχολείται µε τη µελέτη των προτάσεων και των κατηγορηµάτων. Οι διάδοχοι του ασχολούνται και αυτοί µε τη λογική των προτάσεων Προσδοκώµενο αποτέλεσµα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να συγκρίνει τα συστήµατα των ελασσόνων Σωκρατικών σχολών µεταξύ τους. Σύµφωνα µε τους Κυνικούς σκοπός της ζωής του ανθρώπου θα πρέπει να είναι η αρετή, την οποία µπορεί να αποκτήσει ο άνθρωπος καταπολεµώντας τις επιθυµίες, τις ηδονές και τα πάθη. Ο κυριότερος εχθρός της ζωής µας είναι η ηδονή. Η αρετή είναι διδακτή και θα αποκτηθεί µε τον ασκητικό τρόπο ζωής. Η κυρηναϊκή σχολή είχε αντίθετο φιλοσοφικό προσανατολισµό προς εκείνον της κυνικής σχολής. Ο ιδρυτής της Αρίστιππος ενδιαφερόταν για την κάρπωση της µεγαλύτερης ηδονής. Ενώ η σχολή των Κυνικών έκαναν λόγο για καταπολέµηση των ηδονών, η κυρηναϊκή σχολή υποστήριζε τον ηδονισµό, ο άνθρωπος γι αυτήν έπρεπε να ενδιαφέρεται για τις ηδονές. Σύµφωνα µε αυτούς η ηδονή και ο πόνος σχετίζονται αναγκαστικά µε κινήσεις ή µεταβολές. Όπως ο Αρίστιππος κατά τον ίδιο τρόπο και οι Αννικέρειοι ορίζουν τις ατοµικές ηδονές του παρόντος ως ύψιστο αγαθό. ∆ιαφοροποιούνται οι Αννικέρειοι στο ότι δεν προσδίδουν µόνο ηθική αξία στις σωµατικές ηδονές αλλά και στις πνευµατικές. Ο Αντισθένης κάνει λόγο για την µε µέτρο απόλαυση της ηδονής, σε αντίθεση µε τον ηδονιστή Αρίστιππο. Ο Αρίστιππος και ο Αντισθένης κάνουν λόγο για τον κοσµοπολιτισµό. Σε αντίθεση µε τον Αρίστιππο ο Αντισθένης και ο Ευκλείδης ασχολούνται µε τη λογική. Προσδοκώµενο αποτέλεσµα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να εξηγεί ποια χαρακτηριστικά αυτών των συστηµάτων είναι φιλοσοφικά ενδιαφέροντα για εµάς και γιατί. Οι Κυνικοί επιδιώκουν την ευτυχία που είναι η ζωή σύµφωνα µε την αρετή και κηρύττουν τον απλό τρόπο ζωής, φτάνοντας στην υπερβολή. Φιλοσοφικά ενδιαφέρουσα είναι η θέση του Αντισθένη ότι τον πλούτο ή τη φτώχεια την έχει ο άνθρωπος µέσα του. Φτωχός είναι όποιος αισθάνεται για την ευτυχία του και πλούσιος όποιος πιστεύει ότι όσα έχει του επαρκούν. Είναι ζήτηµα διάθεσης και όχι αντικειµενικών συνθηκών, γιατί µε την ίδια περιουσία ο ένας είναι δυνατόν να αισθάνεται φτωχός, ενώ ο άλλος πλούσιος. Ελευθερία είναι για τους κυνικούς η αποδέσµευση από την ανάγκη και αυτό επιτυγχάνεται µε την απάρνηση κάθε αγαθού. Επιπλέον φιλοσοφικό ενδιαφέρον προκαλεί η ταύτιση των θεωριών µε τον τρόπο ζωής των κυνικών. Οι κυνικοί αµφισβητούσαν τις παραδοσιακές αξίες και προκαλούσαν µε τον τρόπο ζωής τους. Απορρίπτουν τον θεσµό της δουλείας, γιατί αρνούνται οποιοδήποτε υλικό αγαθό. Επιπλέον ενδιαφέρουσα φιλοσοφικά είναι και η αντίθετη θέση των Κυρηναίων και συγκεκριµένα του Αρίστππου, ότι πρέπει να επιδιώκουµε την ηδονή µε κριτήρια τον χρόνο και την ένταση. Προτιµούµε ηδονές του παρόντος ή του άµεσου µέλλοντος, γιατί παρελθόν και µέλλον είναι ανύπαρκτα. Προτιµούµε τις σαρκικές ηδονές περισσότερο από τις πνευµατικές. Ο τρόπος µε το οποίο συνδέει τον χρόνο, την ένταση µε τις ηδονές είναι ενδιαφέρων. Ο Θεόδωρος δίνει πνευµατική διάσταση σε ηδονές, ενώ για τον Ηγησία ο πόνος είναι το θετικό στοιχείο της ζωής και όχι η ηδονή. Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι οι µαθητές του Σωκράτη ακολουθούν και αντίθετους δρόµους ερµηνεύοντας τη σκέψη του δάσκαλού τους.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

49

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ -ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της οµάδας των φιλοσόφων που ονοµάζουµε Σοφιστές;

Ο όρος «Σοφιστής» έχει καθιερωθεί για τον χαρακτηρισµό µιας οµάδας φιλοσόφων

που κυριάρχησαν β΄ µισό του 5ου π.Χ. αι. Η φήµη τους προήλθε κυρίως από την επιτυχία τους στη ρητορική, ωστόσο τα σωζόµενα κείµενα δείχνουν σηµαντικές ηθικές, πολιτικές, ανθρωπολογικές και γνωσιολογικές απόψεις, ακόµα και επί περισσότερο τεχνικών ζητηµάτων, όπως είναι η αστρονοµία, η αριθµητική, η γεωµετρία, η γραµµατική και οι καλές τέχνες. Ασχολήθηκαν µε την τέχνη του λόγου, µε τη διδασκαλία της ρητορικής και επιχείρησαν να απαντήσουν σε ζητήµατα της φιλοσοφίας της γλώσσας.

Η λέξη «σοφιστής» σήµαινε αρχικά τον άνθρωπο που κατέχει κάποια τέχνη ή κάποια σοφία και µπορούσε να χρησιµοποιηθεί τόσο για τον Όµηρο και τον Ησίοδο, όσο και για τον Σόλωνα ή κάποιον από τους Επτά Σοφούς. Στη µεταγενέστερη ιστορία της φιλοσοφίας απέκτησε υποτιµητική σηµασία, κυρίως εξαιτίας των προκλητικών, και κάποτε ηθικά και πολιτικά επικίνδυνων θεωριών του, αλλά και εξαιτίας της προκατάληψης που προκάλεσε η εναντίον τους αυστηρή πλατωνική και αριστοτελική κριτική. Ο Πρωταγόρας στο οµώνυµο διάλογο του Πλάτωνα ισχυρίζεται ότι διδάσκει πως να αντιµετωπίζουν οι άνθρωποι τις προσωπικές υποθέσεις, του σπιτιού και τις δηµόσιες υποθέσεις, χωρίς ο ίδιος να χρησιµοποιεί τον όρο σοφιστής. Αυτό που φαίνεται να είναι κοινό χαρακτηριστικό είναι ότι ασχολήθηκαν µε τη διδασκαλία της ρητορικής. Άλλο κοινό χαρακτηριστικό είναι η πολεµική που δέχτηκαν ότι προσέφεραν υπηρεσίες µε αντάλλαγµα την χρηµατική αµοιβή τους. Ιδιαίτερα συχνά απαντάται στον Πλάτωνα ο προβληµατισµός του γύρω από την αµειβόµενη διδασκαλία, η οποία επέτρεπε στον καθένα να αποκτήσει

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

50

γνώση. Άλλο κοινό τους γνώρισµα ήταν το ότι όλοι τους ταξίδευαν από µέρος σε µέρος προκειµένου να εκφράσουν τις απόψεις τους.

Ο όρος, εποµένως, περιλαµβάνει έναν ιδιαίτερα ευρύ κύκλο φιλοσόφων και δεν υπάρχουν ενδείξεις για το αν αυτοί είχαν τη συναίσθηση της ενιαίας επαγγελµατικής οµάδας. Οι γνωστότεροι που αναφέρονται είναι: ο Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης, ο Γοργίας ο Λεοντίνος, ο Πρόδικος ο Κείος, ο Ιππίας ο Ηλείος και ο Θρασύµαχος ο Χαλκηδόνιος. Από την Αθήνα κατάγονταν ο Αντιφών και ο Κριτίας, οι οποίοι δεν ήταν όµως περιοδεύοντες.

Ποιοι είναι οι όροι που ευνοούν την εµφάνισή τους στην Αθήνα του 5 ου αιώνα;

Η εµφάνιση των Σοφιστών ευνοείται κατεξοχήν από τους δηµοκρατικούς θεσµούς που ίσχυαν στην Αθήνα του 5ου αι. και που επέτρεπαν σε κάθε πολίτη να συµβάλλει µε τη δύναµη του λόγου του στη λήψη σηµαντικών πολιτικών αποφάσεων. Η πραγµατικότητα αυτή ερχόταν σε αντίθεση µε την παλιότερη αριστοκρατική αντίληψη, κατά την οποία για τη διαιώνιση της πολιτικής αρετής υπεύθυνη ήταν η κληρονοµικότητα (η φύση). Με την δράση των Σοφιστών η αρετή µπορούσε και έπρεπε να γίνει αντικείµενο διδασκαλίας για κάθε πολίτη, γεγονός που καθιστούσε περισσότερο ευέλικτη την κοινωνική διαστρωµάτωση. Μία άλλη παράµετρος που συντελεί στην αµφισβήτηση των παραδοσιακών αντιλήψεων είναι η στροφή προς τη γνώση µε την επενέργεια της εµπειρίας. Ιστορικοί, όπως ήταν ο Ηρόδοτος, έρχονται σε επαφή µε άλλους πολιτισµούς, ενώ την ίδια εποχή η ιατρική εξετάζει τις διαφορετικές λειτουργίες πάνω σε διαφορετικούς οργανισµούς. Οι Σοφιστές είναι εποµένως µια ακόµη επαγγελµατική οµάδα, που µε το δικό της τρόπο αµφισβητεί και καταρρίπτει παραδοσιακές και κοινά αποδεκτές ως τότε αντιλήψεις. Όλες αυτές οι παράµετροι συνεπικουρούν στη διαµόρφωση ενός τέτοιου πνευµατικού κλίµατος που µετατρέπει την Αθήνα σε αδιαµφισβήτητο «πρυτανεĩο της σοφίας».

Τι δίδασκαν οι Σοφιστές;

Το αντικείµενο ενασχόλησης και διδασκαλίας των Σοφιστών δεν ήταν για όλους κοινό. Μια κάποια εικόνα µας δίνει ο Πλάτωνας, και κυρίως για το πρόσωπο του Πρωταγόρα στον οµώνυµο διάλογο, ωστόσο δεν µπορούµε µε βεβαιότητα από τα λίγα αποσπάσµατα να κρίνουµε το περιεχόµενο ή το πνεύµα της φιλοσοφίας του. Ένα θέµα που απασχόλησε ιδιαίτερα τον κύκλο τους ήταν η αντίθεση νόµου και φύσης, ακόµα και στο θέµα αυτό, ωστόσο, δεν υπάρχει κάποια ενιαία αντίληψη, αλλά οι απόψεις διίστανται. Επίσης προβληµατίστηκαν πάνω σε άλλους κοινωνικούς θεσµούς, όπως αυτόν της θρησκείας. Παράλληλα δε µε τη ρητορική τέχνη αναπτύσσεται ένα θεωρητικό ενδιαφέρον για τη γλώσσα. Ο Πρωταγόρας δίνει έµφαση στην ορθοέπεια, ο Γοργίας ασχολείται µε ρητορικά σχήµατα (αντίθεση, ισόκωλο, πάρισον, οµοιοτέλευτο, παρονοµασία, κ.α.), ενώ ο Πρόδικος µελετά τις λεπτές διαφοροποιήσεις µεταξύ των λέξεων.

Πώς ορίζεται ο λόγος στο Ελένης Εγκώµιον του Γοργία και ποια η σχέση του µε την αλήθεια;

Το Ελένης Εγκώµιον αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό κείµενο για τη θεωρητική θεµελίωση της ρητορικής. Ο Γοργίας επιδεικνύει τη ρητορική του δεινότητα επιχειρώντας

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

51

να αποδείξει το «ακατόρθωτο», που εν προκειµένω είναι η άποψη ότι η Ωραία Ελένη δεν ήταν υπεύθυνη για τον Τρωικό Πόλεµο. Ο Γοργίας επιχειρεί να πείσει ότι η Ωραία Ελένη δεν είναι υπεύθυνη για τον Τρωικό Πόλεµο. Στόχος του είναι να αποδείξει τη µη ενοχή της Ελένης. Γι αυτό ισχυρίζεται ότι αυτή η πράξη της δεν έγινε µε τη δική της ελεύθερη βούληση, αλλά µετά από κάποιο καταναγκασµό. Ο λόγος είναι µεγάλος δυνάστης. Έρχεται στον δέκτη απέξω και µε τη δεινότητα του ρήτορα συντελεί στην καλλιέργεια µιας ορισµένης ψυχολογικής κατάστασης. Η πειθώ πιθανόν να είναι η αιτία της αρπαγής της Ελένης. Ο ρήτορας φαίνεται να υποστηρίζει ότι ο λόγος είναι η αιτία που πείστηκε η Ελένη και όχι η θεϊκή παρέµβαση. Κάνει στο σηµείο αυτό διαχωρισµό ανάµεσα στη δύναµη του λόγου και στη θεϊκή παρέµβαση. Έχει τη δική του αυτονοµία ο λόγος και δεν δέχεται να παρεµβαίνει στο έργο του καµία θεϊκή δύναµη. ∆εν θα πρέπει να αποδεκτούµε το µύθο ότι κάποιος παρενέβη και η Ελένη πείστηκε να ακολουθήσει τον Πάρη, αλλά ο λόγος λειτουργώντας αυτόνοµα και µε αξιολογική ουδετερότητα έπεισε τη γυναίκα να εγκατασταθεί στην Τροία. Ο λόγος, αν και από θεωρητικής πλευράς δε συνδέεται µε τη βία, στην πράξη λειτουργεί µε βάση τον πειθαναγκασµό. Αν και η πειθώ δεν ταυτίζεται µε τον εξαναγκασµό, ουσιαστικά έχει την ίδια δύναµη µε αυτόν. Όταν ισχυριζόµαστε ότι ο λόγος έπεισε τη ψυχή να πιστέψει αυτά που έχουν λεχθεί, οφείλουµε να παραδεχτούµε ότι άσκησε σε αυτήν µια µορφή εξαναγκασµού. Ο λόγος, αφού εξανάγκασε τη ψυχή διέπραξε αδίκηµα, ενώ η ψυχή που πείσθηκε άδικα κατηγορείται. Εποµένως ο λόγος απάτησε και εξανάγκασε τη ψυχή να πιστέψει αυτά που έχουν λεχθεί. Βασικά χαρακτηριστικά του λόγου είναι η απάτη και ο πειθαναγκασµός. Αυτό σηµαίνει ότι ο λόγος είναι µεγάλος δυνάστης που παρόλο που έχει το πιο µικρό και αφανές σώµα, επιτελεί τα πιο θεϊκά έργα. Έχει τη δική του υπόσταση, το µικρό και αφανές σώµα που του δίνει τη δυνατότητα να ενεργεί άµεσα και αυτόνοµα.

Ο Γοργίας είναι ο εισηγητής της ιατρικής αναλογίας. Στο «Ελένης Εγκώµιο» θεωρεί ότι ο τρόπος µε τον οποίο ο λόγος επιδρά σε µια ψυχή είναι ο ίδιος µε τον τρόπο που ενεργεί ένα φάρµακο σε ένα ορισµένο σώµα. ∆ηλαδή ταυτίζει το ρόλο του λόγου µε αυτόν του φαρµάκου. Ο λόγος παραλληλίζεται µε τα φάρµακα: όπως και αυτά έτσι και τα επιχειρήµατα λειτουργούν το καθένα διαφορετικά σε κάθε διαφορετικό άνθρωπο και εποµένως δεν υπάρχει ένας αντικειµενικά ορθός λόγος. Η αλήθεια υποχωρεί για χάρη της αποτελεσµατικότητας του λόγου στην ψυχή ενός συγκεκριµένου ακροατή.

Από τα παραπάνω καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι µε τη συµβολή του ρήτορα η αλήθεια επισκιάζεται από την αληθοφάνεια. Ο ικανός ρήτορας είναι σε θέση να κατασκευάζει επιχειρήµατα υπέρ ή εναντίον µιας δεδοµένης υπόθεσης. ∆εν υπάρχει αντικειµενική αλήθεια, αλλά η δυνατότητα να γίνει αποδεχτή µια θέση εξαρτάται από την ικανότητα να πείθει ο ρήτορας. Κατά τον ίδιο τρόπο ο Πρωταγόρας υποστήριζε ότι για κάθε πράγµα υπάρχουν δύο γνώµες.

Ποια είναι τα ερµηνευτικά ζητήµατα που θέτει η φράση του Πρωταγόρα «για όλα τα πράγµατα µέτρον είναι ο άνθρωπος για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν και για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν»;

Με τη ρήση αυτή φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας ξεκινούσε κάποιο έργο του µε τίτλο Αλήθεια ή Καταβάλλοντες Λόγοι. Το συµπέρασµα που προκύπτει είναι πολύ προκλητικό: όλες οι υποκειµενικές αντιλήψεις ευσταθούν. Έτσι εγκαινιάζεται η παράδοση του σχετικισµού. Για την ερµηνεία της είναι απαραίτητη η διευκρίνιση 3ων σηµείων: α) ποια

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

52

είναι αυτά τα πράγµατα, που αναφέρονται, β) από ποια πλευρά αντικρίζει τον άνθρωπο, και γ) τι σηµαίνει η φράση «τα πράγµατα υπάρχουν»; Ο Πρωταγόρας µε τον όρο «πράγµατα» δεν εννοούσε µόνο τα αντικείµενα της αισθητηριακής αντίληψης αλλά κάθε κρίση που µπορεί να εκφέρει ένα υποκείµενο για οποιοδήποτε ζήτηµα.

Αν δεχτούµε ότι αυτό που εννοεί ο Πρωταγόρας µε τον όρο «άνθρωπος» δεν είναι το γένος όλων των ανθρώπων αλλά ο διαφορετικός άνθρωπος θα πρέπει να οδηγηθούµε στο συµπέρασµα ότι ο σοφιστής παραδεχόταν ότι πράγµατα όπως το δίκαιο, το ωφέλιµο είναι διαφορετικά για διαφορετικούς ανθρώπους. Η γνώση καθορίζεται από το υποκείµενο που αντιλαµβάνεται και σκέπτεται. ∆εν υπάρχουν γενικά κριτήρια, µε βάση τα οποία θα µπορούµε να διακρίνει το αληθινό από το ψευδές. Κάθε λόγος αντιστοιχεί µε µια υποκειµενική εµπειρία, η οποία είναι ισοδύναµη από πλευρά αλήθειας µε όλες τις άλλες. Με αυτό τον τρόπο η παρουσία των σοφών ανθρώπων είναι περιττή. Παραφράζοντας τα λόγια του Πρωταγόρα στο διάλογο Θεαίτητος δίνεται η απάντηση στο τρίτο ερώτηµα. Ο αέρας που υπάρχει σε εµάς (µε αντικειµενικό τρόπο) υπάρχει για τον καθένα από εµάς µε διαφορετικό τρόπο (ψυχρός, θερµός, δυνατός). Από αυτήν την έννοια είναι για τον καθένα από εµάς κάτι διαφορετικό(για άλλους ψυχρός, για άλλους θερµός).

Ωστόσο θα πρέπει να επισηµάνουµε ότι ο σχετικισµός του Πρωταγόρα δεν είναι τόσο ριζικός, ώστε η ύπαρξη των πραγµάτων να εξαρτάται από τον τρόπο µε τον οποίο αντιλαµβανόµαστε ο καθένας από εµάς προσωπικά τα πράγµατα, αλλά είναι πιο περιορισµένος στις εκτιµήσεις που κάνουµε για τα πράγµατα που ένα αντικειµενικό τρόπο υπάρχει γύρω µας. ∆εν λαµβάνουµε υπόψη µας την υποκειµενική θέση του καθενός αλλά την κοινή γνώµη, η οποία διαµορφώνεται σε κάποιο συγκεκριµένο χρονικό διάστηµα από µια συγκεκριµένη ανθρώπινη κοινότητα. ∆ίκαιο είναι ό,τι φαίνεται δίκαιο στην πόλη- κράτος ή στην πλειοψηφία της. ∆ίκαιο είναι ό,τι ωφελεί την πόλη και έχει την ευρύτερη δυνατή συναίνεση των κυβερνωµένων.

Ποιο είναι το περιεχόµενο της διαµάχης νόµω – φύσει στους Σοφιστές;

Σύµφωνα µε τους σοφιστές δεν υπάρχει µια αντικειµενική αλήθεια αλλά πολλές υποκειµενικές. Καµιά γνωστική διαδικασία δεν φτάνει στην αντικειµενική φύση των πραγµάτων, ούτε αντιπροσωπεύει µια απόλυτη αλήθεια, που να ισχύει για όλους. Στα πλαίσια αυτού του σχετικισµού οι σοφιστές τοποθετήθηκαν στο πρόβληµα της διαµάχης νόµω και φύσης. Σύµφωνα µε τη θέση του Καλλικλή, όπως αυτή διατυπώνεται στο διάλογο Γοργίας του Πλάτωνα, αυτοί που θεσπίζουν τους νόµους είναι οι αδύνατοι άνθρωποι και το πλήθος. Ισχυρίζονται αυτοί ότι είναι άδικο να έχει κάποιος περισσότερα από τους άλλους. Οι νόµοι που θεσπίζουν στρέφονται εναντίον αυτών που επιδιώκουν να έχουν περισσότερα από τους πολλούς. Αντίθετα σύµφωνα µε τους νόµους της φύσης δίκαιο είναι ο καλύτερος να βρίσκεται σε πλεονεκτικότερη θέση από τον χειρότερο. Εποµένως ο Καλλικλής αντιπαραθέτει στον νόµο της πολιτείας το νόµο της φύσης, το νόµο του ισχυρότερου, τον νόµο της ζούγκλας, τον οποίο ο ίδιος δείχνει να προτιµά. Αυτό που υπαγορεύει ο νόµος της φύσης είναι αυτό που ισχύει στην πραγµατικότητα και όχι αυτό δηλώνει ο νόµος της πολιτείας. Για τους Σοφιστές ο όρος νόµος της φύσης αποδίδει την ισχύουσα πραγµατικότητα, αυτό που συµβαίνει. Η διάκριση αυτή ανάγεται στην διατύπωση της ατοµικής θεωρίας του ∆ηµοκρίτου. Αυτό που πιστεύουν οι άνθρωποι για τα πράγµατα δεν έχει καµιά σχέση µε την αληθινή φύση των πραγµάτων, όπως εκφράζεται µε την ατοµική σύστασή τους.

Η πρακτική πλευρά του ζητήµατος απαντάται σε διάφορα θέµατα της κοινωνικής ζωής της Αθήνας του 5ου αιώνα, όπως στην παιδεία, όπου η παιδεία παύει να είναι προνόµιο των εκ

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

53

φύσεως και καταγωγής ενάρετων. Αυτό που απασχολεί τους Σοφιστές είναι η ηθική και η πολιτική πλευρά του θέµατος. Αυτό που ισχύει πραγµατικά εκφράζεται από το νόµο της φύσης, ενώ ο νόµος της πολιτείας εκφράζει αυτό που εκλαµβάνεται µε ένα ορισµένο τρόπο από τους ανθρώπους. Ο Ιππίας υποστηρίζει ότι ο νόµος που είναι τύραννος των ανθρώπων, συχνά παραβιάζει τη φύση, ενώ ο Γλαύκων φαίνεται να συµφωνεί µε την άποψη ότι οι άνθρωποι ακολουθούν το δίκαιο µόνο αναγκαστικά (αναπτύσσοντας το µύθο µε το δακτυλίδι του Γύγη). Ο Αντιφώντας ακολουθεί την εξής συλλογιστική: οι νόµοι είναι ανθρώπινο προϊόν, εποµένως δικαιοσύνη είναι να µην παραβαίνει κάποιος τα νόµιµα που έχει θεσπίσει η κοινωνία του. Εφόσον εποµένως οι επιταγές της φύσης έχουν µεγαλύτερη ισχύ από αυτές του νόµου, είναι πιο ωφέλιµο το να ακολουθεί κανείς τη φύση. Αν έχουµε τη δυνατότητα να παραβούµε τον νόµο της πολιτείας χωρίς να µας αντιληφθούν οι άλλοι, τότε είναι για εµάς ωφέλιµο να ακολουθήσουµε τις επιταγές της φύσης. Αν υπάρχει η δυνατότητα να αντιµετωπίσουµε µε τον ίδιο άσχηµο τρόπο την άδικη συµπεριφορά προς εµάς των γονιών µας όντας απαρατήρητοι καλώς θα ακολουθήσουµε αυτή τη συµπεριφορά. ∆ιαφορετικά είναι προτιµότερο να συµµορφωθούµε µε τον νόµο, που λέει ότι τα παιδιά πρέπει να φέρονται µε καλό τρόπο στους γονείς τους. Αυτά που υπαγορεύει ο νόµος της πολιτείας είναι προϊόν σύµβασης και δεν έχει σχέση µε την πραγµατικότητα. Αυτή η θέση για την αντίθεση νόµου και φύσης δεν εκφράζει όλους τους σοφιστές. Ο Πρωταγόρας στον οµώνυµο διάλογο του Πλάτωνα αναφέρει ότι η δικαιοσύνη έχει προσφερθεί από τους θεούς στον άνθρωπο για να αντιµετωπίσει τη φυσική δύναµη των άλλων ζώων.

