Ayra Yaynevi

ENGN BERBER

KURTULU SAVAI'NDA

MUSTAFA KEMAL VE VAHDETTN

DDALAR - YANITLAR

Aratrma - nceleme: 05

AYRA YAYINEV

Birinci Bask Ayra Yaynevi, Mart 1997, Ankara

ENGN BERBER

KURTULU SAVAI'NDA MUSTAFA KEMAL VE VAHDETTN

DDALAR - YANITLAR

Kurtulu Sava'nn kazanlmasnda "gerekten" emei bulunanlarn aziz hatrasna...

5

NDEKLER

nsz Ksaltmalar Giri I. Gerei Yakalamak II. Mondros'tan Samsun'aIII. Samsun'dan Zafer'eIV. Zafer'den SonraV. Vahdettin'in Kiilii zerine Sonu Bibliyografya Szlk

NSZ

Elinizdeki kitapk gerekte, 1989 yl banda bir makale olarak kaleme alnmt. Mustafa Kemal aleyhindeki baz iddialar yantlayan ieriinden tr almann, Atatrk Dil, Tarih ve Kltr Yksek Kurumu'na bal, Atatrk Aratrma Merkezi Bakanlnn, ayda bir dzenli olarak karmakta olduu dergisinde (Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi) yaymlanabileceim dnen yazar, yanldn anlamakta gecikmedi. Ad geen merkeze, birka kez iadeli taahhtl olarak postalam olmamza ramen, telefonla aradmzda srarla, makalenin ellerine gememi olduunu sylyordu. Bunun zerine, Hocam Prof. Dr. Ergn Aybars tarafndan elden gtrldnden olsa gerek, teslim alnmak zorunda kalnan makalenin, dergide neden yer bulamadn, bir yl sonra tesadfen karlatm merkezin gerekte tarihi olmayan sayn mdr, "Biz bunlar her gn sylyoruz" diyerek aklayvermiti. Bu yaklam, Atatrk'n adn tayanlarda dahil olmak zere tm kurumlarn, politik tercihleriyle insanlar tarafndan ynetildii gereini bize bir kez daha hatrlatmt.

Yakn gemite yaptmz bir sohbet esnasnda sz ettiim almayla, Ayra Yaynevi'nin ilgilenmesi, yllardr dosyasnda tozlanan metni yeni den elime almama vesile oldu. Baz dzeltmeler ve eklemelerle makaleyi kitaba dntrdm.

Ayra Yaynevi'ne, bilgisayar yazmna yardmc olan arkadam Mehmet Ali Demirba'a ve baslmasnda emei geenlere teekkr bor bilirim.

Engin BERBER

zmir, 7.Temmuz. 1996

Ksaltmalar

ATASE Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Arivi bkz. Baknz. B.y.y. Basld yer yok. ev. eviren. . Ds. Dosya. Fhr. Fihrist. H.T.V.D. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi. K. Klasr. Y.t.y. Yayn tarihi yok. Yay .haz. Yayna hazrlayan.

GR

Trk Ulusal Kurtulu Sava'nn kazanlmasnda asker, aa, eraf, din adam, aydn, kyl ve memurlarn katklarnn olduu bilinmektedir. Ancak, birey olarak dnldnde, bu insanlar iinde onur paynn, savan lideri Mustafa Kemal'e ait olduu phe gtrmez bir gerektir. Ne var ki, saltanat ve hilafete yaknlk duyan baz kalemlerin ileri srdkleri; ulusal kurtulu sava balatmak iin Mustafa Kemal Paa'y, Vahdettin'in Anadolu'ya gnderdii, bu amala kendisine ok geni yetkileri ieren bir hatt- hmayun verdii ve savan kazanlmas iin O'na byk miktarda para salad vb. iddialarla bu gerek grmezlikten gelinmekte, "Sultan Vahdettin olmasayd, ulusal kurtulu savann da olamayaca" havas yaratlmak istenmektedir. Tespit edebildiimiz kadaryla ilk kez, Kadir Msrolu tarafndan inceleme eser dzeyinde ortaya atlan bu iddialar 1, bir sre sonra Necip Fazl Ksakrek tarafndan da desteklenmitir 2. Amacmz; bu iddialar kronoloji iinde yantlarken, Vahdettin'in Anadolu'da yeermeye balayan ulusal hareketi Mustafa Kemal Paa'dan yoksun brakarak, kertmeyi planlayan bir giriimini de aklamaktr.

l . GERE Y A K A L A M A K

Yerli ve yabanc birok sosyalbilimci ve tarihi, tarihin ne olduu konusundaki dncelerini aklamakta ve tanmlar yapmaktadr. Bu tanmlarn, tanmlayclarn dnya gr, yaadklar tarihi dnem vb. etkenlere bal olarak deiiklikler gstermesi doaldr. Amacmz, ne bu deiik tanmlar ne de bizce tarihin ne olduunu aklamaktr. Bizi bu aamada ilgilendiren, "tarih nasl yazlmal" sorusuna verilecek yanttr.

zbaran'n "gerek kaynak (ana kaynak/ilk elden kaynak) ilenmemi materyaldir... ve tarih aratrcs gznde ok daha fazla deeri olandr. kinci elden kaynak ise, bir veya birka arac ile ulatndan haliyle ikinci sradadr-" 3 cmlesinden anlalaca zere, tarih yazmnda belge kullanm, gemii daha doru kurgulamamza yardm ettii iin son derece nemlidir. Mustafa Kemal 1931 ylnda, Trk Tarih Kurumu Bakan Tevfik Byklolu'na yazd bir mektupta, "Tarih yazmak iin tutulan yolun mantki ve bilhassa ilmi olmas arttr. Bu mnasebetle yksek heyetinizin reisi bulunan zat- alinize hatrlatrm ki yeni dnya ufuklarna aacanz yeni tarih semasnda dikkatli olunuz. Summe-i-tedarik bir eser vcuda getirerek ferdasnda nadim olmaktansa hibir eser vcuda getirmemek, aczini itiraf etmek evladr. lim sahasnda vesveseli olmak, miskin messeselerin mezunlarna inanmaktan evladr. " 4 derken, tarih yazclnda bilimsel yntemlerin kullanlmasna verdii nemi dile getirmekteydi.

Vahdettin'in "vatan haini" olmadn vurgulayan Msrolu ve Ksakrek'in almalarnda 5 bilimsel kriterlere uymadklar, bazlarn ele alp yantlayacamz iddialarnn, onlar' ulamak istedikleri sonulara gtrecek salam kantlara dayanmad grlmektedir.

Belgeleyebildikleri tek iddia, Mustafa Kemal'e Anadolu'ya gelii srasnda verilen 25.000 liraya ait bir makbuzdur. Bu belgeyi suyunu", karrcasna kullanan Ksakrek'in, tarih yazclnda belgelerin tad nemi en az bizim kadar iyi bildii

dncesindeyiz. Kitabnda sz konusu parann 1967 ylndaki karln bulmak iin uzun uzadya hesaplamalara girimekten kendini alkoyamamas ve iddiasn belgeye dayandrmann verdii doyumdan olsa gerek, bu paraya sanki grmcesine Vahdettin'in zel kasasndan kard "en az 30 bin liray" da ekleyivermesi, dncemizin haklln kantlarken, bu belgesiz atlganlk Ksakrek'i Uzunarl'nn "...tek ve zayf vesikalar ve ihtimaller zerinde kat' hkmler vermek sureti ile vakay tespit etmee almak da ok zararldr bu son tarzda gya vesikalar gstererek yrtlen bir sr mtalaalarn ve bu tarzda yazlan eserlerin ne kadar rk olduu grlmtr. Bu tek ve zayf vesika ve ihtimalli mtalaalarla tarih yazmak eski tarihlerde yazlm olan tarihlerden daha ziyade vakay iinden klmaz bir hale getiren sakim bir usldr...6 eklinde ifade ettii hataya dmektedir.

ddialarn belgelerle destekleyemediklerinin farknda olan Msrolu-Ksakrek ikilisinin an kullanmna yneldikleri grlmektedir. Bir kimsenin kendi bandan geen ya da kendi dneminde ortaya kan olay ve olgular gzlemlerine, bilgilerine dayanarak anlatt bir yaz tr olan an, tarih yazclnda sk sk bavurulan bir kaynaktr. Ancak, anlarn yazan kiilerin grdklerini ve bildiklerini tm akl ile yazmas gerekirken, genellikle bu kurala uymadklar, sadece kendi holarna gidenleri anlattklar da bir gerektir. stelik bu; gnle, belgelere dayanmayan ve yaamlar olayn zerinden uzun bir zaman dilimi getikten sonra kaleme alnm anlarn kaynak olarak deerleri de azalmaktadr.7 Bu nedenle adalar ile karlatrmadan anlar kullanmak veya belgelerle desteklemeksizin sadece onlara dayanarak tarih yazmann son derece sakncal olduu ortada iken, Msrolu ve Ksakrek'in yalnz iddialarn destekler nitelikteki anlar kullandklar, karlatrma yapma gerei duymadklar grlmektedir.8

Kitabna, iindekiler, dipnot, bibl iyografya ve dizin gibi bilimsel yazcln gerektirdiklerini koyma gerei duymayan Ksakrek, Mustafa Kemal ile anlamazlklar olduu iindir ki, sadece Kazm Karabekir'in anlarn kullanm, stelik sonraki blmlerde rnekleyeceimiz zere, arptmaktan da geri kalmamtr. Msrolu'nun ise, Akin'in "...gazetecilerin yal bal kimseleri konuturarak ortaya kardklar anlarn kaynak deeri

nispeten zayftr" dedikten sonra zellikle belirttii, Hsamettin Ertrk'n, ki Devrin Perde Arkas kitabn9 sk sk kullanrken, Ali Fuat Cebesoy ve Rauf Orbay'n anlarn, vd. adalarn grmezlikten gelii aklanr gibi deildir.

