27ste FORUM ALCOHOL

EN DRUGS ONDERZOEK

(FADO) 2017

PROGRAMMA & ABSTRACTS

GEORGANISEERD DOOR:Trimbos-instituutIVOAmsterdam Institute for Addiction Research (AIAR)

MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:Ministerie van VWS

23 november 2017 Zaalverhuur 7, Boothstraat 7, UTRECHT

2

INHOUD

INLEIDING ................................................................................................................................................................................... 3

PROGRAMMA 27ste FADO: 23 november 2017 ...................................................................................................... 4

ABSTRACTS ................................................................................................................................................................................ 8

1. Beloningsgevoeligheid in het brein bij verslaving .......................................................................................................................... 8

2. Neuromodulatie als add-on behandeling bij alcoholverslaving ...................................................................................................... 9

3. Transcranial Direct Current Stimulation (tDCS) for the treatment of nicotine addiction ................................................................. 10

4. Omgeving ondersteunende verslavingszorg: tijd voor een paradigma shift? ................................................................................. 11

5. Agonistische behandeling van cocaïneafhankelijkheid .................................................................................................................. 12

6. E-mental health in de verslavingszorg: effectiviteit, aanbod en ambities ....................................................................................... 13

7. Blootstelling aan ouderlijk drinkgedrag medieert de associatie tussen ouderlijk alcoholgebruik en het alcoholgebruik van jongeren 14

8. Compulsive Social Media Use: the Role of Internet-Specific Parenting ......................................................................................... 15

9. Identificatie en functionele interpretatie van genetische loci voor middelengebruik en verslaving ................................................. 16

10. Do parental alcohol-specific rules also influence adolescents’ tobacco and cannabis use? ............................................................. 17

11. Rookvrije Ouders: Implementatie van een effectief stoppen-met-roken programma voor ouders ................................................. 18

12. Genome-wide association study of lifetime cannabis use ............................................................................................................. 19

13. Partydrugsgebruik in het studentenleven: een kijkje in de context van het gebruik en de relatie met studiemotivatie en –prestatie 20

14. Jongeren en “comazuipen”: hun eigen perspectief ...................................................................................................................... 21

15. Doeltreffendheid van op jongeren gericht alcoholbeleid ............................................................................................................... 22

16. Persona’s in middelengebruik ....................................................................................................................................................... 23

17. Problemen met gamen: Een nieuw fenomeen in de jeugdverslavingszorg .................................................................................... 24

18. The Impact of Compulsive Social Media Use on Adolescents’ School Grades, Life-Satisfaction, Self-Esteem and Social Competence 25

19. Problematisch alcoholgebruik bij mensen met een licht verstandelijke beperking .......................................................................... 26

20. Randvoorwaarden voor een leefstijlinterventie voor mensen met een lage sociaaleconomische status: een Delphi-studie............. 27

21. Hoge prevalentie van psychosociale problemen bij mannen die seks hebben met mannen met veel seksueel risico gedrag .......... 28

22. NPS gebruikers in Nederland in Europees perspectief ................................................................................................................... 29

23. Verkenning 4-FA VERVALLEN ...................................................................................................................................................... 30

24. Coffeeshops en beleid: ontwikkelingen 2016 ............................................................................................................................... 31

25. Case series study met multiple baseline naar Schematherapie bij Alcoholafhankelijkheid en Borderline-persoonlijkheidsstoornis ... 32

26. Connection: het versterken van de netwerken rondom een gebruiker om de gebruiker te motiveren tot minder gebruik

en/of het zoeken van hulp ........................................................................................................................................................... 33

27. Recovery pathways and societal responses in the UK, Netherlands and Belgium (REC-PATH)....................................................... 34

28. PACT-studie: Behandelmotivatie en alliantie als voorspeller voor klachtenverloop in de jeugdpsychiatrie en –verslavingszorg ....... 35

29. Het verbeteren van zorg voor ouders met een verslaving ............................................................................................................. 36

3

INLEIDING

Het FADO is hét nationale platform voor de presentatie van onderzoek naar het gebruik van alcohol en drugs en naar ander gedrag met een verslavingsrisico. Het FADO is er voor en door onderzoekers, maar is ook interessant voor hulpverleners en beleidsmakers.Op het FADO2017 zijn er voor het eerst twee keynote lezingen. Aan elke keynote lezing is een mini-symposium gekoppeld met sprekers die door de FADO-programmacommissie zijn gevraagd. De presentaties in de mini-symposia sluiten aan bij het thema’s uit de keynote lezingen! In totaal zijn er 30 presentaties.De keynotelezing van Prof.dr. Anneke Goudriaan (Arkin en AMC-UvA) gaat in op de vraag wat neurobiologisch onderzoek of onderzoek naar werkingsmechanismen kunnen toevoegen aan de praktijk. Hoe en waarom wordt dit type onderzoek uitgevoerd, en wat is het nut ervan op korte en lange termijn? Zijn er al voorbeelden van toepassingen van neurowetenschap voor de behandeling of preventie van verslaving? Aan bod komt welk soort studies nodig zijn om een brug te slaan tussen fundamenteel onderzoek en klinisch onderzoek. In het Symposium A: Neurobiologisch verslavingsonderzoek: stand van zaken en implicaties voor de praktijk komen aan de orde: verschillen in de beloningsgevoeligheid van het brein bij personen met en zonder een verslaving; het inzetten van neuromodulatie technieken bij de behandeling van alcoholverslaving en de behandeling van nicotineverslaving met behulp van transcranial Direct Current Stimulation (tDCS). De keynotelezing van Dr. Peter Blanken (Brijder-PARC) gaat in op de nieuwe Mulitdisciplinaire Richtlijn Stoornissen Niet-Opioïde Drugs die zich in de autorisatiefase bevindt. Deze richtlijn richt zich op de (vroeg)diagnostiek, behandeling en herstelondersteunende zorg voor patiënten met een verslaving aan cannabis, cocaïne, amfetamine, ecstasy, GHB en benzodiazepines.

In het Symposium B: Nieuwe ontwikkelingen in behandeling en onderzoek komen aan de orde: oproep om meer aandacht in de behandeling te geven aan de sociale omgeving van de verslaafde; de agonistische behandeling van cocaïneafhankelijkheid en de effectiviteit en het aanbod van E-mental health in de verslavingszorg. In de vier middag-parallelsessies worden presentaties gegeven over o.a. de volgende onderwerpen: - de invloed van het drinkgedrag van ouders op dat van hun kinderen; - de invloed die ouders kunnen uitoefenen op het sociale media-gedrag van hun kinderen; - de genetische varianten die een rol spelen bij het ontstaan van middelengebruik en verslavingen; - de implementatie van een effectief Stoppen-Met-Roken programma voor ouders; - partydruggebruik door studenten; - hoe jongeren ‘comazuipen’ ervaren; - de problemen van gameverslaafde jongeren; - de invloed van compulsief sociale media-gebruik op het sociale leven van adolescenten; - problematisch alcoholgebruik bij mensen met een licht verstandelijke beperking; - gebruikers van Nieuwe Psychoactieve Middelen (NPS) in Nederland; - schematherapie bij alcoholafhankelijkheid en borderline-persoonlijkheidsstoornis; - het verbeteren van zorg voor ouders met een verslaving.

Wij wensen u een aangenaam FADO toe!

De programmacommissie:Drs. Toine Ketelaars (Trimbos-instituut); Prof. dr. Anneke Goudriaan (AIAR); Drs. Fons Kok; Dr. Margriet van Laar (Trimbos-instituut); Ir. Elske Wits (IVO).

Algemene logistieke ondersteuning: Daniëlle Branderhorst en Birgit Vogels (Trimbos-instituut).

4

PROGRAMMA 27ste FADO: 23 november 2017

OCHTEND Plenair

Zaal KerkzaalDagvoorzitter Dr. Margriet van Laar (Trimbos-instituut)

09.15 - 09.45 Inschrijving 09.45 - 09.50 Opening door Dr. Margriet van Laar (Trimbos-instituut)09.50 - 10.25 Keynotelezing 1: Bridging the gap: Nut en noodzaak van neurobiologisch

onderzoek voor de praktijk van de verslavingszorg. door Prof. dr. Anneke Goudriaan (Arkin en AMC-UvA)

10.25 - 11.00 Keynotelezing 2: De nieuwe Mulitdisciplinaire Richtlijn Stoornissen Niet-Opioïde Drugs. door Dr. Peter Blanken (Brijder-PARC)

11.00 - 11.10 Discussie11.10 - 11.30 Koffie

Twee ochtend minisymposia

Symposium A Neurobiologisch verslavingsonderzoek: stand van zaken en implicaties voor de praktijk

Zaal KerkzaalSessievoorzitter Prof. dr. Anneke Goudriaan

11.30 - 11.45 1. Dr. Maartje Luijten (Radboud) Beloningsgevoeligheid in het brein bij verslaving.

11.45 - 11.55 Discussie met zaal11.55 - 12.10 2. Renée Schluter MSc. (UvA)

Neuromodulatie als add-on behandeling bij alcoholverslaving.12.10 - 12.20 Discussie met zaal12.20 - 12.35 3. Ilse Verveer MSc. (EUR)

Transcranial Direct Current Stimulation (tDCS) for the treatment of nicotine addiction.

12.35 - 12.45 Discussie met zaal

5

Symposium B Nieuwe ontwikkelingen in behandeling en onderzoekZaal Grote zolderSessievoorzitter Drs. Fons Kok

11.30 - 11.45 4. Dr. Eric Blaauw (Hanzehogeschool) Omgeving ondersteunende verslavingszorg: tijd voor een paradigma shift?