Ποια είναι η στάση των σοφιστών σχετικά µε την έννοια του θείου; Ο Πρωταγόρας στο ερώτηµα της ύπαρξης ή όχι των θεών ακολούθησε την οδό του αγνωστικισµού. Ισχυρίζεται ότι δε γνωρίζει, αν οι Θεοί υπάρχουν ή δεν υπάρχουν και πως είναι στη µορφή. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που εµποδίζουν αυτή τη γνώση. Ο κυριότερος είναι η αβεβαιότητα και η σύντοµη ανθρώπινη ζωή. Με αυτήν την θέση του ο Πρωταγόρας έρχεται σε αντίθεση µε τους µύθους εκείνους που έδιναν ανθρωποµορφική διάσταση στην έννοια Θεοί, παρουσιάζοντας τους µε ανθρώπινες αδυναµίες, πάθη. Αδυνατεί να πάρει θέση, αν οι Θεοί υπάρχουν η δεν υπάρχουν. Αυτό δεν µπορεί να το αποδείξει µέσω των αισθήσεων που αποτελούν τη µοναδική πηγή γνώσης. Αφού οι θεοί δεν αποτελούν µέρος του αισθητού κόσµου, δεν µπορεί να γνωρίζει ποια είναι η µορφή τους. Σε αυτήν την περίπτωση οποιαδήποτε κρίση για το θεό θα ήταν προϊόν φαντασίας. Από τη στιγµή που δεν υπάρχει αντικειµενική και απόλυτη γνώση της πραγµατικότητας δεν µπορεί να υπάρξει γνώση σχετικά µε τους Θεούς. Οι θέσεις που µπορούµε να έχουµε για την ύπαρξη του θεού είναι υποκειµενικές και προσωπικές. Όλες οι κρίσεις ως υποκειµενικές µπορούν να είναι αποδεκτές. Καταδίκασε τον ανθρωποµορφισµό των θεών. Εποµένως, φαίνεται να τονίζει περισσότερο την αδυναµία του ανθρώπου να ξέρει κάτι για τους θεούς και όχι ότι δεν υπάρχουν. Βέβαια έστω και µε αυτό τον τρόπο εξέφρασε µια στάση ασέβειας και προκάλεσε πολλές φορές αντιδράσεις στην αθηναϊκή κοινωνία που επιδίωκε την καταδίκη του .Έτσι ήρθε σε αντίθεση µε τις επικρατούσες θρησκευτικές αντιλήψεις της εποχής του, κινδυνεύοντας πολλές φορές ο ίδιος να καταδικαστεί. Βέβαια, αν συνδέσουµε όλα τα παραπάνω µε τη ρήση «πάντων χρηµάτων µέτρον άνθρωπος», όπου ο Πρωταγόρας θέτει ως µέτρο όλων τον άνθρωπο, θα διαπιστώσουµε ότι οι θεοί και η γνώση της ύπαρξης τους, για το σοφιστή δεν έχουν ιδιαίτερη αξία, γιατί ενδιαφέρεται να

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

54

ερµηνεύσει τον κόσµο µε τέτοιο τρόπο, ώστε οι θεοί να µην έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Με τον τρόπο που αναλύει τη σχετικότητα της γνώσης και της αλήθειας αντιτίθεται σε κάθε µορφή βεβαιότητας στο χώρο της θρησκείας. Αδιαφορεί για κάθε ίχνος αλήθειας που θα είχε µε το µέρος της τους θεούς. Αδυνατεί να κατανοήσει πως οι άνθρωποι έδιναν ανθρωποµορφικές διαστάσεις στους θεούς από τη στιγµή που δεν είναι βέβαιο ότι υπάρχουν και αν υπάρχουν, δεν µπορούν να ξέρουν τι µορφή µπορεί να έχουν. Ο Πρωταγόρας θεωρεί ως κριτή των πραγµάτων τον κάθε άνθρωπο αντικρούοντας τη µεταφυσική θεωρία του Παρµενίδη που διακήρυττε ότι η αλήθεια και η γνώση αφορά µόνο τον θεό, ενώ ο άνθρωπος δε µπορεί να τη συλλάβει. Ο Πρωταγόρας όµως, εξυψώνοντας τον άνθρωπο αντιµετωπίζει µε σκεπτικιστικό τρόπο τη θεωρία περί θεού, συνδέοντας τη µε τη διαπίστωση ότι η αληθινή απόλυτη γνώση δεν είναι δυνατή, εφόσον δε γνωρίζουµε, αν υπάρχει θεός ή όχι. Είναι διαπιστωµένη η αδυναµία του ανθρώπου να γνωρίσει πράγµατα που βρίσκονται εκτός εµπειρίας. Ό,τι είναι για τον ένα ιερό, µπορεί να είναι ασέβεια για κάποιον άλλον. Ο Πρωταγόρας εξορίστηκε, σύµφωνα µε την παράδοση, όταν εξέφρασε την άγνοιά του σχετικά µε την ύπαρξη ή µη των θεών και µε τη µορφή που έχουν. Στο επιχείρηµα του αυτό ο σοφιστής δεν αρνείται την ύπαρξη των θεών, αµφισβητεί µόνο τη γνώση που µπορεί να έχει ο άνθρωπος για τους θεούς. Με κανένα τρόπο δεν θα µπορούσε απ’ αυτό να χαρακτηριστεί άθεος, σίγουρα όµως (και σύµφωνα µε τις γνωσιολογικές του απόψεις) σκεπτικιστής. Ο Πρόδικος θεωρεί την αναφορά στο Θεό ανθρώπινο κατασκεύασµα. Οι θεοί στους οποίους πιστεύουν οι άνθρωποι δεν υπάρχουν, αλλά αποτελούν εφεύρεση των παλαιών ανθρώπων που θεοποίησαν όλα τα πράγµατα που ήταν χρήσιµα για τη ζωή. Σύµφωνα µε αποσπάσµατα και µαρτυρίες η έννοια του θεού αφορά την απόδοση θεϊκών ιδιοτήτων σε αντικείµενα, πράγµατα και τη λατρεία προσώπων που βοήθησαν µε τις επινοήσεις τους τους ανθρώπους στις καθηµερινές ασχολίες τους. Ο Πρόδικος θεωρεί ότι ως θεοί τιµήθηκαν τα πράγµατα που ωφελούν, όπως και οι άνθρωποι που επινόησαν µέσα διατροφής, τρόπους προφύλαξης και άλλα τεχνικά µέσα. Οι αρχαίοι πίστεψαν για θεούς, τον ήλιο, το φεγγάρι, τα ποτάµια και τις βρύσες, επειδή όλα αυτά ωφελούν τη ζωή των ανθρώπων. Βέβαια νεότερες µελέτες διατηρούν επιφυλάξεις για το κατά πόσο ο Πρόδικος ήταν άθεος. Σύµφωνα µε τον Κριτία και τον Θρασύµαχο ο νόµος είναι δεσµά που επιβάλλουν οι ισχυροί στους υπηκόους τους. Σύµφωνα µε τον Κριτία οι άρχοντες έκαναν λόγο για ύπαρξη των θεών, ώστε από το φόβο της αιώνιας αδικίας οι πολίτες να µην οδηγούνται σε αδικίες. Η ύπαρξη του θεού είναι ένα τέχνασµα που επινόησαν οι φορείς της εξουσίας προκειµένου να κυβερνούν τους υπηκόους τους πιο αποτελεσµατικά. Η θρησκευτική πίστη εξυπηρετεί τους κυβερνώντες, γιατί εµποδίζει την ανεξέλεγκτη διάθεση των ανθρώπων για διάπραξη αδικιών. Με την παραπάνω επιχειρηµατολογία ο Κριτίας προσπαθεί να αποδείξει ότι η θρησκευτική πίστη είναι µια σκόπιµη απάτη µε την οποία οι φορείς της εξουσίας εξασφαλίζουν την καλή συµπεριφορά των αρχοµένων. Οι θεοί είναι επινόηση των κυβερνώντων που αδυνατώντας να πείσουν οι ίδιοι µε τις ποινές και τον εκφοβισµό της εξουσίας τους πολίτες επικαλέστηκαν τη θεία τιµωρία για να τους πειθαρχήσουν. Η θεότητα είναι ένα είδος µυστικής αστυνοµίας, που επινοήθηκε από τους άρχοντες, για να ελέγχουν τις συνειδήσεις των υπηκόων τους και να ασκούν σε αυτούς ένα µέσο καταπίεσης. Τι είναι ο σωκρατικός κύκλος; Μπορείτε να αναφέρετε δέκα στοχαστές που ανήκουν σε αυτόν;

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

55

Είναι ο κύκλος εκείνος που περιλαµβάνει τους στοχαστές εκείνους που γνώριζαν τον Σωκράτη προσωπικά και βρίσκονταν σε καθηµερινή σαφήνεια µε αυτόν και µεταξύ τους, οι σύγχρονοι φίλοι και οι συνοµιλητές του Σωκράτη όσο και τα µεταγενέστερα στελέχη των Σωκρατικών σχολών. Σε αυτόν τον κύκλο συναντάµε τόσο απλούς ιδιώτες όσο και σηµαντικές προσωπικότητες του δηµόσιου βίου µε ιδιαίτερα διανοητικά και φιλοσοφικά και πολιτικά ενδιαφέροντα. Αυτοί οι Σωκρατικοί διαφέρουν σε ό,τι αφορά την καταγωγή τους, την κοινωνική τάξη τους, την οικονοµική τους κατάσταση, την παιδεία τους και τις πολιτικές τους πεποιθήσεις. Παρ’ όλες τις διαφορές αντιλαµβάνονται τους εαυτούς τους ως µέλη µιας οµάδας, ενός κύκλου, µε κέντρο τον Σωκράτη. Στοχαστές αυτού του κύκλου είναι ο Ξενοφών ο Αθηναίος, ο Αρίστιππος ο Κυρηναίος, ο Κρίτωνας, ο Κριτίας, ο Χαρµίδης, ο Αλκιβιάδης, ο Χαιρεφών, ο Αισχίνης, Αντισθένης, ο Ευκλείδης. Τι είναι οι διαδοχές; Να αναφέρετε τους ελάσσονες Σωκρατικούς φιλοσόφους οι οποίοι θεµελιώνουν διαδοχές.

∆ιαδοχές είναι οι Σωκρατικές σχολές που αναπτύσσουν στενές σχέσεις αλλά και έντονο ανταγωνισµό µεταξύ τους. Η καθεµιά από αυτές αυτοπαρουσιάζεται ως η µοναδική αυθεντική κληρονόµος του πνεύµατος και της διδασκαλίας του Σωκράτη και δίνει τη δική της ερµηνεία της σωκρατικής φιλοσοφίας. Επικεφαλής κάθε διαδοχής είναι κάποια σηµαντική προσωπικότητα του σωκρατικού κύκλου. Αυτοί που θεµελίωσαν διαδοχές ήταν οι Αντισθένης (ιδρυτής κυνισµού), Αρίστιππος ο Κυρηναίος (ιδρυτής κυρηναικής), ο Ευκλείδης ο Μεγαρεύς (ιδρυτής µεγαρικής) και ο Φαίδων ο Ηλείος(ιδρυτής ηλιακής φιλοσοφίας). Μπορείτε να αναλύσετε τις εξής έννοιες κυνισµός, παραχάραξη του νοµίσµατος, άσκησις; Κυνισµός είναι η θεωρία της Σωκρατικής σχολής που υποστηρίζει την επιστροφή σε µια απλή φυσική ζωή, ανεξάρτητη από νόµους και καθιερωµένες αξίες. Παραχάραξη του νοµίσµατος. Άσκησις είναι, σύµφωνα µε τον κυνικό φιλόσοφο, ∆ιογένη Λαέρτιο, η εξάσκηση µια συνεχής προγύµναση του σώµατος και της ψυχής µε στόχο την καταπολέµηση της επιθυµίας µας για ηδονή και η προετοιµασία για να αντιµετωπίσουµε τις αντιξοότητες της τύχης. Παραχάραξη του νοµίσµατος είναι η υποτίµηση της αξίας του νοµίσµατος από τον ∆ιογένη τον Κυνικό υποσκάπτοντας τη βάση των χρηµατικών συναλλαγών και νοθεύοντας γενικότερα τους θεσµούς και τις αξίες της κοινωνίας σε τοµείς όπως η ηθική, η παιδεία, η πολιτική και η θρησκεία. Ποιες είναι οι βασικές θέσεις της κυρηναικής γνωσιοθεωρίας; Να εξηγήσετε την κεντρική θέση του ηδονισµού των Κυρηναικών;

Σύµφωνα µε τη κυρηναική γνωσιοθεωρία είναι η µόνη γνώση στην οποία έχουµε πρόσβαση είναι η συνείδηση που έχει ο καθένας για τα πάθη του. Επιπλέον δεν είναι δυνατόν να γνωρίσουµε τη φύση των εξωτερικών αντικειµένων. Η γνώση των παθών µας είναι να συναισθανθούµε τις υποκειµενικές µας εµπειρίες και όχι τις σωµατικές

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

56

µεταβολές. Αντιλαµβανόµαστε τα πάθη µας µέσω της εσωτερικής αφής φέρνοντας τον άνθρωπο σε άµεση επαφή µε τις ποιοτικές µεταβολές του σώµατος του. Τα πάθη είναι καταστάσεις ιδιωτικές ως προς το αντιληπτικό υποκείµενο. Είναι αδύνατον εµπειρικά να µεταδώσει κάποιος το περιεχόµενο των δικών του εµπειριών µε τη βοήθεια της γλώσσας και δεν µπορεί να προσπελάσει τα πάθη των συνανθρώπων του. ∆εν υπάρχει ένα κοινό κριτήριο ώστε να προσδιορίζουµε τη σχέση των υποκειµενικών εµπειριών προς την εξωτερική πραγµατικότητα. ∆εν µπορούµε να γνωρίζουµε τις εµπειρικές ιδιότητες των εξωτερικών αντικειµένων. Εκφράζει µια µορφή σκεπτικισµού, αλλά δεν αµφισβητείται η ύπαρξη εµπειρικών αντικειµένων. Οι αµφιβολίες περιορίζονται στη γνώση των εµπειρικών ιδιοτήτων των αντικειµένων. Η αλήθεια των εµπειρικών ισχυρισµών δεν επιβεβαιώνεται ούτε αναιρείται από κανένα είδος µαρτυριών.

Στο κέντρο της ηθικής φιλοσοφίας βρίσκονται οι έννοιες της ηδονής και του πόνου που οι Κυρηναίοι χαρακτηρίζουν ως πάθη, καταστάσεις ή τροποποιήσεις ή εµπειρίες ή αντιλήψεις τις οποίες υφίσταται το αντιληπτικό υποκείµενο. Είδη παθών είναι ο πόνος και η ηδονή. Η ηδονή και ο πόνος µπορούν να θεωρηθούν φυσικές τροποποίησεις της σάρκας ή της ψυχής είτε ως υποκειµενικές εµπειρίες και γίνονται αντιληπτές µε φυσιοκρατικούς ή µε νοητικούς όρους. Οι απολαύσεις και οι οδύνες του παρόντος έχουν µικρή διάρκεια, καθώς ο βίος του ανθρώπου είναι σύντοµος. Ενδιάµεσα πάθη είναι αντιληπτικές εµπειρίες που δεν είναι ούτε ευχάριστες, ούτε δυσάρεστες. Μπορείτε να προσδιορίσετε τα σωκρατικά στοιχεία της Ηλιακής και της Ερετρικής σχολής;

Η Ηλιακή σχολή ιδρύθηκε από τον Φαίδωνα τον Ηλείο. Τα χαρακτηριστικά αυτής της σχολής είναι διακριτά στα έργα Ζώπυρος και Σίµων. Στον Ζώπυρο διερευνάται η αρχή της φυσιογνωµικής επιστήµης. Τα σωµατικά χαρακτηριστικά του κάθε ανθρώπου προσδιορίζουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου. Μέσω της φιλοσοφικής παιδείας ο άνθρωπος µπορεί να ξεπεράσει τις κακές φυσικές προδιαθέσεις και να αποκτήσει καλό χαρακτήρα. Στον Σίµωνα διατυπώνονται διάφορες αντιλήψεις για την αρετή και για τη σχέση της µε την ηδονή. Υποστηρίζεται η θέση ότι ορισµένες ηδονές που πηγάζουν από ενάρετες πράξεις και συνδυάζονται µε την καλλιέργεια της αρετής. Με τη σχολή αυτή η φιλοσοφία δίνει µεγάλη σηµασία στη διάπλαση του χαρακτήρα και προτεραιότητα στη φιλοσοφική πρακτική.

Από τον Μενέδηµο ιδρύεται η Ερετρική σχολή. Ο Μενέδηµος απορρίπτει την πολλαπλότητα των αρετών και τις µεταξύ τους διαφορές. Ουσιαστικά η αρετή είναι µία και µοναδική και απλώς έχει πολλά ονόµατα, όπως σωφροσύνη, ανδρεία και δικαιοσύνη. Όπως ο Σωκράτης ο Μενέδηµος και η σχολή του υποστηρίζουν την ενότητα της αρετής Οι διαφορετικές αρετές είναι στην πραγµατικότητα συνώνυµα της µίας και µοναδικής αρετής. Το αγαθό είναι ένα και ενιαίο. Επίσης ο Μενέδηµος επηρεάζεται από τον Σωκράτη και µε την υιοθέτηση της θέσης ότι το ύψιστο ηθικό αγαθό συνδέεται µε την ψυχή και µπορεί να επιτευχθεί µε τη βοήθεια της φιλοσοφίας. Η φιλοσοφική γνώση και η άσκηση είναι απαραίτητες για την επίτευξη της αρετής. Εκφράζει ο Μενέδηµος την πίστη του στη θεία πρόνοια και στη θεϊκή δηµιουργία του σύµπαντος. Τι γνωρίζετε για τον Ευκλείδη; Ποιες είναι οι σηµαντικότερες φιλοσοφικές συνεισφορές των ∆ιαλεκτικών;

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

57

Ο Ευκλείδης θεωρείται ο ιδρυτής της Μεγαρικής σχολής. Τα φιλοσοφικά

ενδιαφέροντα των Μεγαρικών εστιάζονται στην ηθική και στη µεταφυσική. ∆εν ασχολήθηκαν οι Μεγαρικοί σοβαρά µε τη λογική θεωρία. Οι Μεγαρικοί είχαν επηρεαστεί από τον Σωκράτη αλλά και από τον Παρµενίδη. Ο Ευκλείδης επηρεασµένος από τον Σωκράτη κάνει λόγο για την ενότητα της αρετής. Αυτή όµως η θέση του συνδέεται και µε τη θέση του Παρµενίδη ότι όλα τα ονόµατα αναφέρονται σε ένα και µόνο ον. Ο Ευκλείδης και οι υπόλοιποι Μεγαρικοί υποστηρίζουν ότι ένα πράγµα είναι δυνατόν µόνο όταν είναι ενεργεία, στην αντίθετη περίπτωση δεν είναι δυνατόν. Εκφράζουν ένα είδος ηθικού µονισµού, δίχως όµως να ασπάζονται την µεταφυσική του Παρµενίδη και των Ελεατών στο σύνολό της.

Ιδρυτής της ∆ιαλεκτικής σχολής ήταν ο Κλεινόµαχος ο Θούριος, µαθητής του Ευκλείδη. Αποσπάστηκε από τη Μεγαρική σχολή και ενδιαφέρθηκε αυτή καθαυτή για τη διαλεκτική δραστηριότητα παρά για τις ηθικές εφαρµογές της. Κοινά σηµεία των Μεγαρικών και των ∆ιαλεκτικών είναι το ενδιαφέρον τους για τα λογικά παράδοξα και τις σωκρατικές καταβολές. Ο Κλείνοµαχος ασχολείται µε τη µελέτη των προτάσεων και των κατηγορηµάτων. Οι διάδοχοι του ασχολούνται και αυτοί µε τη λογική των προτάσεων (υποθετικές προτάσεις, υποθετικούς συλλογισµούς, τροπικότητα και εγκυρότητα των συνεπαγωγών). Άλλοι διαλεκτικοί ασχολήθηκαν µε τη διατύπωση ορισµών. Επηρεασµένοι από τον Σωκράτη ενδιαφέρονται για τη φύση του ορισµού και για τη µέθοδο της ερωταπόκρισης. Οι ∆ιαλεκτικοί αυτοπροβάλλονται ως οι αληθινοί κληρονόµοι της φιλοσοφίας του Σωκράτη. Ποιες είναι οι βασικές θέσεις των Κυνικών;

Η κυνική φιλοσοφία είναι ένα από τα πιο µακρόβια φιλοσοφικά κινήµατα της Αρχαιότητας. Αναπτύσσεται από τον 4ο αιώνα πχ µέχρι τον 6ο αιώνα µ.Χ. Οι Κυνικοί οφείλουν το όνοµα τους στον χαρακτηρισµό κύων (σκύλος) που δόθηκε στον Αντισθένη ή για άλλους στον ∆ιογένη. Οι οπαδοί αυτής της σχολής διακρίνονται για τον αντικοµφορµισµό τους. Οι Κυνικοί µοιάζουν µε το ζώο από το οποίο πήραν την ονοµασία τους κυρίως ως προς την αναισχυντία, την τάση τους να συµπεριφέρονται χωρίς ντροπή, αιδώ στη δηµόσια ζωή τους, καταπατώντας τις συµβάσεις της κοινωνικής ζωής. Νοθεύουν τους θεσµούς και τις αξίες της κοινωνίας σε τοµείς όπως η ηθική, η παιδεία, η πολιτική και η θρησκεία. Ο ∆ιογένης θεωρούσε ότι είχε τον ίδιο τρόπο ζωής που είχε ο Ηρακλής, γιατί έδινε έµφαση στην ελευθερία. Γελοποιούσε την ευγενή καταγωγή, τη δόξα και αυτού του είδους τις διακρίσεις που χαρακτηρίζονται ως ενδείξεις ηθικής κακίας. Έκανε λόγο για την πολιτεία του κόσµου (συνεύρεση δύο ανθρώπων κοινή συναινέσει, όχι γάµος, τα παιδιά να ανήκουν σε όλους από κοινού). Οι Κυνικοί προχωρούν πιο πέρα από τις συµβατικές αξίες της κοινωνίας, εισάγουν την έννοια του κοσµοπολιτισµού και πιστεύουν ότι επιτρέπονται από τον ορθό λόγο πράξεις ιεροσυλίας και καννιβαλισµού. Οι Κυνικοί είναι αγνωστικιστές και ασκούν κριτική στα δόγµατα και στις πρακτικές της ελληνορωµαϊκής θρησκείας. Καταδικάζουν κάθε µορφή δεισιδαιµονίας και απορρίπτουν τις έννοιες της θείας πρόνοιας και την παρέµβαση των θεών στα ανθρώπινα πράγµατα. ∆ιακηρύσσουν την ιδέα του ηθικά αγνού άνθρωπου. Αυτές τις θέσεις τους τις εφαρµόζουν στην καθηµερινή ζωή τους. Βασικοί στόχοι του ∆ιογένη και των µεταγενέστερων Κυνικών είναι να απελευθερώσουν τον άνθρωπο από τα δεσµά της κοινωνίας και της συµβατικής ηθικής, να τον βοηθήσουν να κατανοήσει τη

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

58

φύση των επιθυµιών και των αναγκών του και να υποδείξουν ένα τρόπο ζωής σύµφωνο προς τη φύση.

Η άσκησις είναι, σύµφωνα µε τον κυνικό φιλόσοφο, ∆ιογένη Λαέρτιο, η εξάσκηση µια συνεχής προγύµναση του σώµατος και της ψυχής µε στόχο την καταπολέµηση της επιθυµίας µας για ηδονή και η προετοιµασία για να αντιµετωπίσουµε τις αντιξοότητες της τύχης. Ψυχική και σωµατική άσκηση αλληλοσυµπληρώνονται. Η φυσική άσκηση αφορά τις σωµατικές στερήσεις, οι οποίες οδηγούν το ανθρώπινο σώµα σε ενάρετα έργα. Η ψυχική άσκηση αφορά την περιφρόνηση των ηδονών. Για τον ∆ιογένη θα πρέπει να ζούµε µε ελάχιστα υλικά µέσα Με αυτόν τον τρόπο είµαστε ευτυχισµένοι, έχοντας ως βασικά χαρακτηριστικά την ελευθερία και την αυτάρκεια. Ακολουθώντας τη σωκρατική παράδοση οι Κυνικοί θεωρούν ότι η αρετή οδηγεί στην ευτυχία και είναι διδακτή. Η αρετή εκφράζεται περισσότερο µε έργα παρά µε λόγια. Ο Αντισθένης για τους περισσότερους µελετητές δεν υπήρξε ο ιδρυτής του κυνισµού, γιατί διαφοροποιήθηκε από τους εκφραστές αυτής της σχολής. Ωστόσο τα ηθικά συγγράµµατα του Αντισθένη αποτελούν το θεωρητικό υπόβαθρο των Κυνικών. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ Έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόθεση του Πρωταγόρα όταν έλεγε ότι «για όλα τα πράγµατα µέτρο είναι ο άνθρωπος» ήταν να απαντήσει σε παλαιότερες θεωρίες του Παρµενίδη. Να αναπτύξετε αυτήν την υπόθεση και να εξηγήσετε τις συνέπειες της για τη διαδεδοµένη αντίληψη του Πρωταγόρα ως θεµελιωτή του σχετικισµού. Με την πρόταση «για όλα τα πράγµατα µέτρο είναι ο άνθρωπος» ο Πρωταγόρας φαίνεται να αντιτίθεται στη θεωρία του Παρµενίδη για σταθερότητα και την ανυπαρξία της µεταβολής, της κίνησης. Ο Παρµενίδης αρνήθηκε τη δυνατότητα ενός πράγµατος να µεταβεί από το µη είναι στο είναι. Από το τίποτε µόνο το τίποτε µπορεί να προέλθει. Σύµφωνα µε τον Ελεάτη φιλόσοφο η αλήθεια µπορεί να αποκτηθεί µόνο µε τη βοήθεια της νόησης. Οι αισθήσεις που µαρτυρούν τη µεταβολή των πραγµάτων είναι αναξιόπιστες. Ο Πρωταγόρας στηρίχθηκε στη θέση του Ηράκλειτου για τη συνεχή κίνηση και ροή των πραγµάτων. Θεωρεί την αισθητήρια αντίληψη ως το µοναδικό κριτήριο της γνώσης και ορίζει ως πραγµατικό µόνο αυτό που συλλαµβάνει από τις αισθήσεις. ∆εν µπορεί να θεωρηθεί οτιδήποτε ως υπαρκτό αν προηγούµενα δεν έχει προσεγγισθεί από τις αισθήσεις.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