Ayn yazar "Kurtulu Savann gerek yzn rten al, aradan elli yla yakn bir zaman gemi olmasna ramen hl bir trl kaldrlamamtr"10 demektedir ama, Vahdettin'e vatan haini damgasnn vurulmasna neden olan ve bazlarnn zerinde imzasnn da bulunduu szn edeceimiz belgeleri reddetmekte, Ksakrek'in yapaca gibi "ngilizler yznden", "Damat Ferit'in oyunu", "Anadolu hareketine zaman kazandrmak iin" vb. gerekeler arkasna snmaktadr. Tarihsel gerei ancak bilimsel yntem ve yaklamlar kullanarak yakalamann gereine yrekten inanarak, Mustafa Kemal'in tarih yazm konusundaki szlerini anmsatmak istiyoruz "Tarih yazmak tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan, yapana sadk kalmazsa deimeyen hakikat insan artacak bir hal alr."n

II. M O N D R O S ' T A N SAMSUN'A

Birinci Dnya Sava'na Almanya, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan'n oluturduu ttifak Bloku yannda katlan Osmanl Devleti'nin durumu, 1918 ylna gelindiinde pek i ac deildi. 1911 ylndan beri srekli savamakta .olan Osmanl Devleti son byk savata insan ve malzeme kaynaklarnn ounu tketmek zorunda kalm, devletin temel dayana olan Anadolu, sosyal ve ekonomik adan kmt. Aktif igcnn askerlik hizmetine koulmas nedeniyle retim dm, fiyatlar alabildiine ykselmi, yoksulluk artmt. Ekonomik knt, sosyal knty de beraberinde getirmi, ordudan kaan askerlerin gruplar halinde soygun, talan vb. sular ilemesi nedeniyle devlet otoritesi kalmamt.

Bu ksa deerlendirmeyi yaptktan sonra, ncelikle Mustafa Kemal Paa'nn stanbul'a geliinden Anadolu'ya geiine kadar yapt almalar, iddialar yantlarken aacaz.

ddia l. "zzet Paa tarafndan... Harbiye Nazrl 'ndan uzak tutulan

Mustafa Kemal Paa, o tarihten ve sultanla ksa ve neticesiz bir konumadan sonra, evvela annesinin Beikta'ta ve Akaretler'deki evinde, sonra da ili'deki kknde tam alt ay vazife sahibi olmayarak kalm, btn k felaketlerini merkezden takip etmi, Anadolu'da milli bir ayaklandrmay tekilatlandrmaya dair hibir alamet gstermemi, bir aralk Padiah 'n ve Saray'n en gzel kz Sabiha Sultan 'a talip olmu sa da, bu sultann ehzade mer Faruk Efendi'yi sevmesi yznden O'nu alamam ve tad Fahr-i Yaver-i Hazret-i ehriyari unvan altnda ve k devresinin sonunda hadiseleri kollamaktan baka bir ey dnmemi ve yapmamtr." 12

Osmanl Devleti'nin Birinci Dnya Sava'nda mtefikleri olan devletlerin, 1918 Ekimi'nden balayarak atekes yapmak iin eitli kanallardan tilaf Devletlerine bavurmalar zerine, Talat Paa

Hkmeti, 8 Ekim 1918'de istifa etmiti. 4 Temmuz 1918'de Osmanl tahtna oturmu olan Sultan Vahdettin, yeni hkmeti kurma grevini Tevfik Paa'ya vermiti. Paa'nn hkmeti kurmakta zorluk ektiini renen Suriye'deki 7. Ordu Komutan Mustafa Kemal Paa, Saray Bayaveri Naci Bey'e ektii bir telgrafta; Osmanl ordularnn savaacak durumda olmadn, zaman geirilmeden bara gidilmesini, Ahmet zzet Paa bakanlnda kurulmasnn uygun olacan dnd hkmette Fethi, Tahsin, Rauf, Azmi, Canbolat, Hayri Efendi ve kendisinin de bulunmasnn gerekli olduunu bildirmiti.13 Tevfik Paa hkmeti kurmay baaramaynca, Padiah ayn grevi bu kez Ayan yesi Ahmet zzet Paa'ya verdi. 14 Ekim'de kurulan ve Mondros Atekesini de imzalayacak olan zzet Paa Hkmeti'nde Mustafa Kemal Paa bulunmamakla birlikte, O'nun nerdii Rauf, Fethi ve Hayri Beyler bulunmaktayd. Ahmet zzet Paa'nn, Sadrazamlk yannda Harbiye Nazrl grevini de yrtecei yeni hkmet iin en nemli konu, atekesin bir an nce yaplmasyd. 14

Birinci Dnya Sava iinde, Osmanl Devleti'ne tutsak dm bulunan ngiliz Generali Townshend'in aracl ile, ngiltere'nin Akdeniz Filosu Komutan Amiral Calthorpe ile iliki kurulmu, 27 Ekim sabah balayan grmeler, Osmanl delegelerinin 30 Ekim 1918'de atekesi imzalamas ile sona ermiti. Ayn gn Mustaf a Kemal Paa, Yldrm Ordu Grubu Komutanl'na tayin edildi.

Mustafa Kemal Paa'nn Bayaver Naci Bey'e gnderdii telgrafta; zzet Paa bakanlnda kurulmasn gerekli grd hkmette grev almay istediinin Padiah'a bildirilmesini rica ettii15 ve Ahmet zzet Paa'ya aka O'nun hkmetinde Harbiye Nazr olmak istediini bildirdii halde16, kendisine grev verilmeyiini, Vahdettin-zzet Paa ibirlii ile aklamak mmkndr. "Talat- Enver-Cemal ls iktidardan uzaklamak zorunda kalnca ulusal siyaset izlenecekse Kemal-Fethi-Rauf lsnn yerine gelmesi gerekiyordu. nk ttihat ve Terakki 'nin o gne kadar egemen olan takmna almak olanlar bu hizipti.Vahdettin ve zzet, Fethi ve Rauf'u hkmete almakla gya Kemalcileri avutmu oluyorlar, fakat Mustafa Kemal'i almayp snrda tutarak ve Harbiye ve Bakumandanlk Kurmay Bakanln zzet'e vermekle, bir bakma O'na kar darbe yapm oluyorlard.'11

zzet Paa'nn kurduu hkmette Harbiye Nezareti'ni vekleten zerine alp bo tutmas, Mustafa Kemal Paa ile birlikte almak dncesinde olduu eklinde yorumlanabilirse de18, bizce bu zayf bir ihtimaldir. Geri zzet Paa O'na gnderdii bir telgrafta, yaknda yaplmas mit edilen ibirliinden sz eder ama, ayn gnlerde Mersinli Cemal Paa'ya yazd bir telgrafta; Mustafa Kemal Paa'nn sonu gelmez isteklerinden, ihtiraslarndan ve dier durumlarndan yaknarak sz etmesi pek samimi olmadn gstermektedir.19 Mustafa Kemal Paa'nn, Harbiye Nazrl'na getirilirse. Padiah ve .hkmeti alp Anadolu'ya gtrmee niyetlendii anlalmaktadr.20

15 Zrcher, s. 193'te, bu telgraf kastederek "Bu nerinin padiaha iletilip iletilmedii, iletildiyse tepkisinin ne olduu bilinmemektedir" denilmektedir. Salahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar. Cilt l, Ankara (1973), s. 22-23'te, Mustafa Kemal Paa'nn bu ricas yerine getirilmi, hatta Padiah bu telgraf zzet Paa'ya da gstermiti. Bu niyetin, tilaf Devletlerine dmanlk ve stanbul'un kaybedilecei anlamna gelecei dnleceinden reddedilecei ortadadr. Bu durumda Mustafa Kemal Paa "Mebusan ve ordudan alaca gle zzet Paa ve Vahdettin'i avucunun iine alr, brakmadan sonra ngilizlerin igal etmeye kalktklar skenderun ve Musul iin direnirdi."21 Oysa Vahdettin-zzet Paa ikilisi, atekesin imzalanmak zere olduu bu gnlerde ulusu bir politikann izlenmesi sonucu, ngilizlerle kar karya gelmek istemiyorlard. Bu yzden bir taraftan Mustafa Kemal Paa'y atekesin imzaland gn Suriye'deki Yldrm Ordu Grubu Komutanl'na tayin ederek22 O'nu politika dnda tutarken, br taraftan Mustafa Kemal Paa'nn yakn alma arkadalarndan smet Bey'i Harbiye Nezareti Mstearlna getirerek, Kemalcilere tamamen cephe almaktan ekinmilerdi.