11.45 - 11.55 Discussie met zaal11.55 - 12.10 5. Dr. Mascha Nuijten (Brijder-PARC)

Agonistische behandeling van cocaïneafhankelijkheid.12.10 - 12.20 Discussie met zaal12.20 - 12.35 6. Dr. Matthijs Blankers (Trimbos-instituut)

E-mental health in de verslavingszorg: effectiviteit, aanbod en ambities.12.35 - 12.45 Discussie met zaal

12.45 - 13.30 LUNCH

Zaal Kerkzaal13.30 - 13.40 Intermezzo

Dr. Walther Tibosch (Novadic-Kentron) over Verslavingskunde Nederland i.o.

MIDDAG Vier parrallelsessies met vijf of zes voordrachten per sessie

Presentatie 15 minuten per voordrachtDiscussie 5 minuten per voordracht

Sessie 1 Ouders en/of genen in the lead?Voorzitter Prof.dr. Anneke Goudriaan (UvA)Zaal Kerkzaal

13.45 - 14.05 7. Koen Smit, MSc (Trimbos-instituut) Blootstelling aan ouderlijk drinkgedrag medieert de associatie tussen ouderlijk alcoholgebruik en het alcoholgebruik van jongeren.

14.05 - 14.25 8. Dr. Ina Koning (UU) Compulsive Social Media Use; the Role of Internet-Specific Parenting.

14.25 - 14.45 9. Andries Marees, MSc (UvA) Identificatie en functionele interpretatie van genetische loci voor middelen-gebruik en verslaving.

14.45 - 15.15 Thee15.15 - 15.35 10. Dr. Ina Koning (UU)

Do parental alcohol-specific rules also influence adolescents’ tobacco and cannabis use?

6

15.35 - 15.55 11. Tessa Scheffers-van Schayck, MSc (Trimbos-instituut) Rookvrije Ouders: Implementatie van een effectief stoppen-met-roken programma voor ouders.

15.55 - 16.15 12. Joëlle Pasman, MSc (Radboud) Genome-wide association study of lifetime cannabis use.

Sessie 2 Jongeren en risicogedragVoorzitter Dr. Maartje Luijten (Radboud)Zaal Grote zolder

13.45 - 14.05 13. Dr. Arne van den Bos (Hanzehogeschool) Partydrugsgebruik in het studentenleven: een kijkje in de context van het ge-bruik en de relatie met studiemotivatie en – prestatie.

14.05 - 14.25 14. Nienke de Wit, MSc (IVO) Jongeren en “comazuipen”: hun eigen perspectief.

14.25 - 14.45 15. Drs. Annelies Kruize (Intraval) Doeltreffendheid van op jongeren gericht alcoholbeleid.

14.45 - 15.15 Thee15.15 - 15.35 16. Drs. Martha de Jonge (Trimbos-instituut)

Persona’s in middelengebruik.15.35 - 15.55 17. Dr. Evelien van der Schee (Brijder)

Problemen met gamen: Een nieuw fenomeen in de jeugdverslavingszorg.15.55 - 16.15 18. Dr. Regina van den Eijnden (UU)

The Impact of Compulsive Social Media Use on Adolescents’ School Grades, Life-Satisfaction, Self-Esteem and Social Competence.

Sessie 3 Speciale groepen + Drugs in ontwikkelingVoorzitter Dr. Elske Wits (IVO)Zaal Spiegelzaal

13.45 - 14.05 19. Irene van der Linden (Tactus) Problematisch alcoholgebruik bij mensen met een licht verstandelijke beperking

14.05 - 14.25 20. Dr. Gera Nagelhout (IVO) Randvoorwaarden voor een leefstijlinterventie voor mensen met een lage soci-aaleconomische status: een Delphi-studie

14.25 - 14.45 21. Roel Achterbergh, MD (GGD Amsterdam) Hoge prevalentie van psychosociale problemen bij mannen die seks hebben met mannen met veel seksueel risico gedrag

14.45 - 15.15 Thee15.15 - 15.35 22. Dr. Ton Nabben (UvA)

NPS gebruikers in Nederland in Europees perspectief15.35 - 15.55 23. Laura Nijkamp MSc (Trimbos-instituut)

Verkenning 4-FA VERVALLEN.

7

15.55 - 16.15 24. Ralph Mennes, MSc (Intraval) Coffeeshops en beleid: ontwikkelingen 2016

Sessie 4 Nieuwe wegen in de zorgVoorzitter Dr. Guus Cruts (Trimbos-instituut)Zaal Kleine zolder

13.45 - 14.05 25. Drs. Michiel Boog (Antes) Case series study met multiple baseline naar Schematherapie bij Alcoholafhankelijkheid en Borderline-persoonlijkheidsstoornis

14.05 - 14.25 26. Drs. Carlien Dusseldorp (Hanzehogeschool) Connection: het versterken van de netwerken rondom een gebruiker om de gebruiker te motiveren tot minder gebruik en/of het zoeken van hulp

14.25 - 14.45 27. Thomas Martinelli, MSc (IVO) & Lore Bellaert, MSc Recovery pathways and societal responses in the UK, Netherlands and Belgium (REC-PATH)

14.45 - 15.15 Thee15.15 - 15.35 28. Drs. Patty van Benthem (Brijder)

PACT-studie: Behandelmotivatie en alliantie als voorspeller voor klachtenverloop in de jeugdpsychiatrie en –verslavingszorg

15.35 - 15.55 29. Dr. Anke Snoek (UM) Het verbeteren van zorg voor ouders met een verslaving

16.20 - 17.20 MEET & GREET

8

ABSTRACTS

Hieronder treft u per sessie de abstracts aan.

Mini-Sympossium A: NEUROBIOLOGISCH VERSLAVINGSONDERZOEK: STAND VAN ZAKEN EN IMPLICATIES VOOR DE PRAKTIJK

1. Beloningsgevoeligheid in het brein bij verslaving

Dr. Maartje Luijten

Radboud UniversiteitBehavioural Science InstitutePostbus 91046500 HE NijmegenT (024) 361 00 82E m.luijten@pwo.ru.nl

Trefwoorden: Hersenen; verslaving; belonings-processen

ImportanceDisrupted reward processing, mainly driven by striatal dysfunction, is a key characteristic of addictive behaviors. However, functional magnetic resonance imaging (fMRI) studies have reported conflicting results, with both hypoactivations and hyperactivations during anticipation and outcome notification of monetary rewards in addiction.

ObjectiveTo determine the nature and direction of reward-processing disruptions during anticipation and outcome notification of monetary rewards in individuals with addiction using image-based meta-analyses of fMRI studies.

Data sourcesRelevant publications were identified searching PubMed (inclusion until March 2015) using the following terms: reward, fMRI, substance use, cocaine, cannabis, opiates, alcohol, nicotine, smokers, gambling, gamblers, gaming, and

gamers. Authors of included articles were contacted to obtain statistical fMRI maps.

Main Outcomes and Measures Group differences (individuals with addiction vs control individuals) in reward-related brain activation during reward anticipation and outcome using fMRI (planned before data collection).

ResultsTwenty-five studies were included in the meta-analysis, representing 643 individuals with addictive behaviors and 609 healthy control individuals. During reward anticipation, individuals with substance and gambling addictions showed decreased striatal activation compared with healthy control individuals. During reward outcome, individuals with substance addiction showed increased activation in the ventral striatum, whereas individuals with gambling addiction showed decreased activation in the dorsal striatum compared with healthy control individuals.

Conclusions and RelevanceStriatal hypoactivation in individuals with addiction during reward anticipation and in individuals with gambling addiction during reward outcome is in line with the reward-deficiency theory of addiction. However, the combination of hypoactivation during reward anticipation and hyperactivation during reward outcome in the striatum of individuals with substance addiction may be explained using learning-deficit theory.

9

2. Neuromodulatie als add-on behandeling bij alcoholverslaving

Renée Schluter, MScDr. Ruth van HolstProf. dr. Anneke Goudriaan

Academic Medical CenterDepartment of Psychiatry and Amsterdam Institute for Addiction ResearchUniversity of AmsterdamPostbus 22660 1100 DD AmsterdamT (020) 891 36 28E r.s.schluter@amc.uva.nl

Trefwoorden: Alcoholverslaving; behandeling; neuromodulatie

De huidige behandeling van alcohol afhankelijkheid is matig succesvol met terugval percentages over de 50% binnen het eerste jaar na behandeling. In een poging de huidige behandeling te verbeteren zijn neuromodulatie technieken, zoals hoogfrequente repetitieve transcraniële magnetische stimulatie (HF-rTMS), in de afgelopen jaren populair geworden. Met deze techniek wordt de activiteit van het gestimuleerde hersengebied veranderd. Een veel gekozen hersengebied in het verslavingsonderzoek is de dorsolaterale prefrontale cortex (DLPFC). Voorgaand onderzoek heeft aangetoond dat al na één sessie van HF-rTMS boven de DLPFC de hunkering naar alcohol of drugs afneemt met een medium effectgrootte [d=0.48]. Echter, studies die het effect van meerdere HF-rTMS sessies op hunkering onderzoeken zijn schaars en leveren tot nu toe inconsistente resultaten op. Bovendien zijn er nog geen studies die het effect van meerdere HF-rTMS sessies op terugval op de langere termijn onderzoeken. Ook zijn de effecten van deze sessies op neurocognitieve en neurobiologische processen grotendeels

onbekend. Tijdens deze presentatie zal ik de opzet van een gerandomiseerde placebo-gecontroleerde studie naar het effect van tien HF-rTMS sessies als aanvulling op de standaard behandeling voor alcohol afhankelijkheid bespreken. In deze studie wordt zowel gekeken naar klinische uitkomstmaten zoals terugval en hunkering, maar ook naar neurocognitief functioneren en hersenfunctie.