59

Για τον σοφιστή ο άνθρωπος αντιλαµβάνεται το κάθε αντικείµενο, αλλά δε φτάνει στο σηµείο να γνωρίζει τα πράγµατα, όπως πραγµατικά είναι. Αφού κριτήριο για όλα τα πράγµατα είναι ο άνθρωπος για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν, για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν, δέχεται µόνο ότι φαίνεται στον καθένα και εισάγει ο σοφιστής τη σχετικότητα. Απορρίπτεται η αντικειµενική γνώση και γίνεται λόγος για υποκειµενική γνώση και σχετική αλήθεια. Ο κάθε άνθρωπος βρίσκεται σε ένα ιδιωτικό κόσµο γνωστό µόνο σε εκείνον, που διαφέρει από τον ιδιωτικό κόσµο των άλλων. Με βάση αυτή τη λογική όλες οι απόψεις είναι αληθινές. Η γνώση είναι υποκειµενική και σχετική, αφού είναι ανθρώπινη. Η γνώµη που διαµορφώνει µπορεί να αναιρεθεί από κάποιον άλλο. Εκφράζει σχετική αλήθεια. ∆ηλώνει κάτι προσωρινό, το προσωπικό που µπορεί να αλλάξει. Κάθε πράγµα έχει το αντίθετο του και είναι δυνατόν να επικρατήσει προσωρινά µέχρι να βρεθεί κάτι άλλο και να αναιρέσει το προηγούµενο. Υπάρχουν πραγµατικά δύο αντίθετοι λόγοι για κάθε πράγµα και όλοι οι λόγοι είναι αληθινοί. Σύµφωνα µε συγκοινωνιακές µελέτες, η πιθανότητα ατυχήµατος στους δρόµους δεν έχει να κάνει µόνο µε τα χαρακτηριστικά του οδοστρώµατος, αλλά και µε τις προσδοκίες που έχουν οι διάφοροι οδηγοί, ανάλογα µε την εµπειρία τους. Να συγκρίνετε αυτή τη διαπίστωση µε τις θέσεις του Πρωταγόρα. Στην απάντηση σας να εξετάσετε κατά πόσο µια τέτοια διαπίστωση πρέπει να ενταχθεί στην παράδοση του σχετικισµού. Σύµφωνα µε το παράδειγµα υπάρχουν πολλοί παράµετροι που µπορούν να οδηγήσουν σε ένα ατύχηµα στον δρόµο. Οι οδηγοί έχουν διαφορετικές εκτιµήσεις ως προς τον τρόπο που θα πρέπει να κινηθούν. Πολλές φορές συµπεριφέρονται µε διαφορετικό τρόπο, γιατί έχουν διαφορετικές εµπειρίες. Αυτό το παράδειγµα συνδέεται µε την παράδοση του σχετικισµού. Σύµφωνα µε τον σχετικισµό του Πρωταγόρα δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια, παρά µόνο κρίσεις που ευσταθούν ανάλογα µε το πλαίσιο µέσα στο οποίο διατυπώνονται. Ο άνθρωπος δεν µπορεί να είναι βέβαιος για οποιαδήποτε εµπειρία µε την έννοια ότι ο καθένας αντιλαµβάνεται µε δικό του τρόπο τον κόσµο, τη φύση, τα πράγµατα. Για τον καθένα υπάρχει η βεβαιότητα για τη θεώρηση ως αληθινού κάποιου πράγµατος που όµως είναι διαφορετικό από αυτό που θεωρεί ως αληθινό κάποιος άλλος. Με τον σχετικισµό ο Πρωταγόρας αγνοεί την καθεαυτή αλήθεια και δικαιώνει τις προσωπικές θέσεις του καθενός που στηρίζονται στις αισθήσεις. Οι αισθητές ιδιότητες βρίσκονται στον κόσµο και δε γίνονται όλες αντιληπτές από τον ίδιο τον άνθρωπο. Άλλες αντιλαµβάνεται ο ένας άνθρωπος και άλλες ο άλλος. Αν και δεν έχουν από µόνες τους αντικειµενική αξία ο κάθε άνθρωπος που ενεργεί ως υποκείµενο δίνει αξία σε αυτές, αφού ισχύουν γι’ αυτόν αντικειµενικά. Αποκτούν ύπαρξη µέσα από τη διαδικασία της αντιληπτικότητας από τον άνθρωπο. Να εντοπίσετε στο χωρίο του Θουκυδίδη V89 στοιχεία της σοφιστικής σκέψης. Ο Θουκυδίδης κατασκεύασε ένα διάλογο ανάµεσα στους Αθηναίους και τους Μηλίους, µέσα στον οποίο φαίνεται η επίδραση της σοφιστικής. Οι Αθηναίοι στην αρχή του διαλόγου ισχυρίζονται ότι δεν επιθυµούν να χρησιµοποιήσουν ωραία λόγια για τα δίκαια και τα άδικα των δύο πλευρών. Υπάρχει θέµα δικαίου µόνο σε περιπτώσεις που παρατηρείται ισορροπία δυνάµεων. Το επιχείρηµα των Μηλίων ότι αν δεν εφαρµόσουν οι Αθηναίοι τους κανόνες δικαίου θα χάσουν τη θεϊκή υποστήριξη δεν είναι πειστικό. Οι

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

60

σοφιστές καταδίκασαν τη θεϊκή παρέµβαση στα ανθρώπινα πράγµατα. Όλοι θα πρέπει, σύµφωνα µε τους Αθηναίους, να ακολουθούν το γενικό και αναγκαίο νόµο της φύσης, να εξουσιάζει κανείς, όταν έχει τη δύναµη. Οι Αθηναίοι λένε στους Μηλίους ότι τον φυσικό νόµο της επικράτησης του ισχυρότερου δεν τον θέσπισαν αυτοί ειδικά για αυτήν την περίπτωση, ούτε ήταν οι πρώτοι που τον εφάρµοσαν, όταν είχε θεσπιστεί. Ενεργούν σύµφωνα µε αυτόν τον νόµο, αφού τον βρήκαν να υπάρχει και θα τον αφήσουν να υπάρχει παντοτινά. Τελειώνοντας οι Αθηναίοι το λόγο τους ισχυρίζονται ότι και οι Μηλίοι, αν βρίσκονταν στην ίδια θέση µε αυτούς, θα επιχειρούσαν να εκµεταλλευτούν τη δύναµή τους. Στοιχεία της σοφιστικής σκέψης που υπάρχουν στο κείµενο είναι η προτίµηση στο φυσικό δίκαιο που αναγνωρίζει το δικαίωµα στον άνθρωπο να επιβληθεί, όταν έχουν δύναµη και η καταδίκη της θεϊκής παρέµβασης. Να συγκρίνετε τις απόψεις του Σωκράτη στην Πολιτεία του Πλάτωνα (379c) µε τις απόψεις του Κριτία, του Πρόδικου και του Πρωταγόρα για τη φύση του θείου και την ανθρώπινη γνώση γύρω από αυτό. Στην Πολιτεία του Πλάτωνα ο Σωκράτης διατυπώνει την άποψη ότι ο θεός, εξαιτίας της αγαθής φύσης του, δεν µπορεί να είναι υπεύθυνος για τα πάντα, αλλά µόνο για τα καλά αποτελέσµατα. Στο ίδιο διάλογο ασκείται αυστηρή κριτική στις παραδοσιακές αντιλήψεις για τους δώδεκα θεούς και τα «ανθρώπινα» πάθη τους. Αποδέχεται την ύπαρξη του θεού, γιατί µόνο µέσα από αυτήν αποκτούν ηθικό περιεχόµενο οι ανθρώπινες πράξεις. Είναι αντίθετος µε τον ανθρωποµορφισµό των θεών. Ο Πρωταγόρας στο ερώτηµα της ύπαρξης ή όχι των Θεών ακολούθησε την οδό του αγνωστικισµού. Ισχυρίζεται ότι δε γνωρίζει, αν οι Θεοί υπάρχουν ή δεν υπάρχουν και πως είναι στη µορφή. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που εµποδίζουν αυτή τη γνώση. Ο κυριότερος είναι η αβεβαιότητα και η σύντοµη ανθρώπινη ζωή. Με αυτήν την θέση του ο Πρωταγόρας έρχεται σε αντίθεση µε τους µύθους εκείνους που έδιναν ανθρωποµορφική διάσταση στην έννοια Θεοί, παρουσιάζοντας τους µε ανθρώπινες αδυναµίες, πάθη. Καταδίκασε τον ανθρωποµορφισµό των θεών. Αδυνατεί να πάρει θέση, αν οι Θεοί υπάρχουν η δεν υπάρχουν. Αυτό δεν µπορεί να το αποδείξει µέσω των αισθήσεων που αποτελούν τη µοναδική πηγή γνώσης. Αφού οι θεοί δεν αποτελούν µέρος του αισθητού κόσµου, δεν µπορεί κανείς να γνωρίζει ποια είναι η µορφή τους. Σε αυτήν την περίπτωση οποιαδήποτε κρίση για τον Θεό θα ήταν προϊόν φαντασίας. Από τη στιγµή που δεν υπάρχει αντικειµενική και απόλυτη γνώση της πραγµατικότητας δεν µπορεί να υπάρξει γνώση σχετικά µε τους Θεούς. Οι θέσεις που µπορούµε να έχουµε για την ύπαρξη του θεού είναι υποκειµενικές και προσωπικές. Όλες οι κρίσεις ως υποκειµενικές µπορούν να είναι αποδεκτές. Εποµένως, φαίνεται να τονίζει περισσότερο την αδυναµία του ανθρώπου να ξέρει κάτι για τους θεούς και όχι ότι δεν υπάρχουν. Βέβαια, αν συνδέσουµε όλα τα παραπάνω µε τη ρήση «πάντων χρηµάτων µέτρον άνθρωπος», όπου ο Πρωταγόρας θέτει ως µέτρο όλων τον άνθρωπο, θα διαπιστώσουµε ότι οι θεοί και η γνώση της ύπαρξης τους, για το σοφιστή δεν έχουν ιδιαίτερη αξία, γιατί ενδιαφέρεται να ερµηνεύσει τον κόσµο µε τέτοιο τρόπο, ώστε οι θεοί να µην έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Με τον τρόπο που αναλύει τη σχετικότητα της γνώσης και της αλήθειας αντιτίθεται σε κάθε µορφή βεβαιότητας στο χώρο της θρησκείας. Αδιαφορεί για κάθε ίχνος αλήθειας που θα είχε µε το µέρος της τους θεούς. Αδυνατεί να κατανοήσει πως οι άνθρωποι έδιναν ανθρωποµορφικές διαστάσεις στους θεούς από τη στιγµή που δεν είναι βέβαιο ότι υπάρχουν και αν υπάρχουν, δεν µπορούν να ξέρουν τι µορφή µπορεί να έχουν.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

61

Ο Πρόδικος θεωρεί την αναφορά στο Θεό ανθρώπινο κατασκεύασµα. Οι θεοί στους οποίους πιστεύουν οι άνθρωποι δεν υπάρχουν, αλλά αποτελούν εφεύρεση των παλαιών ανθρώπων που θεοποίησαν όλα τα πράγµατα που ήταν χρήσιµα για τη ζωή Σύµφωνα µε αποσπάσµατα και µαρτυρίες η έννοια του θεού αφορά την απόδοση θεϊκών ιδιοτήτων σε αντικείµενα, πράγµατα και τη λατρεία προσώπων που βοήθησαν µε τις επινοήσεις τους ανθρώπους στις καθηµερινές ασχολίες τους. Οι αρχαίοι πίστεψαν για θεούς, τον ήλιο, το φεγγάρι, τα ποτάµια και τις βρύσες, επειδή όλα αυτά ωφελούν τη ζωή των ανθρώπων. Για τον Κριτία η ύπαρξη του θεού αποτελεί τέχνασµα της εξουσίας, για να κυβερνά τους πολίτες. Συγκεκριµένα σύµφωνα µε τον σοφιστή αρχικά η ανθρώπινη ζωή ήταν ανοργάνωτη. Επικρατούσε θηριωδία, ο ένας στρεφόταν εναντίον του άλλου. ∆εν υπήρχε τάξη, δεν αποδιδόταν δικαιοσύνη. Οι καλοί δεν επιβραβεύονταν για τον καλό τρόπο ζωής τους, ούτε οι κακοί τιµωρούνταν για τις παρανοµίες τους. Για να αντιµετωπιστεί αυτή η οδυνηρή για το ανθρώπινο είδος κατάσταση, οργανώθηκαν οι άνθρωποι σε κοινωνίες θεµελιώνοντας συγκεκριµένους κανόνες. Με αυτόν τον τρόπο ορίζονταν οι ποινές και αποφεύγονταν οι αδικίες να γίνονται µε φανερό τρόπο. Όταν, όµως, αντιλαµβάνονταν οι άνθρωποι ότι µπορούσαν να αδικούν, χωρίς να ελέγχονται και να κινδυνεύουν να αποκαλυφθούν, να τιµωρηθούν, κατέφευγαν στην αδικία εξυπηρετώντας τα προσωπικά, ιδιοτελή συµφέροντά τους. Σε αυτήν την περίπτωση οι φορείς της εξουσίας επινόησαν την ύπαρξη των θεών, για να αποφεύγουν οι υπήκοοι τους να αδικούν φοβούµενοι τη θεία δίκη. Κατασκεύασαν την ύπαρξη των θεών που αντιλαµβάνονται ότι γίνεται στον κόσµο των ανθρώπων. Η θρησκευτική πίστη εξυπηρετεί τους κυβερνώντες, γιατί εµποδίζει την ανεξέλεγκτη διάθεση των ανθρώπων για διάπραξη αδικιών. Με την παραπάνω επιχειρηµατολογία ο Κριτίας προσπαθεί να αποδείξει ότι η θρησκευτική πίστη είναι µια σκόπιµη απάτη µε την οποία οι φορείς της εξουσίας εξασφαλίζουν την καλή συµπεριφορά των αρχοµένων. Η θεότητα είναι ένα είδος µυστικής αστυνοµίας, που επινοήθηκε από τους άρχοντες, για να ελέγχουν τις συνειδήσεις των υπηκόων τους και να ασκούν σε αυτούς ένα µέσο καταπίεσης. Ο Σωκράτης σε αντίθεση µε τον Κριτία και τον Πρόδικο αποδέχεται την ύπαρξη του θεού. ∆εν εκφράζει καµιά αµφιβολία για το αν υπάρχει ο θεός. Σε αντίθεση µε τον Πρωταγόρα παίρνει θέση για την ύπαρξη του θεού. Ακολουθεί όµως τους σοφιστές στην καταδίκη του ανθρωποµορφισµού των θεών και στην κριτική της παραδοσιακής θρησκείας. Πως κρίνετε την άποψη της De Romilly; Εντοπίστε δύο τρία παραδείγµατα κριτικής της παραδοσιακής σκέψης στη διδασκαλία των Σοφιστών.

Οι Σοφιστές έφεραν νεωτερισµούς και άσκησαν κριτική σε όλες τις παραδεδοµένες αξίες, υποστηρίζοντας καινούργιες αξίες προσαρµοσµένες στις απαιτήσεις της ζωής των ανθρώπων και των πόλεων. Ανέλαβαν την πρωτοπορία στα παιδευτικά πράγµατα και φιλοδοξούσαν να πλάσσουν τους ανθρώπους, που απαιτούσαν οι νέες κοινωνικές συνθήκες. Τέσσερα είναι τα βασικά θέµατα στα οποία επικεντρώνεται η προσφορά των σοφιστών. Ένα είναι η πολιτική φιλοσοφία και κοινωνιολογία µε έµφαση στην αντίληψη του νόµου και του δικαίου, τη γενική συµµετοχή των πολιτών στα κοινά και το δικαίωµα άσκησης εξουσίας, που το θεωρούσαν ως τότε καθήκον των ανθρώπων µε ευγενική καταγωγή. Άλλο βασικό θέµα είναι η φιλοσοφική ανθρωπολογία, µε τις δυνατότητες του ανθρώπου ως λογικού όντος και την εµπιστοσύνη στις ικανότητες του και όχι σε µεταφυσικά συστήµατα, την πίστη στην εξελικτική ικανότητα του ανθρώπου και την

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

62

άρνηση του παρεµβατικού ρόλου των θεών. Άλλο αποτελούν οι καινοτοµίες που αφορούν την παιδεία και την αγωγή των νέων.

Επίσης άλλο θέµα είναι το πρόβληµα της γλώσσας και του λόγου ως ρητορική τέχνη. Για πρώτη φορά µε τους Σοφιστές τοποθετούνται τα κοινωνικά προβλήµατα του ανθρώπου στο κέντρο του φιλοσοφικού προβληµατισµού. Με τους σοφιστές το ενδιαφέρον µετατοπίστηκε από τη φύση στον άνθρωπο και στα κοινωνικά προβλήµατα. Ήταν οι πρώτοι που έδωσαν ανθρωπολογική διάσταση στην προσέγγιση των θεµάτων. Μέχρι τότε οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι προσπαθούσαν να ερµηνεύσουν τον κόσµο στο σύνολο του οδηγούµενοι σε κοσµολογικά και οντολογικά συµπεράσµατα. Οι Σοφιστές έκαναν κριτική στην παραδοσιακή σκέψη, αµφισβητώντας παραδοσιακές αξίες, όπως ο ανθρωποµορφισµός των θεών και ο παρεµβατικός τους ρόλος. Κάποιοι από τους σοφιστές αµφισβήτησαν και την ίδια την ύπαρξη του Θεού. Έδωσαν προβάδισµα στο φυσικό νόµο έναντι του θετού νόµου. Επέκριναν τους παραδοσιακούς νόµους και έδειξαν την προτίµησή τους για τη φύση. Τι είδους διαφορές και οµοιότητες θα µπορούσατε να εντοπίσετε ανάµεσα στα µέλη του σωκρατικού κύκλου; Οι Σωκρατικοί είχαν αρκετές κοινές θέσεις. Μία από αυτές ήταν ότι η αρετή έχει πρωταρχικό ρόλο στην ευτυχία του ανθρώπου. Η φιλοσοφία διαµορφώνει µε ορθό τρόπο την ηθική προσωπικότητα του ανθρώπου. Είναι αναγκαίος ο αυτοέλεγχος και η κριτική προσέγγιση των αξιών και των συνηθειών της καθηµερινής ζωής. Όλοι οι Σωκρατικοί δείχνουν έντονο ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία. Όλοι τους ενδιαφέρονται για την ηθική, όπως και µε άλλους τοµείς της φιλοσοφίας και της διανόησης. Αρκετές είναι οι οµοιότητες των θέσεων των Σωκρατικών στο χώρο της ηθικής. Υπάρχουν, όµως και διαφορές µεταξύ τους. Ο Αντισθένης κάνει λόγο για την µε µέτρο απόλαυση της ηδονής, σε αντίθεση µε τον ηδονιστή Αρίστιππο. Ο Αρίστιππος και ο Αντισθένης κάνουν λόγο για τον κοσµοπολιτισµό. Σε αντίθεση µε τον Αρίστιππο ο Αντισθένης και ο Ευκλείδης ασχολούνται µε τη λογική. Ποια στοιχεία του κυνισµού βρίσκετε φιλοσοφικά ενδιαφέροντα σε σχέση µε την εποχή µας και γιατί;

Βασικές θέσεις των Κυνικών είναι η ολιγάρκεια, ο περιορισµός των αναγκών και η ανεξαρτησία από τα εξωτερικά αγαθά. Επιπλέον οι Κυνικοί περιφρονούν τους κοινωνικούς θεσµούς και τις κοινωνικές συµβατικότητες. Η συνεχής προγύµναση του σώµατος και της ψυχής, η καταπολέµηση της επιθυµίας µας για ηδονή και η προετοιµασία για τις αντιξοότητες της τύχης προκαλούν ιδιαίτερο φιλοσοφικό ενδιαφέρον σε σχέση µε την εποχή µας. Η εποχή µας διακρίνεται για την αφθονία των αγαθών, την έµφαση στον υλικό πλούτο, την επιδίωξη ικανοποίησης όλο και περισσότερων υλικών αναγκών. Ο σύγχρονος άνθρωπος γίνεται δέσµιος των αναγκών του, επιδιώκει διαρκώς να ικανοποιεί τις υλικές ανάγκες του, οι περισσότερες από τις οποίες είναι πλασµατικές. Το συνεχές και αδυσώπητο κυνήγι των υλικών αγαθών έρχεται σε αντίθεση µε την απαίτηση των κυνικών για εγκράτεια και αυτάρκεια. Ο έπαινος της εγκράτειας, ο αυτοέλεγχος, η εσωτερική

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

63

ελευθερία, η καρτερία και η απάθεια αποτελούν αιτήµατα µε ιδιαίτερο φιλοσοφικό ενδιαφέρον στη σύγχρονη εποχή της αφθονίας και της υπέρµετρης ικανοποίησης των υλικών αγαθών. Θα µπορούσατε να σηµειώσετε ποια είναι τα σηµαντικότερα χαρακτηριστικά των ηθικών φιλοσόφων των Κυρηναϊκών και ποια είναι τα κοινά τους σηµεία.

Ο Αρίστιππος ως ιδρυτής της ορθόδοξης Κυρηναικής σχολής έχει ως βασική

φιλοσοφική θέση την επιδίωξη της κάρπωσης της µεγαλύτερης ηδονής στην πιο κοντινή στιγµή του µέλλοντος. Το άµεσο παρόν είναι αυτό που αφορά τη δράση του κάθε ανθρώπου. Το κριτήριο για το τι θα πράξει ο άνθρωπος θα πρέπει να είναι η ηδονή που θα αποκτήσει µέσα από την πράξη του. Οι ηδονές ιεραρχούνται ανάλογα µε την ένταση τους και την βεβαιότητα της κάρπωσής τους. Κάθε ηδονή έχει ένα συγκεκριµένο και ατοµικό χαρακτήρα. Αποτελεί µια απόλαυση µε ορισµένη αιτία και αφορά το παρόν. Η ηδονή δεν ταυτίζεται µε την ευδαιµονία, γιατί η ευδαιµονία βρίσκεται στο µακρινό µέλλον και είναι η σύνθεση πολλών διαφορετικών ηδονών. Ωστόσο ο Αρίστιππος αναγνωρίζει την ηθική σηµασία της ευδαιµονίας και υποστηρίζει ότι ο απώτατος σκοπός των ανθρώπων είναι µια ζωή γεµάτη απολαύσεις. Σύµφωνα µε τον Αρίστιππο δεν χρειάζεται µέτρο στην απόλαυση της ηδονής Είναι δυνατόν να απολαύσουµε πολλές ηδονές και παράλληλα να χαρακτηριζόµαστε για τον αυτοέλεγχό µας. Ο ανθρώπινος βίος είναι ένα ενιαίο σύνολο.

Μια άλλη µορφή έκφρασης των Κυρηναικών φιλοσόφων είναι οι Αννικέρειοι. Σύµφωνα µε αυτούς η ηδονή και ο πόνος σχετίζονται αναγκαστικά µε κινήσεις ή µεταβολές. Όπως ο Αρίστιππος κατά τον ίδιο τρόπο και οι Αννικέρειοι ορίζουν τις ατοµικές ηδονές του παρόντος ως ύψιστο αγαθό.

∆ιαφοροποιούνται οι Αννικέρειοι στο ότι δεν προσδίδουν µόνο ηθική αξία στις σωµατικές ηδονές αλλά και στις πνευµατικές. Οι Ηγησιακοί θεωρούν ότι η ευδαιµονία είναι απολύτως αδύνατη, γιατί το σώµα µας υποφέρει από πολλούς πόνους, η ψυχή µας επηρεάζεται από το σώµα και γεµίζει ταραχή. Η ευδαιµονία είναι ανύπαρκτη. Η ζωή είναι πράγµα αδιάφορο και είναι τόσο επιθυµητή όσο και ο θάνατος. Ο Θεόδωρος και οι µαθητές του ενδιαφέρονται κυρίως για τον ευδαιµονισµό. Ορίζουν ως ηθικούς σκοπούς τη χαρά που επιτυγχάνεται µε τη βοήθεια της φρόνησης και η λύπη που προκαλείται από την έλλειψή της. Η ηδονή και ο πόνος αποτελούν ενδιάµεσες καταστάσεις, είναι µέσα που οδηγούν στη χαρά και στη λύπη και δεν είναι ηθικοί στόχοι. Ο σοφός πρέπει να είναι φιλήδονος, αυτάρκης και να εκφράζει τον κοσµοπολιτισµό. Η χαρά δεν περιορίζεται στο παρόν, αλλά είναι µια ευχάριστη ψυχική κατάσταση που την απολαµβάνουµε στον χρόνο. Ο Θεόδωρος διαφοροποιήθηκε από τον Αρίστιππο στο ότι έδινε στις ηδονές που πρέπει να επιδιώκουν οι άνθρωποι πνευµατικό χαρακτήρα. ∆ιαφωνεί µε τη θέση του Αρίστιππου ότι οι σαρκικές ηδονές είναι αξιολογικά ανώτερες από τις ψυχικές. Θα έπρεπε οι άνθρωποι να ελευθερωθούν από τις σωµατικές απολαύσεις και εξαρτήσεις. Σχολιάστε την αρχή των φυσιογνωµιστών ότι το εξωτερικό παρουσιαστικό αντικατοπτρίζει αλλά και προσδιορίζει τον χαρακτήρα. Προσπαθήστε να τη συγκρίνετε µε τη θέση του Φαίδωνα σε αυτό το θέµα.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

64

Σύµφωνα µε την αρχή της φυσιογνωµικής επιστήµης. τα σωµατικά χαρακτηριστικά του κάθε ανθρώπου προσδιορίζουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου. Μέσω των σωµατικών χαρακτηριστικών µπορούµε να βγάλουµε συµπεράσµατα για ένα άνθρωπο. Ο Φαίδωνας υποστηρίζει ότι µέσω της φιλοσοφικής παιδείας ο άνθρωπος µπορεί να ξεπεράσει τις κακές φυσικές προδιαθέσεις και να αποκτήσει καλό χαρακτήρα. Η φιλοσοφία έχει σηµαντικό ρόλο στη διάπλαση του χαρακτήρα του ανθρώπου. ∆ίνεται προτεραιότητα της φιλοσοφικής πρακτικής έναντι αγαθών όπως η ευγενής καταγωγή, ο πλούτος και η εγκύκλιος παιδεία που δίνουν οι Σοφιστές. Αν και ο Φαίδων παραδέχεται ότι ισχύει αυτή η αρχή και µπορεί να χαρακτηριστεί ένας άνθρωπος µε βάση τα σωµατικά του χαρίσµατα, ωστόσο θεωρεί ότι αυτή η κακή εικόνα που µπορεί να δίνει ένας άνθρωπος µε την εµφάνιση του είναι δυνατόν να πάψει να υπάρχει µε τη φιλοσοφική παιδεία. Αποµονώστε τα σωκρατικά χαρακτηριστικά του ηθικού µονισµού των Μεγαρέων καθώς και των απόψεων των ∆ιαλεκτικών. Πόσο πειστικό βρίσκετε τον ισχυρισµό και των δύο αυτών σχολών ότι είναι αυθεντικοί επίγονοι της διαλεκτικής πρακτικής του Σωκράτη;

Ο Ευκλείδης και οι οπαδοί του που αποτελούν την Μεγαρική σχολή επηρεασµένοι από τον Σωκράτη κάνουν λόγο για την ενότητα της αρετής. Εκφράζουν ένα είδος ηθικού µονισµού, δίχως όµως να ασπάζονται την µεταφυσική του Παρµενίδη και των Ελεατών στο σύνολό της. Ιδρυτής της ∆ιαλεκτικής σχολής ήταν ο Κλεινόµαχος ο Θούριος, µαθητής του Ευκλείδη. Αποσπάστηκε από τη Μεγαρική σχολή και ενδιαφέρθηκε αυτή καθαυτή για τη διαλεκτική δραστηριότητα παρά για τις ηθικές εφαρµογές της. Κοινά σηµεία των Μεγαρικών και των ∆ιαλεκτικών είναι το ενδιαφέρον τους για τα λογικά παράδοξα και τις σωκρατικές καταβολές. Ο Κλείνοµαχος ασχολείται µε τη µελέτη των προτάσεων και των κατηγορηµάτων. Οι διάδοχοι του ασχολούνται και αυτοί µε τη λογική των προτάσεων. Επηρεασµένοι από τον Σωκράτη ενδιαφέρονται για τη φύση του ορισµού και για τη µέθοδο της ερωταπόκρισης. Οι ∆ιαλεκτικοί αυτοπροβάλλονται ως οι αληθινοί κληρονόµοι της φιλοσοφίας του Σωκράτη.