Mustafa Kemal Paa, ngilizlerin Kasm ay bandan itibaren skenderun ve civarn atekes hkmlerine aykr olarak igal etmek istemeleri zerine zzet Paa'ya ektii telgraflarda, gerekirse ngilizlere silahla karlk verileceini bildirerek, O'nu durumdan haberdar etmi ve kayglarn dile getirmiti .24 Ancak zzet Paa'nn, ngilizleri gcendir-memeye ynelik tavizkr bir tutum taknmas karsnda,25 Mustafa Kemal Paa, yerine baka bir

komutann tayin edilmesini istemiti .26 Mustafa Kemal Paa'nn Suriye'de izledii ulusu politikann Osmanl -ngiliz anlamazlna neden olaca kaygsna den zzet Paa, 7 Kasm 1918'de Yldrm Ordu Grup Komutanl ve 7. Ordu Karargah'n lavederek Mustafa Kemal Paa'y Harbiye Nezareti emrine almak zorunda kald. Bylece, Vahdettin'le birlikte planladklar, 30 Ekim'de yaptklar tayinle Mustafa Kemal Paa'y Suriye'de brakarak, stanbul ve politika dnda tutma komplosu, bir hafta sonra iflas etmi oluyordu.

Ayn gnlerde Vahdettin-zzet Paa ortakl da bozulmak zereydi. Bnyesinde bulundurduu baz ttihat nazrlardan tr, ttihat ve Terakki Partisi'nin ardl sayd zzet Paa hkmeti, Vahdettin'i rahatsz ediyordu. 1/2 Kasm gecesi Enver, Talat, Cemal lsnn lkeden kayla birlikte liderlerini yitiren partiden eskisi gibi ekinmeye gerek grmeyen Vahdettin, ayn gnlerde stanbul'a gelen tilaf subaylarn ttihat ve Terakki'den arnm bir ekilde karlamann zlemi iinde harekete geti. 6 Kasm'da Evkaf Nazr Abdurrahman eref Bey'i zzet Paa'nn konana gnderen Vahdettin, hkmetteki baz nazrlarnn kamuoyunu tatmin etmediini ve hkmetin bir ttihat Hkmeti olarak grldn belirterek, Adliye Nazr Hayri, Maliye Nazr Cavit ile Dahiliye Nazr Fethi Beylerin deitirilmesini istedi. Buna karlk zzet Paa, Hayri Efendi ve Cavit Bey'in zaten istifa etmekte olduklarn, ancak mecliste bir partinin bakanln yapan -Hrriyetperver Avam Partisi- Fethi Bey'in deitirilmesinin uygun olmayaca yantn verdi. Vahdettin bu kez Ayan Meclisi Bakan Ahmet Rza Bey'i gndererek, Fethi Bey'in bir dakika bile hkmette kalmasnn mmkn olmadn bildirince, zzet Paa iki gn sonra saraya gelip kendisiyle greceini sylemise de, 7 Kasm'da stanbul'a gelen ve drt ngiliz subayndan oluan komisyona yaranmak sabrszlndan olsa gerek,27 Vahdettin, gece ge saatlerde Ahmet Rza Bey'i bir kez daha zzet Paa'ya gndererek, Fethi Bey konusunda srar edince, hkmet, 8 Kasm'da istifa etmiti .28 zzet Paa ne ulusu ne de ittihatyd. Ancak Vahdettin, kendisine sadk olduu halde, iradesi zayf olan bu mektepli paann her an ulusulardan veya ittihatlardan etkilenebilecei tehlikesini gz nnde bulundurarak, ibirliini sona erdirmeyi uygun bulmutu. Vahdettin yeni hkmeti kurma grevini Tevfik Paa'ya vermiti.

Mustafa Kemal Paa tilaf Donanmasnn stanbul'a demirledii 13 Kasm 1918 gn ehre geldiinde, Tevfik Paa Hkmeti kurulmu, ancak meclisten henz gvenoyu almamt. Ahmet zzet Paa'nn kuraca yeni bir hkmetle ok iler yaplabileceini dnen Mustafa Kemal Paa, hemen Sadaret Kona'na giderek, zzet Paa ile grmt.29 Bu grmede; yeni Sadrazam Tevfik Paa'nn meclisten gvenoyu almamas iin allmas ve Ahmet zzet Paa'nn yeniden sadarete getirilmesi kararlatrlmt. Bu kararn alnd gnlerde, 15 Kasm'da Mustafa Kemal Paa, Vahdettin ile ilk grmesini yapmt .30 Selek bu grmenin sadece ballk ifade eden bir ziyaret olduunu dnyorsa da31, zzet Paa'nn yeni hkmeti kurmaya raz edilmesinden son ra ve gazetelerin meclisin kapatlacana ilikin pepee makaleler yaymlad bir srada yaplan grmenin, sadece bir ballk ziyareti olduunu dnmek ok zordur. Atekes hkmlerinin tilaf Devletleri'nce aka inendii o gnlerde, zzet Paa Hkmeti'nin yeniden ibana gelmesinin gerekli olduunu dnen Mustafa Kemal Paa, bu dncesini Vahdettin'e am olmaldr.33 Nitekim, henz meclisten gvenoyu almam olan Tevfik Paa Hkmeti'nden bir nazrn, Fethi Bey'i gvenoylamasndan nce evine davet ederek34, baz kiilerin Tevfik Paa Hkmeti'ne mecliste gvenoyu verdirmemek iin altklarnn bilindiini belirttikten sonra, "hatta sizin gibi sabk Dahiliye Nazr olan smail Canbolat Bey'in evinde, ekseriyeti asker ahsiyetlerin toplanarak hkmet aleyhinde kararlar aldnz da ihbar ediliyor. Aranzdaki Mustafa Kemal Paa'nn byle bir teebbsn iinde olmasna ihtimal vermediini zat- ahane Tevfik Paa'ya sylemi' 35 demesi, Mustafa Kemal Paa'nn konuyu Vahdettin'le konutuunu gst ermektedir.

Mustafa Kemal Paa, Vahdettin'i, zzet Paa bakanlnda ulusu siyaset izleyecek bir hkmetin ibana getirilmesi iin ikna etmeye alrken, hkmetin meclisten gvenoyu almamas iin de youn aba sarfediyordu. Hatta bu amala, sivil olarak, Fndkl'da bulunan meclise giden Mustafa Kemal Paa, baz milletvekillerini ikna ettiyse de, yaplan oylamada Tevfik Paa Hkmeti meclisten gvenoyu almt. Bunun zerine saraya telefon eden Mustafa Kemal Paa, Bayaver Naci Bey'den, Padiah'n o gn veya ertesi gn kendisini huzura kabul etmesini istemiti. Ancak Vahdettin,

Mustafa Kemal Paa'y nmzdeki Cuma Selamlnda kabul edeceini bildirerek grme gnn geciktirmitir. Mustafa Kemal anlarnda "Naci Bey'in, bu mlakatn o gn veya ertesi gn olmas iin ok altna eminim. Fakat kafasnda gizli bir karar eytani bir surette saklayan Vahdettin, saffet ve samimiyet gsteren aldatc tavryla nmzdeki Cuma gn selamlkta hazr bulunmakln ve orada benimle greceini bildirdi. Cuma'ya ok gn vard" demektedir.36

Mustafa Kemal Paa ile Vahdettin arasndaki ikinci grme, 29 Kasm'da yaplmt.37 stanbul'a dnnden sonra, Tevfik Paa Hkmeti'ni drerek zzet Paa'y yeniden iktidara getirmee almak eklinde zetleyebileceimiz ilk politik almas baarszlkla sonulanan Mustafa Kemal Paa'nn, bu grmede Vahdettin'i Tevfik Paa'y iktidardan ekilmeye ve zzet Paa'y Sadrazam olarak atamaya zorlad dnlebilir .38 Vahdettin'in ise Mustafa Kemal Paa'nn mecliste urad hayal krklndan yararlanarak, meclisin feshedile-bileceini ima etmi olmas39 ve o dnemin stanbul'unda ulusu hareketin lideri grnen Mustafa Kemal Paa'nn tepkisini kontrol etmi olmas mmkndr. Vahdettin'in Mustafa Kemal Paa'nn nerisi ile hi ilgilenmedii dncesindeyiz. nk bu durumda, Mustafa Kemal Paa'nn da iinde olaca hkmet ulusu bir program izleyeceinden, Vahdettin, meclisi feshetmek iin ibirlii yapaca bir hkmetten yoksun kalaca gibi, izlemekte olduu; neye mal olursa olsun ngilizlerle ibirlii politikas sona erecekti.