10

3. Transcranial Direct Current Stimulation (tDCS) for the treatment of nicotine addiction

Ilse Verveer, MScProf. dr. Ingmar FrankenDr. Daniëlle Remmerswaal

Department of PsychologyEducation and Child studiesErasmus University RotterdamPO Box 17383000 DR RotterdamT (010) 408 95 88E verveer@essb.eur.nl

Trefwoorden: Nicotine verslaving; behandeling; neuromodulatie

Nicotine addiction is a persistent neuropsychological disease that is difficult to treat. Nicotine causes changes in neuronal circuits that are related to reward processing and cognitive control functioning. These brain adaptations lead to more (automatic) attention towards cigarettes and less control over craving, which makes it challenging to quit smoking. Non-invasive neuromodulation techniques have the ability to modulate membrane potentials in the brain, and may therefore provide a promising new treatment intervention in addiction.

The current study particularly focussed on the effects of transcranial Direct Current Stimulation (tDCS) in nicotine addiction. We hypothesized that this electrical neuromodulation device applied over the dorsolateral prefrontal cortex (DLPFC) would enhance cognitive control functioning, which in turn would lead to less craving and cigarette consumption. Previous studies showed that tDCS indeed decreased (cue-induced) craving and smoking. However, little research has been done on the working mechanism behind the effects of tDCS on actual

cigarette consumption. For example, it remains unclear how long the effects of tDCS last and which factors modulate the effect.

In this study, sixty smokers received three twice-daily tDCS sessions (real or sham) in one week. To measure the working mechanism behind the effects of tDCS, behavioural and electrophysiological measures (ERPs) of inhibitory control and risky decision making were measured before and after the intervention week, and at three months follow-up. In addition, participants installed an application on their mobile phone, in order to measure cigarette consumption, craving and mood four times a day by means of Ecological Momentary Assessments (EMA).

It is expected, that repetitive tDCS is related to less craving and cigarette consumption right after the intervention week and at three months follow-up as compared to baseline (the week before tDCS). We hypothesize that this will be associated with enhanced inhibitory control and less risky decision-making as measured by both behavioural and electrophysiological measures.

11

Mini-Symposium B: NIEUWE ONTWIKKELINGEN IN BEHANDELING EN ONDERZOEK

4. Omgeving ondersteunende verslavingszorg: tijd voor een paradigma shift?

Dr. Eric Blaauw

Hanzehogeschool GroningenPostbus 80039702 KA GroningenT (06) 57 58 89 68E r.w.blaauw@pl.hanze.nl

Trefwoorden: Verslavingszorg; sociale omgeving

Vanuit de definitie van een stoornis in het gebruik van middelen richt de verslavingszorg en veel onderzoek zich op de verslaafde persoon. Hoewel de DSM classificatie ook last voor de omgeving behelst, wordt nauwelijks aandacht besteed aan mensen in de omgeving van een persoon met een stoornis in het gebruik van middelen. De vraag is of dit juist is.

Uit de literatuur blijkt dat kinderen en partners van mensen met een stoornis in het gebruik van middelen kampen met tal van problemen, waaraan weinig aandacht wordt besteed in de zorg en onderzoek. Vanuit de huidige hersenziekte visie op verslaving is de aandacht voor sociale componenten van verslaving zelfs geheel verdwenen en krijgt ook zingeving geen aandacht. Effectieve behandelvormen zoals de CRA en RACT benadrukken echter de rol van de omgeving voor effectieve zorg.

De conclusie is dan ook dat de omgeving meer moet worden betrokken in de zorg en in onderzoek en dat het dus tijd is voor een paradigmashift.

12

5. Agonistische behandeling van cocaïneafhankelijkheid

Dr. Mascha Nuijten

Brijder-PARCZoutkeetsingel 402512 HN Den HaagT (088) 358 20 34E mascha.nuijten@gmail.com

Trefwoorden: Cocaïne; verslaving; substitutiebe-handeling

Agonistische substitutiebehandelingen in de verslavingszorg beogen het schadelijke en ongecontroleerde middelengebruik te vervangen door medische gecontroleerd en (relatief) veilig gebruik, waardoor het verslavingsgedrag stabiliseert. De behandeling richt zich hierbij op harm reductie en abstinentie van het middelengebruik is niet persé het uiteindelijke doel.

Agonistische substitutiebehandelingen zijn al jaren bewezen effectief voor een selecte groep van verslavingen, met name nicotine en heroïne. Hoewel er twijfels bestaan over de haalbaarheid van een agonistische behandeling bij de verslaving aan cocaïne, laten diverse onderzoeken, waaronder de Nederlandse CATCH-studie, zien dat een medicamenteuze behandeling met indirecte dopamine-agonisten tot succesvolle behandelresultaten kunnen leiden, bijvoorbeeld in termen van een toename in abstinente dagen. Een kort overzicht van deze studies en de onderzochte agonisten, alsmede overwegingen rondom agonistische substitutiebehandelingen zullen in de presentatie worden besproken.

13

6. E-mental health in de verslavingszorg: effectiviteit, aanbod en ambities

Dr. Matthijs Blankers

Trimbos-instituutPostbus 7253500 AS UtrechtT (06) 11 78 52 70E mblankers@trimbos.nl

Trefwoorden: e-mental health; verslavingszorg

In deze presentatie wordt aan de hand van vier vragen een beknopt overzicht geboden rond het gebruik van e-mental health in de verslavingszorg. Wat werkt, hoe werkt het en voor wie? Hoe maken we inzichtelijk wat we inhoudelijk doen? Hoe onderscheiden we het beste aanbod? Hoe maken we het beste aanbod zo goed mogelijk beschikbaar? Naast het bespreken van de huidige stand van zaken rond deze vier thema’s blikken we ook vooruit naar de toekomst. Welke ambities zijn er en hoe kunnen we die waarmaken? In de discussie die volgt op deze presentatie wordt u uitgenodigd om zelf ook te reflecteren op de (on)mogelijkheden van e-mental health in de verslavingszorg.

14

Middagsessie 1 OUDERS EN/OF GENEN IN THE LEAD?

7. Blootstelling aan ouderlijk drinkgedrag medieert de associatie tussen ouderlijk alcoholgebruik en het alcoholgebruik van jongeren

Koen Smit, MScDr. Roy OttenDr. Carmen Voogt Dr. Marloes Kleinjan Prof. dr. Rutger EngelsDr. Emmanuel Kuntsche

Trimbos-instituutPostbus 7253500 AS UtrechtT (06) 25 11 52 12 E ksmit@trimbos.nl

Trefwoorden: Ouderlijk drinkgedrag; blootstel-ling aan alcoholgebruik; alcoholgebruik onder jongeren

InleidingConsistente bevindingen laten zien dat er een verband is tussen ouderlijk alcoholgebruik en het alcoholgebruik van kinderen.

VraagstellingIs er een direct verband tussen het alcoholgebruik van ouders en jongeren in de leeftijd van 10 tot 13 jaar? In hoeverre medieert de mate van blootstelling aan het drinkgedrag van ouders het verband tussen ouderlijk alcoholgebruik en het alcoholgebruik van jongeren?

MethodeIn vijf verschillende provincies in Nederland werden families geworven vanaf 104 random geselecteerde basisscholen. Jongeren (N=755, Mleeftijd=11.27 jaar, 45.8% jongens) en hun moeders (N=755) namen deel aan de studie.

Moeders rapporteerden de hoeveelheid en frequentie van het alcoholgebruik van zichzelf en van de vader. Jongeren rapporteerden hoe vaak ze hun ouders zagen drinken en hun eigen (lifetime) alcoholgebruik. Met één structureel vergelijkingsmodel (SEM) werden directe en indirecte paden getoetst tussen ouderlijk alcoholgebruik, blootstelling en het alcoholgebruik van jongeren.

ResultatenHet alcoholgebruik van vader was negatief geassocieerd met het alcoholgebruik van jongeren (B=-.124 p=.013). Deze associatie was niet significant voor alcoholgebruik van moeder (B=.050, p=.247). Een positief indirect effect liet zien dat blootstelling aan het drinkgedrag van vader het verband tussen ouderlijk alcoholgebruik en het alcoholgebruik van de jongere medieerde (B=.062, p<.001). Dit resultaat was niet significant voor het alcoholgebruik van moeders (B=.033, p=.099) en verschilde niet tussen jongens en meisjes.

ConclusieOuderlijk alcoholgebruik was geassocieerd met meer expliciete blootstelling aan alcoholgebruik, wat vervolgens de kans op alcoholgebruik onder jongeren vergrootte. Dit effect werd gevonden voor zowel jongens als meisjes en was het meest robuust voor het alcoholgebruik van vaders.

15

8. Compulsive Social Media Use: the Role of Internet-Specific Parenting

Dr. Ina M. KoningDr. Margot PeetersProf. dr. Catrin FinkenauerDr. Regina J.J.M. van den Eijnden

Utrecht University Heidelberglaan 1 3584 CS Utrecht T (06) 29 37 33 51E i.koning@uu.nl

Trefwoorden: Internet-specific parenting; com-pulsive social media use; moderation

AimsRecent cross-sectional research suggests that parental alcohol-specific rule-setting is not only linked to lower levels of adolescent alcohol use, but also to lower levels of adolescent tobacco and cannabis use. The aim of the current study was to longitudinally examine the direct and indirect effects (via alcohol use) of parental alcohol-specific rule-setting on adolescent tobacco and cannabis use. Based on the gateway hypothesis, we expected parental alcohol-specific rules to affect adolescent tobacco and cannabis use through adolescent alcohol use.