Ωστόσο θα πρέπει να παρατηρήσουµε ότι δεν είναι ούτε οι Μεγαρικοί, ούτε οι ∆ιαλεκτικοί αυθεντικοί επίγονοι της διαλεκτικής πρακτικής του Σωκράτη. Οι Μεγαρικοί δεν ακολούθησαν πιστά τις σωκρατικές θέσεις, αλλά η θεωρία τους αποτέλεσε συνδυασµό σωκρατικών και παρµενίδειων απόψεων. Ταύτιζαν το αγαθό του Σωκράτη µε το ένα του Παρµενίδη και αρνούνταν την κίνηση και το κύρος των αισθήσεων. Ασχολήθηκαν µε τη λογική που την µετέστρεψαν σε σοφιστική και εριστική (λογοµαχία). Κατά τον ίδιο τρόπο και οι ∆ιαλεκτικοί οδηγήθηκαν σε σοφιστικά τεχνάσµατα. Αν και έχουν αφετηρία τον Σωκράτη, ωστόσο ακολουθούν τη δική τους πορεία και δεν αποτελούν τους µοναδικούς αυθεντικούς κληρονόµους του πνεύµατος και της φιλοσοφίας του Σωκράτη.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗΣ 1. Ποιο είναι το περιεχόµενο του όρου Σοφιστής; 2. Πως θεµελιώνεται η ρητορική και πως χρησιµοποιείται στην πράξη από τους σοφιστές; 3. Με ποιόν τρόπο αναλύεται ο σχετικισµός στη σκέψη του Πρωταγόρα; 4. Ποιο ήταν το περιεχόµενο της κριτικής, αµφισβήτησης παραδοσιακών θεσµών από τους σοφιστές; 5. Πως αντιλαµβάνονταν οι σοφιστές την αντίθεση νόµω και φύσει;

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

65

6. Ποιες είναι οι βασικές θέσεις των σωκρατικών σχολών 7. Ποια στάση κρατούν απέναντι στην ηδονή οι σωκρατικές σχολές; 8. Ποια σωκρατική σχολή εκφράζει τον κοσµοπολιτισµό; 9. Ποιες οµοιότητες και ποιες διαφορές εντοπίζετε ανάµεσα στις σωκρατικές σχολές;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ∆ΙΑ

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

66

Ακρασία :Σύµφωνα µε τη θεωρία αυτή η γνώση του καλού δεν είναι επαρκής για να µας οδηγήσει στην εκτέλεση της ηθικής πράξης, αλλά πολλές αν και γνωρίζουµε το περιεχόµενου του καλού πράττουµε το κακό, επειδή παρασυρόµαστε από τις επιθυµίες και τα πάθη µας. Αρετή :Για τον πλατωνικό Σωκράτη είναι η γνώση µε την απόκτηση της οποίας η ψυχή µας περιέρχεται σε ιδανική ηθική κατάσταση. Είναι η συγκεκριµένη κατάσταση ψυχής που εξασφαλίζει τον ηθικό χαρακτήρα των πράξεων µας. Ανάµνηση : Σύµφωνα µε τον Πλάτωνα αποτελεί τη γνώση, δηλαδή την ανάµνηση των ιδεών, ανάκληση των παραστάσεων, των ιδεών που γνώριζε η ανθρώπινη ψυχή, όταν βρισκόταν στο νοητό κόσµο και δεν είχε ακόµα εισέλθει στο σώµα. Ανδρεία :Σύµφωνα µε τον Πλάτωνα είναι η αρετή του θυµοειδούς (µέρος της ψυχής). Ένας άνθρωπος είναι ανδρείος, όταν τα κίνητρα και οι πράξεις, που ξεκινούν από το θυµοειδές του, καθοδηγούνται από το σοφό λογιστικόν του. Λογιστικόν :Είναι το µέρος της ψυχής που ελκύεται από την ευχαρίστηση που παρέχει η γνώση, η διανοητική απασχόληση και προωθεί κατά την άποψη του το γενικό καλό. Θυµοειδές : Είναι σύµφωνα µε τον Πλάτωνα το µέρος της ψυχής που ισοδυναµεί µε τη βούληση, βουλητική ορµή. Αφορά την τιµή και βρίσκει ευχαρίστηση σε ασχολίες που έχουν σχέση µε την προστασία της προσωπικής τιµής. Το θυµικό είναι αυτό που χαρακτηρίζουµε σήµερα ως συναισθηµατικότητα. Σοφία :Είναι η αρετή του λογιστικού µέρους της ψυχής και της τάξης των κυβερνώντων στην πολιτεία του Πλάτωνα. Σοφός είναι κάποιος όταν το λογιστικό µέρος της ψυχής του έχει την απόλυτη γνώση σχετικά µε το τι είναι ηθικά καλό, γνωρίζει τον λόγο για τον οποίο είναι καλό και ενεργεί µε βάση αυτό. Με τη σοφία εξασφαλίζεται η ορθή λειτουργία του λογιστικού µέρους της ψυχής. Σωφροσύνη : Είναι το είδος της αρετής που αντιστοιχεί στο επιθυµητικό µέρος της ψυχής και επιβάλλει µέτρο στις επιθυµίες. Αυτός που κατέχει την αρετή της σωφροσύνης κατευθύνει τα επιθυµητικά κίνητρα σύµφωνα µε τις επιταγές του λογιστικού. Επιθυµητικόν :Είναι το µέρος της ψυχής που περιλαµβάνει τις επιθυµίες, τα συναισθήµατα και τις σωµατικές ηδονές. Επιστήµη : Είναι η γνώση που αφορά τον κόσµο των ιδεών και έχει δύο χαρακτηριστικά :πρώτο, αντικείµενό της είναι η αλήθεια, δεύτερο, αν κάποιος κατέχει αυτή τη γνώση µπορεί να εξηγήσει τον λόγο που αυτό που κατέχει αποτελεί την αληθινή γνώση. ∆ικαιοσύνη : Σύµφωνα µε την Πολιτεία του Πλάτωνα δικαιοσύνη είναι η ισορροπία ανάµεσα στις τάξεις από τις οποίες αποτελείται η πολιτεία. Είναι η αρµονική σχέση ανάµεσα στα τρία µέρη της ψυχής (λογιστικό, θυµοειδές, επιθυµητικόν) ∆όξα : Είναι σύµφωνα µε τον Πλάτωνα η απλή γνώµη που έχει αυτός που πιστεύει ότι η γνώµη του είναι σωστή ,αλλά δεν µπορεί να είναι σίγουρος για την ορθότητα της γνώµης του. Έχει περιορισµένη γνωσιολογική αξία, γιατί αυτός που την κατέχει δεν είναι σε θέση να ισχυριστεί µε βεβαιότητα ότι είναι ορθή. Φιλία : Είναι το είδος της αρετής που πρέπει να συνοδεύεται από πιστότητα και ειλικρίνεια. Έλεγχος : Είναι η µέθοδος εκείνη που χρησιµοποιείται από τον Σωκράτη για να ξεσκεπάσει την άγνοια των συνοµιλητών του χωρίς όµως να αποτελεί µόνη της µέθοδος ανακάλυψης της αλήθειας.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

67

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ

ΠΛΑΤΩΝ Οι φιλοσοφικές του απόψεις διατυπώνονται µέσα από τους διάλογους του ,στους οποίους πρωταγωνιστικό ρόλο έχει ο Σωκράτης.

ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ-ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ

ΚΟΣΜΟΣ ΑΙΣΘΗΤΩΝ :Τα αισθητά είναι µεταβλητά, φθαρτά, σκιές των ιδεών του νοητού κόσµου. Εδώ ανήκει το σώµα του ανθρώπου. Οι αισθήσεις παρουσιάζουν τα αισθητά όπως ακριβώς αυτά είναι. Παρουσιάζουν εικόνα του κόσµου γνωσιολογικά ασταθής. Αυτή η αστάθεια γεννά ερωτηµατικά που ερεθίζουν τη νόηση και την προκαλούν να τα απαντήσει και να οδηγηθεί στις ιδέες. Με αυτόν τον τρόπο οδηγούµαστε από τα αισθητά αντικείµενα στις ιδέες. ΚΟΣΜΟΣ ΝΟΗΤΩΝ: Κόσµος των ιδεών. Οι ιδέες είναι νοητές οντότητες αναλλοίωτες και αιώνια σταθερές. Έχουν τη δική τους οντολογική υπόσταση που είναι ανεξάρτητη από την οντολογική υπόσταση της νόησης. Είναι οι γνωσιολογικές και οι οντολογικές αιτίες των αισθητών. Με βάση τις ιδέες ο άνθρωπος µπορεί να κάνει κρίσεις για τα αισθητά. ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ : Η αθάνατη ψυχή αρχικά βρίσκεται στον κόσµο των ιδεών δηλαδή στον κόσµο της αλήθειας. Όταν ενσωµατώνεται στο σώµα έρχεται στον κόσµο των αισθητών και λησµονεί τις ιδέες (λήθη). Έχει την ψευδαίσθηση ότι ο κόσµος των αισθητών είναι ο αληθινός κόσµος. Άνθρωποι δεµένοι µε αλυσίδες (αισθήσεις) σε σπηλιά βλέπουν τις σκιές των ιδεών (αισθητά αντικείµενα)και πιστεύουν ότι αυτές είναι τα πραγµατικά αντικείµενα (µύθος του σπηλαίου).Αν αποµακρυνθεί από την επιρροή των αισθήσεων θα αρχίσει να θυµάται (ανάµνηση) και θα φτάσει στην αλήθεια (γνώση). Η γνώση που είχε η ψυχή πριν εισχωρήσει στο σώµα της επιτρέπει να φτάσει στην ανάµνηση που είναι αυτό που αποκαλούµε µάθηση. Εποµένως η πορεία που ακολουθεί η ψυχή είναι: Γνώση (κόσµος ιδεών)-λήθη (κόσµος αισθητών)-ανάµνηση-γνώση (αλήθεια, πραγµατικότητα). Γνωσιολογικές καταστάσεις: 1) ∆όξα: Είναι η απλή γνώµη ,η κατώτερη. Αυτός που έχει την απλή γνώµη πιστεύει ότι είναι η σωστή αλλά δεν είναι σίγουρος. Μπορεί να είναι η σωστή µπορεί και όχι. 2) Αληθής δόξα : Είναι η σωστή .Με αυτήν ο άνθρωπος έχει µια ένδειξη ότι πράγµατι είναι η σωστή. Η ένδειξη αυτή είναι ψυχολογική ,ψυχολογική και συνδέεται µε την ανάµνηση. 3) Γνώση (επιστήµη) Χαρακτηριστικά: α) Αντικείµενο της είναι η αλήθεια.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

68

β)Αυτός που βρίσκεται σε αυτήν την κατάσταση είναι σε θέση να εξηγήσει γιατί η γνώση που έχει είναι αλήθεια. ∆ΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ : Α) Λογιστικόν : Ελκύεται από τις ευχαριστήσεις που παρέχει η γνώση και η διανοητική απασχόληση. ∆είχνει την κατεύθυνση που προωθεί το γενικό µας καλό. Την απασχολεί το µακροπρόθεσµο καλό του οργανισµού. Β) Επιθυµητικόν :Προσανατολίζεται προς τις σωµατικές ηδονές και προς τα θέµατα που σχετίζονται µε αυτές. Ελκύεται µόνο από τις δικές του ευχαριστήσεις. ∆εν το απασχολεί ούτε το δικό του µακροπρόθεσµο καλό. Αποβλέπει στην άµεση ικανοποίηση που έρχεται σε σύγκρουση µε το γενικό καλό του οργανισµού. Γ) Θυµοειδές: Προσανατολίζεται προς την τιµή και βρίσκει ευχαρίστηση σε ασχολίες που σχετίζονται µε την απόκτηση και την προστασία της προσωπικής τιµής.

ΗΘΙΚΗ- ΠΟΛΙΤΙΚΗ Προϋπόθεση για τη διάπραξη του καλού είναι η γνώση του καλού. Και επιτυγχάνεται µε την άσκηση. Η ιδανική πολιτεία θα αναλάβει τη διαπαιδαγώγηση των πολιτών. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ∆ΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗ ΤΗΣ Ι∆ΑΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΜΕΡΗ ΨΥΧΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ

ΤΑΞΕΙΣ ΕΡΓΟ ΠΑΙ∆ΕΙΑ

Λογιστικό Φιλόσοφοι Κυβέρνηση Φιλοσοφία(κύρια αρετή η σοφία)

Θυµοειδές Φύλακες Φύλαξη, προστασία

Μαθηµατικά, επιστήµες (κύρια αρετή η ανδρεία)

Επιθυµητικό Παραγωγοί Χειρωνακτική εργασία

Πρακτικές τέχνες. (κύρια αρετή η σωφροσύνη)

Κριτήριο κατάταξης: Όχι η διανοητική ικανότητα εκείνων που µετέχουν στην εκπαίδευση, αλλά ο τρόπος µε τον οποίο προτιµούν να την εφαρµόσουν και το αντικείµενο προς το οποίο την προσανατολίζουν. Τον Πλάτωνα τον ενδιαφέρει η πραγµατική ιδεατή δικαιοσύνη. ΠΡΟΣ∆ΟΚΩΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Βασικό προσδοκώµενο αποτέλεσµα αποτελεί η δυνατότητα των φοιτητών να αναγνωρίζουν τις δυσκολίες ερµηνείας του πλατωνικού έργου. Στο πλατωνικό έργο εντοπίζονται δυσκολίες ερµηνείας. Το φιλοσοφικό του έργο αποτελείται από διαλόγους, στους οποίους δεν παρουσιάζεται ο ίδιος ο Πλάτων αυτοπροσώπως. Στους περισσότερους πρωταγωνιστής είναι ο Σωκράτης. Αυτό καθιστά δύσκολο τον καθορισµό της θέσης του συγγραφέα σε κάθε διάλογο. Παρόλα αυτά µπορούµε να υποθέσουµε ότι τα επιχειρήµατα τα οποία ο Πλάτων παρουσιάζει σαν τα

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

69

ισχυρότερα είναι αυτά τα οποία αυτός θεωρεί ισχυρότερα. Βέβαια αυτό δε σηµαίνει ότι ένα επιχείρηµα το οποίο ο συγγραφέας θεωρεί ισχυρό να το βρίσκει και ικανοποιητικό. Παρατηρείται δυσκολία να εντοπιστούν και να διαχωριστούν οι θέσεις του Πλάτωνα από τις θέσεις του Σωκράτη. Αυτό οφείλεται στο ότι ο Σωκράτης δεν άφησε ο ίδιος καµία γραπτή µαρτυρία. Η βασική όµως θέση που θα πρέπει να αποδεχτούµε είναι ότι δεν υπήρχε περίπτωση να είχε την πρόθεση ο Πλάτων να καταγράψει τις θέσεις του Σωκράτη ,αλλά να παρουσιάσει το δικό του φιλοσοφικό έργο, µη παραβλέποντας όµως το γεγονός ότι επηρεάστηκε από το δάσκαλό του. Τα προβλήµατα µε τα οποία ασχολείται ο Πλάτων τα παρουσιάζει ως φιλόσοφος και όχι ως ιστορικός της φιλοσοφίας. Για να ξεπεράσουµε τις παραπάνω δυσκολίες θα πρέπει στους διαλόγους του Πλάτωνα να αντιµετωπίσουµε τον Σωκράτη ως τον χαρακτήρα που πρωταγωνιστεί στους διαλόγους και διατυπώνει τις θέσεις του συγγραφέα και όχι ως το ιστορικό πρόσωπο. ∆εύτερο προσδοκώµενο αποτέλεσµα αυτού του µαθήµατος αποτελεί η δυνατότητα αξιολόγησης από τους φοιτητές της µεθοδολογίας που χρησιµοποιεί ο Πλάτων στους διάλογους του. Ο πλατωνικός Σωκράτης έχει ως µέσο για τον έλεγχο και την εξαγωγή συµπερασµάτων τον διάλογο. Ο συνοµιλητής του Σωκράτη παραθέτει µια άποψη για το θέµα που πρόκειται να συζητηθεί. Ο Σωκράτης οδηγεί το συνοµιλητή διατυπώνει τις ερωτήσεις και ο συνοµιλητής του απαντά στην ερώτηση «τι είναι το χ» όπου το χ αποτελεί τον ηθικό όρο. Για να οδηγηθεί ο άνθρωπος σε ηθικές πράξεις, θα πρέπει να απαντήσει στο ερώτηµα «τι είναι αρετή;». Εποµένως αρχίζει µια νέα συζήτηση, όπου µε τα ερωτήµατα του καθοδηγεί ο Σωκράτης τον συνοµιλητή του και τον οδηγεί στη διατύπωση αληθινών κρίσεων. Τελικός στόχος του πλατωνικού Σωκράτη δεν είναι µόνο η γνώση των εννοιών, αλλά να εντοπιστεί το σηµείο αναφοράς αυτής της έννοιας, να διαµορφώσει τη µεθοδολογία µε τέτοιο τρόπο, ώστε να εξασφαλιστούν τα σταθερά γνωσιολογικά θεµέλια και να τεθούν οι βάσεις για την ανακάλυψη της αλήθειας. Ο πλατωνικός Σωκράτης δεν παραθέτει από την αρχή κάποια θεωρία ή άποψη. Μέσω του διαλόγου και της µαιευτικής µεθόδου υιοθετείται η σωκρατική άποψη από τον συνοµιλητή του. Με αυτόν τον τρόπο ο συνοµιλητής οδηγείται στην διατύπωση καθολικών συµπερασµάτων, στην απόλυτη γνώση του θέµατος. O πλατωνικός διάλογος είναι αυτοκυβέρνητος από σηµείο σε σηµείο, φυσικός, καθώς µέσα σε αυτόν υπάρχει αδιάκοπος έλεγχος. ∆ιακρίνεται για τη ζωηρότητα, αλήθεια και φυσικότητα. Μακριά από κάθε έπαρση, αλαζονεία, ψυχρότητα ο πλατωνικός διάλογος έχει ως στόχο τη σύλληψη, την εύρεση της αλήθειας από τους συνοµιλητές του Σωκράτη. Άλλο προσδοκώµενο αποτέλεσµα αυτού του µαθήµατος αποτελεί η δυνατότητα ανάπτυξης από τους φοιτητές του βασικού πλατωνικού επιχειρήµατος περί αρετής. Σύµφωνα µε τον πλατωνικό Σωκράτη ο άνθρωπος ενδιαφέρεται για την προσωπική του ευδαιµονία και για την ευδαιµονία του κοινωνικού συνόλου. Για να οδηγηθεί όµως σε αυτήν χρειάζεται να είναι ο ίδιος ηθικός, ενάρετος. Για να είναι ενάρετος κάποιος θα πρέπει να γνωρίζει το περιεχόµενο της αρετής. Εποµένως, θα πρέπει να απαντήσει στο ερώτηµα «τι είναι το χ;» (τι είναι η αρετή;). Χρειάζεται δηλαδή να διατυπωθεί ένας ορισµός για το τι είναι η αρετή. Κατά τον ίδιο τρόπο για να κατανοήσει ότι αυτό που έχει

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

70

αποφασίσει να κάνει είναι όσιο, ανδρείο, δίκαιο θα πρέπει να απαντήσει στην ερώτηση «τι είναι όσιο, ανδρείο, δίκαιο κτλπ». Όµως ο πλατωνικός Σωκράτης δεν ενδιαφέρεται να µάθει τι σηµαίνει η αρετή στην καθηµερινή χρήση του όρου, αλλά τι είναι εκείνο στο οποίο αναφέρεται ο ορισµός αυτός. ∆ε ζητά θέτοντας την ερώτηση περί αρετής την απάντηση σαν ορισµό, αλλά σαν µια ανάλυση που µέρος της θα είναι οι ορισµοί και βασικός στόχος της η απόκτηση σταθερής γνώσης. Η αρετή δεν είναι απλή εφαρµογή γενικών κανόνων που µας λένε τι πρέπει να κάνουµε και σε ποιες συνθήκες για να είµαστε καλοί. Αλλά είναι συγκεκριµένη κατάσταση της ψυχής που χωρίς αυτήν δεν µπορούν οι πράξεις µας να είναι καλές. Για να είναι οι πράξεις καλές θα πρέπει ο χαρακτήρας αυτού που ενεργεί να είναι καλός. Η ψυχή µας οδηγείται σε αυτήν την ηθική κατάσταση όταν γνωρίζουµε τι είναι η αρετή. Αυτός που γνωρίζει το περιεχόµενο της αρετής είναι ενάρετος. Κανείς δεν είναι µε τη θέληση του άδικος, ανήθικος. Η άγνοια του για το περιεχόµενο της δικαιοσύνης, του αγαθού τον οδηγεί στην αδικία, στην κακία. Ο Σωκράτης στηρίζει την παραπάνω θέση απορρίπτοντας τη θεωρία της ακρασίας, σύµφωνα µε την οποία αν και πολλές φορές γνωρίζει το δίκαιο, το αγαθό, ενεργεί µε βάση το άδικο παρασυρόµενος από τα πάθη. Στην πραγµατικότητα µέχρι τελευταία στιγµή δε γνωρίζουµε ποιο είναι το ηθικά καλό αλλά έχουµε δύο απόψεις και δεν είµαστε σίγουροι για το ποια είναι η ορθή. Αν επιλέξουµε την λανθασµένη άποψη, αυτό οφείλεται στο ότι τελευταία στιγµή θεωρήσαµε ότι αυτή είναι η ορθή. Ο Σωκράτης κάνει λόγο για διάφορες αρετές που είναι η ανδρεία, η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη, η φιλία, η οσιότητα, η σοφία και για αρετή στο σύνολο της ως ολότητα που περιλαµβάνει όλες τις παραπάνω. ∆εν υπάρχει περίπτωση να έχει κάποιος µία από τις επιµέρους αρετές χωρίς να έχει όλες τις άλλες και χωρίς να έχει ολόκληρη την αρετή. Οι διάφορες αρετές σχετίζονται άµεσα. Εποµένως σύµφωνα µε τον Σωκράτη η αρετή είναι η γενική γνώση όλων των καλών και όλων των κακών. Το να κατέχει κάποιος την αρετή είναι το ίδιο µε το να γνωρίζει τι είναι καλό, τι είναι κακό σε οποιαδήποτε κατάσταση και να βρίσκεται. Ο άνθρωπος που έχει χαρακτήρα καλό ενεργεί µε τρόπο ενάρετο. ∆εν µπορεί να είναι και καλός και κακός, αλλά η θα έχουµε ολόκληρη την αρετή ή δεν θα την έχουµε καθόλου. Επίσης προσδοκώµενο αποτέλεσµα αποτελεί η δυνατότητα των φοιτητών να κρίνουν την επίδραση του Πλάτωνα στην ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης στο χώρο της ηθικής. Με τον πλατωνικό Σωκράτη θεµελιώνεται η ωφελιµιστική εκδοχή ανάπτυξης των ηθικών θεωριών. Μια ηθικά καλή πράξη αποβλέπει στην προσωπική και συλλογική ευτυχία των ανθρώπων. Είµαστε ενάρετοι για να επιτύχουµε την ευδαιµονία µας. Αυτή η θέση θα βρει θερµό υποστηρικτή τον Αριστοτέλη που θα ορίσει την ευδαιµονία ως το ύψιστο αγαθό για τον άνθρωπο και την αρετή ως το µέσο για την επίτευξη της ευδαιµονίας. Αυτός ο ευδαιµονικός προσανατολισµός της ηθικής θα επικρατήσει για πολλούς αιώνες ως τα χρόνια του Καντ, ο οποίος θα δώσει µια διαφορετική διάσταση στο όλο ζήτηµα. Οι σοφιστές έκαναν λόγο για την σχετική σηµασία των αξιών. Οι ηθικές αρχές ,οι πολιτικοί νόµοι δεν εφαρµόζονται απόλυτα σε µια κοινωνία, αλλά ανάλογα µε τη µορφή κοινωνίας µπορούν να µεταβληθούν. Εποµένως οι σοφιστές προτείνουν την επικράτηση στο χώρο της ηθικής φιλοσοφίας ενός είδους ηθικού σχετικισµού.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