Bu gnlerde meclisin Tevfik Paa hkmetine kar sertletii anlalmaktadr. Hkmetin programnda sz verdiklerini yapmad dncesinde olan meclis, hkmeti hrpalarken, etrafta hkmet iin yeni bir gvenoylamas yaplaca sylentileri dolayordu, ngilizlerle dostluk politikasn eksiksiz olarak yrten hkmete kar40, zaten ittihat bir topluluk olduunu dnd meclisin taknd tavr, Vahdettin'i huzursuz etmekteydi. Meclis-hkmet ilikilerinin son derece gergin olduu bir srada, 20 Aralk 1918'de Mustafa Kemal Paa ile Vahdettin arasndaki nc grme gereklemiti .41 Mustafa Kemal Paa Vahdettin'i aydnlatmak ve uyarmak dncesindeydi, ama Vahdettin O'nun szlerini ustalkla kesmi ve O'ndan ordunun komutanlar ye subaylarndan kendisine bir ktlk gelmeyecei konusunda srarla

gvence istemiti. Bunun nedenini anlayamayan Mustafa Kemal Paa, stanbul'a yeni geldiini, durumu iyi bilmediini, ordu komutan ve subaylarnn zat- ahane ile kar karya olmas iin bir sebep bulunmadn, bir ktlk beklememesini sylemise de, Vahdettin "Yalnz bugnden bahsetmiyorum, bugnden ve yarndan" demi ve eklemiti "siz akll bir kumandansnz, arkadalarnz tenvir ve teskin edeceinizden eminim. "42 Meclisi datmak niyetinde olan Vahdettin'e Mustafa Kemal "...ordunun byle bir adma kar kacan hatta bunu desteklemeyeceini syleyecek durumda deildi. Ordu zlm ve dalm, komutanlar rgtsz ve fikir birliine varmam durumdaydlar. Orada Mustafa Kemal'e ordunun sadk olduunu sylemekten baka bir ey kalmyordu. Tersini sylemek bir donkiotluk olacak ve kendisini bir anda siyaset d (belki Malta'da) bulacakt"43. Vahdettin bir yandan Mustafa Kemal Paa aracl ile ordunun nabzn yoklarken, te yandan meclisi dattktan sonra ngiliz Hkmeti'nin desteine gvenip gvenemeyeceini stanbul'daki ngiliz Yksele Komiserlii'nden soruturmutu 44 Meclisin datlmas, dizginleri tamamen Vahdettin'in elinde olan ibirliki hkmetlerinin meclis denetiminden kurtulmas demek olacakt ki, ngilizlerin teden beri istedii de buydu. ttihat baz milletvekillerinin hkmet hakknda verdikleri bu gensoru, 21 Aralk gn meclis oturumunda hkmet -tarafndan yantlandktan sonra, Vahdettin'in Tevfik Paa ile ibirlii. yaparak hazrlatt "Baz zorunlu siyasi sebeplerden dolay Meclis-i Mebusan'n feshi gerekmektedir..." cmlesi ile balayan ksa iradesi okunarak meclis kapatlmt.45

stanbul'a gelmesinden, meclisin kapatlmasna kadar geen srede Mustafa Kemal Paa'nn Vahdettin'le yapm olduu grmeler, Vahdettin'in izledii; ngilizlere yaranmak ve dn vermek yoluyla onlarn dostluunu kazanmak eklinde zetleyebileceimiz teslimiyeti politika yznden sonusuz kalmt.

Meclisin kapatlmasndan sonra Tevfik Paa Hkmeti'nin yapt ilk i, 23 Aralk tarihli bir kararname ile siyasal af ilan etmesiydi. Kararname gereince; Vahdettin'in tahta geiine dein, Ermeni tehcirinden sorumlu olmak, gayri mslimlere kar siyasal amala eylem yapmak, dman ordusuna katlmak ya da yardm

etmek46 dndaki siyasal sular affediliyordu. Hkmetin att ikinci adm, tilaf Devletleri'ne yaranmak iin sava iindeki yolsuzluklar ve hakszlklar ortaya kararak sulular cezalandrmak ve hakszla uram aznlk tems ilcilerine arpalk olarak nazrlk ve ayanlk gibi devlet memuriyetleri vermekti. Gemi dnemi soruturmak iin oluturulan komisyonlar ve sulular cezalandracak harp divannda yer alan kiiler arasnda Ermeni ve Rum yelerin bulunmas siyasal bir tercihin sonucuydu. Hkmetin bu uygulamalarna paralel olarak, Vahdettin de ngilizlerle dostluu gelitirme abas iindeydi. Adamlar aracl ile nce yksek komiserlie, ardndan 16 Aralk'ta ngiliz Genel Karargah'na bavurarak, ngiltere'nin Trkiye'de ynetime el koymas iin yalvarm, son olarak da bizzat kendisi uzun yllar Trkiye'de oturmu bir ngiliz centilmene, "...her zaman ngilizci olmu olduunu, bunu zor koullarn basks altnda sylemediini, bunun gerek olduunu, bu yzden 1908'den bu yana ttihat ve Terakki casuslar ile evrildiini ve bu yzden ok ektiini sylemiti. imdi btn umudunun ngilizlerde olduunu, Cumartesiden (11 Ocak) nce hkmetini deitirmek istediini, hkmette sivri bir kii olarak dnme olan ve ttihat ve Terakki'ye eilimli olan Dahiliye Nazr M. Ariften szettiini, Trkiye'nin o sradaki aclarndan sorumlu bildii ttihat ve Terakki'ye kar elinden gelen abay esirgemeyeceini ve ngilizlerin krmlar yapanlar dahil, ngiliz tutsaklanna kt muamele edenlerin de cezalandrlmalarn istediini bildiini ve ngilizlerin istedii her bir kiinin tutuklanp cezalandrlmasn salamaya hazr olduunu bildirmi...", harekete getiinde tepki grecek olursa mttefiklerin desteine gvenip gvenemeyeceini sormutu .47 Yukarda sz edilen ngiliz centilmenle konutuktan bir gn sonra, yani 12 Ocak'ta Tevfik Paa Hkmeti'nin istifa edii ve yeni hkmeti kurma grevinin yine Tevfik Paa'ya verili i, bu istifann nazrlar deitirmeye ynelik Vahdettin-Tevfik Paa ibirliinden baka bir ey olmadn gstermektedir. 13 Ocak'ta kurulan ikinci Tevfik Paa Hkmeti, ttihat ve Terakki'nin kart Hrriyet ve tilaf Partisi ile Vahdettin'e yakn isimlerden oluuyordu. zellikle bir nceki hkmette Evkaf Nazr ve saraya son derece bal olan zzet Bey'in 48 vekaleten Dahiliye Nazrl'na getirilii, Vahdettin'le sk bir ibirliine gidileceinin

ve dolaysyla ttihat ve Terakki Partisi'nin ileri gelenlerinin tutuklanacann iaretiydi. Calthorpe 18 Ocak'ta, Sadrazam ve Hariciye Nazr'na, ngiliz tutsaklara kt muamele edenlerle Ermeni krmndan sorumlu olanlarn cezalandrlmasn sylediinde nazrlar harekete hazr olduklar yantn vermile rdi. gn sonra Vahdettin adna ngiliz Yksek Komiserlii'nden Hohler ile gren Damat Ferit Paa, Padiah'n "...cezalandrma iine niyetli olduunu ve o sradaki nazrlardan daha gayretlilerinden bir kabine dndn yalnz sz konusu sulularn lkenin en byk ve en gl rgtne mensup olduklarn, bunlara kar iddetle harekete geildii takdirde kendisine ve kendisi gibi yani ngiltere'yle dostluu ve ona bamll dnenler aleyhine bir tepkiden ekindiini, bu bakmdan, byle bir durumda ngilizlerin tutumunu renmek istediini bildirmiti. "49

Hrriyet ve tilaf Partisi'ni destekleyen gazetelerde kan makalelerde tutuklanmas gereken ittihatlarn isimlerinin yazld bir srada, tehcir olayndan dolay tutuklanm olan eski Diyarbakr Valisi Dr. Reit'in 25 Ocak'ta hapisten kamas zerine, Vahdettin, ngilizlerden bekledii gvenceyi almadan harekete geti. 30 Ocak 1919'da yaklak otuz kii tutuklanarak Bekiraa Bl'ne gnderildi. Bunu ttihat ve Terakki'nin mallarna el koymak, Mdafaay Milliye ve Donanma Cemiyetlerini Harbiye ve Bahriye Nezaretlerine balamak, aznlklarn devlet memuriyetlerine tayin edilmesini hzlandrmak ve sansrn daha da sklatrlmas uygulamalar izlemiti.