MethodsA three-wave longitudinal design including 906 adolescents (Mage =13.51 years, SD=0.60) was used to apply zero-inflated Poisson models (ZIP).

ResultsStricter alcohol-specific rules at T1 predicted lower incidence and prevalence rates of cigarette (life-time: β=-0.20, p<.00; current: β=-0.21, p=.04) and cannabis use (monthly: β=-0.43, p=.02; yearly: β=-0.28, p=.19) at T3. This direct effect was no longer significant when alcohol use at T1 was controlled for. Moreover, a test of indirect effects demonstrated a significant indirect effect of alcohol-specific rules on tobacco and cannabis use via monthly alcohol use.

ConclusionsThe current study demonstrated that parents who set strict rules regarding alcohol may not only reduce alcohol but subsequently also other substance use such as tobacco and cannabis in their children. The use of alcohol serves as a gateway to involvement in cigarette and cannabis use.

16

9. Identificatie en functionele interpretatie van genetische loci voor middelengebruik en verslaving

Andries T. Marees, MSc Dr. Eric R. Gamazon Dr. Florence Vorspan Josh Fingal BScProf. dr. Wim van den BrinkProf. dr. Henry R. KranzlerProf. dr.Lindsay Farrer Prof. dr. Joel GelernterProf. dr. Eske M. Derks

Academisch Medisch CentrumUniversiteit van Amsterdam Meibergdreef 91105 AZ Amsterdam T (06) 21 62 69 99 E a.t.marees@amc.uva.nl

Trefwoorden: Middelengebruik; verslaving; genetica

InleidingRecente grootschalige genoom-wijde associatie studies (GWAS) hebben associaties gevonden tussen genetische varianten en verschillende middelengebruik gerelateerde fenotypen. Echter, tot op heden is er nog weinig bekend over de functionele/biologische mechanismen die door deze genetische varianten beïnvloed worden. Het doel van deze studie is om op basis van bestaande GWAS gegevens additionele genetische varianten te identificeren en om te onderzoeken via welke mechanismen, en in welke (hersen)weefsels, ze hun invloed uitoefenen.

MethodeDeze studie onderzocht de rol van genetische varianten die gen expressie beïnvloeden in specifieke weefsels (eQTLs). eQTLs op basis van 10 hersenweefsels en bloed werden geselecteerd uit een aantal reeds uitgevoerde GWAS naar middelengebruik gerelateerde fenotypen. Geïncludeerde fenotypen waren: alcohol consumptie (N=70.460), sigaretten per dag (CPD; N=38.181), huidig vs. ex-roker (N=41.278), leeftijd initiatie roken (N=24.114), ooit roker (N=74.035), cocaïne verslaving (N=4.769), cannabis verslaving (N=12.168), en cannabis gebruik (ooit vs. nooit) (N=32.330).

ResultatenWe vonden 24 nieuwe eQTLs welke een invloed hadden op: alcohol consumptie, CPD, huidig vs. ex-roker, cocaïne verslaving, en cannabis verslaving. Deze eQTLs beinvloeden de expressie van genen in verschillende weefsels. Deze “functioneel relevante” genen kwamen vaak niet overeen met de meest nabijgelegen genen van de eQTLs. Functionele interpretatie van de eQTLs geassocieerd met CPD bijvoorbeeld, liet zien dat deze eQTLs expressie van de genen CHRNA3 en CHRNA5 in de frontale cortex en striatale hersenweefsels beïnvloeden.

ConclusieVia de identificatie en functionele interpretatie van nieuwe genetische varianten hebben we een beter inzicht verkregen in de onderliggende biologie van middelengebruik/verslaving.

17

10. Do parental alcohol-specific rules also influence adolescents’ tobacco and cannabis use?

Dr. Ina M. KoningDr. Zeena HarakehDr. Margreet de Looze

Utrecht University Heidelberglaan 13584 CS Utrecht T (06) 29 37 33 51E i.koning@uu.nl

Trefwoorden: Alcohol-specific rules; smoking; cannabis

AimsRecent cross-sectional research suggests that parental alcohol-specific rule-setting is not only linked to lower levels of adolescent alcohol use, but also to lower levels of adolescent tobacco and cannabis use. The aim of the current study was to longitudinally examine the direct and indirect effects (via alcohol use) of parental alcohol-specific rule-setting on adolescent tobacco and cannabis use. Based on the gateway hypothesis, we expected parental alcohol-specific rules to affect adolescent tobacco and cannabis use through adolescent alcohol use.

MethodsA three-wave longitudinal design including 906 adolescents (Mage =13.51 years, SD=0.60) was used to apply zero-inflated Poisson models (ZIP). Rules on cigarette and cannabis use were not assessed and were as such not taken into account.

ResultsStricter alcohol-specific rules at T1 predicted lower incidence and prevalence rates of cigarette (life-time: β=-0.20, p<.00; current: β=-0.21, p=.04) and cannabis use (monthly: β=-0.43, p=.02; yearly: β=-0.28, p=.19) two years later (T3). This direct effect was no longer significant when alcohol use at T1 was controlled for. Moreover, a test of indirect effects demonstrated a significant indirect effect of alcohol-specific rules at T1 on tobacco and cannabis use at T3 via monthly alcohol use at T2.

ConclusionsThe current study demonstrated that parents who set strict rules regarding alcohol may not only reduce alcohol but subsequently also other substance use such as tobacco and cannabis in their children. Thus, targeting the prevention of alcohol use, which appears to serve as a gateway, also affects the involvement in other substances.

18

11. Rookvrije Ouders: Implementatie van een effectief stoppen-met-roken programma voor ouders

Tessa Scheffers-van Schayck, MScDr. Marloes KleinjanDr. Roy OttenProf. dr. Rutger Engels

Trimbos-instituutPostbus 7253500 AS UtrechtT (06) 47 92 55 27 E tscheffers@trimbos.nl

Trefwoorden: Stoppen met roken; ouders; effectiviteits-implementatie hybrid onderzoeks-design

InleidingUit Nederlands onderzoek blijkt dat telefonische coaching een effectief stoppen-met-roken programma voor ouders is. Echter, deze telefonische coaching is tot nog toe alleen in een gecontroleerde omgeving onderzocht. Daarnaast is het onbekend hoe ouders in contact kunnen komen met deze coaching. Daarom wordt in dit huidige onderzoek gekeken naar de (kosten)effectiviteit van de telefonische coaching in de dagelijkse praktijk en via welke implementatiekanalen deze coaching in Nederland geïmplementeerd kan worden.

MethodeIn dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van een hybrid onderzoeksdesign waarbij zowel een RCT (effectiviteitsvraag) als een procesevaluatie (implementatievraag) wordt uitgevoerd. Rokende ouders worden via twee implementatiekanalen geworven: zorgprofessionals (medische en jeugdgezondheidszorg) en massamedia (basisscholen en sociale media). Deelnemende ouders vullen twee online vragenlijsten in (baseline en 3 maanden na start interventie) en

worden op basis van toeval toegewezen aan één van de twee condities: telefonische coaching (interventieconditie) of zelfhulpbrochure (controle conditie). Voor de procesevaluatie worden meerdere aspecten onderzocht, waaronder fidelity. Zowel kwantitatieve als kwalitatieve data worden verzameld bij ouders, implementatiekanalen en stoppen-met-roken coaches.

Resultaten en discussieVoorlopige resultaten laten zien dat medische zorgprofessionals het fijn vinden om ouders op een tijds- en gebruiksvriendelijke manier door te kunnen verwijzen naar effectieve stoppen-met-roken ondersteuning. Wel hebben ze meerdere contactmomenten nodig om ouders te motiveren te stoppen met roken. Basisscholen blijken geen succesvol implementatiekanaal te zijn, aangezien het responspercentage van ouders laag is (.1%) en basisscholen aangeven dat het niet hun taak is om dit onderwerp onder de aandacht te brengen. Resultaten van de RCT zijn nog niet bekend.

19

12. Genome-wide association study of lifetime cannabis use

Joëlle A. Pasman,MScDr. Karin J.H. VerweijSven Stringer, MScDr. Zachary GerringProf. dr. Eske DerksProf. dr. Jacqueline M. Vink

Radboud Universiteit Montessorilaan 36525 HR Nijmegen T (06) 30 64 82 24 E j.pasman@pwo.ru.nl

Trefwoorden: Cannabis; genetics

IntroductionCannabis use has been associated with various adverse (mental) health outcomes. Genetic make-up is an important factor in the etiology of lifetime cannabis use, with heritability estimates of approximately 45%. Genome-wide association studies (GWAS) have enabled us to make the first steps toward identifying specific genetic variants underlying cannabis use, but much is still left to be uncovered.

AimThe present study aims to detect genetic variants associated with lifetime cannabis use by conducting the largest GWAS meta-analysis to date.

MethodsThe meta-analysis includes data from the International Cannabis Consortium (N=35 297), 23andme (N=22 683), and the UK Biobank (N=126 785). Millions of common genetic variants (single-nucleotide polymorphisms, or SNPs) are regressed on survey data on lifetime cannabis use. We also perform gene-based tests, that combine signals from individual variants within meaningful units (genes).

Preliminary resultsSeveral genetic variants show a significant association with lifetime cannabis use. Findings include the CADM2 gene, that has previously been associated with lifetime cannabis use and risk behavior in general.