71

Αντίθετα ο πλατωνικός Σωκράτης απορρίπτει αυτή την θέση των σοφιστών κάνοντας λόγο για δυνατότητα επικράτησης µιας ηθικής συµπεριφοράς µε οικουµενικό χαρακτήρα .Θα πρόκειται δηλαδή για µια συµπεριφορά που θα αποτελείται από τους ίδιους ηθικούς κανόνες ,ανεξάρτητα από τις ειδικές συνθήκες που ισχύουν από τόπο σε τόπο από εποχή σε εποχή. Οι ηθικές αξίες έχουν απόλυτο κύρος και διαχρονική αξία. Κανένας δεν µπορεί να αλλάξει το περιεχόµενο αυτών των αξιών προσαρµόζοντας το στο πνεύµα µιας συγκεκριµένης εποχής. Αυτή η σωκρατική θέση επηρέασε όλους εκείνους τους µεταγενέστερους στοχαστές που υποστήριξαν σθεναρά την αντικειµενικότητα της γνώσης και την καθιέρωση ηθικών αξιών µε απόλυτο χαρακτήρα. Προσανατόλισε τη φιλοσοφική σκέψη προς την αναζήτηση του απολύτου, της ουσίας της ηθικής και όχι προς την εξήγηση των ηθικών φαινοµένων(στην επιφανειακή δηλαδή εξήγηση της ηθικής συµπεριφοράς). Προσδοκώµενο αποτέλεσµα αυτού του µαθήµατος αποτελεί η δυνατότητα από τους φοιτητές ανάπτυξης της γνωσιολογικής-µεταφυσικής και πολιτικής θεωρίας του Πλάτωνα. Ο Πλάτων για να διατυπώσει τη δική του γνωσιολογική θεωρία στηρίζεται στο µύθο της ανάµνησης, που προέρχεται από τους Πυθαγόρειους. Η ψυχή υπήρχε, πριν κατοικήσει το σώµα µας και εξακολουθεί να υπάρχει και µετά το θάνατό µας. Πριν η ψυχή εισέλθει στο σώµα γνώριζε όλα τα θέµατα, αντικείµενα των θεωρητικών ερευνών. Με την ενσωµάτωση στο σώµα τα ξέχασε όλα. Έχει όµως τη δυνατότητα στον κόσµο των αισθήσεων αυτά που ξέχασε να τα θυµηθεί. Εποµένως, η ψυχή θυµάται µε τις κατάλληλες ερωτήσεις του φιλοσόφου αυτά που γνώριζε, πριν κατοικήσει στο σώµα. Ουσιαστικά δεν πρόκειται για ανακάλυψη, αλλά για αναγνώριση. Οδηγείται λοιπόν στη γνώση που ουσιαστικά είναι ανάµνηση. Μετά το επιχείρηµα για τη θεωρία της ανάµνησης ο Πλάτων προχωρεί στην εύρεση του αντικειµένου της που είναι οι ιδέες. Για να µπορέσουµε να συµπεράνουµε ότι δύο πράγµατα (ξύλα) είναι ίσα, θα πρέπει να προϋπάρχει µέσα µας η ιδέα της ισότητας. Τα πράγµατα από µόνα τους δε θα µπορούσαν να µας οδηγήσουν στο συµπέρασµα ότι είναι ίσα. ∆ε θα µπορούσαµε να κρίνουµε ότι είναι ίσα, αν βασιζόµαστε µόνο σε αυτά. Η γνώση που έχουµε προέρχεται από την ιδέα της ισότητας, που γνώριζε η ψυχή και µας βοηθά να κάνουµε κρίσεις. Με το παραπάνω επιχείρηµα ο Πλάτων καταλήγει στο συµπέρασµα ότι υπάρχουν οι ιδέες που αποτελούν τη γνωσιολογική και οντολογική αιτία των αισθητών πραγµάτων. Η γνώση των ιδεών δεν προέρχεται από τις αισθήσεις, αλλά προϋπάρχει αυτών. Οι ιδέες είναι νοητές οντότητες χωρίς να είναι κατασκευάσµατα της νόησης. Το ότι οι ιδέες είναι γνωσιολογική αιτία των αισθήσεων σηµαίνει ότι µπορούµε να γνωρίσουµε τα αισθητά πράγµατα, επειδή υπάρχουν οι ιδέες και το ότι είναι οντολογική αιτία των αισθητών πραγµάτων σηµαίνει ότι οι αισθήσεις υπάρχουν επειδή υπάρχουν οι ιδέες. Τα αισθητά αντικείµενα τις ιδιότητες, που έχουν, τις οφείλουν στις ιδέες. Με τις αισθήσεις δεν µπορούµε να γνωρίσουµε το πράγµα καθεαυτό (το αντικείµενο ως αντικείµενο). Το καθεαυτό αντικείµενο δεν είναι απλό κατασκεύασµα της νόησης, αλλά έχει τη δική του οντολογική υπόσταση. Για τον Πλάτωνα υπάρχει στενή σχέση ανάµεσα στην ανθρώπινη ψυχολογία και τη διαµόρφωση του κράτους. Η πολιτεία είναι ο τρόπος οργάνωσης της ζωής µιας κοινωνικής οµάδας. Εποµένως, η θεωρία για τον τρόπο οργάνωσης της πολιτείας θα πρέπει να λαµβάνει υπόψη την ψυχολογική υφή των ατόµων και αυτών που κυβερνούν. Η

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

72

ιδεατή πολιτεία αποτελείται από τις τρεις τάξεις, των παραγωγών, των φυλάκων και των κυβερνητών. Οι χαρακτηριστικές ιδιότητες αυτών των τάξεων αντιστοιχούν µε τις ψυχολογικές των τριών µερών της ψυχής. Τα τρία µέρη της ψυχής είναι το επιθυµητικόν, το θυµοειδές και το λογιστικόν. Το επιθυµητικόν αποβλέπει στην άµεση ικανοποίηση επιθυµιών της ψυχής, των σωµατικών ηδονών που µπορεί να έρχεται σε αντίθεση µε το γενικό καλό του οργανισµού. Το θυµοειδές ενδιαφέρεται για την προστασία της προσωπικής τιµής και το λογιστικόν ελκύεται από την ευχαρίστηση που παρέχει η γνώση. Οι παραγωγοί έχουν για κυρίαρχο µέρος της ψυχής το επιθυµητικόν και έργο τους είναι η διεκπεραίωση χειρωνακτικών εργασιών, η παραγωγή υλικών αγαθών. Οι φύλακες έχουν για κυρίαρχο µέρος της ψυχής το θυµοειδές και έργο τους είναι η φύλαξη,η προστασία της πολιτείας από τους εχθρούς. Τέλος οι κυβερνήτες είναι οι φιλόσοφοι µε κυρίαρχο µέρος της ψυχής το λογιστικόν και έχουν υπό τον έλεγχο τους την νοµοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική εξουσία. Το µέσο ταξινόµησης στις τάξεις είναι η παιδεία, η εκπαίδευση, για την οργάνωση της οποίας ευθύνεται το κράτος. Τα µέλη των τάξεων τοποθετούνται µε βάση την απόδοση τους στα µαθήµατα και δεν µπορούν, εφόσον τοποθετηθούν, να αλλάξουν τάξη. Η αρετή της παραγωγικής τάξης είναι η σωφροσύνη των φυλάκων η ανδρεία και των κυβερνητών η σοφία. Η δικαιοσύνη επικρατεί, όταν όλες οι τάξεις έχουν τη δική τους αρετή και όταν η κάθε τάξη πραγµατοποιεί το ειδικό της έργο µε τρόπο επιτυχή και αφήνει και τις άλλες τάξεις να επιτελέσουν το δικό τους έργο. Οι σοφοί κυβερνήτες εξασφαλίζουν τη γενική αρετή της πολιτείας. Όπως το άτοµο είναι δίκαιο, όταν τα τρία µέρη της ψυχής βρίσκονται σε ισορροπία, όταν δηλαδή και τα τρία µέρη της ψυχής έχουν τη δική τους αρετή, κατά τον ίδιο τρόπο η πολιτεία είναι δίκαιη, όταν κάθε τάξη ενεργεί µε βάση τη δική της αρετή. Αυτό που ενδιαφέρει τον Πλάτωνα δεν είναι, πως αντιλαµβανόµαστε ή τι είδους δικαιοσύνη λειτουργεί στους ιδιαίτερους κρατικούς µηχανισµούς, αλλά η πραγµατική ιδεατή δικαιοσύνη, που εξασφαλίζεται µε την ισορροπία των τριών τάξεων, µε την προϋπόθεση η µία να µην παρεµβαίνει στο έργο της άλλης. Προσδοκώµενο αποτέλεσµα αποτελεί η δυνατότητα των φοιτητών να κρίνουν την επίδραση του Πλάτωνα στην ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης ,όσον αφορά την περιοχή της γνωσιολογίας- οντολογίας (µεταφυσικής). Με τη θεωρία περί των ιδεών ο Πλάτων διαµόρφωσε το µεταφυσικό σύστηµα που επηρέασε µεταγενέστερους στοχαστές. Αυτός ο ορθολογικός τρόπος ερµηνείας του κόσµου µε βάση καθαρώς νοητικά σχήµατα, µε a priori λογικά κατασκευάσµατα θα επηρεάσει στοχαστές όπως ο Πλωτίνος, ο Ντεκαρτ, ο Σπινόζα, ο Λάιµπνιτς, ο Χέγκελ και όλους τους µεταφυσικούς φιλοσόφους. Τα ορθολογιστικά, µεταφυσικά συστήµατα στοχαστών του Ευρωπαϊκού ∆ιαφωτισµού (Ντεκαρτ, Σπινόζα, Λάιµπνιτς) καθώς και ο ιδεαλισµός του Χέγκελ έχουν τις ρίζες τους στη φιλοσοφική θεωρία του Πλάτωνα. Ο Πλάτων έγινε το πρότυπο όλων των µεταφυσικών φιλοσόφων ,των οποίων οι φιλοσοφίες θα µπορούσαν να θεωρηθούν ως παραλλαγές πλατωνικής µεταφυσικής (Λάιµπνιτς, Χέγκελ). Τι γνωρίζουµε σχετικά µε το γραπτό φιλοσοφικό έργο του Πλάτωνα και τι υποθέσεις κάνουµε σχετικά µε τη συγγραφή του;

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

73

Το γραπτό φιλοσοφικό έργο που έχει αποµείνει από τον Πλάτωνα αποτελείται αποκλειστικά από διαλόγους. Η γνώση που έχουµε σχετικά µε τη φιλοσοφία του στηρίζεται ακριβώς στη µελέτη των διαλόγων αυτών. Οι σχολιαστές του διαιρούν τους διαλόγους αυτούς σε 3 κατηγορίες, µε βάση τη χρονολογία συγγραφής τους: υπάρχουν οι διάλογοι της πρώιµης συγγραφικής περιόδου, της µέσης και της ύστερης. Φυσικά τίποτα δεν µπορεί να είναι απόλυτα βέβαιο σχετικά µε τη χρονολογία της συγγραφής τους – το µόνο που είναι γνωστό µε ασφάλεια είναι ότι το τελευταίο έργο που έγραψε είναι οι Νόµοι. Για το λόγο αυτό θεωρείται ασφαλέστερο κριτήριο τοποθέτησης τους στις αντίστοιχες κατηγορίες το θεµατικό. Με το σκεπτικό αυτό «πρώιµοι» θεωρούνται οι διάλογοι εκείνοι στους οποίους ο Πλάτωνα ς παρουσιάζει τα φιλοσοφικά προβλήµατα που τον απασχολούν, χωρίς όµως να είναι σε θέση να προτείνει κάποια λύση, και όχι αυτοί που θεωρούνται ότι ανήκουν στην πρώιµη χρονικά συγγραφική περίοδο. Στους µεσαίους διαλόγους προτείνεται µια συγκεκριµένη φιλοσοφική λύση, η µεταφυσική θεωρία των Ιδεών, ενώ στους ώριµους η λύση αυτή τίθεται υπό έλεγχο, συζήτηση και αναθεώρηση. Έτσι, πρώιµοι διάλογοι θεωρούνται οι: Απολογία, Λάχης, Ευθύφρων, Χαρµίδης, Κρίτων, Ευθύδηµος, Ιππίας Μείζων, Μένων, Γοργίας, Πρωταγόρας. Στους µέσους ανήκουν οι: Φαίδων, Πολιτεία, Συµπόσιον και στους ώριµους οι: Θεαίτητος, Σοφιστής, Πολιτικός, Τίµαιος, Φίληβος.

Ποιος είναι ο ρόλος του Σωκράτη στους πλατωνικούς διαλόγους; Τίνος απόψεις εκφράζουν οι πρώιµοι διάλογοι;

Το πρόσωπο που πρωταγωνιστεί σε ένα πολύ µεγάλο µέρος των πλατωνικών διαλόγων, και ιδιαίτερα στους πρώιµους διαλόγους, είναι όχι ο ίδιος ο φιλόσοφος αλλά ο Σωκράτης, ο οποίος και καθοδηγεί τη συζήτηση. Ο Πλάτωνας δεν δίνει σε κανένα σηµείο τη δική του θέση, ωστόσο υποθέτουµε ότι υιοθετεί τις απόψεις του δάσκαλού του, επειδή τα επιχειρήµατα αυτού παρουσιάζει ως τα ισχυρότερα (µε την επιφύλαξη βέβαια ότι το ισχυρό επιχείρηµα δεν είναι αναγκαστικά και ικανοποιητικό). Ο ίδιος ο Σωκράτης δεν έχει αφήσει καµία γραπτή µαρτυρία. Επίσης, ο Ξενοφώντας, που είναι η δεύτερη σηµαντική πηγή γνώσης σχετικά µε το πρόσωπο του Σωκράτη, δεν αναφέρεται καθόλου στη φιλοσοφική πλευρά του έργου του. Εποµένως δεν µπορούµε να είµαστε βέβαιοι ότι η παρουσιαζόµενη από το φιλόσοφο εικόνα αντιστοιχεί πράγµατι στη φυσιογνωµία του Σωκράτη. Κατά πάσα πιθανότητα ο Πλάτων εκφράζει, κυρίως στους πρώιµους διαλόγους του, µέσα από το πρόσωπο του δασκάλου και σαφώς επηρεασµένος από αυτόν τις δικές του φιλοσοφικές αναζητήσεις. Γράφει τους διαλόγους του µε θεµατικό κέντρο το πρόβληµα που απασχολεί τον ίδιο, ανεξαρτήτως εάν αυτό απασχόλησε τον Σωκράτη, ή µε ποιόν τρόπο τον είχε αντιµετωπίσει εκείνος. Ακριβώς λοιπόν επειδή οι πρώιµοι διάλογοι δεν αποτελούν απλή καταγραφή, αλλά αντικατοπτρίζουν τη διαµόρφωση της φιλοσοφικής σκέψης του Πλάτωνα, πρέπει να θεωρήσουµε ότι όχι µόνο ο Σωκράτης αλλά όλα τα µετέχοντα στη συζήτηση πρόσωπα συµβάλλουν στη δηµιουργία και παρουσίαση του φιλοσοφικού τους περιεχοµένου. Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της σωκρατικής φιλοσοφικής πράξης και ποιος ο στόχος της;

Το κύριο στοιχείο της φιλοσοφικής πράξης του Σωκράτη, όπως αναφέρει ο ίδιος στην Απολογία, αποτελείται από την εξέταση της γνωσιολογικής κατάστασης των συµπολιτών του. Αυτό που θέλει να διαπιστώσει είναι αν ο ισχυρισµός τους ότι έχουν καλή γνώση των

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

74

πολιτικών και προσωπικών τους θεµάτων, ανταποκρίνεται στην πραγµατικότητα. Ο Σωκράτης πιστεύει ότι είναι απαραίτητη η γνώση αυτή για την πρακτική πλευρά της ζωής. Η κτήση της γνώσης αυτής αποκαλείται σοφία. Από την άλλη πιστεύει ότι ο ίδιος δεν έχει αυτή τη γνώση. Αυτές οι δύο διαπιστώσεις αποτελούν τα κίνητρα της φιλοσοφικής του πράξης και έχουν χαρακτήρα αλτρουιστικό αλλά και προσωπικό. Σκοπός του είναι το ιδιωτικό καλό των συµπολιτών του, το γενικό καλό της πόλης και, σε τελική γραµµή, το δικό του καλό. Τα προβλήµατα που τον απασχολούν σχετίζονται µε την ηθική, η οποία εξασφαλίζει την όλη ποιότητα της ανθρώπινης ζωής. Η ηθική σκέψη έχει σκοπό τη βελτίωση της καθηµερινής ιδιωτικής και δηµόσιας ζωής: αυτή θα επέλθει µόνο από την εφαρµογή των θετικών αποτελεσµάτων της ηθικής σκέψης.

Η σωκρατική ηθική θα µπορούσε να χαρακτηριστεί ως «ευδαιµονική». Τι σηµαίνει αυτός χαρακτηρισµός; ∆ιαφέρει από τη σύγχρονη προσέγγιση στα ηθικά ερωτήµατα;

Η κοινή αρχαιοελληνική έννοια της λέξης ευδαιµονία είναι τόσο πλούσια σε νοήµατα και τόσο αποµακρυσµένη από το σήµερα που µας είναι αδύνατο να την κατανοήσουµε πλήρως. Ακόµα δυσκολότερο είναι να κατανοήσουµε την έννοια της λέξης, όχι όπως την αντιλαµβανόταν ο αρχαίος κόσµος γενικά, αλλά η ειδικότερη σηµασία της για τους φιλοσόφους της εποχής, εφόσον µάλιστα δεν υπήρχε συγκεκριµένη κοινώς αποδεκτή έννοια. Το βέβαιο είναι ότι η αρχαία ηθική συµπεριλαµβανοµένης και της σωκρατικής είναι στο σύνολό της ευδαιµονική, αφού στόχο έχει την ιδιωτική και τη προσωπική ευδαιµονία. Σκοπός της είναι να βελτιώσει την καθηµερινή ιδιωτική και δηµόσια ζωή του πολίτη. Η αρχαία ηθική διαφέρει από την σύγχρονη στο ότι επιχειρεί να συνδυάσει την ηθική ως θεωρία και πράξη, γι’ αυτό και δίνεται µεγάλη έµφαση σε αρετές όπως η σωφροσύνη, η ανδρεία, κ.α. Για έναν αρχαίο φιλόσοφο, όπως και για τον Σωκράτη, είναι αδύνατο να έχει κάποιος την ηθική καλοσύνη χωρίς την αντίστοιχη πράξη. Είναι αδύνατο να ευδαιµονήσει, αν δεν ενδιαφέρεται εµπράκτως για τα ηθικής φύσεως προβλήµατα. Για ένα σύγχρονο φιλόσοφο ηθικός θα µπορούσε να είναι κάποιος αδρανής που ζει ήσυχα (διαβάζει εφηµερίδα, βλέπει τηλεόραση). ∆εν µπορούµε να ισχυριστούµε ότι κάνει κάποιο ηθικό λάθος, σφάλµα ο άνθρωπος αυτός. Ακόµα και αν κάποιος δείξει δειλία στον πόλεµο, δεν µπορούµε να τον κατηγορήσουµε και να τον χαρακτηρίσουµε ανήθικο. Αντίθετα η αδράνεια, η αποχή από την πράξη, η δειλία ήταν για τους αρχαίους φιλοσόφους ηθικά απαράδεκτη.

Τι γνωρίζετε για το ύφος της σωκρατικής ερώτησης; Ποιος είναι ο στόχος αυτής της ερώτησης;

Ένα από τα καθοριστικά στοιχεία του φιλοσοφικού περιεχοµένου των πρώιµων

πλατωνικών διαλόγων είναι οι ερωτήσεις που κάνει ο Σωκράτης στους συνοµιλητές του και που ζητάει µ’ αυτές τον ορισµό των εννοιών που συζητούνται. Όταν ρωτάει σχετικά µε τον ορισµό κάποιας έννοιας, θέλει µια απάντηση που θα τον κάνει σίγουρο ότι ο συνοµιλητής του έχει γνώση ακριβή και αναµφίβολη. Η ανησυχία του δεν είναι καθόλου τυπική, είναι ουσιαστική: αµφιβάλλει για το αν οι γενικές ιδέες που υπάρχουν ανταποκρίνονται στην πραγµατικότητα. Ο λόγος για τον οποίο θέτει την ερώτηση είναι γιατί θέλει να αποκτήσει µια βάση εξακρίβωσης, εφόσον δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Το ύφος και η µορφή της απάντησης δεν έχουν αποφασιστεί προκαταβολικά. Εποµένως η απάντηση που ζητάει δεν είναι τόσο ένας ορισµός, αλλά είναι µια ανάλυση που αποσκοπεί

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

75

στο να τοποθετήσει τους δύο συνοµιλητές και το διάλογο σε σταθερά γνωσιολογικά θεµέλια.

Τι γνωρίζετε για το σωκρατικό έλεγχο; Όταν ο Σωκράτης ζητεί από τον εκάστοτε συνοµιλητή του έναν ορισµό της έννοιας που

εξετάζεται, δηλώνει ότι ο ίδιος δεν γνωρίζει τη σωστή απάντηση. Η στάση του αυτή είναι πραγµατικά ειλικρινής, εφόσον φιλοδοξεί σε µια σοβαρή φιλοσοφική συζήτηση και αξιώνει από τον άλλο να είναι ειλικρινής. Ο σκοπός του είναι να κάνει το συνοµιλητή του να αναζητήσει και να ανακαλύψει ο ίδιος την αλήθεια. Ακόµα κι αν δεν γνωρίζει εκ των προτέρων τη σωστή απάντηση στις ερωτήσεις του, έχει ανά πάσα στιγµή τη δυνατότητα να ελέγξει αν τη γνωρίζει ο άλλος ή αν προσπαθεί να καλύψει την βαθύτερη άγνοιά του, και να αποδείξει ότι κανείς δεν τη γνωρίζει πραγµατικά, παρά τους αρχικούς αντίθετους ισχυρισµούς. Η επιτυχία του ελέγχου αυτού βέβαια εξαρτάται και από το βαθµό στον οποίο είναι ικανός ο συνοµιλητής του να κρύψει την αµάθειά του και να µιλήσει πειστικά. Επιπλέον, ενδέχεται κάποιες από τις απόψεις του συνοµιλητή να είναι αληθείς, εκείνος όµως να µην είναι σε θέση να τις υποστηρίξει επαρκώς ή να µην τις γνωρίζει συνειδητά. Εποµένως ο σωκρατικός έλεγχος δίνει τη δυνατότητα να αποκαλυφτεί η άγνοια του συνοµιλητή, αλλά δεν µπορεί να χρησιµοποιηθεί γενικά ως µέθοδος ανακάλυψης της αλήθειας.

Ποια είναι η θέση του ορισµού στην σωκρατική ηθική;

Ένα από τα καθοριστικά στοιχεία του φιλοσοφικού περιεχοµένου των πρώιµων πλατωνικών διαλόγων είναι οι ερωτήσεις που κάνει ο Σωκράτης στους συνοµιλητές του και που ζητάει µ’ αυτές τον ορισµό των εννοιών που συζητούνται. Η παράθεση των παραδειγµάτων δεν οδηγεί στη γνώση. Χρειάζεται ένας ορισµός. Όταν ρωτάει σχετικά µε τον ορισµό κάποιας έννοιας, θέλει µια απάντηση που θα τον κάνει σίγουρο ότι ο συνοµιλητής του έχει γνώση ακριβή και αναµφίβολη. Η ανησυχία του δεν είναι καθόλου τυπική, είναι ουσιαστική: αµφιβάλλει για το αν οι γενικές ιδέες που υπάρχουν ανταποκρίνονται στην πραγµατικότητα. Ο λόγος για τον οποίο θέτει την ερώτηση είναι γιατί θέλει να αποκτήσει µια βάση εξακρίβωσης, εφόσον δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Το ύφος και η µορφή της απάντησης δεν έχουν αποφασιστεί προκαταβολικά. Εποµένως η απάντηση που ζητάει δεν είναι τόσο ένας ορισµός, αλλά είναι µια ανάλυση που αποσκοπεί στο να τοποθετήσει τους δύο συνοµιλητές και το διάλογο σε σταθερά γνωσιολογικά θεµέλια. ∆εν περιορίζεται ο Σωκράτης στη διατύπωση ενός ορισµού, αλλά ενδιαφέρεται για την ανάλυση του ορισµού. ∆εν τον ενδιαφέρει ούτε γνωσιολογικά, ούτε εννοιολογικά η αρετή αλλά η ανάλυσή της. Ο µόνος τρόπος απόκτησης της αρετής είναι µέσω της απόκτησης γνώσης του τι είναι αρετή και η ανάλυση της έννοιας. Η γνώση αυτή τροποποιεί το χαρακτήρα µας και επιφέρει ηθικό αποτέλεσµα.

Σε όλες τις συζητήσεις ο Σωκράτης θέτει την ερώτηση «τι είναι το Χ». Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι δε γνωρίζει την απάντηση και ένας από τους λόγους που τη θέτει είναι η επιθυµία του να τη µάθει. Η θέση του αυτή είναι ειλικρινής. ∆εν γνωρίζει ο Σωκράτης την απάντηση σε αυτή την ερώτηση. Έχει όµως τη δυνατότητα να ελέγξει αν την ξέρουν οι συνοµιλητές του. Επιχειρεί να αποδείξει ότι οι συνοµιλητές του δε γνωρίζουν την απάντηση των ερωτήσεων που θέτει. Επειδή όµως ο Σωκράτης δε γνωρίζει το θέµα, δεν µπορεί να κρίνει αν αυτά που λέει ο συνοµιλητής του είναι αληθινά. Ακόµα όµως και αν ο

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

76

Σωκράτης δε γνωρίζει αν αυτά που ισχυρίζεται ο συνοµιλητής του είναι ορθά, µπορεί να κατανοήσει αν είναι πειστικά. ∆ιότι αν κάποιος λέει κάτι και µετά κάτι άλλο διαφορετικό όλοι θα µπορούσαµε να καταλάβουµε ότι βρίσκεται σε σύγχυση. Ο Σωκράτης είναι εύκολο να ελέγξει αυτούς που δε γνωρίζουν την απάντηση της ερώτησης που τους θέτει και δεν έχουν σκοπό να κρύψουν την αµάθειά τους.

Ο έλεγχος όµως λόγω της φύσης του δεν είναι πάντα επιτυχής. Ένας έµπειρος και ευφυής συνοµιλητής θα µπορούσε να κρύψει την αµάθεια του απαντώντας µε πειστικό τρόπο. Αφού ο Σωκράτης δεν µπορεί να ξέρει αν οι απαντήσεις είναι σωστές, ένας συνοµιλητής του θα µπορούσε να του ξεφύγει. Ο έλεγχος µπορεί να αποδείξει άγνοια, όταν ο συνοµιλητής δεν τα πάει καλά, αλλά θα µπορούσε να αποδείξει γνώση, αν τα πήγαινε πολύ καλά. Είναι δυνατόν ένας συνοµιλητής να γνωρίζει «τι είναι το Χ» της ερώτησης του Σωκράτη, χωρίς να µπορεί να απαντήσει τις ερωτήσεις του, όπως αυτός θέλει. Ο έλεγχος µπορεί να ξεσκεπάσει την άγνοια των συνοµιλητών του Σωκράτη, αλλά δεν µπορεί από µόνος του να χρησιµοποιηθεί ως µέθοδος ανακάλυψης της αλήθειας.

Τι είναι η αρετή κατά τη γνώµη του Σωκράτη; Ποια είναι η σχέση µεταξύ των ειδικών αρετών και ολόκληρης της αρετής;

Για τον Σωκράτη η αρετή είναι µια συγκεκριµένη κατάσταση ψυχής, και δεν

αποτελείται από την εφαρµογή γενικών και έξωθεν επιβεβληµένων κανόνων. Για να υπάρχει µια αρετή ως χαρακτηριστικό του ατόµου και να διακρίνονται οι πράξεις του από αυτήν είναι απαραίτητο να είναι η ψυχή διαχρονικά και σταθερά σε τέτοια κατάσταση Οι πράξεις είναι καλές, όταν ο χαρακτήρας που τις πράττει είναι καλός. Αν η ψυχή µας δεν είναι σε µια τέτοια κατάσταση, δεν µπορούµε να είµαστε καλοί και οι πράξεις µας να είναι καλές. Ο µόνος τρόπος απόκτησης της αρετής είναι µέσω της απόκτησης της γνώσης του τι είναι αρετή. Η γνώση αυτή τροποποιεί το χαρακτήρα µας και επιφέρει ηθικό αποτέλεσµα. Με την απόκτηση αυτής της γνώσης η ψύχη µας πλέον βρίσκεται στην ιδανική ηθική κατάσταση, την οποία πλέον δεν κινδυνεύουµε να τη χάσουµε.

Ο Σωκράτης αναφέρεται στην αρετή και σε διάφορες αρετές. Επιµέρους αρετές είναι η ανδρεία, η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη, η φιλία, η οσιότης και η σοφία. Η αρετή περικλείει όλες τις επιµέρους αρετές. Οι επιµέρους αρετές σχετίζονται άµεσα, ώστε είναι αδύνατο για κάποιον να έχει µια και να µην τις έχει όλες. Όλες οι επιµέρους αρετές αποτελούν την αρετή ως όλο, στο σύνολό της. Στον Λάχη και στον Χαρµίδη ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι αρετή είναι η γενική γνώση όλων των καλών και όλων των κακών – η οποία είτε υπάρχει ή δεν υπάρχει στον άνθρωπο. Το να έχει κανείς την αρετή είναι το ίδιο µε το να γνωρίζει τι είναι καλό και τι είναι κακό. ∆εν είναι δυνατόν κάποιος να είναι δίκαιος και να είναι και δειλός. Αν δεν έχουµε ολόκληρη την αρετή, δεν την έχουµε καθόλου.