ttihat ve Terakki'nin etkisiz hale geldii bu gnlerde, Vahdettin'in kendilerini oyalamaktan baka bir ey yapmadn iyice anlayan Mustafa Kemal Paa ve arkadalar, ulusu program izleyecek bir hkmetin ibana gelmesi iin, zorla iktidara gelmenin yollarn aramaya balamlard. Mustafa Ke mal anlarnda vardklar karar yle aklyor; "Bir gn Fethi bey ve drt mterek arkadala 51 birlikte bir hayli mnakaadan sonra, ihtilalci bir komite kurmaa karar verdik ve ihtilalci tedbirler dnmee baladk, Padiah deitirmek, kabineyi drmek, yeni bir hkmet tekil ederek daha azimli hareketlerde bulunmak gibi"52. Mevlanzade Rfat'a gre bu dnemde, akta kalm baz ttihat ve Terakki'ye bal subaylar Ay-Yldz 53 isminde bir

cemiyet kurmular, bakanlna da Mustafa Kemal Paa'y getirmilerdi. Osmanl Devleti'nin paralanmasn nlemek ve igallere kar koymak iin kurulan bu cemiyeti ve Mustafa Kemal'in cemiyetin bakan olduunu bilmekte olan Vahdettin, bundan memnun olmakta ve Cemiyet'in Vilayet-i arkiyye Mdafaa-y Hukuk Cemiyeti ile ibirlii yapmasn istemekteydi .54 Vahdettin'in ubat ay banda bu tr eylemler iin ngilizlerden gizlice gvence al, baz hazrlklar yapldndan haberdar olduunu gstermektedir.55 Geri Mustafa Kemal ve arkadalar tarafndan bilinmiyordu ama, tilaf Devletleri askerlerinin cirit att stanbul'da byle ihtilalci bir giriim baarsz olduu takdirde, tilaf Devletleri'nin hkmete tamamen el koymas olasl yksekti. Nitekim Cavit Bey'in iittiklerinden, tutuklamalarn yaplmasndan bir gn evvel Harbiye Nazr mer Yaver Paa'nn ngiliz Albay Murphy'yi ararak ihtilal hazrl olduunu ve O'na ihtiyac olacandan stanbul'dan ayrlmamasn istediini biliyoruz.56 Bu grmeden ksa bir sre sonra, 7 ubat 1919'da stanbul'a gelen General Allenby'nin 6. Ordu Komutanlna Ali hsan Paa'nn yerine Mustafa Kemal'in atanmasn isteyii ok anlamldr. Ayn gnlerde baz takiplere urad hissi iinde olan Mustafa Kemal'in, merkezi Nusaybin'de olan bu ordunun bana gemesinin saf d ve srgn edilmekten baka bir ey olmadn kavrayarak grevi reddetmesi zerine, araba ve yaveri alnm, denei de kesilmiti .57

Komiteyi kuranlarn ortak bir tavr belirlememesi yznden ihtilal yapma dncesi geree dnememi , bir mddet s onra yeni hkmet de tilaf Devletleri'ne boyun emek zorunda kalacandan lkenin durumunda olumlu gelimeler olmayaca sonucuna varmlard .

Ulusu kadronun ihtilal hazrlklar iinde olduu bu gnlerde, kinci Tevfik Paa Hkmeti zor gnler yaamaktayd. Vahdettin'in ikinci Tevfik Paa Hkmeti'nin kuruluundan bir hafta sonra, Damat Ferit Paa'y ngiliz Yksek Komiserlii'ne gndererek O'nun azndan, Ermeni krmndan sorumlu olanlarn -ttihat ve Terakki kastedilmektedir-cezalandrlmas iin "daha gayretli" nazrlardan oluan bir hkmet kurulmas dncesinde olduunu belirtmesi, ikinci Tevfik Paa Hkmeti'nin O'nu tatmin etmediini ve deitirmek dncesinde olduunu gstermektedir.60 Ermeni

krm sulamalar ve konuyla ilgili gelimelerin muhatab doal olarak Dahiliye ve Adliye Nezaretleriydi. Vahdettin yukarda szn ettiimiz ngiliz centilmeni ile yapt grmede, birinci Tevfik Paa Hkmeti'nin Dahiliye Nazr Mustafa Arif Bey'i, ttihat ve Terakki'ye eilimli, sivri ve dnme olarak tanmlayarak memnuniyetsizliini dile getirmiti. Tevfik Paa'nn kurduu ikinci hkmette, Dahiliye Nazrl'na vekaleten Evkaf Nazr zzet Bey gibi saraya sadk birinin getirilii Vahdettin'i memnun etmi ise de, Adliye Nazr Arif Hikmet Paa - Tevfik Paa'nn izledii aznlklara arpalk verme siyasetini desteklemeyerek istifa edecektir-dan holanmam olmaldr. te yandan hkmet olmak amacnda olan ve yeniden almalarna balayan Hrriyet ve tilaf Partisi iinde btnleen muhalefet, bir yandan Tevfik Paa Hkmeti'ni ttihat ve Terakki'ye kar yeterince iddetli davranmad iin eletirirken, dier yandan Vahdettin'e yanamay da ihmal etmiyordu . 10 ubat'ta Mihran Efendi'nin mstearla atanmas konusunda Meclis -i Vkela'da kan bir tartma sonucunda, ura-y Devlet Reisi Damat erif, Adliye Nazr Damat Arif Hikmet ve Harbiye Nazr mer Yaver Paa'lar istifa etmilerdi. Bunun zerine Tevfik Paa, bo nazrlklara atama yapmak yerine kendisini muaf tutarak btn nazrlar istifa ettirmi ve 24 ubat 1919'da Hrriyet ve tilaf Partisi'ni de okayan ,62 yeni bir hkmet kurmutu. Bir oldu bitti halinde sunulan yeni hkmet 63 Padiah memnun etmekten uzakt .64 2 5 ubat'ta, yeni hkmetin kurulmasndan bir gn sonra itilaf Devletleri'nin, tutuklanmasn istedikleri kimselerden oluan bir listeyi hkmete vermeleri zerine Tevfik Paa, 28 Ocak 1919'da Vahdettin'e sunulan bir mazbata ve kararname ile, tilaf Devletleri'yle savaa neden olan ve sava srasnda gelen bar nerilerini geriye evirerek sava uzatan o zamanki hkmet yelerinin, tehcir nedeniyle cinayet ileyenlerin, yolsuzluk yapanlarn ve memuriyetlerini ktye kullananlarn, statleri ne olursa olsun harp divanlarnca kovuturulmasn istemiti. Vahdettin bu mazbata ve kararnamey i "Kanun-i Esasi ile bu derece oynamak caiz deildir" diyerek imzalamad,65 l Mart 1919 tarihli sadaretten saraya gelen ikinci bir mazbatada da, yukarda belirtilen grlerde srar ediliyordu. Vahdettin bu mazbataya yant olarak sadarete gnderdii 3 Mart tarihli bir tezkereyle, ilerin uzun zamandr srncemede

brakldn, sulularn cezalandrlamadm, bu nedenle yabanclarn, mdahalelerde bulunduklarn, adaleti salamak iin zel kanunlar gerekmediini belirterek, kendisinin hkmetin asli grevlerine katlmasnn Kanun-i Esasi'ye aykr olduunu bildirmiti.66 Gerekte bu tezkere, hkmetin istifasn istemekten baka bir ey deildi .67 ttihat ve Terakki'ye kar yeterince sert ve kararl olmadn dnd Tevfik Paa'nn yeni kurduu hkmette Fransa'ya eilimli baz nazrlarn bulunuu ,68 Hrriyet ve tilaf yelerinin iktidara gelme konusunda Vahdettin katnda yaptklar telkin ve bask, yeni hkmetin sonunu hazrlamtr.

Vahdettin ile ibirlii yapan Damat Ferit Paa'nn 4 Mart'ta kurduu yeni hkmetin 69 tilaf Devletleri'ne yaranmak iin yapt ilk i, 10 Mart'ta gerekletirdii geni tutuklamalard. Tutuklananlar arasnda eski nazrlar, milletvekilleri, subaylar, ttihat ve Terakki Partisi yeleri olduu gibi, ulusu kadronun nemli kiilerinden Fethi Bey de bulunmaktayd.

te bu srada ilgin bir gelime oldu. Bayar'n Mustafa Kemal'den dinlediine gre,70 Fethi Bey'in tutuklanmasndan bir ka gn sonra Mustafa Kemal Paa'nn Beyolu'nda misafir olarak kalm olduu evin hanm Selma Fansa'y Vahdettin'in yeenlerinden Munibe Sultan ziyaret etmi, Padiahn kz Sabiha Sultan' Mustafa Kemal Paa i le evlendirmek istediini sylemiti. Olay renen Mustafa Kemal Paa, Sabiha Sultan'n kald eve gelmesini istemi ve bu isteini Munibe Sultan'n yannda da tekrar etmiti. Ancak bu davete icabet etmeyen Sabiha Sultan bir sre sonra sevdii Abdlmecit Efendi'nin olu ehzade mer Faruk Efendi'yle evlenmiti.

evket Sreyya Aydemir'in, Mustafa Kemal Paa'nn gerek kendi evindeki konukluu srasnda, gerekse ili'de kalm olduu evdeki hayat hakknda Selma Fansa ile yapt konumalarda, bayan Fansa, bu evlenmeyi isteyenin Padiah olduunu syleyerek 71 Mustafa Kemal'in Bayar'a verdii bilgiyi dorulamaktadr.72

Tanklarn ifadesiyle de sabit olduu zere bu evlilii isteyen Mustafa Kemal Paa deil, Vahdettin'in kendisiydi .73

Bizce Mustafa Kemal Paa'nn kendisini devirmeyi amalayan almalarndan haberdar olduunu sandmz Vahdettin'in bu giriimi, Paa'nn yakn arkada olan Fethi Bey'in tutuklanmasnn O'nda dourduu tepkiyi hafifletmek ve O'nu hkmet iinde

tedenberi istedii mevkiye getirecei imajn yaratarak, oyalamay amalamasndan baka bir ey deildi.