ConclusionThis study is the largest attempt to uncover the genetic etiology of cannabis use to date. The results have important implications for our understanding of the biological underpinnings of cannabis use. Findings will also provide opportunities for further research, focused on uncovering the (genetic) association of cannabis use with use of other substances and mental health phenotypes.

20

Middagsessie 2 JONGEREN EN RISICOGEDRAG

13. Partydrugsgebruik in het studentenleven: een kijkje in de context van het gebruik en de relatie met studiemotivatie en –prestatie

Dr. Arne van den Bos

Hanzehogeschool GroningenToegepaste Psychologie, Lectoraat Verslavingskunde Zernikeplein 23 T (06) 46 06 09 72 E a.van.den.bos@pl.hanze.nl

Trefwoorden: Partydrugs; studenten; studieprestatie

De laatste jaren zijn er tekenen van normalisering van het gebruik van drugs in het uitgaansleven van jongeren (Goossens & Van Hasselt, 2015). In dit onderzoek is gekeken naar de prevalentie en de context van partydrugsgebruik onder de studentenpopulatie in Groningen: wat gebruikt men, hoe komt men eraan en waar en met wie gebruikt men deze middelen? Ook is onderzocht of er mogelijke verbanden zijn tussen partydrugsgebruik en studievoortgang en -motivatie. Om bovenstaande vragen te beantwoorden, is medio 2017 een schriftelijke enquête - representatief voor de gehele studentenpopulatie - afgenomen bij 266 studenten op verschillende locaties in de stad Groningen.

Uit de resultaten kwam onder andere naar voren dat de meest gebruikte partydrug XTC is, gevolgd door amfetamine en cocaïne. Vergeleken met Nederlandse en Europese jongeren in het algemeen is het gebruik - net als bij andere Nederlandse studentenpopulaties - hoog onder Groningse studenten.

Qua context van gebruik valt onder andere op dat specifieke typen partydrugs gekoppeld zijn aan specifieke contexten. Zo worden XTC en 4FA – in tegenstelling tot bv. cocaïne - grotendeels op festivals gebruikt. De partydrugs zijn gemakkelijk te verkrijgen en worden veelal gedistribueerd binnen vriendengroepen. Met betrekking tot studievoortgang lijkt er een verband te bestaan met partydrugsgebruik; niet-gebruikers zijn vaker aanwezig op studieactiviteiten en hebben minder studievertraging. Een groot deel van de partydrugsgebruikers geeft tevens aan last te hebben van motivatie en concentratieproblemen daags na gebruik.

In de presentatie zal verder worden ingegaan op de resultaten en implicaties voor voorlichting en preventie worden besproken.

21

14. Jongeren en “comazuipen”: hun eigen perspectief

Nienke de Wit, MScDr. Barbara van StraatenDr. Gert-Jan MeerkerkProf. dr. Dike van de Mheen

IVO Heemraadssingel 1943021 DM Rotterdam T (06) 37 01 09 55 E nienke2508@hotmail.com

Trefwoorden: Jongeren; alcoholintoxicatie; kwalitatief

Inleiding Het aantal jongeren dat in het ziekenhuis terechtkomt met een alcoholintoxicatie is de afgelopen jaren gestegen. Onderzoek naar alcoholintoxicatie onder jongeren is voornamelijk kwantitatief, waardoor informatie over de omstandigheden van de intoxicatie en achtergrond van de jongeren mist. Dit kwalitatieve onderzoek geeft een belangrijke verdiepingsslag vanuit het perspectief van jongeren die in het ziekenhuis zijn opgenomen vanwege alcoholintoxicatie.

Vraagstelling Dit onderzoek geeft antwoord op de volgende vragen: 1. Onder welke omstandigheden vindt

alcoholintoxicatie bij jongeren plaats? 2. Welke achtergronden hebben de

geïnterviewde jongeren? 3. Welke risicofactoren hebben een mogelijke rol

gespeeld?

Methode Dit kwalitatieve onderzoek betreft: 1) literatuuronderzoek; en 2) semigestructureerde interviews met 15 jongeren tussen de 14 en 17 jaar die in het afgelopen jaar wegens een alcoholintoxicatie in het ziekenhuis zijn opgenomen.

Resultaten Voorlopige resultaten laten zien dat een alcoholintoxicatie voor jongeren zelf moeilijk te voorspellen is. In elk van de omstandigheden waren jongeren met vrienden en ging het om het drinken van sterk alcoholische dranken. De achtergronden van de jongeren varieerden van laag- tot hoogopgeleid. Het gebruik liep uiteen van een eerste keer proberen tot al langere tijd alcoholgebruik. Risicofactoren die mogelijk meespeelden zijn een positieve houding tegenover alcohol, het niet serieus nemen van de leeftijdsgrens van 18 jaar en een gebrek aan kennis over de gevolgen van alcoholgebruik. De respondenten geven daarnaast aan weinig voorlichting over alcohol te hebben gekregen.

22

15. Doeltreffendheid van op jongeren gericht alcoholbeleid

Drs. Annelies KruizeM. Sijtstra, MScDrs. B. Bieleman

Intraval Postbus 1781 9701 BT Groningen T (050) 313 40 52 E kruize@intraval.nl

Trefwoorden: alcoholbeleid; handhaving; gemeentes

Inleiding In 2013 is het toezicht op de Drank- en Horecawet (DHW) gedecentraliseerd naar gemeenten. De gemeenten zijn sindsdien de uitvoerder van het Nederlandse alcoholbeleid. Het verplichte Preventie- en Handhavingsplan is daarvan een voorbeeld. In opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) heeft INTRAVAL twee inventarisaties uitgevoerd naar de stand van zaken van deze plannen en het uitvoeren van het toezicht daarop. Daarnaast hebben we in samenwerking met Pro Facto in opdracht van de rekenkamercomissies van Achtkarspelen en Tytsjerksteradiel onderzoek gedaan naar de doeltreffendheid van het op jongeren gerichte alcoholbeleid in beide gemeenten.

Methode Voor de inventarisaties in opdracht van het ministerie van VWS hebben we bij vrijwel alle gemeenten in Nederland een enquête afgenomen. Hierin is onder meer ingegaan op de stand van zaken van het Preventie- en Handhavingsplan en de uitvoering van het toezicht. Het onderzoek voor de rekenkamercommissies bestond uit: bestudering van relevante documenten; interviews met sleutelinformanten; interviews met jongeren; en analyse van beschikbare kwantitatieve gegevens.

Resultaten In de presentatie gaan we eerst in op de algemeen landelijke situatie: het aantal gemeenten dat een Preventie- en Handhavingsplan heeft; de kwaliteit van deze plannen; en de stand van zaken wat betreft de uitvoering van het toezicht. Vervolgens besteden we aandacht aan de lokale situatie in enkele gemeenten, met name de doeltreffendheid van het beleid waarbij we onder meer dieper ingaan op het verloop van de uitvoering van het beleid en in welke mate het beleid doeltreffend is.

23

16. Persona’s in middelengebruik

Drs. Martha de Jonge

Trimbos-Instituut Postbus 7253500 AS UtrechtT (030) 295 93 29 E mjonge@trimbos.nl

Trefwoorden: persona’s; jongeren; middelenge-bruik

Preventieactiviteiten rond middelengebruik (alcohol en drugs) (zoals online voorlichting en peereducatie) maken grofweg onderscheid tussen twee groepen: niet-gebruikers en gebruikers van middelen. Preventieactiviteiten voor niet-gebruikers dragen de boodschap uit dat middelengebruik riskant is en beter vermeden kan worden. Het doel is voorkomen van gebruik en voorkomen van normalisering. Preventieactiviteiten voor gebruikers draaien voornamelijk om beperking van gezondheidsrisico’s bij gebruik. Doel van deze twee verschillende boodschappen is om normalisering van gebruik zoveel mogelijk tegengaan, zonder in te leveren op de boodschap t.b.v. risicobeperking voor gebruikers.

Lang niet alle niet-gebruikers zijn vergelijkbaar met elkaarZij verschillen bijvoorbeeld in motivatie, leefstijl, sociale omgeving of ervaring. Ditzelfde geldt voor de groep gebruikers. Jongeren gaan op zeer uiteenlopende manieren om met middelen. Zij verschillen dus ook in hun behoefte aan informatie, communicatie, ondersteuning en hulp rond middelengebruik. In deze studie is gezocht naar meer specifieke subgroepen jongeren. Door specifieke subgroepen te identificeren kan per subgroep beter worden ingespeeld op de genoemde behoefte aan informatie,

communicatie, ondersteuning en hulp rond middelengebruik. Deze subgroepen vormen vervolgens de basis voor de ontwikkeling van persona’s.

Persona’sPersona’s zijn niet-bestaande, fictionele karakters die symbool staan voor de verschillende gebruikerstypen van (in dit geval) middelen; één specifieke, niet-bestaande vertegenwoordiger van de subgroep waarvan de doelen en gedragspatronen duidelijk omschreven worden. Gebruik van persona’s helpt om de doelgroep beter te begrijpen, beter in te spelen op hun specifieke behoeften en effectiever met hen te communiceren.

MethodeVoor de personaontwikkeling is gebruik gemaakt van de methode die wordt omschreven in Goodwin (2009). 43 Jongeren werden gedurende 2 uur geïnterviewd over hun alcohol- en/of drugsgebruik. Middels een kwalitatieve dataanalyse in MaxQda zijn verschillende subgroepen gebruikers en niet-gebruikers van middelen geïdentificeerd (18-25 jaar). Elk van deze subgroepen is beschreven aan de hand van een persona, met aandacht voor variabelen als motivatie, leefstijl, sociale omgeving of ervaring. In deze presentatie komt aan bod: het hoe en waarom van persona’s, de gehanteerde methode en natuurlijk de ontwikkelde persona’s.