Ποια είναι η σχέση µεταξύ γνώσης και χαρακτήρα, κατά τη γνώµη του Σωκράτη;

Σύµφωνα µε την άποψη του Σωκράτη η κάθε πράξη ξεκινάει και εντάσσεται στο πλαίσιο κάποιας σκοπιµότητας. Ο σκοπός µπορεί να µην είναι πάντα συνειδητός, ωστόσο υποβόσκει και κατευθύνει το άτοµο στην επιτέλεση της πράξης. Όλες οι πράξεις ξεκινούν αναγκαστικά από το πλαίσιο της σκοπιµότητας του εκτελεστή στους. Το ποιοι στόχοι είναι σκόπιµο να πραγµατοποιηθούν εξαρτάται από τις γενικές απόψεις του ατόµου και άρα από τη γενική γνωσιολογική του αντίληψη επί του θέµατος. Οι αποφάσεις του εποµένως έχουν

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

77

θετική ηθική αξία, όταν η αντίληψη αυτή βασίζεται σε πραγµατική γνώση, µόνο τότε µπορεί να είναι και ο ίδιος και οι πράξεις του ενάρετες.

Τι απόψεις έχει ο Σωκράτης σχετικά µε την ακράτεια- ακρασία;

Σύµφωνα µε τη θεωρία της ακράτειας, όπως έχει διατυπωθεί από τον Πρωταγόρα στον οµώνυµο διάλογο, ο άνθρωπος αν και γνωρίζει το καλό, πράττει το κακό, γιατί παρασύρεται από τα πάθη του. Η γνώση του καλού δεν εξασφαλίζει την ηθικότητα των πράξεων. Αντίθετα υπάρχει περίπτωση κάποιος να γνωρίζει ποιο είναι το καλό, αλλά να διαπράττει το κακό θέλοντας να εξυπηρετήσει τους ιδιοτελείς σκοπούς του. ∆εν ενεργούµε σύµφωνα µ’ αυτό που θεωρούµε σαν ορθό αλλά κάτω από την επίδραση κάποιας έντονης συναισθηµατικής κατάστασης.

.Στον διάλογο «Πρωταγόρας» ο Σωκράτης διατυπώνει τις απόψεις του σχετικά µε το αν ο άνθρωπος είναι καλός από τη φύση του ή αν παρασύρεται από τα πάθη του. Σε αντίθεση µε τον Πρωταγόρα που υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι δυνατό να παρασυρθεί στην ακράτεια, επειδή οι ηδονές τον φέρνουν σε σύγχυση και µολονότι γνωρίζει το αντικειµενικά σωστό, ο Σωκράτης ανάγει τα αίτια αυτής της συµπεριφοράς στην έλλειψη µιας σταθερής άποψης. Κανείς δεν είναι από τη θέληση του κακός (ουδείς εκών κακός), αλλά αιτία της κακίας του είναι η άγνοια του. Η αµαρτία προκύπτει από την άγνοια του αγαθού και είναι αποτέλεσµα της πλάνης. Κανείς δεν επιδιώκει το κακό, ούτε βλάπτει τον εαυτό του, την ψυχή του µε τη θέλησή του. Οι κακοί πράττουν το κακό, γιατί βρίσκονται σε πλάνη, δεν γνωρίζουν το πραγµατικό αγαθό και νοµίζουν ότι κάνουν το καλό. Η αµφιταλάντευση οφείλεται στο ότι το άτοµο που παρασύρεται έχει περισσότερες από µια απόψεις για το τι είναι καλό. Αν είχε πραγµατική γνώση, ποτέ δεν θα συνέβαινε αυτό που χαρακτηρίζεται ως ακράτεια. Η πραγµατική αυτή γνώση θα αναφέρεται στο µακροπρόθεσµο καλό. Η πράξη δεν θεωρείται καλή, αν αποσκοπεί στο εφήµερο και το µεµονωµένο. Η αρετή είναι δυνατόν να είναι προϊόν γνώσης. Είναι δυνατόν κάποιος που γνωρίζει ποιο είναι το καλό να το εφαρµόζει στη ζωή του.

Για τον Σωκράτη ο κακός δεν είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του, µε την έννοια ότι υπεύθυνος για µια πράξη είναι αυτός που ενεργεί εκούσια. ∆εν θα πρέπει να αποδοκιµάσουµε ηθικά τον κακό, αλλά να νιώσουµε οίκτο για την αµάθεια του και να προσπαθήσουµε να τον απαλλάξουµε από αυτή.

Ποια είναι η θεωρία της ανάµνησης στον Μένωνα του Πλάτωνα;

Στον διάλογο Μένων διατυπώνεται η θεωρία της ανάµνησης. Η ψυχή υπήρχε, πριν κατοικήσει το σώµα µας και εξακολουθεί να υπάρχει και µετά το θάνατό µας. Πριν η ψυχή εισέλθει στο σώµα γνώριζε όλα τα θέµατα, αντικείµενα των θεωρητικών ερευνών. Με την ενσωµάτωση στο σώµα τα ξέχασε όλα. Οδηγήθηκε στη λήθη. Έχει όµως τη δυνατότητα στον κόσµο των αισθήσεων αυτά που ξέχασε να τα θυµηθεί. Τις περισσότερες φορές καταφέρνει η ψυχή να θυµηθεί αρκετά από αυτά που γνώριζε στο νοητό κόσµο, πριν έρθει στο γήινο κόσµο. Εποµένως, η ψυχή θυµάται µε τις κατάλληλες ερωτήσεις του φιλοσόφου αυτά που γνώριζε, πριν κατοικήσει στο σώµα. Ουσιαστικά δεν πρόκειται για ανακάλυψη, αλλά για αναγνώριση. Οδηγείται λοιπόν στη γνώση που ουσιαστικά είναι ανάµνηση.

Στο διάλογο Μένωνα ο Σωκράτης ρωτά τον δούλο, αν γνωρίζει την απάντηση ενός γεωµετρικού προβλήµατος. Ο ίδιος απαντά αρνητικά. Στη συνέχεια όµως µε τις

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

78

κατάλληλες ερωτήσεις του Σωκράτη ο δούλος καταφέρνει µα βρει την απάντηση του γεωµετρικού προβλήµατος παρ’όλο που δεν τη γνώριζε από πριν. Οι ερωτήσεις του Σωκράτη βοήθησαν το δούλο να ξαναθυµηθεί αυτά που γνώριζε η ψυχή του πριν έρθει στο γήινο κόσµο. Η ψυχή µπορεί να αναγνωρίσει την αλήθεια, όταν τη συναντά. Αυτό θα συµβεί όταν αρχικά αποδέχεται (όπως κάνει ο δούλος) ότι δεν γνωρίζει. Για να µπορέσει ωστόσο να γίνει αυτό, θα πρέπει πρώτα η ψυχή να ευαισθητοποιηθεί, δηλαδή να αποδεχτεί ότι δεν γνωρίζει αυτά τα οποία νοµίζει ότι γνωρίζει. Αρνούµενη ότι γνωρίζει βρίσκεται σε γνωσιολογική ετοιµότητα και είναι σε θέση να ξαναθυµηθεί. Για να βρει κάποιος κάτι, θα πρέπει πρώτα να το ψάξει, εποµένως πρέπει πρώτα να πειστεί ότι δεν το έχει Ποια είναι η θεωρία της ανάµνησης στον Φαίδωνα; Η θεωρία της ανάµνησης επανέρχεται στον Φαίδωνα (όπου εξετάζεται η ιδέα της ισότητας). Εδώ ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι η γνώση που αποκτούµε είναι ξεχασµένη γνώση που ξαναθυµόµαστε. Υποστηρίζει ότι υπάρχει κάτι µε το οποίο έχουµε ήδη έρθει σε γνωσιολογική επαφή και στο οποίο χρωστάµε την ικανότητα µας να προβαίνουµε σε ορθές κρίσεις. Αν δεν υπήρχε αυτό το κάτι, δεν θα υπήρχε τίποτα µε το οποίο να έχουµε έρθει σε γνωσιολογική επαφή και δεν θα είχαµε τη γνώση να καταλήγουµε σε κρίσεις. Εποµένως υπάρχει πραγµατικά κάποια οντότητα που µας προσφέρει αυτή την ‘‘πρώην’’ γνώση. Αυτή η οντότητα είναι οι ιδέες. Ποιο είναι το επιχείρηµα για την ύπαρξη των ιδεών;

Στον Φαίδωνα ο Πλάτων παρουσιάζει το επιχείρηµα για την ύπαρξη των ιδεών. Σύµφωνα µε τον Σωκράτη όλοι έχουµε κάποια γνώση όσον αφορά την ισότητα δύο ξύλων. Όλοι έχουµε αρκετή γνώση για να µπορούµε να κρίνουµε αν δύο πράγµατα είναι ίσα. Από πού όµως έχει αποκτηθεί αυτή η γνώση; Από µόνα τους αυτά τα πράγµατα δε δηλώνουν την ισότητα, αλλά τη µια στιγµή φαίνονται ίσα, την άλλη άνισα. Βασιζόµενοι στις αισθήσεις δεν µπορούµε να κρίνουµε αν δύο ξύλα είναι ίσα. Υπάρχει µια οντότητα µε την οποία έχουµε έρθει σε γνωσιολογική επαφή και µας δίνει τη δυνατότητα να κάνουµε αυτές τις κρίσεις. Αυτή είναι σε αυτό το παράδειγµα η ιδέα της ισότητας. Για να µπορέσουµε να συµπεράνουµε ότι δύο πράγµατα (ξύλα) είναι ίσα, θα πρέπει να προϋπάρχει µέσα µας η ιδέα της ισότητας. Τα πράγµατα από µόνα τους δε θα µπορούσαν να µας οδηγήσουν στο συµπέρασµα ότι είναι ίσα. ∆ε θα µπορούσαµε να κρίνουµε ότι είναι ίσα, αν βασιζόµαστε µόνο σε αυτά. Η γνώση που έχουµε προέρχεται από την ιδέα της ισότητας, που γνώριζε η ψυχή και µας βοηθά να κάνουµε κρίσεις.

Ο Πλάτων δίνει προτεραιότητα στον κόσµο των ιδεών, τον νοητό κόσµο και υποβαθµίζει τον κόσµο των αισθητών. Για να υποβαθµίσει τον κόσµο των αισθητών χρησιµοποιεί πολύ εύστοχα το παράδειγµα µε τα δύο ξύλα. Θεωρώντας τα ξύλα ίσα αναζητεί αρχικά την αιτία αυτής της εντύπωσης που έχει περί ισότητας στα αισθητά αντικείµενα. Στη συνέχεια αρνείται ότι η ισότητα των δύο ξύλων δηλώνεται από τα ίδια. Από µόνα τους τα αισθητά αντικείµενα δεν µπορούν να δίνουν πληροφορίες όσον αφορά τη σχέση των πραγµάτων. Έχοντας αποκλείσει κάθε πιθανότητα εύρεσης της αλήθειας µέσω των αισθήσεων προχωρεί στο συµπέρασµα ότι υπάρχουν οι ιδέες. Έχοντας ο φιλόσοφος την πρόθεση να αναδείξει την υπεροχή του νοητού κόσµου έναντι του αισθητού χρησιµοποιεί ένα ιδιαίτερα προσαρµοσµένο σε αυτήν την πρόθεση του επιχείρηµα.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

79

Ποια είναι η οντολογική σχέση και ποια είναι η γνωσιολογική σχέση µεταξύ των ιδεών και των αισθητών;

Εφόσον η µάθηση είναι ανάµνηση, η ψυχή έχει έρθει σε γνωσιολογική επαφή µε κάποια ή κάποιες οντότητες, που είναι νοητές και όχι αισθητές (αφού δεν είναι οι αισθήσεις το µέσο). Αυτές οι νοητές οντότητες είναι οι ιδέες. Η σχέση που έχει ο άνθρωπος µε αυτές είναι σχέση γνώσης. Οι ιδέες έχουν τη δική τους οντολογική υπόσταση και δεν µπορούν να θεωρηθούν απλά κατασκευάσµατα της νόησης µας. Έτσι οι επιµέρους αρετές, όπως και οι µαθηµατικές έννοιες (π.χ. η ισότητα) και εν γένει όλες οι ιδέες, είναι οντότητες µε τη δική τους ανεξάρτητη οντολογική υπόσταση και µε υφή τέτοια που να µην µπορεί η ανθρώπινη νόηση να συλλάβει.

Παρότι είναι αδύνατον να γίνει η ‘‘πρώην’’ γνωσιολογική επαφή του ανθρώπινου νου µε τις ιδέες µε τη διαµεσολάβηση των αισθήσεων, υπάρχουν γνωσιολογικές επιπτώσεις που αφορούν άµεσα τις αισθήσεις. Με βάση αυτή την ‘‘πρώην’’ γνώση είναι δυνατή η εξαγωγή κρίσεων σχετικά µε ιδιότητες των αισθητών αντικειµένων. Η διαπίστωση αυτή συνεπάγεται την άµεση σχέση µεταξύ ιδεών και γνώσεων. Στον Φαίδωνα µάλιστα η σχέση αυτή χαρακτηρίζεται ως αιτιολογική: δηλαδή οι ιδέες είναι όχι µόνο οι γνωσιολογικές αλλά και οι οντολογικές αιτίες των αισθητών. Για το λόγο αυτό και έχουν κάποια προτεραιότητα σε σχέση µε τα αισθητά.

Ο Πλάτων καταλήγει στο συµπέρασµα ότι υπάρχουν οι ιδέες που αποτελούν τη γνωσιολογική και οντολογική αιτία των αισθητών πραγµάτων. Η γνώση των ιδεών δεν προέρχεται από τις αισθήσεις, αλλά προϋπάρχει αυτών .Οι ιδέες είναι νοητές οντότητες χωρίς να είναι κατασκευάσµατα της νόησης. Το ότι οι ιδέες είναι γνωσιολογική αιτία των αισθήσεων σηµαίνει ότι µπορούµε να γνωρίσουµε τα αισθητά πράγµατα, επειδή υπάρχουν οι ιδέες. Αν δεν υπήρχαν οι ιδέες δεν θα είχαν καµιά αξία όλα τα αισθητά πράγµατα που υπάρχουν γύρω µας. Θα ήταν ψεύτικα και απατηλά. Γνωρίζουµε τα αισθητά πράγµατα µέσα από τη διαδικασία της ανάµνησης, επειδή η ψυχή πριν έρθει στον αισθητό κόσµο γνώριζε τις ιδέες. Επιπλέον οι ιδέες είναι οντολογική αιτία των αισθητών πραγµάτων σηµαίνει ότι οι αισθήσεις υπάρχουν, επειδή υπάρχουν οι ιδέες. Αν δεν υπήρχαν οι ιδέες δεν θα υπήρχε ο κόσµος των αισθήσεων. Έχει ύπαρξη ο κόσµος των αισθήσεων, επειδή προϋπάρχουν αυτού οι ιδέες. Τα αισθητά αντικείµενα τις ιδιότητες, που έχουν, τις οφείλουν στις ιδέες. Με τις αισθήσεις δεν µπορούµε να γνωρίσουµε το πράγµα καθεαυτό (το αντικείµενο ως αντικείµενο).Το καθεαυτό αντικείµενο δεν είναι απλό κατασκεύασµα της νόησης, αλλά έχει τη δική του οντολογική υπόσταση Τι είδους γνωσιολογικό ρόλο παίζει η γνώµη στην απόκτηση γνώσης;

Η άποψη του Πλάτωνα για τα αισθητά πράγµατα είναι ότι, ακριβώς επειδή αποτελούν αντικατοπτρισµό των ιδεών, είναι οντολογικά ανεπαρκή. Συνεπώς η εικόνα που παρουσιάζεται µέσω των αισθήσεων είναι γνωσιολογικά ασταθής, όχι εξαιτίας την ανεπαρκούς συµβολής των αισθήσεων αλλά εξαιτίας της ίδια της φύσης των πραγµάτων. Η οντολογική ανεπάρκεια των αισθητών είναι ο λόγος της ανθρώπινης γνωσιολογικής σε σχέση µ’ αυτά αστάθειας. Ο άνθρωπος απέχει πολύ από την πραγµατική γνώση. Πρέπει βέβαια να σηµειωθεί ότι ενώ η ελλιπής γνώση του ανθρώπου για τα αισθητά οφείλεται στο ότι είναι από τη φύση τους µη γνωστοποιήσιµα (λόγω της οντολογικής τους ανεπάρκειας), η αντίστοιχη για τις ιδέες βαραίνει αποκλειστικά τον ίδιο. Ο άνθρωπος είναι εφοδιασµένος µε ό,τι είναι αναγκαίο για την απόκτηση ολικής και επαρκούς

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

80

γνώσης της φύσης. Το αν θα αποκτήσει τελικά την πλήρη γνώση των ιδεών, εξαρτάται από το κατά πόσο η αστάθεια που προσφέρει ο κόσµος των αισθητών, θα ερεθίσει τη νόηση και µέσω της έρευνας και της σκέψης θα οδηγήσει στην αληθινή γνώση.

Ποιες είναι οι τρεις γνωσιολογικές καταστάσεις του Πλάτωνα; 1) ∆όξα: Είναι η απλή γνώµη, η κατώτερη. Αυτός που έχει την απλή γνώµη πιστεύει ότι είναι η σωστή αλλά δεν είναι σίγουρος. Μπορεί να είναι η σωστή µπορεί και όχι. Όταν ο συνοµιλητής του Σωκράτη δίνει λανθασµένες απαντήσεις, έχει απλώς γνώµη και η γνώµη του, παρ όλο που αυτός νοµίζει ότι είναι η ορθή, είναι στην ουσία λανθασµένη. Αυτό δε σηµαίνει ότι όλες οι γνώµες είναι λανθασµένες, είναι και µερικές ορθές. Έχουν όµως για τον Πλάτωνα µικρή γνωσιολογική αξία, γιατί αυτός που την κατέχει δεν είναι σίγουρος ότι είναι ορθές. 2) Αληθής δόξα : Είναι η σωστή γνώµη .Με αυτήν ο άνθρωπος έχει µια ένδειξη ότι πράγµατι είναι η σωστή. Η ένδειξη αυτή είναι ψυχολογική και συνδέεται µε την ανάµνηση. Η σωστή γνώµη παρέχει κάποια ένδειξη ότι πράγµατι είναι σωστή. Ενώ αυτός που κατέχει την απλή γνώµη δε έχει τη δυνατότητα να κρίνει αν η γνώµη του είναι σωστή ή όχι, κάποια ένδειξη έχει ότι είναι σωστή. Σε αυτό το είδος οδηγείται ο συνοµιλητής του Σωκράτη µέσα από τη διαδικασία της ανάµνησης. Έχει ψυχολογική και προσωπική ένδειξη ότι η γνώµη του είναι σωστή. 3) Γνώση (επιστήµη) Χαρακτηριστικά: α) Αντικείµενο της είναι η αλήθεια. β)Αυτός που βρίσκεται σε αυτήν την κατάσταση είναι σε θέση να εξηγήσει, γιατί η γνώση που έχει είναι η πραγµατική, η αληθινή. ∆ίνει τους πραγµατικούς λόγους για τους οποίους αυτό που ισχυρίζεται είναι αληθινό και το πώς αυτοί συνδέονται µεταξύ τους. Όλες οι µεµονωµένες αλήθειες συνδέονται µεταξύ τους και συγκροτούν ένα ολοκληρωµένο σύστηµα αλήθειας. Αυτός που έχει την αληθή δόξα δεν µπορεί να αποδείξει ότι αυτό που γνωρίζει είναι το ορθό. Έχει µόνο ψυχολογική και προσωπική ένδειξη. Θα οδηγηθεί στην πραγµατική γνώση, την επιστήµη, όταν πλέον θα είναι σε θέση να αποδείξει ότι αυτό που γνωρίζει είναι το αληθινό. Από τη στιγµή που θα µπορεί να αποδείξει κάτι τέτοιο θα µπορεί να πείσει και τους άλλους γι’ αυτό. Τα δύο κύρια χαρακτηριστικά της γνώσης είναι α) το αντικείµενό της είναι πράγµατι όπως εκείνη το παρουσιάζει και µόνο η αλήθεια µπορεί να είναι το αντικείµενο της γνώσης, β) αν κάποιος βρίσκεται στη γνωσιολογική κατάσταση της γνώσης είναι σε θέση να εξηγήσει γιατί αυτό που γνωρίζει είναι το ορθό. Σε αυτήν την περίπτωση ο άνθρωπος έχει οδηγηθεί στην τέλεια γνώση που εκφράζει την τέλεια και πλήρη πραγµατικότητα των ιδεών. Η πραγµατική γνώση, η επιστήµη είναι η γνώση των ιδεών, την οποία την κατέχουν οι φιλόσοφοι. Η επιστήµη έχει ως βαθµό γνώσης την τέλεια γνωσιµότητα και ο βαθµός πραγµατικότητας που εκφράζει είναι η τέλεια ύπαρξη (οι ιδέες).

Ποια είναι η σχέση της νόησης και των αισθήσεων;

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

81

Για τον Πλάτωνα οι αισθήσεις από µόνες τους δεν µπορούν να οδηγήσουν τον

άνθρωπο στην αληθινή γνώση. Οι αισθήσεις παρουσιάζουν τα αισθητά όπως ακριβώς αυτά είναι.Τα αισθητά αυτά είναι οντολογικά ανεπαρκή και γι’αυτό η εικόνα την οποία µας παρουσιάζουν είναι γνωσιολογικά ασταθής. Ο γνωσιολογικός τους ρόλος είναι περιορισµένος. ∆εν µπορούν οι αισθήσεις µας από µόνες τους να µας αποκαλύψουν την αλήθεια. Οι αισθήσεις είναι το µέσο µε το οποίο επιχειρούµε για πρώτη φορά να γνωρίσουµε και να κατανοήσουµε τον κόσµο γύρω µας. Οι αισθήσεις ερεθίζουν τη νόηση και την προκαλούν να απαντήσει στα ερωτήµατα που δηµιουργούνται παρατηρώντας τον κόσµο γύρω µας. Μέσω των αισθήσεων δεν µπορούµε να δούµε το αντικείµενο, όπως αυτό είναι στην πραγµατικότητα, ως καθεαυτό. Το αντικείµενο ως καθεαυτό είναι µια αυθύπαρκτη οντότητα, η ιδέα και όχι κατασκεύασµα της νόησης. Η ιδέα έχει τη δική της οντολογική υπόσταση, υπάρχει πραγµατικά και βρίσκεται έξω από την νόηση µας, προϋπάρχει αυτής, όπως και προϋπάρχει των αισθητών πραγµάτων. Οι ορατές ιδιότητες ενός πράγµατος δεν κάνουν ένα πράγµα να είναι πραγµατικό. Η ιδέα του πράγµατος είναι αυτό που το κάνει να υπάρχει. Ένα λουλούδι είναι ωραίο, γιατί µετέχει στην ιδέα του κάλους και όχι επειδή έχει τα συγκεκριµένα χρώµατα και τις ορατές µορφές του. Το αντικείµενο καθεαυτό(η ιδέα) µπορούµε να το συλλάβουµε µε τη νόηση και όχι µε τις αισθήσεις.