ktidara gelme konusundaki tm giriimleri Vahdettin ve ibirliki hkmetlerince boa karlan Mustafa Kemal Paa ve arkadalar iin Anadolu'ya geerek saray, hkmet ve tilaf Devletleri'nin ulaamayaca bir yerde ulusu program uygulamaya koymaktan baka bir yol kalmamt. Gerekte Anadolu'da yaplacak ulusal direnmenin temelleri, 20 Aralk 1918'de yaplan Mustafa Kemal Paa-Ali Fuat Paa grmesinde atlm, direnmeye zemin hazrlayacak olan alt maddelik bir program kabul olunmutu.74 Bu program uygulayabilmek iin hkmeti devirmek veya ulusal direnie taraftar bir Harbiye ve Dahiliye Nazrn ibana getirmek gibi iki nemli sorunun halledilmesi gerektii dncesinde olan iki paa ,75 ikinci Tevfik Paa Hkmeti'nin "enerjik bir siyaset" izlemeyeceini tahmin ettiklerinden memnun kalmamlar ve ulusularn katld bir toplantda, lkenin iinde bulunduu kt durumu Padiaha anlatacak ve tilaf Devletleri'nin atekesi bozan isteklerine gs gerebilecek kimselerin hkmete girmesini rica edecek bir kiiyi, Padiahla yz yze grtrme karar almlard. M ustafa Kemal Paa bu greve Ali Fuat Paa'y uygun bulmu ve hemen harekete gemilerdi. Bayaver Naci Bey'in aracl ile bir Cuma Selamlndan sonra huzura kabul olunan Ali Fuat Paa, baka paalarn da huzurda bulunmas nedeniyle dndklerini sylemekten kanmt. Ulusular, istedikleri gibi bir hkmetin kurulamayacan grmlerdi. Ali Fuat Paa bu gerei yle ifade etmektedir: "... Harbiye ve Dahiliye Nezaretlerine Sadrazam ve Padiah'n mutlak itimadna mazhar olan ahsiyetler tayin ediliyordu ve edilecekti. Bunlar ekseriyetle yal bal paalardan seiliyorlard. Bu vaziyet karsnda stanbul'da mhim iler baarmaa imkan yoktu. Hadiseler bunu aka gsteriyordu, tilaf Devletleri'nin stanbul'daki mmessilleri ile Hrriyet ve tilaf Frkas Erkan her gn biraz daha duruma hakim oluyorlard. Yeni yeni kararlar almaa ve bunu sratle tatbik sahasna koymaa mecburduk. Milli Mukavemeti stanbul'dan deil Anadolu'dan idare etmenin zarureti aikard. Faaliyetlerimizi bunun etrafnda toplamal idik. "76.

Nitekim Mustafa Kemal Paa'nn ili'deki evinde yaplan

toplantlarda sivil ve asker birok kiiyle grlerek, Anadolu'ya geecek kadronun belirlenmeye alld grlmektedir. Mustafa Kemal anlarnda bu grmeler hakknda u bilgiyi ver mektedir: "...ilerinden (grlenlerin) bir ksmnda saf bir vatanseverlik hissinin cokunluundan baka ne fikir ne de tedbir kabiliyeti vard. Bir ksmnn hala hasis politikaclk menfaatlerinden baka dndkleri yoktu..." 77 te ayn gnlerde, "iimde ok dikkatle gizlediim bu srr vakti gelmedike kimseye sylemedim 78 dedii "mnasip bir zaman ve frsatta stanbul'dan kaybolmak, basit bir tertiple Anadolu iine girmek, bir mddet isimsiz altktan sonra btn Trk Milletine felaketi Thaber vermek" kararna varmt.78 ktidara gelmek iin son are olarak bavurduklar ihtilal dncesinin gereklememesinin alnmasnda hzlandrc bir rol oynadn sandmz bu karardan, Mustafa Kemal'in resmi bir grevi olmasa bile Anadolu'ya gemeyi dnd sonucu kmaktadr. Nitekim, Albay smet Bey'le ili'deki evinde yapm olduu bir grmede "...hibir sfat ve salahiyet sahibi olmakszn Anadolu'ya gemek ve orada milleti uyandrarak kurtulma areleri aramak iin en msait mntka ve beni o mntkaya gtrecek en kolay yol hangisidir?"19 demesi bu sonucu dorular niteliktedir.

ubat aynn ikinci yarsnda ulusularn Anadolu'ya gemek zere hazrlklarna hz verdikleri grlmektedir. Mustafa Kemal Paa Anadolu'ya geecek ulusu komutanlarla grerek izlemeleri gereken yolu gsteriyordu. Yakaland stma hastaln tedavi ettirmek amacyla izinli olarak stanbul'da bulunan ve merkezi Konya Erelisi'nde olan 20. Kolordu Komutanl grevine gitmek zere hazrlanan Ali Fuat Paa ile yapm olduu bir grmede, O'na kolordusunun banda bulunmasn, etrafna emniyet vermesini ve halk ile yakndan temas etmesini tlerken ,80 Rauf Bey'in de bulunduu son grmelerinde kendisini bi r grev ile tayin ettiremezse,81 Anadolu'da en gvendii bir komutana katlacan ve ie oradan balayacan sylyordu .82 Ayn toplantda, Osmanl Donanmasnn tutsak olmasndan tr resmi bir grevle Anadolu'ya gemesi mmkn olmayan Bahriye Albay Rauf Bey, emekli olmaya karar vermi ve 27 ubat'ta istifa etmiti. Mustafa Kemal 11 Nisan'da, merkezi Erzurum'da bulunan 15. Kolordu Komutanlna atanan Kazm Karabekir Paa'y da kabul etmi, O'nun lkenin iinde bulunduu kt durum hakknda

anlattklarn "vaziyet size hak verdiriyor" diyerek onaylam, yapmay dndklerinin doruluunu kabul etmiti ama " iyi olaym gelmeye alrm" eklinde yuvarlak bir ifade kullanmt.83

Mondros Atekesi'nin imzalanndan sonra geldii stanbul'da, yaklak alt ay kalan Mustafa Kemal Paa'nn, Ksakrek'in "k devresinin sonunda hadiseleri kollamaktan baka birey dnmemi ve yapmamtr" iddiasnn tersine, yukarda da anlatld zere ulusu dnceyi iktidara getirmek iin yapt almalar yadsmak, gerekleri grmezlikten gelmektir. Ksakrek'in daha da ileri giderek "...gen kumandanlar stanbul'da, vatann halinden zgn ehrelerle de olsa, keyiflerine baktklar srada o [padiah] yemek yerken boulmakta ve souk suyla ykanrken halanmaktadr" 84 eklinde topik bir deerlendirme yapmas, sonralar ulusal savan kahramanlar olacak Ali Fuat, Kazm Karabekir Paalar ve Albay smet Bey'i vatanlarnn kurtuluuna ilgisiz ve duyarsz kalm olmak thmet i altnda brakan, son derece hatal bir deerlendirmedir. Ad geen kiilerin anlar, bu insanlarn atekes dneminde vatanlarnn kurtuluunu, salamak iin stanbul'da nasl rpndklarn gsteren rneklerle doludur.

ddia 2. Mustafa Kemal Paa'y Kurtulu Sava'n balatmak amacyla Vahdettin 'in Anadolu 'ya gnderdii 85

Eer bu iddia doru ise. Vahdettin Anadolu'da ulusal bir hareketi rgtlemeyi en azndan tilaf Devletleri'nin Mondros Atekesi'nin hkmlerini inemesi ile birlikte dnmeye balam olmaldr. Nitekim byle olmas gerektiinin farknda olan Ksakrek, Kazm Karabekir Paa'nn anlarndan "6 Kanunuevvel 334'de (6 Aralk 1918) selamlk merasiminde usulen huzura kabul olundum. Padiah dahi sulhun temini grlmeden evvel ordusunun zayflatlmamas ve bilhassa gen kumandanlarn i bandan ayrlmamas, aksi halde bir Endls vaziyetinin pek uzak olmadn anlatarak benim ark'a ve stanbul'da toplanan gen kumandanlarn da Anadolu'ya ordular bana iadeleri halinde Trkln ldrlemeyeceini syledi. Bu mlakat benim ve dier

gen kumandanlarn i bana gememizi temin eden amillerden birisi olmutur" 86 eklindeki anlatmn aktarmaktadr. Sz konusu alnt dikkatle incelendiinde Vahdettin'in ulusal hareketi daha 1918 Kasm'nda dnd akla gelmekle beraber, Karabekir Paa'nn anlarnda bu satrlarn "6 Kanunuevvel 334'de selamlk merasiminde usulen huzura kabul olundum. Padiah'a dahi (sulhun tamami-i temini grlmeden evvel ordusunu zayflatmamas ve bilhassa gen kumandanlarn i bandan ayrmamas, aksi halde ikinci Endls vaziyetinin pek uzak olmadn) anlatarak (benim ark'a ve stanbul'da bulunan gen kumandanlarn da Anadolu'ya, ordular bana iadeleri halinde Trkln ldrlemeyeceini) syledim. Cevaben: (Sizin gibi gen, mert ve ayan- itimat kumandana malik olmakla ben ve milletim iftihar eder) dedi. te bu mlakattr ki benim ve dier gen kumandanlarn i bana gemesini temin eden amillerden birisi oldu" eklinde ve yukardaki aktarmadan tamamen farkl olduu gze arpmaktadr.87 Dikkatle incelendiinde Ksakrek'in yapt aktarmada Vahdettin'e sylettii szlerin, gerekte, Kazm Karabekir Paa tarafndan sylendii ortaya kmaktadr. Dizgi, bask hatas vb. gerekelerle aklanmas gln eklinde hatann, gerein saptrlmasndan baka bir amac olmad dncesindeyiz.88

Burada Mustafa Kemal Paa'nn ulusu kadroyu iktidara getirmek iin yapt almalar, ald tepki ile birlikte kronolojik olarak sralamak yararl olacaktr.