24

17. Problemen met gamen: Een nieuw fenomeen in de jeugdverslavingszorg

Dr. Evelien van der ScheeDr. R. SpijkermanDrs. S. Aaij Prof. dr. V. HendriksDrs. L. Los

Brijder Verslavingszorg Zoutkeetsingel 402512HN Den Haag T (06) 12 83 53 31 E e.vanderschee@brijder.nl

Trefwoorden: Gamestoornis; adolescenten; verslavingszorg

Inleiding De afgelopen jaren is het aantal jongeren dat zich bij de jeugdverslavingszorg meldt met problemen omtrent gaming toegenomen. Voor een goede behandeling van deze nieuwe groep jongeren is van belang meer inzicht te krijgen in eventuele verschillen met de groep jongeren die standaard behandeld worden in de jeugdverslavingszorg, jongeren met middelenproblematiek. In dit onderzoek bestudeerden wij verschillen tussen deze beide groepen ten aanzien van achtergrond- en klinische kenmerken. Methode Voor dit onderzoek is gebruik gemaakt van een ge-anonimiseerd bestand met standaard zorggegevens van alle jongeren die in 2015 in zorg waren bij Brijder Jeugd, onderdeel van Brijder Verslavingszorg. In totaal waren 1,078 jongeren met een primaire game stoornis of middelenstoornis in de studie geïncludeerd. Voor 65% van deze sample (N=705) waren gegevens beschikbaar ten aanzien van demografie, zelf-gerapporteerde psychosociale problematiek (SDQ) aan de start van de behandeling. Voor

43% (N=464) waren gegevens beschikbaar omtrent zelf-gerapporteerde kwaliteit van leven (Kidscreen-27). Verschillen tussen de groepen werden bestudeerd met Chi2-tests, T-tests en multivariate logistische regressie-analyses.

Resultaten Problematische gamers waren vaker jonger, man, hoger opgeleid en woonde vaker bij hun ouders dan jongeren met middelenproblemen. Daarnaast hadden problematische gamers beduidend vaker een pervasieve ontwikkelingsstoornis. Tevens rapporteerden gamers minder emotionele problemen, ADHD- en gedragsproblemen en waren zij positiever over hun psychische gezondheid dan jongeren met een middelenprobleem.

Conclusie Jongeren die vanwege gameproblematiek in zorg komen bij de jeugdverslavingszorg hebben andere demografische en klinische kenmerken dan jongeren die in zorg komen vanwege middelenproblematiek. Implicaties van deze uitkomsten worden tijdens de presentatie besproken.

25

18. The Impact of Compulsive Social Media Use on Adolescents’ School Grades, Life-Satisfaction, Self-Esteem and Social Competence

Dr. Regina J.J.M van den Eijnden Dr. Ina M. Koning Prof. dr. Tom ter Bogt Dr. Suzan Doornwaard

Utrecht University Heidelberglaan 1 3584 CS UtrechtT (06) 24 71 49 46 E r.j.j.m.vandeneijnden@uu.nl

Trefwoorden: Sociale media verslaving; game verslaving; gevolgen

AimUse of online social media play an important role in adolescents’ lives. Though involvement in these behaviors may have many benefits such as growth in creativity and individual identity, compulsive use of these online applications may also be inclined with negative consequences. The Digital Youth Project of the University of Utrecht investigated the consequences of compulsive social media use on four outcomes; objective school grades, life-satisfaction, self-esteem and social competence.

MethodsA longitudinal sample (2 waves) of 12-15 year old adolescents (N = 350) was used. Self-reported data on demographic factors (gender, age and level of education), the social media disorder scale (SMD), life-satisfaction, self-esteem and social competence were used. An objective measure of school grades was included, i.e. the average school grade of the key courses obtained by the school staff.

ResultsRegression analyses revealed that a higher score on the SMD scale significantly predicted lower school grades and lower life-satisfaction one year later. ConclusionsThis study demonstrated that adolescents who report symptoms of compulsive social media use experience negative outcomes a year later, displayed by lower school grades and life-satisfaction. More longitudinal research is needed into the prevalence and negative outcomes of compulsive social media use.

26

Middagsessie 3 SPECIALE GROEPEN + DRUGS IN ONTWIKKELING

19. Problematisch alcoholgebruik bij mensen met een licht verstandelijke beperking

Irene van der Linden(Verpleegkundige in opleiding tot specialist) Tactus Verslavingszorg Keulenstraat 37418 ET Deventer T (06) 12 74 01 67 E i.vanderlinden@tactus.nl

Trefwoorden: Licht verstandelijke beperking; behandeling; alcoholgebruik

AchtergrondCognitieve gedragstherapie-plus (CGT ) is een behandeling van problematisch middelengebruik bij mensen met een licht verstandelijke beperking (LVB), waarvan de effecten op alcoholgebruik nog onvoldoende bekend zijn. Doel: Beoordelen van het effect van CGT op de ernstscore voor problematisch alcoholgebruik, alsmede de invloed van veranderingsbereidheid van deelnemers op dit effect.

MethodeIn een convenience sample (n = 18, 67% man, 39% intelligentiequotiënt (IQ) 50-70, 61% IQ 70-85) werden pre- en post interventie Alcohol Use Disorder Identification Test (AUDIT) en Substance use and misuse in Intellectual Disability-Questionnaire (SumID-Q) scores vergeleken middels een one-group t-test. Daarnaast werd de correlatie tussen pre-interventie veranderingsbereidheid en verandering van AUDIT-score berekend.

ResultatenDe gemiddelde AUDIT afname was 8.9 punten (n = 13, Z = -2.805; p < 0.005), het gebruik daalde met gemiddeld 6.8 eenheden (range 0 – 24) (Z = -2.524; p < 0.012). Hoge scores op veranderingsbereidheid vóór de interventie correleerden matig maar significant (r = 0.57, p = 0.05) met de afname in AUDIT-score.

ConclusieOndanks beperkingen in de methode en steekproefomvang lijkt CGT effectief bij het verminderen van alcoholgebruik bij mensen met een LVB, met name bij mensen die openstaan voor verandering.

27

20. Randvoorwaarden voor een leefstijlinterventie voor mensen met een lage sociaaleconomische status: een Delphi-studie

Dr. Gera E. NagelhoutProf. dr. Hein de Vries

IVO Heemraadssingel 1943021 DM Rotterdam T (06) 11 83 68 24 E nagelhout@ivo.nl

Trefwoorden: Sociaaleconomische status; leef-stijlinterventies; randvoorwaarden

InleidingLeefstijlinterventies voor preventie van tabaks- en alcoholgebruik en preventie van overgewicht bij mensen met een lage sociaaleconomische status (SES) leveren niet altijd de gewenste effecten op. Het is belangrijk om vast te stellen met welke randvoorwaarden rekening moet worden gehouden bij het ontwikkelen van dergelijke leefstijlinterventies.

VraagstellingWat zijn de belangrijkste randvoorwaarden voor een leefstijlinterventie voor mensen met een lage SES?

MethodeNederlandse experts op het gebied van leefstijlverandering bij mensen met een lage SES zijn gevraagd om tot consensus te komen over de belangrijkste randvoorwaarden voor leefstijlinterventies voor mensen met een lage SES. Er werd een online Delphi-studie uitgevoerd met drie rondes, waarbij 57 experts werden uitgenodigd, 28 experts deelnamen aan de eerste ronde, 28 deelnamen aan de tweede ronde en 26 aan de derde ronde.

ResultatenDe experts bereikten consensus over 22 van de 36 door de experts zelf genoemde randvoorwaarden voor een leefstijlinterventie voor mensen met een lage SES. Samengevat impliceren deze randvoorwaarden dat een goede voorbereiding voor de ontwikkeling van een leefstijlinterventie nodig is, waarbij er rekening gehouden moet worden met de doelgroep en deze betrokken moet worden bij de ontwikkeling. Daarnaast is het belangrijk dat interventies een laagdrempelig karakter hebben en dat interventiematerialen begrijpelijk en niet belerend zijn. Ten slotte is het belangrijk dat interventies een groot bereik hebben en dat ze langdurig geborgd blijven.

ConclusieDoor rekening te houden met de in deze studie geïdentificeerde randvoorwaarden, kunnen leefstijlinterventies voor preventie van tabaks- en alcoholgebruik voor doelgroepen met een lage SES effectiever worden ingezet.

28

21. Hoge prevalentie van psychosociale problemen bij mannen die seks hebben met mannen met veel seksueel risico gedrag

Roel Achterbergh MDDr. Amy MatserProf. dr. Henry de Vries

GGD Amsterdam, Soa-poli en onderzoek Nieuwe Achtergracht 100 1018 WT AmsterdamT (06) 19 01 91 63 E rachterbergh@ggd.amsterdam.nl

Trefwoorden: Risico gedrag; mannen die seks hebben met mannen (MSM)

InleidingOnder mannen die seks hebben met mannen (MSM) komen vaker seksueel overdraagbare aandoeningen (soa) en psychosociale problemen voor dan de heteroseksuele bevolking. Psychosociale problemen zouden tot verhoogd seksueel risico gedrag kunnen leiden. Onze onderzoeksvraag was hoe vaak psychosociale problemen voorkwamen en of mannen hiervoor in zorg zijn.

MethodeHoog risico MSM zijn geïncludeerd op de Amsterdamse soa-polikliniek in 2016-2017. Inclusie criteria waren tenminste twee soa diagnosen en/of een hiv post-expositie profylaxe kuur voor hiv-negatieven of tenminste één soa voor hiv-positieven in de afgelopen 24 maanden. Deelnemers vulden vragenlijsten over alcoholgebruik (audit), drugsgebruik (dudit), seksueel compulsief gedrag (SCS), depressie (HADS), angststoornis (HADS), alexithymie en seksueel risicogedrag in de afgelopen 3 maanden.