Ποιος είναι ο γνωσιολογικός και ποιος ο οντολογικός ρόλος της θεωρίας των ιδεών στην κοσµολογία του Πλάτωνα; Υπό ποια έννοια θα µπορούσαµε να πούµε ότι η πλατωνική θεώρηση του κόσµου εµπνέεται από τα µαθηµατικά; Ο Πλάτων δίνει οντολογικό, µεταφυσικό περιεχόµενο στην έννοια της ιδέας. Οι ιδέες είναι τέλειες οντότητες του νοητού κόσµου που συλλαµβάνονται µόνο από το νου. Όµως δεν είναι κατασκευάσµατα της νόησης µας, αλλά έχουν τη δική τους οντολογική υπόσταση, ανεξάρτητη από την οντολογική υπόσταση της νόησης. Ακόµα και αν ο νους µας δεν µπορεί να τις αντιληφθεί, αυτές συνεχίζουν να υπάρχουν. Είναι άφθαρτες, αναλλοίωτες οντότητες και όχι απλώς έννοιες. Τα πράγµατα του αισθητού κόσµου είναι εικόνες των ιδεών. Τις ιδέες τις έβλεπε η ψυχή, όταν βρισκόταν στο νοητό κόσµο. Οι ιδέες είναι αµετάβλητες, άυλες, θεϊκές και δεν µπορούν να γίνουν γνωστές µε τις αισθήσεις αλλά µε την ανάµνηση. Ο Πλάτων θεωρεί το είδος κάτι ξεχωριστό από την ύλη και το τοποθετεί σαν ιδέα στο νοητό κόσµο. Τα είδη είναι επιµέρους πρόσωπα και αντικείµενα της κοινής εµπειρίας που δηλώνουν κύρια ονόµατα, περιγραφές, καθώς και έµµονα γνωρίσµατα ατοµικών οντοτήτων που δηλώνονται µε επίθετα, αφηρηµένα ουσιαστικά. Για τον Πλάτωνα το είδος και το συγγενές γνώρισµα είναι οντολογικά ξεχωριστά πράγµατα. Αυτό αποδεικνύεται µε την αντίθεση ανάµεσα στο µέγεθος αυτό καθαυτό (είδος) και το µέγεθος µέσα µας (συγγενές γνώρισµα). Τα πράγµατα που υπάρχουν στον αισθητό κόσµο συνδέονται οντολογικά µε τα είδη. Αυτή η σχέση λέγεται µέθεξη. Για παράδειγµα τα υλικά αισθητά όταν µετέχουν στην ιδέα της ωραιότητας είναι και αυτά ωραία. Η αιτία εκτός από λογική είναι και µεταφυσική Η λογική λειτουργία του καλού, της τετραγωνικότητας δεν πραγµατοποιείται χωριστά από τη µεταφυσική υπόσταση. Εποµένως οι ιδέες είναι οντολογικές αιτίες των αισθητών. Ο Σωκράτης στο παράδειγµα των αριθµών (σύγκριση του 10 µε το 8) οδηγήθηκε στη σύγχυση µεταξύ λογικών και υλικών αιτιών. Η οµάδα των 10 ικανοποιεί τις λογικοµαθηµατικές συνθήκες της πολυαριθµότητας. Η λογική σχέση του όρου µε την έννοια αποτελεί τη µεταφυσική σχέση

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

82

µεταξύ ενός αισθητού πράγµατος και ενός αιώνιου είδους. Εποµένως τα αισθητά πράγµατα υπάρχουν, γιατί υπάρχουν οι ιδέες. Βέβαια µε τη θεωρία των ιδεών ο Πλάτων δεν ενδιαφέρεται για την υπέρβαση από την πραγµατικότητα και την έλευση σε ένα νέο αντικείµενο των υπερβατικών όντων. Τις ιδέες τις τοποθετεί στην πραγµατικότητα του κόσµου και των φαινοµένων. Μέσω της διαδικασίας της ανάµνησης τον ενδιαφέρει να οδηγηθεί στη γνώση της πραγµατικότητας που θα συµβεί όχι µε τις αισθήσεις αλλά µε τους λόγους και τις ιδέες. Η ανθρώπινη ψυχή είχε γνωρίσει στον κόσµο το νοητό τις ιδέες. Όµως µε την είσοδο της στο σώµα και σε αυτόν τον κόσµο των αισθητών οδηγήθηκε στη λήθη. Βλέποντας όµως στη γη τα αντίγραφα των ιδεών αναθυµάται (διαδικασία ανάµνησης). Με την ιδέα των πραγµάτων µπορούµε να κάνουµε κρίσεις. Για παράδειγµα µε την ιδέα της ισότητας µπορούµε να συµπεράνουµε αν δύο αντικείµενα είναι ίσα. Μπορούµε να γνωρίσουµε τα πράγµατα, γιατί µπορούµε να γνωρίσουµε τις ιδέες. Εποµένως αποδεικνύεται ο γνωσιολογικός χαρακτήρας των ιδεών. Η πλατωνική θεώρηση του κόσµου εµπνέεται από τα µαθηµατικά. Ο πλατωνικός Σωκράτης χρησιµοποιεί το παράδειγµα από τα µαθηµατικά στον Μένωνα. Για να µπορέσουµε να συµπεράνουµε ότι δύο πράγµατα (ξύλα) είναι ίσα, θα πρέπει να προϋπάρχει µέσα µας η ιδέα της ισότητας. Τα πράγµατα από µόνα τους δε θα µπορούσαν να µας οδηγήσουν στο συµπέρασµα ότι είναι ίσα. ∆ε θα µπορούσαµε να κρίνουµε ότι είναι ίσα, αν βασιζόµαστε µόνο σε αυτά. Η γνώση που έχουµε προέρχεται από την ιδέα της ισότητας, που γνώριζε η ψυχή και µας βοηθά να κάνουµε κρίσεις. Ο Πλάτων συνδέει τα τέσσερα απλά στοιχεία (τα ριζώµατα, όπως ονόµαζε ο Εµπεδοκλής, πυρ, αέρας, ύδωρ, γη) µε γεωµετρικά σχήµατα και µε τα κανονικά στερεά. Το πυρ το ταυτίζει µε το τετράεδρο (το κανονικό στερεό, του οποίου οι 4 έδρες είναι ισόπλευρα τρίγωνα),τον αέρα από το οκτάεδρο (8 έδρες, ισόπλευρα τρίγωνα), το ύδωρ µε το εικοσάεδρο (20 έδρες, ισόπλευρα τρίγωνα) και τη γη µε τον κύβο(6 έδρες, τετράγωνα) .Επίσης προτείνει την κατασκευή τεσσάρων στερεών από οντότητες πιο θεµελιώδεις, από δύο είδη τριγώνων, το ορθογώνιο ισοσκελές και το µισό του ισοπλεύρου. Ποια είναι η σχέση µεταξύ σώµατος και ψυχής;

Η οντολογική διαφορά µεταξύ των αισθητών και των ιδεών έχει επιπτώσεις και όσον αφορά τα µέσα µε τα οποία ερχόµαστε σε γνωσιολογική επαφή µαζί τους. Η ψυχή, που είναι η έδρα της νόησης, είναι πρότερη, προϋπάρχει του σώµατος, αφού αυτό είναι η έδρα των αισθήσεων. Εφόσον οι ιδέες προϋπάρχουν των αισθήσεων, κατά τον ίδιο τρόπο θα πρέπει να αποδεχτούµε ότι η ψυχή προϋπάρχει του σώµατος. Η ποιοτική διαφορά µεταξύ σώµατος και ψυχής είναι ότι ενώ η ψυχή είναι αθάνατη (υπήρχε πριν την ενσάρκωση και συνεχίζει να υπάρχει και µετά το θάνατο), το σώµα είναι θνητό. Η ψυχή του ανθρώπου πριν έρθει στον επίγειο κόσµο, τον κόσµο των αισθήσεων, ζούσε στο νοητό κόσµο των ιδεών και γνώριζε τις ιδέες. Με τη γέννηση η ψυχή έρχεται στο σώµα και ξεχνά τις ιδέες.

Ποιο είναι το επιχείρηµα του Πλάτωνα για την αθανασία της ψυχής;

Ο Πλάτων παρουσιάζει στον Φαίδωνα επιχειρήµατα για την αθανασία της ψυχής. Ένα από τα επιχειρήµατά του σχετίζεται µε τη θεωρία της ανάµνησης. Η δυνατότητα που έχουµε να κρίνουµε στις συγκρίσεις των πραγµάτων ποιο είναι πιο ωραίο, µεγαλύτερο ή µικρότερο δείχνει ότι έχουµε γνώση σχετικά µε την ισότητα και το κάλλος. Αυτή τη

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

83

γνώση δεν την έχουµε αποκτήσει από τις αισθήσεις, αλλά την έχουµε αποκτήσει πριν έρθουµε στον κόσµο των αισθήσεων. Αν ισχύει ότι, όταν ερχόµαστε στον κόσµο αυτόν, έχουµε έµφυτες ιδέες και κατέχουµε αλήθειες που τις µάθαµε πριν γεννηθούµε, τότε θα πρέπει να προϋπήρχε η ψυχή µας για να τις γνωρίσει. Εποµένως υπάρχουµε πριν γεννηθούµε και υπάρχουµε σε ένα σώµα. Σώµα έχουµε µόνο σε αυτή τη ζωή. Εποµένως αυτό που υπάρχει από εµάς πριν έρθουµε στον κόσµο των αισθήσεων είναι η ψυχή µας. Η ψυχή µας προϋπάρχει του σώµατος µας και είναι αθάνατη.

Ένα άλλο επιχείρηµα για την αθανασία της ψυχής είναι αυτό που σχετίζεται µε τη θεωρία περί ιδεών. Οι ιδέες είναι σταθερές, αναλλοίωτες, αµετάβλητες, άφθαρτες, αιώνιες. Αν µπορούσαν να φθαρούν και να καταστραφούν δε θα ήταν αµετάβλητες, αλλά θα δέχονταν αλλαγές. Αυτό που µπορεί να γνωρίσει τις ιδέες θα πρέπει και αυτό να είναι αµετάβλητο, άφθαρτο, αθάνατο. Ήδη ο Πλάτων έχει ισχυριστεί ότι η ψυχή γνώριζε τις ιδέες. Εποµένως και η ψυχή είναι αµετάβλητη και αθάνατη.

Πως εξελίσσεται η πλατωνική θεωρία περί ακράτειας από τον Πρωταγόρα στην Πολιτεία; Στον διάλογο «Πρωταγόρας» ο Σωκράτης αµφισβητεί τη θεωρία της ακρασίας, θεωρώντας ότι ο άνθρωπος δεν είναι από τη φύση του κακός(ουδείς εκών κακός). Ωστόσο στον διάλογο «Πολιτεία» ο πλατωνικός Σωκράτης κάνοντας λόγο για διάκριση της ψυχής σε τρία µέρη, στο επιθυµητικόν, στο θυµοειδές και στο λογιστικόν, παραδέχεται ότι υπάρχει περίπτωση ο άνθρωπος να παρασυρθεί από τα πάθη, από την επίδραση του επιθυµητικού µέρους της ψυχής. Εποµένως στην «Πολιτεία» φαίνεται ότι ο άνθρωπος δεν αρκεί µόνο να γνωρίζει ποιο είναι το καλό, αλλά θα πρέπει το λογιστικό να παρέµβει και να περιορίσει τις επιθυµίες του επιθυµητικού. Ο πλατωνικός Σωκράτης στον διάλογο «Πολιτεία»δεν θεωρεί µόνο την άγνοια ως αιτία του άδικου χαρακτήρα του ανθρώπου, αλλά επισηµαίνει και το ρόλο του επιθυµητικού, η επικράτηση του οποίου οδηγεί την ψυχή στην αδικία. Αναγνωρίζει σε αντίθεση µε τον Σωκράτη του διαλόγου «Πρωταγόρας» ότι οι έµφυτες παρορµήσεις και τα πάθη, όταν επικρατήσουν στην ψυχή περιορίζουν στο ελάχιστο το πεδίο δράσης του λογιστικού και συµβάλλουν στην επικράτηση της αδικίας. Η ιδέα του αγαθού προσδιορίζει το περιεχόµενο της ηθικής πράξης. Ο άνθρωπος µε τη γνώση του καλού οδηγείται στην νίκη της αρετής έναντι του κακού. Η επικράτηση της δικαιοσύνης στην ψυχή του ανθρώπου είναι αποτέλεσµα συνεχούς αγώνα για περιορισµό του επιθυµητικού. ∆ίκαιος δεν είναι µόνο αυτός που γνωρίζει το περιεχόµενο του δικαίου, αλλά και αυτός που µε την ισχυρή του θέληση δεν παρασύρθηκε από τις υλικές και σαρκικές απολαύσεις και υπερίσχυσε στον αγώνα κατά του επιθυµητικού. Η αγωνιστικότητα είναι απαραίτητη, προκειµένου να αποφύγει ο άνθρωπος τις υπερβολές, που αποτελούν επιδίωξη του επιθυµητικού, και να οδηγηθεί στην ευδαιµονία. Μέσω της ανάµνησης η ψυχή γνωρίζει το αγαθό και µε την διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου επανέρχεται στο λογιστικό µέρος της ψυχής η ιδέα του δικαίου. Κατά αυτόν τον τρόπο επέρχεται εξισορρόπηση δυνάµεων µε τον περιορισµό του επιθυµητικού. Με την κατάκτηση της γνώσης του δικαίου ο άνθρωπος βρίσκεται σε εναρµόνιση δυνάµεων. Με αυτόν τον τρόπο το λογιστικό µέρος επικρατεί και δηµιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες, για να αποκτήσει η ψυχή ηθική διάθεση και χαρακτήρα.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

84

Ποιες είναι οι απόψεις της Πολιτείας σχετικά µε την ψυχή;

Στην απολογία του ο Σωκράτης λέει ότι σκοπός του είναι η καλυτέρευση της ψυχής, όχι µόνο της δικής του αλλά και των συµπολιτών του. Στους πρώιµους διαλόγους η προσπάθεια βελτίωσης της ψυχής περιορίζεται στην προσπάθεια απόκτησης γνώσης περί της ηθικής. Στην Πολιτεία αναγκάζεται, εξετάζοντας το ζήτηµα της ακράτειας και της αντίφασης που παρουσιάζει η ανθρώπινη θέληση και συµπεριφορά, να παραδεχτεί ότι η ψυχή διακρίνεται σε δύο τουλάχιστον µέρη: το επιθυµητικόν και το λογιστικόν. Η διαπίστωση ότι από την πάλη των δύο αυτών µερών προκύπτουν συναισθήµατα, όπως του θυµού, οδηγεί τον Πλάτωνα στην αναγνώριση και ενός τρίτου µέρους που το καλεί θυµοειδές. Έτσι υπάρχουν τρεις διαφορετικές πηγές κινήτρων στον άνθρωπο. Αντιστοίχως υπάρχουν και τρία διαφορετικά είδη ευχαρίστησης: αυτής που παρέχει η γνώση (για το διανοητικό µέρος της ψυχής), αυτής που παρέχουν οι τιµές (για το θυµοειδές) και οι κάθε λογής σωµατικές ηδονές (για το επιθυµητικόν). Το µακροπρόθεσµο και γενικό καλό του οργανισµού επιδιώκεται και εκπληρώνεται µόνο από το διανοητικό µέρος. Ποιες είναι οι απόψεις της Πολιτείας σχετικά µε την ψυχή και πως συνδέονται µε την τριµερή διαίρεση της πολιτείας;

Στην απολογία του ο Σωκράτης λέει ότι σκοπός του είναι η καλυτέρευση της ψυχής, όχι µόνο της δικής του αλλά και των συµπολιτών του. Στους πρώιµους διαλόγους η προσπάθεια βελτίωσης της ψυχής περιορίζεται στην προσπάθεια απόκτησης γνώσης περί της ηθικής. Στην Πολιτεία αναγκάζεται, εξετάζοντας το ζήτηµα της ακράτειας και της αντίφασης που παρουσιάζει η ανθρώπινη θέληση και συµπεριφορά, να παραδεχτεί ότι η ψυχή διακρίνεται σε δύο τουλάχιστον µέρη: το επιθυµητικόν και το λογιστικόν. Η διαπίστωση ότι από την πάλη των δύο αυτών µερών προκύπτουν συναισθήµατα, όπως του θυµού, οδηγεί τον Πλάτωνα στην αναγνώριση και ενός τρίτου µέρους που το καλεί θυµοειδές. Έτσι υπάρχουν τρεις διαφορετικές πηγές κινήτρων στον άνθρωπο. Αντιστοίχως υπάρχουν και τρία διαφορετικά είδη ευχαρίστησης: αυτής που παρέχει η γνώση (για το διανοητικό µέρος της ψυχής), αυτής που παρέχουν οι τιµές (για το θυµοειδές) και οι κάθε λογής σωµατικές ηδονές (για το επιθυµητικόν). Το µακροπρόθεσµο και γενικό καλό του οργανισµού επιδιώκεται και εκπληρώνεται µόνο από το διανοητικό µέρος, το λογιστικόν µέρος της ψυχής. Το λογιστικόν µέρος της ψυχής εξασφαλίζει την ισορροπία στην ψυχή, περιορίζει µε τη βοήθεια του θυµοειδούς τις ορέξεις του επιθυµητικού, ώστε ο οργανισµός να ικανοποιήσει τις βασικές του ανάγκες µόνο. Με αυτόν τον τρόπο η ψυχή θα γίνει δίκαιη. Η ιδεατή πολιτεία του Πλάτωνα δεν είναι παρά ένα διανοητικό του κατασκεύασµα. Αποτελείται από τρεις τάξεις, τους παραγωγούς, τους φύλακες και τους κυβερνήτες. Το βασικό στοιχείο ταξινόµησης των πολιτών είναι καθαρά ψυχολογικό: εξαρτάται από το ποιο µέρος της ψυχής τους είναι κυρίαρχο. Έτσι στους παραγωγούς κυριαρχεί το επιθυµητικόν, στους φύλακες το θυµοειδές και στους κυβερνήτες το λογιστικόν. Οι πολίτες τοποθετούνται στην ανάλογη τάξη χωρίς δική τους πρωτοβουλία και ανεξαρτήτως καταγωγής ή φύλου. Το µόνο µέσο ταξινόµησης είναι η παιδεία. Η παροχή της εκπαίδευσης και το περιεχόµενό της είναι κρατική µέριµνα. Κύριο µάθηµα και κριτήριο ταξινόµησης των εκπαιδευοµένων είναι τα µαθηµατικά. Όσοι αποχωρούν γρήγορα κατατάσσονται στην τάξη των παραγωγών, ενώ όσοι έχουν ιδιαίτερη κλίση σ’ αυτά προχωρούν στην τάξη των φυλάκων. Η τάξη των κυβερνητών αποτελείται από τους φιλοσόφους. Ο φιλόσοφος, ο οποίος αντιστοιχεί µε το λογιστικό µέρος της ψυχής, συµβάλλει, ώστε να υπάρχει ισορροπία στην πολιτεία. Ελέγχει τις άλλες τάξεις και

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

85

επιβλέπει στο έργο τους. Επαγρυπνεί, ώστε να επιτυγχάνεται η ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών. Όπως το λογιστικόν συµβάλλει, ώστε η ψυχή να είναι δίκαιη, κατά τον ίδιο τρόπο συµβάλλει ο κυβερνήτης-φιλόσοφος, ώστε να είναι δίκαιη η πολιτεία. Ποια είναι η διάρθρωση της πλατωνικής πολιτείας και πως οδηγείται λογικά η επιχειρηµατολογία του Σωκράτη; Η ιδεατή πολιτεία του Πλάτωνα δεν είναι παρά ένα διανοητικό του κατασκεύασµα. Αποτελείται από τρεις τάξεις, τους παραγωγούς, τους φύλακες και τους κυβερνήτες. Το βασικό στοιχείο ταξινόµησης των πολιτών είναι καθαρά ψυχολογικό: εξαρτάται από το ποιο µέρος της ψυχής τους είναι κυρίαρχο. Έτσι στους παραγωγούς κυριαρχεί το επιθυµητικόν, στους φύλακες το θυµοειδές και στους κυβερνήτες το λογιστικόν. Το επιθυµητικό αντιστοιχεί στις ορµές, τις επιθυµίες και τις απαιτήσεις του ανθρώπου. Το θυµοειδές αντιστοιχεί στο θάρρος και την οργή. Το λογιστικό αντιστοιχεί µε τις πνευµατικές λειτουργίες του ανθρώπου. Το λογιστικό και το θυµοειδές έχουν ως στόχο τον έλεγχο του επιθυµητικού. Οι πολίτες τοποθετούνται στην ανάλογη τάξη χωρίς δική τους πρωτοβουλία και ανεξαρτήτως καταγωγής ή φύλου. Το µόνο µέσο ταξινόµησης είναι η παιδεία. Η παροχή της εκπαίδευσης και το περιεχόµενό της είναι κρατική µέριµνα. Κύριο µάθηµα και κριτήριο ταξινόµησης των εκπαιδευοµένων είναι τα µαθηµατικά. Όσοι αποχωρούν γρήγορα κατατάσσονται στην τάξη των παραγωγών, ενώ όσοι έχουν ιδιαίτερη κλίση σ’ αυτά προχωρούν στην τάξη των φυλάκων και καταλήγουν στην τάξη των φιλοσόφων, εφόσον έχουν αποκτήσει την ύψιστη διάκριση στα µαθηµατικά και στη φιλοσοφία. Η τάξη των κυβερνητών αποτελείται από τους φιλοσόφους. Βασική αρετή στους παραγωγούς που έχουν για καθήκον την κάλυψη των οικονοµικών αναγκών και τη χειρωνακτική εργασία είναι η σωφροσύνη. Τα µέλη της παραγωγικής τάξης είναι υπεύθυνα για την παραγωγή των υλικών αγαθών που είναι αναγκαία για όλη την πόλη. Βασική αρετή των φυλάκων που ασχολούνται µε στρατιωτικές δραστηριότητες µε σκοπό την προστασία της πόλης είναι η ανδρεία. Οι φύλακες είναι οι κύριοι βοηθοί των κυβερνητών στο έργο διακυβέρνησης και αποτελούν τη προστατευτική δύναµη του κράτους. Είναι άµεσα υπεύθυνοι για την εκτέλεσή της. Τέλος βασική αρετή των αρχόντων που έχουν για έργο τους τη διακυβέρνηση της πόλης είναι η σοφία. Οι κυβερνήτες έχουν στα χέρια τους τη νοµοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική εξουσία. Έχουν την απόλυτη ευθύνη για τη διακυβέρνηση του κράτους, για τη δικαιοσύνη, τη νοµοθεσία και για την καθηµερινή εκτέλεση του διακυβερνητικού έργου. Οι κυβερνήτες παίρνουν αποφάσεις για την προστασία του κράτους από εσωτερικούς και εξωτερικούς κινδύνους. Όπως ακριβώς το άτοµο είναι δίκαιο, όταν τα τρία µέρη της ψυχής βρίσκονται σε ισορροπία έχοντας τη δική τους αρετή και επιτελώντας το δικό τους έργο, χωρίς να παρεµβαίνει το ένα µέρος της ψυχής στο άλλο, κατά τον ίδιο τρόπο κάθε τάξη στην πολιτεία επιτελεί το έργο της και έχει τη δική της αρετή. Οι σοφοί κυβερνήτες καθοδηγούν τους πολίτες, όπως καθοδηγεί το λογιστικό µέρος της ψυχής τα άλλα µέρη. Η δικαιοσύνη στην πολιτεία εξασφαλίζεται µε την ύπαρξη ισορροπίας µεταξύ των τάξεων.

Ποιες τάξεις αποτελούν την ιδανική πολιτεία και πώς εκλέγονται τα µέλη τους; Η ιδεατή πολιτεία του Πλάτωνα δεν είναι παρά ένα διανοητικό του κατασκεύασµα. Αποτελείται από τρεις τάξεις, τους παραγωγούς, τους φύλακες και τους κυβερνήτες. Το βασικό στοιχείο ταξινόµησης των πολιτών είναι καθαρά ψυχολογικό: εξαρτάται από το

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

86

ποιο µέρος της ψυχής τους είναι κυρίαρχο. Έτσι στους παραγωγούς κυριαρχεί το επιθυµητικόν, στους φύλακες το θυµοειδές και στους κυβερνήτες το λογιστικόν. Οι πολίτες τοποθετούνται στην ανάλογη τάξη χωρίς δική τους πρωτοβουλία και ανεξαρτήτως καταγωγής ή φύλου. Το µόνο µέσο ταξινόµησης είναι η παιδεία. Η παροχή της εκπαίδευσης και το περιεχόµενό της είναι κρατική µέριµνα. Βασικός σκοπός της πολιτείας είναι να γίνουν οι πολίτες δίκαιοι και η βασική της λειτουργία είναι παιδευτική. Ο σκοπός της πολιτείας είναι ηθικός, να γίνουν δίκαιοι οι άνθρωποι. Κύριο µάθηµα και κριτήριο ταξινόµησης των εκπαιδευοµένων είναι τα µαθηµατικά. Όσοι αποχωρούν γρήγορα κατατάσσονται στην τάξη των παραγωγών, ενώ όσοι έχουν ιδιαίτερη κλίση σ’ αυτά προχωρούν στην τάξη των φυλάκων. Η τάξη των κυβερνητών αποτελείται από τους φιλοσόφους. Ποια είναι η έννοια της αρετής της δικαιοσύνης σύµφωνα µε τον Πλάτωνα; Η έννοια της δικαιοσύνης στον Πλάτωνα έχει θεϊκή προέλευση, δεν θεωρείται µεσότητα για την ολοκλήρωση του ανθρώπινου χαρακτήρα. Η ανθρώπινη ψυχή διαιρείται σε τρία µέρη, το λογιστικό, το θυµοειδές και το επιθυµητικό. Η ενσωµάτωση της ψυχής µε το σώµα, γίνεται µε τη µεταβίβαση από τον κόσµο των νοητών στον κόσµο των αισθητών, µε αποτέλεσµα τη σύγκρουση των µερών της ψυχής. Στην αρχή πριν την αγωγή στη ψυχή του ανθρώπου, επικρατεί το επιθυµητικόν και το θυµοειδές. Αποτέλεσµα της κυριαρχίας αυτών των µερών της ψυχής είναι ο άνθρωπος να δίνει µεγαλύτερη σηµασία στην ικανοποίηση του σώµατος, αδιαφορώντας για την καλλιέργεια της ψυχής. Σε αυτήν την περίπτωση η ψυχή βρίσκεται στο σκοτάδι, δέσµια των ψεύτικων εικόνων που παρέχουν οι αισθήσεις, δηµιουργώντας την ψευδαίσθηση ότι είναι αληθινές. Εποµένως όταν ενεργεί ο άνθρωπος µε άδικο τρόπο ο ίδιος δε γνωρίζει ότι διαπράττει αδίκηµα, αντίθετα θεωρεί ότι πράττει το ορθό. Σύµφωνα µε τη θεωρία των ιδεών, η ιδέα του αγαθού έχει τη δική της οντολογική υπόσταση. ∆εν εξαρτάται από τη νόηση αλλά υπάρχει ανεξάρτητα από αυτήν. Αυτή η ιδέα του αγαθού έχει γνωσιολογικές επιπτώσεις που αφορούν τις αισθήσεις µας. Με βάση αυτή την ιδέα µπορούµε να χαρακτηρίσουµε µια πράξη, να διακρίνουµε την ενάρετη από την άδικη, τη φαύλη. Οι δίκαιες πράξεις έχουν όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που µας κάνουν να συµπεραίνουµε ότι µετέχουν της ιδέας του δικαίου. Ο µόνος τρόπος να διακρίνουµε τη δίκαιη πράξη από την άδικη είναι να υποθέσουµε ότι µετέχει της ιδέας της δικαιοσύνης, όπως η όµορφη όψη µετέχει της ιδέας της οµορφιάς. Η έννοια του αγαθού βρίσκεται έξω από τον κόσµο των αισθητών και αποτελεί ιδέα. Ο Πλάτων στον καθορισµό µιας ενέργειας µε βάση το δίκαιο δίνει χροιά οντολογική. Η ψυχή βρίσκεται σε κατάσταση δικαίου όταν το λογιστικό, το επιθυµητικό, το θυµοειδές λειτουργεί όπως αρµόζει χωρίς το ένα να παραβαίνει στην εκτέλεση του άλλου. Την ισορροπία αυτή την εξασφαλίζει το λογιστικό. ∆εν θέτει ο Πλάτων την έννοια της αρετής σε εµπειρική βάση αλλά δίνει προτεραιότητα στη θεωρητική της προσέγγιση. Ουσιαστικά στηριζόµενος στη θέση του Σωκράτη ότι κανείς δεν είναι από τη θέληση του κακός αλλά αιτία της κακίας του είναι η άγνοια του, διαµορφώνει το δική του θεωρία για την έννοια του δικαίου. Η ιδέα του αγαθού προσδιορίζει το περιεχόµενο της ηθικής πράξης. Ο άνθρωπος µε τη γνώση του καλού οδηγείται στην νίκη της αρετής έναντι του κακού. Μέσω της ανάµνησης η ψυχή γνωρίζει το αγαθό και µε την διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου επανέρχεται στο λογιστικό µέρος της ψυχής η ιδέα του δικαίου. Κατά αυτόν τον τρόπο επέρχεται εξισορρόπηση δυνάµεων µε τον περιορισµό του επιθυµητικού και του θυµοειδούς. Με την κατάκτηση της

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

87

γνώσης του δικαίου ο άνθρωπος βρίσκεται σε εναρµόνιση δυνάµεων . Με αυτόν τον τρόπο το λογιστικό µέρος επικρατεί και δηµιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για να αποκτήσει η ψυχή ηθική διάθεση και χαρακτήρα.

Τι είναι η δικαιοσύνη στην πολιτεία και τι στο άτοµο; Στην ιδανική πολιτεία οι τρεις τάξεις λειτουργούν ιδανικά, αφού κάθε τάξη έχει τη δική της αρετή (παραγωγοί – σωφροσύνη, φύλακες – ανδρεία, κυβερνήτες – σοφία). Επικρατεί η δικαιοσύνη, όταν κάθε τάξη επιτελεί το δικό της έργο κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο ενεργοποιώντας την αρετή της και επιτρέποντας στις άλλες δύο τάξεις το ίδιο. Όλες οι τάξεις ενδιαφέρονται για την ευδαιµονία του συνόλου. Η πόλη είναι δίκαιη, όταν το σύνολο ευδαιµονεί.