1- Atekesin imzalanmasndan yaklak on be gn nce Suriye'den ektii bir telgrafla, zzet Paa bakanlnda ulusulardan oluan bir hkmetin kurulmas nerisi.

Vahdettin-zzet Paa ibirlii ile Mustafa Kemal'in, Suriye'deki Yldrm Ordular Grup Komutanl'na tayin edilerek, ulusu dncelerinin devleti tilaf Devletleri ile yeni atmalara srkleyebilecei kaygsyla stanbul'dan uzak tutuluu.

2- stanbul'a geldiinde istifa etmi durumda olan zzet Paa'y yeniden sadarete getirmek amacyla, kurulmu bulunan Tevfik Paa Hkmeti'nin meclisten gvenoyu almamas iin almak.

Meclisteki milletvekillerinin Mustafa Kemal Paa'ya verdikleri sz tutmayarak Tevfik Paa Hkmeti'ne gvenoyu vermeleri.

3- 15, 29 Kasm ve 20 Aralk 1918'de Vahdettin'i aydnlatmak ve uyarmak iin O'nunla kez grmesi

Ulusularla ibirlii yapmasnn ngilizlere kar yrtt teslimiyeti politikas ile elieceini dnen Vahdettin'in, Mustafa Kemal'in siyasal nerilerini dikkate almay.

4- kinci Tevfik Paa Hkmeti'nin kurulduu gnlerde Ali Fuat Paa aracl ile Vahdettin'i bir kez daha uyarma istemi.

Vahdettin'le gren Ali Fuat Paa'nn huzurda baka paalarn da bulunmas nedeniyle kararlatrdklar konular sakncal olur kaygsyla amay.

5- Kurduklar bir ihtilalci komite ile "Padiah deitirmek, hkmeti drmek, yeni bir hkmet tekil etmek" giriimi.

Vahdettin-Damat Ferit ibirlii sonucunda ulusu kadro yelerinden Fethi Bey'in tutuklanmas

Anadolu'ya geme karar

Atatrk anlarnda da belirttii zere, Anadolu'ya geme kararn ancak vakti geldiinde aka ifade etmitir. Geri Ali Fuat Paa ile. yapt grmelerde, Anadolu'da ulusal bir direnmenin, rgtlenebilmesi iin program belirlenmi, Anadolu'ya geecek kadroyu oluturmak amacyla birok kiiyle grm olmasna ramen, 1919 yl balarnda O'nun henz Anadolu'ya geme kararna vardn sanmyoruz. Ancak 1919 ubat' sonlarnda Anadolu'ya gemek zere olan Ali Fuat Paa'ya "...kolorduna hakim ol. Etrafna emniyet ver. Hele halk ile yakndan temas et" deyii ve 26 ubat'ta Rauf Orbay'n da katld bir yemekte, Ali Fuat

Paa'nn kendisinin ve kolordusunun daima emrinde olduunu sylemesi zerine, Mustafa Kemal'in beraber alacaklarn belirtmesi, karar aamasnda bulunduunu gstermektedir. Her ne kadar Ali Fuat Paa anlarnda "...Mustafa Kemal Paa eer bir vazifeye kendini tayin ettiremezse, Anadolu'da en itimat ettii bir kumandann yanna gideceini ve ilk defa ie oradan balayacan sylyordu. "90 diyorsa da, Rauf Orbay'n anlarnda sz konusu yemee deindikten sonra "Fakat o srada Mustafa Kemal Paa'nn Anadolu'ya geme karar henz kafi ekilde verilmi deildi"91 demesi dncemizi desteklemektedir.

Anladmz kadaryla planladklar ihtilal giriiminin gereklememesi, Damat Ferit Paa Hkmeti'nin ibana gelmesi ve Fethi Bey'in tutuklanmasndan sonra Mustafa Kemal Paa artk stanbul'da hibir eyin yaplamayacan grm ve 1919 M art'nn ortalarnda, teden beri dnd Anadolu'ya geme kararn kesin olarak vermitir.92 Merkezi Erzurum'da bulunan 15. Kolordu Komutanl'na tayin edilen Kazm Karabekir Paa, 11 Nisan 'da hasta olan Mustafa Kemal Paa'y ziyaret ettiinde O'na, Dou'da bir Trk devleti kurulabileceini syleyerek blgeye davet etmise de Mustafa Kemal "iyi olaym gelmee alrm" eklinde yuvarlak bir yant vermi, vard karar ona amamt .93 Bunda Kazm Karabekir'in tersine, yurdun btnnde ulusal bir sava vermeyi dnyor olmas yannda, O'ndan holanmamasnn da pay olmaldr. Nitekim smet nn anlarnda "...Atatrk'n iktidarn syleyenler kadar, aleyhinde bulunanlar da var. Dman da ok. Mesela o gnlerde [1919 Nisan' sonlarnda] Kazm Karabekir Paa'ya sormu olsalard, bu vazifeyi ona vermeyin derdi. Karabekir Paa teden beri Atatrk'ten korkard ve O'nu sevmezdi. Ama bu his,tek tarafl deildi. Karlkl ikisi de birbirlerini sevmezlerdi. Kazm Karabekir Paa stanbul'da iken Atatrk ile birlikte olacam diye endie ederdi. Erzurum'a giderken bana, korkuyorum sen de onunla beraber olacaksn demitir. Korktuu da bana geldi" demektedir.94

Tespit edebildiimiz kadaryla, stanbul'da bulunulduu srece Mustafa Kemal Paa verdii bu karar ilk kez Albay smet Bey'e aka sylemitir.95 Ayn gnlerde tilaf Devletleri sadarete bavurarak, Samsun ve civarnda bulunan Rum kylerine Trk etelerince saldrldn, hkmetin gvenlii salamamas halinde,

sz konusu blgeyi igal edeceklerini bildirince ,96 kayglanan Sadrazam Damat Ferit Paa, Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey'e dnd areyi sormu ve O'ndan "bu i burada Bab- ali'de yoluna konamaz, asayiin bozulduu blgeye, bu davann hakkndan gelebilecek, dirayetli, tecrbeli bir ahsiyeti geni salahiyetlerle gndermek lazmdr. Mevcut kumandanlar arasnda bu vasflara haiz olarak hatrma gelen de Mustafa Kemal Paa'dr" yantn almt.97 Damat Ferit Paa Hkmeti'nde nce Posta, Telgraf ve Telefon Nazr iken, 7 Nisan'da Dahiliye Nazrl'na atanan Mehmet Ali Bey, Hrriyet ve tilaf Partisi'nin tannm kiilerinden birisiydi. ttihat dman olan Mehmet Ali Bey, Ali Fuat Paa'nn aabeyi ile kzn evlendirdii srada, Al i Fuat Paa'nn aracl ile Mustafa Kemal Paa'y tanma olana bulmutu. Ali Fuat Paa ve babas -smail Fazl Paa- Mehmet Ali Bey'in gyaben "gen, zeki ve enerjik bir kumandan" olarak tand Mustafa Kemal'in ittihat olmadna ilikin garanti vermiler, Ali Fuat Paa Mustafa Kemal'i ilk frsatta kendisiyle tantrmaya sz vermiti. Sz konusu evliliin gereklemesinden birka gn sonra, smail Fazl Paa'nn verdii yemekte Mustafa Kemal ile tanan Mehmet Ali Bey, O'ndan etkilenmi ve "elinden gelen yardm yapacan" sylemiti'". Mehmet Ali Bey bu grmeden sonraki gnlerde de bir iki defa Mustafa Kemal'in ili'deki evine giderek kendisiyle konumu, ziyaretlerinden memnun kaldn sylemi olduu iindir ki, hkmetin Bahriye Nazr ve Harbiye Nazr akir Paa'nn damad olan Avni Paa da O'nun evine gelerek, eitli konular kendisiyle konumutu."99 Mehmet Ali Bey, Mustafa Kemal Paa'y bu greve nerirken, O'nun ikayet konusu olan sorunlarn stesinden gelebilecek yetenekte ve ittihat hastalna yakalanmam biri olduuna inanm olmaldr.