ResultatenEr zijn 152 MSM geïncludeerd. De mediane leeftijd was 43 [IQR 34-51], het aantal sekspartners in de afgelopen 3 maanden was 12 [IQR 6-25] en 101 (66%) MSM waren hiv-positief. GHB/GBL gebruik werd gerapporteerd door 64 (44%) MSM en methylamfetamine door 21 (14%). 30% scoorde boven de cut off waarde voor alcoholgebruik, 47% voor drugsgebruik, 18% voor seksueel compulsief gedrag, 16% voor depressie, 30% voor angst, 9% voor ADHD en 14% voor alexithymia. 114 (75%) MSM scoorde positief op minstens 1 vragenlijst. Slechts 50 (33%) was ergens in zorg voor psychosociale problemen.

ConclusieDe prevalentie van psychosociale problemen is zeer hoog onder MSM met veel seksueel risico gedrag.

29

22. NPS gebruikers in Nederland in Europees perspectief

Dr. Ton Nabben

Bonger Instituut voor Criminologie Roeterstraat (Roetercampus) Nieuwe Achtergracht 1661018 WV AmsterdamT (06) 23 74 11 72 E a.l.w.m.nabben@uva.nl

Trefwoorden: Nieuwe psychoactieve stoffen (NPS); transnationaal

Inleiding Er komen steeds weer nieuwe psychoactieve stoffen (NPS) op de Europese markt. Intussen worden er ruim 600 gemonitord door het EMCDDA (o.a. fenethylamines, tryptamines, cathinonen en synthetische cannabinoïden). Vanuit beleids- en preventieperspectief is er een groeiende behoefte aan meer inzicht in wie de gebruikers zijn, hoe zij aan NPS komen, welke NPS gebruikt worden en waarom. In het kader van het Europese project ‘NPS-t’ werd een survey gehouden in zes landen en onder drie groepen NPS-gebruikers.

Vraagstelling In deze presentatie staan de volgende vragen centraal: • Wat zijn de kenmerken van verschillende

groepen NPS-gebruikers in Nederland? • Wat zijn de belangrijkste (typen) NPS die in

Nederland worden gebruikt? • Wat zijn daarbij overeenkomsten en verschillen

met andere Europese landen?

Methoden In 2016 werd een survey gehouden onder huidige (= vorig jaar) NPS-gebruikers in Duitsland, Hongarije, Ierland, Polen, Portugal en Nederland. Het onderzoek richtte zich op drie groepen: (1) maatschappelijk gemarginaliseerden

(face-to-face interviews); (2) gebruikers in het uitgaansleven

(face-to-face of online); (3) gebruikers in online communities

(online vragenlijst).

Resultaten In totaal namen ruim 3000 respondenten deel aan de survey. Het aantal respondenten verschilde sterk tussen de deelnemende landen. In Nederland werden nauwelijks gemarginaliseerde NPS-gebruikers gevonden. Neder-land springt eruit met stimulantia, terwijl synthetische cannabinoïden het laagst scoren.

Conclusies Met on- en offline methoden worden verschillende groepen NPS-gebruikers bereikt. NPS-gebruik kan fors verschillen tussen landen. Dit is deels te verklaren door verschillen in beleid.

30

23. Verkenning 4-FA VERVALLEN

Laura M. Nijkamp MSc.Dr. M.W. van LaarDr. P.M. van der PolDrs. M.C. de Jonge Prof. D.J. KorfDr. A.L.W.M. NabbenS.J. Luijk MSc.

Trimbos-instituut Postbus 7253500 AS UtrechtT (06) 37 47 05 78 E lnijkamp@trimbos.nl

Trefwoorden: 4-FA; waarschuwingen; verbod

4-fluoramfetamine (4-FA) is nog maar kort op de markt. Daardoor is er weinig bekend over gebruiksdoseringen en gezondheidseffecten. In 2016 is een toename in het gebruik van 4-FA gerapporteerd. Met de toename in gebruik zijn ook meer (ernstige) gezondheidsincidenten geregistreerd. Eind 2016 is daarom gewaarschuwd voor de schadelijke effecten van het gebruik van 4-FA. In mei 2017 is het middel verboden.

Met een mixed-methods aanpak met kwantitatieve en kwalitatieve onderzoeksmethoden zijn gebruikersprofielen opgesteld en kennishiaten geadresseerd. Naast een analyse van bestaande data is een aanvullende survey bij 382 personen afgenomen en zijn meerdere professionals geïnterviewd. Er is gevraagd naar wijze van gebruik en dosering van 4-FA, de effecten van de waarschuwingen en het verbod.

31

24. Coffeeshops en beleid: ontwikkelingen 2016

Ralph Mennes, MScDrs. J. SnippeM. Sijtstra, MScDrs. B. Bieleman

Intraval Postbus 17819701BT Groningen T (06) 22 35 87 97 E mennes@intraval.nl

Trefwoorden: Coffeeshops; coffeeshopbeleid; ontwikkelingen

Inleiding Aan de hand van drie door INTRAVAL uitgevoerde onderzoeken geven we een overzicht van de landelijke en lokale ontwikkelingen voor coffeeshops en beleid in 2016. Allereerst gaan we in op de (twee)jaarlijkse telling waarmee de aantallen coffeeshops en het bijbehorende gemeentelijk beleid in kaart worden gebracht. Vervolgens behandelen we de derde meting over 2016 van de monitor waarmee de ontwikkelingen in de gevolgen van het coffeeshopbeleid worden gevolgd. Tot slot komt de verdiepingsstudie aan bod waarvoor we in vijf gemeenten veldonderzoek hebben verricht rondom coffeeshops.

Methode Alle 103 ambtenaren van gemeenten met coffeeshops zijn bevraagd over het aantal shops en eventuele wijzigingen in het coffeeshopbeleid. In een steekproef van 31 gemeenten is vervolgens aan zowel gemeenteambtenaren als politiefunctionarissen een tweede vragenlijst voorgelegd over onder andere coffeeshop- en softdrugs¬toerisme, softdrugsgerelateerde overlast en de illegale verkoop van soft- en harddrugs. Ook zijn registratiegegevens van de politie en het Openbaar Ministerie opgevraagd en geanalyseerd. In vijf gemeenten is een verdiepingsstudie uitgevoerd. Het kwalitatief veldonderzoek bestond uit informele gesprekken, vraaggesprekken met omwonenden en softdrugsgebruikers en observaties.

Resultaten Uit de telling blijkt dat de gestage daling van het aantal coffeeshops doorzet, maar dat enigszins sprake lijkt van stabilisatie. Verder laat de monitor zien dat lokaal maatwerk van groot belang is bij het vormgeven van een succesvol gemeentelijk coffeeshopbeleid. Verschillen in de lokale situatie spelen een rol bij het (weer) beheersbaar maken en houden van de situatie. Zo kunnen twee verschillende beleidsstrategieën ten aanzien van het Ingezetenencriterium (I-criterium) beide leiden tot de gewenste lokale resultaten.

32

Middagsessie 4 NIEUWE WEGEN IN DE ZORG

25. Case series study met multiple baseline naar Schematherapie bij Alcoholafhankelijkheid en Borderline-persoonlijkheidsstoornis

Drs. Michiel BoogProf. dr. IHA FrankenProf. dr. A. Arntz

Antes Maasstadweg 373079 DZ Rotterdam T (06) 41 31 13 13 E m.boog@boumanggz.nl

Trefwoorden: alcoholafhankelijkheid; borderline-persoonlijkheidsstoornis; Schematherapie

Afhankelijkheid van middelen (DSM-IV) en persoonlijkheidsstoornissen gaan vaak samen. Het is zelfs de vaakst voorkomende vorm van psychiatrische comorbiditeit. Zanarini en collega’s vonden in een steekproef van meer dan 500 patiënten met een persoonlijkheidsstoornis dat er bij 54% sprake was van een verslaving (bij patiënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis ging het zelfs om 64%). De schattingen van de prevalentie van persoonlijkheidsstoornissen bij verslaafden lopen van 44% tot 79%. Naar de behandeling van patiënten met zowel een persoonlijkheidsstoornis als een verslavingsprobleem is nog weinig onderzoek gedaan. Van den Bosch en Verheul adviseren dringend een geïntegreerde behandeling uit te voeren die zich op beide problemen richt. Het aanbieden van een geïntegreerd behandelaanbod voor patiënten met middelenafhankelijkheid en persoonlijkheidsstoornissen wordt gerechtvaardigd door het feit dat de uitkomsten van een louter op middelenafhankelijkheid gerichte behandeling slechter zijn wanneer er sprake is van een comorbide persoonlijkheidsstoornis

Schematherapie is een bewezen effectieve therapiemethode voor de borderline persoonlijkheidsstoornis en andere persoonlijkheidsstoornissen In schematherapie worden concepten en technieken uit verschillende theorieën en therapievormen geïntegreerd (cognitieve gedragstherapie, hechting, Gestalt, objectrelaties, o.a.), om vroeg in het leven ontstane, maladaptieve schema’s te veranderen. Een schema is een disfunctioneel patroon van cognities, emoties, lichamelijke gewaarwordingen en herinneringen rondom een specifiek inhoudelijk thema. Ze ontstaan niet zelden n.a.v. traumatisering en beïnvloeden het dagelijks leven van een patiënt. De belangrijkste vraag in een lopend onderzoek is: zijn er aanwijzingen voor de werkzaamheid van Schematherapie bij alcoholafhankelijkheid en een borderline-persoonlijkheidsstoornis? Er zijn nog geen resultaten, die worden eind 2019 verwacht. In deze presentatie wordt de opzet van het onderzoek besproken en worden klinisch relevante bevindingen toegelicht.