Κατά τον ίδιο τρόπο και στο άτοµο κάθε µέρος της ψυχής έχει τη δική του αρετή (επιθυµητικόν – σωφροσύνη, θυµοειδές – ανδρεία, λογιστικόν – σοφία). Το άτοµο είναι δίκαιο, όταν τα τρία µέρη της ψυχής του βρίσκονται σε ισορροπία ασκώντας το καθένα τη δική του αρετή. Το λογιστικό µε τη συνδροµή του θυµοειδούς αναγκάζει το επιθυµητικό να πειθαρχήσει και να υπακούσει. Κατά τη διάρκεια της επίδρασης του λογιστικού στη ψυχή, κάθε µέρος της ενεργεί µε βάση τη δική του αποστολή. Η δικαιοσύνη επιτυγχάνεται, όταν το κάθε µέρος της ψυχής επιτελεί τη λειτουργία του, όπως του αρµόζει, χωρίς το ένα να παρεµβαίνει στο έργο του άλλου. Επιπλέον ο κυβερνήτης-φιλόσοφος επιβλέπει τις άλλες τάξεις και φροντίζει µέσω της ηθικής διαπαιδαγώγησης για την επικράτηση της δικαιοσύνης στην πολιτεία. Ο κυβερνήτης λειτουργεί για την επικράτηση της δικαιοσύνης στην πολιτεία, κατά τον ίδιο που λειτουργεί το λογιστικό µέρος στην ψυχή, περιορίζοντας τις επιθυµίες και τις ορέξεις του επιθυµητικού. Η δικαιοσύνη είναι στην ουσία της η ίδια και στην ψυχή και στην πολιτεία. Πως συνδέει το εν ο Πλάτων µε τη ∆υάδα; Σύµφωνα µε τον Πλάτωνα στην αρχή του κόσµου και της δοµής του βρίσκονται δύο ύψιστες αρχές, το εν µε το οποίο ταυτίζεται το αγαθό και η άπειρη ∆υάδα που αντιπροσωπεύει την αρχή της πολλαπλότητας των όντων. Με την επίδραση της ∆υάδας θρυµµατίζεται η ενότητα του ενός και προκαλείται η γένεση του πολλαπλού. Οι δύο αυτές αρχές δρουν µέσα στο µεµονωµένο ον που είναι ταυτόχρονα ενιαίο και πολλαπλό. Είναι ο εαυτός του αλλά και διαιρεµένο σε µέρη και συνυπάρχει µε άλλα σύνθετα όντα. Η σχέση του ενός µε τη δυάδα γεννά τις ιδέες-αριθµούς, δηλαδή γενικότατες ιδέες. Από αυτές τις ιδέες δηµιουργούνται οι επιµέρους ιδέες και τα µαθηµατικά όντα. Από τα τελευταία παράγονται ύστερα τα εµπειρικά πράγµατα.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

88

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ

Περιγράψτε την ελεγκτική µέθοδο και αξιολογήστε πόσο αποτελεσµατική είναι. Νοµίζετε ότι θα µπορούσε κάποιος να γνωρίσει τι είναι το Χ της ερώτησης του Σωκράτη, χωρίς να µπορεί να απαντήσει τις ερωτήσεις του όπως αυτός θέλει; Σε όλες τις συζητήσεις ο Σωκράτης θέτει την ερώτηση «τι είναι το Χ». Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι δε γνωρίζει την απάντηση και ένας από τους λόγους που τη θέτει είναι η επιθυµία του να τη µάθει. Η θέση του αυτή είναι ειλικρινής. ∆εν γνωρίζει ο Σωκράτης την απάντηση σε αυτή την ερώτηση. Έχει όµως τη δυνατότητα να ελέγξει αν την ξέρουν οι συνοµιλητές του. Επιχειρεί να αποδείξει ότι οι συνοµιλητές του δε γνωρίζουν την απάντηση των ερωτήσεων που θέτει. Επειδή όµως ο Σωκράτης δε γνωρίζει το θέµα, δεν µπορεί να κρίνει αν αυτά που λέει ο συνοµιλητής του είναι αληθινά. Ακόµα όµως και αν ο Σωκράτης δε γνωρίζει αν αυτά που ισχυρίζεται ο συνοµιλητής του είναι ορθά, µπορεί να κατανοήσει αν είναι πειστικά. ∆ιότι αν κάποιος λέει κάτι και µετά κάτι άλλο διαφορετικό όλοι θα µπορούσαµε να καταλάβουµε ότι βρίσκεται σε σύγχυση. Ο Σωκράτης είναι εύκολο να ελέγξει αυτούς που δε γνωρίζουν την απάντηση της ερώτησης που τους θέτει και δεν έχουν σκοπό να κρύψουν την αµάθειά τους. Ο έλεγχος όµως λόγω της φύσης του δεν είναι πάντα επιτυχής. Ένας έµπειρος και ευφυής συνοµιλητής θα µπορούσε να κρύψει την αµάθεια του απαντώντας µε πειστικό τρόπο. Αφού ο Σωκράτης δεν µπορεί να ξέρει αν οι απαντήσεις είναι σωστές, ένας συνοµιλητής του θα µπορούσε να του ξεφύγει. Ο έλεγχος µπορεί να αποδείξει άγνοια, όταν ο συνοµιλητής δεν τα πάει καλά, αλλά θα µπορούσε να αποδείξει γνώση, αν τα πήγαινε πολύ καλά. Είναι δυνατόν ένας συνοµιλητής να γνωρίζει «τι είναι το Χ» της ερώτησης του Σωκράτη, χωρίς να µπορεί να απαντήσει τις ερωτήσεις του, όπως αυτός θέλει. Ο έλεγχος µπορεί να ξεσκεπάσει την άγνοια των συνοµιλητών του Σωκράτη, αλλά δεν µπορεί από µόνος του να χρησιµοποιηθεί ως µέθοδος ανακάλυψης της αλήθειας. ∆οκιµάστε να υποστηρίξετε την αντίθετη άποψη από αυτή που προτείνει ο Σωκράτης ότι δηλαδή είναι δυνατόν να έχει κάποιος µια αρετή χωρίς να έχει και όλες τις άλλες. Σύµφωνα µε τον Σωκράτη δεν είναι δυνατόν κάποιος να είναι ανδρείος και να µην είναι σώφρων, δίκαιος, σοφός. ∆εν είναι δυνατόν να έχει κάποιος µία από τις αρετές, χωρίς να έχει όλες τις άλλες. Στην καθηµερινότητα µας µπορούµε να γνωρίσουµε δίκαιους ανθρώπους µε την έννοια ότι πειθαρχούν στους νόµους, έχουν δίκαιη συµπεριφορά απέναντι στους συνάνθρωπους τους που σε καµία περίπτωση δεν µπορούν να χαρακτηριστούν σοφοί. ∆εν σηµαίνει ότι ένας δίκαιος έχει φτάσει σε ανώτερο σηµείο διανόησης, ώστε να είναι και σοφός. Επιπλέον ένας που υπέδειξε δειλία κατά τη διάρκεια µιας µάχης δε σηµαίνει ότι θα είναι άδικος στις συναναστροφές του µε τους άλλους. Είναι φυσικό όποιος έχει όλες τις επιµέρους αρετές να αποτελεί ολοκληρωµένη ηθική προσωπικότητα. Κάτι τέτοιο όµως είναι εξαιρετικά δύσκολο. Αντιλαµβανόµενοι την ιδιαιτερότητα και την ατοµικότητα των άλλων µπορούµε να διακρίνουµε σε ένα άνθρωπο µια επιµέρους αρετή, χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι κατέχει και τις άλλες αρετές.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

89

Εκθέστε τη δική σας άποψη σχετικά µε το κατά πόσο χρειάζεται πράγµατι να γνωρίζει κάποιος τι είναι η αρετή ή η καλοσύνη για να είναι καλός. Η γνώση της αρετής αποτελεί αναµφίβολα βασικό παράγοντα για την εκτέλεση της ηθικής πράξης. ∆εν είναι δυνατόν να µη αντιλαµβάνεται κάποιος ποιο είναι το περιεχόµενο του καλού και να ενεργεί µε τρόπο ενάρετο. Μια πράξη για να χαρακτηριστεί ως ηθική θα πρέπει να είναι εκούσια και όχι ακούσια. ∆εν είναι µια πράξη ηθική, αν πραγµατοποιείται τυχαία και δεν συνδέεται µε την πρόθεση αυτού που ενεργεί. Για να επιθυµεί κάποιος να ενεργεί µε τρόπο ηθικό θα πρέπει να γνωρίζει το περιεχόµενο της ηθικής πράξης. Όµως δεν αρκεί µόνο να γνωρίζει ποιο είναι τα καλό, αλλά και να έχει τη διάθεση να ενεργεί µε ηθικό τρόπο. Υπάρχουν περιπτώσεις που αν και γνωρίζουµε ποιο είναι το ορθό ενεργούµε µε τρόπο µη ηθικό παρασυρµένοι από ιδιοτελείς σκοπούς ,από προσωπικά οφέλη και πάθη. Σας έχει πείσει ο Σωκράτης σχετικά µε τη θέση του όσον αφορά την ακράτεια; Εξηγήστε την άποψη σας. Η αρετή είναι δυνατόν να είναι προϊόν γνώσης. Είναι δυνατόν κάποιος που γνωρίζει ποιο είναι το καλό να το εφαρµόζει στη ζωή του. Όµως η γνώση του καλού δεν εξασφαλίζει την ηθικότητα των πράξεων. Αντίθετα υπάρχει περίπτωση κάποιος να γνωρίζει ποιο είναι το καλό αλλά να διαπράττει το κακό θέλοντας να εξυπηρετήσει τους ιδιοτελείς σκοπούς του. Ο Σωκράτης κάνοντας λόγο για το καλό που συνδέεται µε την ευδαιµονία του συνόλου εννοούσε το γενικό καλό και όχι το προσωπικό συµφέρον. Ειδικότερα στη σύγχρονη εποχή που διακρίνεται για τη χρησιµοθηρία της η ιδιοτέλεια και ατοµικό συµφέρον οδηγεί στη διάπραξη αδικιών, αν και γνωρίζουν ποιο είναι το γενικό καλό. Στο επιχείρηµα του Σωκράτη για την γνώση της καλοσύνης µπορεί να αντιπαραθέσει κανείς τη περίπτωση της Μήδειας, η οποία αν και ήξερε ότι η πράξη της ήταν ανήθικη δεν απέφυγε τη δολοφονία των παιδιών της παρασυρόµενη από το πάθος της εκδίκησης. Αυτό το παράδειγµα αντικρούει το επιχείρηµα του Σωκράτη σχετικά µε τη µη αποδοχή της θεωρίας της ακρασίας, σύµφωνα µε την οποία αν και γνωρίζουµε πιο είναι το καλό δεν πράττουµε αυτό γιατί µας εµποδίζουν οι άµεσες ηδονές που νικούν.

Συγκρίνετε τη θέση του Σωκράτη για την ανάµνηση, όπως παρουσιάζεται στον Μένωνα και στον Φαίδωνα. Στο Μένωνα δεν ενδιαφέρεται ο Σωκράτης να αποδείξει την αθανασία της ψυχής, όσο τον ενδιαφέρει να παρουσιάσει τις γνωσιολογικές επιπτώσεις της αθανασίας. Πριν η ψυχή ενσωµατωθεί στο σώµα, γνωρίζει τα θέµατα των θεωρητικών ερευνών. Με την ενσωµάτωση της στο σώµα ξεχνά αυτά τα θέµατα. Όµως µε τη κατάλληλη µέθοδο (µαιευτική)ξαναθυµάται δίνοντας τις κατάλληλες απαντήσεις εξαιτίας της προηγούµενης γνώσης της ψυχής ,πριν εισχωρήσει η ψυχή στο σώµα. Στο Μένωνα λοιπόν παρουσιάζεται η θεωρία της ανάµνησης χωρίς να συνοδεύεται µε την εξήγηση σχετικά µε το ποιο είναι το αντικείµενο της. Στο Φαίδωνα ο Σωκράτης προχωρά πιο πέρα εξηγώντας που οφείλεται η δυνατότητα µας να ξαναθυµόµαστε προηγούµενες γνώσεις. Υπάρχει η οντότητα της ιδέας από την οποία πηγάζει η πρώην γνώση που µας επιτρέπει να κάνουµε κρίσεις για τα

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

90

διάφορα πράγµατα. Η αποδοχή του Σωκράτη για την ύπαρξη της πρώην γνώσης πριν γεννηθούµε και υπάρχουµε σε ένα σώµα τον οδηγεί στη διαπίστωση ότι η ψυχή προϋπάρχει του σώµατος. Στο Φαίδωνα λοιπόν ο Σωκράτης επιχειρεί να αποδείξει την αθανασία της ψυχής. Προσέξτε την επιχειρηµατολογία του Πλάτωνα για την ύπαρξη των ιδεών. Πως αξιολογείται το επιχείρηµα του; Στον Φαίδωνα ο Πλάτων παρουσιάζει το επιχείρηµα για την ύπαρξη των ιδεών. Σύµφωνα µε τον Σωκράτη όλοι έχουµε κάποια γνώση όσον αφορά την ισότητα δύο ξύλων. Όλοι έχουµε αρκετή γνώση για να µπορούµε να κρίνουµε αν δύο πράγµατα είναι ίσα. Από πού όµως έχει αποκτηθεί αυτή η γνώση; Από µόνα τους αυτά τα πράγµατα δε δηλώνουν την ισότητα, αλλά τη µια στιγµή φαίνονται ίσα, την άλλη άνισα. Βασιζόµενοι στις αισθήσεις δεν µπορούµε να κρίνουµε αν δύο ξύλα είναι ίσα. Υπάρχει µια οντότητα µε την οποία έχουµε έρθει σε γνωσιολογική επαφή και µας δίνει τη δυνατότητα να κάνουµε αυτές τις κρίσεις. Αυτή είναι σε αυτό το παράδειγµα η ιδέα της ισότητας. Για να µπορέσουµε να συµπεράνουµε ότι δύο πράγµατα (ξύλα) είναι ίσα, θα πρέπει να προϋπάρχει µέσα µας η ιδέα της ισότητας. Τα πράγµατα από µόνα τους δε θα µπορούσαν να µας οδηγήσουν στο συµπέρασµα ότι είναι ίσα. ∆ε θα µπορούσαµε να κρίνουµε ότι είναι ίσα, αν βασιζόµαστε µόνο σε αυτά. Η γνώση που έχουµε προέρχεται από την ιδέα της ισότητας, που γνώριζε η ψυχή και µας βοηθά να κάνουµε κρίσεις. Ο Πλάτων δίνει προτεραιότητα στον κόσµο των ιδεών, τον νοητό κόσµο και υποβαθµίζει τον κόσµο των αισθητών. Για να υποβαθµίσει τον κόσµο των αισθητών χρησιµοποιεί πολύ εύστοχα το παράδειγµα µε τα δύο ξύλα. Θεωρώντας τα ξύλα ίσα αναζητεί αρχικά την αιτία αυτής της εντύπωσης που έχει περί ισότητας στα αισθητά αντικείµενα. Στη συνέχεια αρνείται ότι η ισότητα των δύο ξύλων δηλώνεται από τα ίδια. Από µόνα τους τα αισθητά αντικείµενα δεν µπορούν να δίνουν πληροφορίες όσον αφορά τη σχέση των πραγµάτων. Έχοντας αποκλείσει κάθε πιθανότητα εύρεσης της αλήθειας µέσω των αισθήσεων προχωρεί στο συµπέρασµα ότι υπάρχουν οι ιδέες. Έχοντας ο φιλόσοφος την πρόθεση να αναδείξει την υπεροχή του νοητού κόσµου έναντι του αισθητού χρησιµοποιεί ένα ιδιαίτερα προσαρµοσµένο σε αυτήν την πρόθεση του επιχείρηµα. «Ωστόσο τα επιχειρήµατα αυτά του Πλάτωνα στερούνται αποδεικτικής ισχύος. Στον ισχυρισµό του ότι µπορούν να διαλυθούν µόνο τα σύνθετα σώµατα, ενώ η ψυχή είναι απλή και ως εκ τούτου δεν υπόκειται σε φθορά και διάλυση, θα µπορούσε να αµφισβητηθεί η απλότητα της ψυχής ότι η ψυχή είναι µια δέσµη παραστάσεων και εµπειριών» (Πελεγρίνης) Με βάση τα επιχειρήµατα του Πλάτωνα για την αθανασία της ψυχής, προσπαθήστε να κατασκευάσετε ανάλογα επιχειρήµατα για το ότι το σώµα είναι θνητό. Η αθάνατη ψυχή αρχικά βρίσκεται στον κόσµο των ιδεών δηλαδή στον κόσµο της αλήθειας .Όταν ενσωµατώνεται στο σώµα, έρχεται στον κόσµο των αισθητών και λησµονεί τις ιδέες. Το σώµα αποτελεί την έδρα των αισθήσεων. Σώµα έχουµε µόνο σε αυτήν τη ζωή. Τα αισθητά είναι µεταβλητά, φθαρτά, σκιές των ιδεών του νοητού κόσµου. Εδώ ανήκει το σώµα του ανθρώπου. Οι αισθήσεις παρουσιάζουν τα αισθητά, όπως ακριβώς αυτά

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

91

είναι. Παρουσιάζουν εικόνα του κόσµου γνωσιολογικά ασταθής. Το σώµα αφού αποτελεί την έδρα των αισθητών θα είναι και αυτό ασταθές, φθαρτό, µεταβλητό. Έχει δηλαδή όλες τις ιδιότητες που έχει ένα αισθητό αντικείµενο. Με αυτόν τον τρόπο αποδεικνύεται η θνητή φύση του σώµατος. Ποια είναι τα επιχειρήµατα της Πολιτείας σχετικά µε τη διαίρεση της ψυχής; Τα επιχειρήµατα αυτά αποδεικνύουν ότι αυτή αποτελείται από διάφορα µέρη; η ότι αυτά τα µέρη είναι τρία; Ο Πλάτων στην Πολιτεία επιχειρεί να αποδείξει την ύπαρξη τριών διαφορετικών πηγών κινήτρων στον άνθρωπο µε το χωρισµό της ψυχής σε τρία µέρη. Υπάρχει το λογιστικό µέρος της ψυχής που για παράδειγµα δεν επιτρέπει στον άνθρωπο να πιει ένα ποτό γιατί δεν είναι καλό για αυτόν και το επιθυµητικό µέρος που ωθεί τον άνθρωπο να πιει το ποτό. Υπάρχει όµως και το τρίτο µέρος της ψυχής το θυµοειδές που εκδηλώνεται όταν θυµώνουµε µε τον εαυτό µας, γιατί ενεργούµε µε τέτοιο τρόπο που αργότερα µετανιώνουµε. α) Έχετε πειστεί από την άποψη του Πλάτωνα όσον αφορά τη σχέση µεταξύ πολιτείας και ατόµου; β)Μπορεί να είναι κάποιος ελεύθερος στην πολιτεία του Πλάτωνα; γ είναι δυνατόν για οποιοδήποτε άτοµο να είναι δίκαιο αν δε ζει σε ένα κοινωνικό σύνολο; α) Το άτοµο υποτάσσεται στο γενικό καλό της πολιτείας. Ενεργεί µε γνώµονα το κοινό συµφέρον .Αποκλειστικός σκοπός της ιδανικής πολιτείας του Πλάτωνα είναι η διατήρηση αυτού του κοινωνικού συστήµατος χωρίς να ανατραπεί ή να αναθεωρηθεί. Εποµένως το άτοµο πειθαρχεί συµµορφώνεται σε κάποιους βασικούς κανόνες ακολουθώντας ένα συγκεκριµένο πλαίσιο δράσεως αποκλειόµενος από κάθε µορφή αυτενέργειας και πρωτοβουλιών. β) ∆εν µπορεί ο άνθρωπος να είναι ελεύθερος στην πολιτεία του Πλάτωνα. Αυτοί που διαφωνούν µε αυτό το σύστηµα του αρχαίου φιλοσόφου ακόµα και αν αποτελούν πλειοψηφία είναι εχθροί της πολιτείας που έχουν ως στόχο την εξυπηρέτηση ιδιοτελών σκοπών και την κατάλυση της ιδανικής πολιτείας. Η παιδεία όπως παρουσιάζεται στο έργο του Πλάτωνα είναι διαµορφωµένη µε τέτοιο τρόπο ώστε να προσαρµόζεται στις απαιτήσεις µιας κλειστής κοινωνίας Στο εκπαιδευτικό πρόγραµµα του Πλάτωνα δεν έχουν θέση τα ανήσυχα πνεύµατα και αυτοί που αδυνατούν να τοποθετήσουν τη σκέψη τους σε συγκεκριµένα πλαίσια. Αν επιζητούν την αυτοέκφραση, την ανεξαρτησία δράσης, την αµφισβήτηση των καθιερωµένων αξιών αποκλείονται από τις εκπαιδευτικές διαδικασίες. Αυτή η παιδεία στηρίζεται στις αρχές της αυθεντίας, στερώντας από τον εκπαιδευόµενο τη δυνατότητα κριτικής σκέψης, ελεύθερης διατύπωσης θέσεων χωρίς περιορισµούς και προκαταλήψεις. γ) ∆εν είναι δυνατόν σύµφωνα µε τον Πλάτωνα να είναι δίκαιος ο άνθρωπος όταν δε ζει στο κοινωνικό σύνολο. Ο άνθρωπος θα γίνει δίκαιος όταν έχει διδαχθεί ποιος είναι δίκαιος και µπορεί να απαντήσει στο ερώτηµα «τι είναι η δικαιοσύνη».Εποµένως η δυνατότητα αυτής της απάντησης εξαρτάται από το βαθµό παιδείας που έχει ο άνθρωπος. Η παροχή της εκπαίδευσης και το περιεχόµενο της είναι ευθύνη του κράτους. Μόνο σε µια οργανωµένη πολιτεία µε συγκεκριµένο εκπαιδευτικό σύστηµα και προκαθορισµένους

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

92

στόχους θα µπορέσει ο άνθρωπος να γίνει δίκαιος, να µετέχει δηλαδή στην ιδέα της δικαιοσύνης. Αποτελείται η δικαιοσύνη της Πολιτείας από τίποτα άλλο εκτός από τη δικαιοσύνη των πολιτών που ζουν σε αυτή; Η δικαιοσύνη στην Πολιτεία εξασφαλίζεται όταν όλες οι τάξεις έχουν τη δική τους αρετή και δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη της Πολιτείας όπως παρουσιάζεται από το φιλόσοφο είναι ιδεατή που επικρατεί, όταν η κάθε τάξη πραγµατοποιεί το δικό της έργο κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο και επιτρέπει τις άλλες τάξεις να εκτελέσουν το δικό τους όπως καλύτερα αυτές µπορούν. Με τον έλεγχο και την επίβλεψη των κυβερνώντων η κάθε τάξη και οι πολίτες θα πρέπει να εκτελούν πιστά τα καθήκοντα τους, όπως ορίζεται από το πολιτικό σύστηµα, χωρίς παρεκκλίσεις και πρωτοβουλίες που θα έθεταν σε κίνδυνο το δίκαιο της πολιτείας. Είναι δυνατόν για τους παραγωγούς να είναι δίκαιοι; Η σοφία που είναι η κατεξοχήν αρετή των κυβερνώντων εξασφαλίζει την επέµβαση του λογιστικού για την επικράτηση της δικαιοσύνης στη ψυχή του ατόµου. Όµως αυτό δε σηµαίνει ότι µόνο οι σοφοί είναι δίκαιοι. Αν η µειοψηφία των σοφών στην πολιτεία είναι δίκαιη και όλοι οι άλλοι είναι άδικοι, δεν εξασφαλίζεται η δικαιοσύνη στην πολιτεία. Αυτή η θέση του Πλάτωνα δηµιουργεί πολλά ερωτηµατικά. ∆εν είναι ξεκάθαρο ότι θεωρούσε δίκαιους µόνο τους άρχοντες. Άλλωστε µε την αρετή της σωφροσύνης είναι δυνατόν να µετριαστεί η επίδραση του επιθυµητικού στην ψυχή των παραγωγών. Οι βασιλείς ως δίκαιοι που είναι έχουν ως ρόλο την επικράτηση του δικαίου και την πειθαρχία όλων των τάξεων ακόµα και των παραγωγών που στην ψυχή τους επικρατεί το επιθυµητικό. Εποµένως για τον Πλάτωνα οι παραγωγοί µε την καθοδήγηση και το έλεγχο των βασιλέων είναι δυνατόν να πειθαρχήσουν στους κανόνες δικαίου.

www.arnos.gr www.oktonia.com www.uni-learn.gr

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463

φροντιστηριακά µαθήµατα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

93

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗΣ 1. Με ποιο τρόπο επιτυγχανόταν ο σωκρατικός έλεγχος; 2. Ποιο το περιεχόµενο της ανδρείας σύµφωνα µε το Σωκράτη; 3. Τι εννοούσε ο Σωκράτης όταν έλεγε « ουδείς εκών κακός» και µε ποιο τρόπο αποδείκνυε την ορθότητα της φράσης του; 4. Σύµφωνα µε τον Σωκράτη πότε µια πράξη έχει ηθική αξία; 5. Πως αντιλαµβάνεται ο Σωκράτης την έννοια της αρετής; 6. Ποια η θέση του Σωκράτη για το θέµα της ακράτειας και πως την κρίνετε;(Αναπτύξτε την επιχειρηµατολογία σας στηριζόµενοι και σε παραδείγµατα) 7. Ποια είναι η θεωρία της ανάµνησης και πως συνδέεται µε το σωκρατικό έλεγχο; 8. Ποια είναι τα είδη της γνώσης σύµφωνα µε τον Πλάτωνα και ποια τα χαρακτηριστικά τους; 9. Ποια είναι η κεντρική ιδέα της θεωρίας των ιδεών του Πλάτωνα; 10. Με ποιο τρόπο ο Πλάτων αποδεικνύει την ύπαρξη των ιδεών; 11. Ποια η σχέση ιδεών και αισθήσεων; 12. Ποια είναι η πορεία της ψυχής σύµφωνα µε τον Πλάτωνα; 13. Ποια είναι η σχέση νόησης και των ιδεών; 14. Ποια είναι τα µέρη της ψυχής και πως συνδέονται µε την κοινωνική διαστρωµάτωση της ιδανικής πολιτείας του Πλάτωνα; 15. Ποιες είναι οι τρεις τάξεις και πως συνδέονται µε τη θεωρία περί αρετής; 16. Ποια είναι η σχέση ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας κατά τον Πλάτωνα; 17. Ποιος είναι ο σκοπός της πολιτείας και πως επιτυγχάνεται κάτι τέτοιο; 18. Πως συνδέεται η ηθική θεωρία του Πλάτωνα µε τη θεωρία των ιδεών;