Aangezien er nog geen aanwijzingen zijn voor de werkzaamheid van schematherapie bij verslaving en persoonlijkheidsstoornissen, is deze studie een eerstefasestudie. Daarom wordt geen RCT gedaan, maar is de studie vormgegeven als een case series study. Dit wil zeggen dat er ‘binnen’ proefpersonen wordt onderzocht in plaats van ‘tussen’ proefpersonen. Er wordt geen gebruik gemaakt van een controlegroep, maar doordat er bij iedere proefpersoon een groot aantal herhaalde metingen wordt uitgevoerd, en iedere deelnemer een controleconditie (treatment as usual als ‘baseline’) doorloopt, fungeert iedere proefpersoon als zijn eigen controle.

33

26. Connection: het versterken van de netwerken rondom een gebruiker om de gebruiker te motiveren tot minder gebruik en/of het zoeken van hulp

Drs. Carlien Dusseldorp Dr. E. Blauw Dr. W. Paans Dr. M.L. Luttik Prof. dr. H.G. RoozenProf. dr. G.G. Anthonio

Hanzehogeschool GroningenAcademie voor Verpleegkunde Petrus Driessenstraat 3 9714 CA Groningen T (06) 30 92 47 22 E b.c.dusseldorp@pl.hanze.nl

Trefwoorden: Verslaving; omgeving; CRAFT

Naasten ondervinden in het contact met een gebruiker (iemand die problemen heeft op het gebied van alcohol, drugs en/of gokken) problemen op psychosociaal, relationeel en lichamelijk vlak waardoor zij een verminderde kwaliteit van leven ervaren.

Uit onderzoek is gebleken dat naasten van een gebruiker een belangrijke rol kunnen spelen in het motiveren van de gebruiker om hulp te zoeken en dat het herstel van een gebruiker beter en sneller verloopt wanneer de omgeving van de gebruiker goed functioneert. De CRAFT (Community Reinforcement Approach and Family Training) methodiek lijkt bij te dragen aan de motivatie van de gebruiker om minder te gebruiken en/of hulp te zoeken en lijkt bij te dragen aan het versterken van de omgeving van een gebruiker.

Een integraal familiezorg programma dat zich richt op zowel de problematiek van de omgeving van een gebruiker, versterking van die omgeving en het betrekken van de omgeving bij het herstelproces van een gebruiker zou in de Nederlandse gezondheidszorg een belangrijke aanvulling op het huidige behandelaanbod van een gebruiker kunnen zijn.

Het doel van de onderzoekslijn is het versterken van de netwerken rondom een gebruiker om de gebruiker te motiveren tot minder gebruik en/of het zoeken van hulp door middel van een (verpleegkundige) familiezorg benadering gebaseerd op de werkzame bestanddelen van de CRAFT-methodiek. En inzicht geven in het effect van deze familiezorg benadering. martinelli@ivo.nl

Tijdens de presentatie wordt ingegaan op de achtergronden van de onderzoekslijn en vindt er discussie plaats over de (on)mogelijkheden van een familiezorgbenadering bij gebruikers.

34

27. Recovery pathways and societal responses in the UK, Netherlands and Belgium (REC-PATH)

Thomas Martinelli, MSc (IVO) & Lore Bellaert, MSc (UGent)

IVO Heemraadssingel 194 3021 DM Rotterdam T (06) 43 58 55 86E martinelli@ivo.nl

Trefwoorden: herstel; verslaving; internationaal

Inleiding Dat mensen met een verslaving in ‘herstel’ kunnen zijn is een groeiende bewustwording. Herstel staat dan ook meer en meer centraal binnen verslavingsonderzoek en de verslavingszorg. Er is echter nog veel onduidelijkheid over hoe herstel gedefinieerd moet worden, wat dit in de praktijk betekent en wat herstel mogelijk maakt en bevordert.

Vraagstelling De REC-PATH studie zal trajecten van mensen in herstel van een drugsverslaving in België, Verenigd Koninkrijk en Nederland in kaart brengen en onderzoeken welke factoren bijdragen (of belemmeren) aan een voortdurend en stabiel herstel. Enerzijds focust het onderzoek op persoonlijk herstel bij individuen, waarbij wordt gekeken welke mechanismen van gedragsverandering als succesvol worden ervaren. Anderzijds worden structurele invloeden onderzocht op maatschappijniveau. Deze tweeledige focus zorgt ervoor dat we het herstelproces niet alleen op persoonlijk niveau kunnen begrijpen, maar ook hoe het zich verhoudt tot structurele factoren. Het internationale karakter van het onderzoek stelt ons bovendien in staat de invloed van (nationaal) beleid te vergelijken.

Methode In dit onderzoek worden zowel kwantitatieve als kwalitatieve onderzoeksmethoden gebruikt. Eerst worden 750 ‘Life in Recovery’ enquêtes afgenomen waarna 450 mensen worden geïnterviewd door middel van een gestructureerde vragenlijst. Een jaar later vindt een follow-up interview plaats. Vervolgens worden 90 mensen geselecteerd voor retrospectieve diepte-interviews. Ten slotte wordt fotovoice gebruikt om specifieker in te gaan op verschillen in gender bij herstel van problematisch middelengebruik.

In de presentatie zullen we ingaan op het concept ‘herstel’, daarnaast bespreken we de achtergrond, het doel en methoden van deze studie.

35

28. PACT-studie: Behandelmotivatie en alliantie als voorspeller voor klachtenverloop in de jeugdpsychiatrie en –verslavingszorg

Drs. P.B. van Benthem

Brijder Verslavingszorg Zoutkeetsingel 40 2512 HN Den Haag T (06) 10 03 93 12 E P.vanbenthem@brijder.nl

Trefwoorden: Behandelmotivatie; alliantie; jeugdverslavingszorg

Voor jongeren met psychiatrische en/of verslavingsproblemen zijn verschillende effectieve behandelingen beschikbaar, echter, de effecten van deze behandelingen zijn klein. In zowel de jeugdpsychiatrie als jeugdverslavingszorg is onvoldoende bekend welke cliënt-, hulpverleners- en behandelalliantiefactoren van invloed zijn op het behandelresultaat en op welke wijze deze factoren de effectiviteit van behandeling beïnvloeden.

In de PACT-studie (Professional Alliance with Clients in Treatment) wordt onderzocht hoe de behandelmotivatie en therapeutische relatie bij adolescenten die in ambulante zorg komen in de jeugd-GGZ of jeugdverslavingszorg zich over tijd ontwikkelen; hoe veranderbaar deze factoren zijn en wat de invloed van (verandering in) deze factoren op behandelretentie en klachtenverloop is. Dit betreft een lopende prospectieve, longitudinale A-B studie met herhaalde metingen bij (in totaal) 200 adolescenten. Momenteel bevinden we ons in Fase B van de studie.

Tijdens Fase A van deze studie zijn 127 jongeren gedurende de eerste vier maanden van hun behandeling gevolgd en hebben zij op 3 meetmomenten (baseline, maand 2 en maand 4) vragenlijsten ingevuld over middelengebruik, psychosociaal functioneren, behandelmotivatie en –alliantie. Op basis van deze gegevens worden de eerste voorlopige resultaten gepresenteerd over 1) het klachtenverloop van jongeren in de jeugd-GGZ en -verslavingszorg gedurende de eerste vier maanden van de behandeling en 2) in welke mate behandelmotivatie en de therapeutische relatie voorspellend zijn voor het klachtenverloop gedurende de eerste vier maanden.

36

29. Het verbeteren van zorg voor ouders met een verslaving

Dr. Anke Snoek

Universiteit Maastricht P. Debyeplein 1 6229 HA MaastrichtT (06) 57 95 09 65 E a.snoek@maastrichtuniversity.nl

Trefwoorden: Ouderschap; toeleiding naar zorg; verbeteren hulpaanbod

Hoe kan de zorg voor gezinnen waarbij een of beide ouders kampen met een alcoholafhankelijkheid verbeterd worden?

Deze studie presenteert de resultaten van twee focusgroepen bij Bureau Jeugdzorg Limburg en twee focusgroepen bij Verslavingszorg Noord Nederland (bij een langdurig residentiele kliniek voor ouders en ambulante hulpverleners), en kwalitatieve interviews met ouders (n=20). Met name zal ingegaan worden op hoe de toeleiding naar zorg verbeterd kan worden. Professionals wijzen erop dat er veel winst behaald kan worden als ouders vroegtijdig hulp zoeken. Ouders proberen vaak buiten beeld te blijven, uit angst voor stigma. Naasten van deze gezinnen (huisartsen, familieleden, buren, school) zijn vaak wel op de hoogte van de problemen waar deze gezinnen mee worstelen, maar zijn huiverig om ze toe te leiden naar hulpverleners instanties. Ouders echter, geven aan dat ze graag eerder hulp zouden hebben gehad, en geven advies over hoe ze benaderd willen worden zodat ze openlijker durven te spreken over hun problemen.

Ook zal gekeken worden naar hoe het zorgaanbod voor deze ouders verbeterd kan worden, en hoe de zorgvraag van mensen met een alcoholafhankelijkheid zich onderscheidt van de zorgvraag van mensen met een drugsafhankelijkheid. Tot slot zullen er een aantal ethische conclusies getrokken worden.

37

38

39