Orbay anlarnda, Damat Ferit Paa'nn bir mddet tereddt ettikten sonra Mustafa Kemal Paa'y Serkldoryan'da bir yemee davet ettiini, Mustafa Kemal'in ilk defa o yemekte Damat Ferit Paa ile tantn sylemektedir.100 Cebesoy'un da anlarnda yapldn syleyerek Orbay' dorulad bu yemee Cevat Paa da katlmt. Yemekte lkenin gvenlii ve ngilizlerin ikayetleri stnkr konuulmu, ama Samsun ve civarndaki olaylara deinilmemiti. Konumada "Mustafa Kemal Paa vaziyeti ok gzel idare etmi, Sadrazamn suallerini O'nu phelendirmeyecek

ve bilakis itimat telkin edecek ekilde cevaplandrmt. Mehmet Ali Bey ile Cevat Paa da kendisini desteklemilerdi. Yemekten sonra Damat Ferit Paa... sizin gibi mtemayiz, gen ve kymetli kumandanlara ok ihtiyacmz olacak" diyerek memnuniyetini ifade etmiti.101 Hrriyet ve tilaf yelerinin ve hkmette bulunan baz nazrlarn, ttihat ve Terakki liderleri ile teden beri aras iyi olmayan Mustafa Kemal Paa hakknda olumlu referanslar vermi olmalarna ramen, Damat Ferit Paa'nn, sadakatinden emin olmakla beraber, O'na kar eksiksiz bir gven duyduunu sanmyoruz. Nitekim bu gnlerde, Harbiye Nazr'nn Erkan- Harbiye-yi Umumiye Reisi Fevzi Paa'ya, Mustafa Kemal ile Ahmet Rza Bey'in hkmeti ele geirerek kendisini sadaretten uzaklatrmaya altklarn haber alan Damat Ferit Paa'nn, Mustafa Kemal'i stanbul'dan uzaklatrmak istediini sylemesi dncemizi desteklemektedir.102 Damat Ferit Paa O'nu Anadolu'ya gndermekle bir yandan ngiliz dostlarnn ikayet buyurduklar sorunlar zerek kendisi ve hkmeti iin onur pay karmay, br yandan kalmasnda saknca grd Mustafa Kemal'i, stanbul'dan uzaklatrmay dnm olmaldr. Mustafa Kemal'in anlarnda bu varsaym dorulayan satrlar vardr. Mustafa Kemal Vahdettin Hkmetlerinde kendisi iin iki zt fikir olduunu syledikten sonra "...biri beni lehlerine kazanmaa alanlar dieri hibir surette itimat edilmemek lazm olduunu iddia edenler! Aylarca mnakaalardan sonra hangi fikir hak kazanm bilir misiniz! Mustafa Kemal'e emniyet edilmez! Mustafa Kemal stanbul'da birtakm menfi telkinler, belki hazrlklar yapyor, bu adam stanbul'dan uzaklatrmak lazmdr. Mustafa Kemal'i Anadolu dalarna atmal ve orada rtmeli! Nihayet bu karar zerine mutabk kalmlar. Bunu iiten arkadalarm beni tebrik ettiler " demektedir.

Damat Ferit Paa ittihat olmayndan tr Mustafa Kemal Paa'nn ngilizlerin gvenini sarsmayacak bir kii olduunun farknda olmaldr. Ancak yine de 28 Nisan'da stanbul'daki ngiliz Elilii Baevirmeni Ryan ile gren Sadrazam, O'na Mustafa Kemal ile yemek yediini, sadakati konusunda kendisinden tatminkar teminat aldn, O'nu bir subay ve centilmen olarak kabul ettiini syleyerek, Ryan'a emniyet vermekten geri kalmamt. Nitekim Ryan anlarnda, Damat Ferit'in syledikleri

konusunda samimi olduuna inandn yazmaktadr .104 Damat Ferit Paa ngilizlerin onayn aldktan sonradr ki, Harbiye Nazr akir Paa, Mustafa Kemal'i nezarete davet ederek, Samsun ve civarnda Trklerin Rum kylerine saldrdn anlatan bir dosyay eline tututurmu "...Ben Sadrazam ile (Damat Ferit Paa) grtm. Sizi mnasip grdk. Oraya gidesiniz ve meselenin mahiyetini anlayasnz" deyince Mustafa Kemal "Paa "Memnuniyetle giderim... yalnz msaade buyurursanz, memuriyetime bir ekil vermek lazm! Sizi zmeyeyim, arzu ederseniz Erkan- Harbiye Reisinizle" grerek bunu tespit edelim"10S demiti.

Bu grmeden sonra Harbiye Nezareti Mustafa Kemal Paa'y Dokuzuncu Ordu Mfettiliine tayin etmi ve Padiahtan irade alnmasn sadaret makamna yazmt. Harbiye Nezareti, Sadrazam ve ngilizlerden Samsun'a gidi vizesi alan Mustafa Kemal'in nnde artk sadece Vahdettin engeli kalmt.

Burada ncelikle belirtilmesi gereken konu; bu grevin Mustafa Kemal'i Anadolu'ya geirmek zere planlanm bir grev olmaddr. Nitekim, Mustafa Kemal grevi kabul etmemi olsayd bile mutlaka o blgeye bir subay gnderilecekti. te yandan, O'nun Anadolu'ya gemek iin hkmete hibir bavuruda bulunmad da tartlmaz bir gerektir. nerinin, Harbiye Nazr akir Paa kanalyla dorudan doruya hkmetten geldii bilinmektedir. Grdmz kadaryla, hkmete tayin edilmi olarak Anadolu'ya gemenin lkenin eitli blgelerinden dank bir biimde seslerini duyurmaya balayan ulusal hareketi btnletirmek asndan neminin bilincinde olan Mustafa Kemal Paa, neriyi siyasal almalar iin iyi bir frsat olarak deerlendirerek hemen kabul etmitir .

Vahdettin'in bu tayini onaylamas iin birok neden vard. Samsun blgesindeki asayisizlii gidererek, Paris'te almalarn srdren Bar Konferansnn olumsuz izlenimler edinmesini nlemek iin blgeye etkin bir komutann tayin edilmesi zorunluluktu. Vahdettin, askerlik gemii son derece baarl olan Mustafa Kemal'in bu grevin stesinden geleceini phesiz iyi biliyordu. te yandan ttihat ve Terakki Partisi ile bilinen anlamazlklar, Damat Ferit'in ve ngilizlerin onayndan gemi olmas da Vahdettin'i rahatlatm olmaldr. Bu mantksal nedenler

yannda, Vahdettin'in baz psikolojik yaklamlar da olabilir. Mustafa Kemal'in Enver Paa ile olan anlamazl, Almanya gezisinde O'nu yakndan tanmas Vahdettin'i Mustafa Kemal Paa'ya yaklatryor hissi veriyorsa da, Vahdettin'in O'na kar besledii sarslmaz bir gven sonucu bu tayini onaylad dncesine katlmyoruz.108 Nitekim Mustafa Kemal'in atekesten nce Suriye'de sonra ise stanbul'da yapt almalar iyi bilen Vahdettin'in, O'nun bu giriimlerini boa kartmak iin baml hkmetleriyle ibirlii yapmas ve nerileriyle hi ilgilenmemesi de bu gerei ortaya koymaktadr.

Burada "sadakat" ve "gven" szckleri arasndaki farka dikkat ekmek yararl olacaktr. Trke szlk, sadakati "(birine) iten ballk", gveni ise "bir eyden beklenen nitelie inanp ona gre davranma" eklinde tanmlamaktadr 109 . lk bakta i ie gemi ve anlam olarak birbirlerini btnler gibi grnen bu szcklerin basit bir beyin cimnastii yapldnda gerekte byle olmad grlecektir. nk sadk grnen her zaman gvenilir olmayaca gibi, bunun tam tersi de dorudur. Bizce Vahdettin gvenmese de, kendisine sadk olduunu dnd Mustafa Kemal'in bu niteliinin grev iin yeterli olduu yanlgsna dmtr. Damat Ferit'ten sonra Vahdettin'in de O'nun sadakatine inanmasnda Mustafa Kemal Paa'nn stanbul'da bulunduu son aylarda "...fikir hazrlklarnda tevazuyla almak, kendini silmek, karsndakine samimi bir kanaat ilham etmek lazmdr"110 eklinde aklad aklc bir politika uygulamasnn da byk etkisi olmutur.

30 Nisan'da Vahdettin'in bu tayini onaylayan iradesi yaymlandnda, Harbiye Nezareti, Muamelat- Zatiyye Riyaseti tayin edildiini Mustafa Kemal Paa'ya bildirmiti .111 radenin Takvim-i Vakayi'de yaymlad 5 Mays gn Mustafa Kemal Paa tarafndan alnd Harbiye Nezaretinin bir yazsndan anlalmaktadr.112

Bundan sonra Mustafa Kemal'in stanbul'da yapt, mfettilik yetkilerine son ekli vermek iin resmi makamlarla grmeler yapmak ve veda ziyaretlerinde bulunmaktan ibarettir. Burada konumuzla ilgili olmas asndan zellikle zerinde duracamz olay, 15 Mays 1919'da yaplan stanbul'daki son Vahdettin-Mustafa Kemal Paa grmesidir.113 Mustafa Kemal'in anlarnda ayrntlaryla anlatlan bu grmenin en dikkat ekici yn,

Vahdettin'in "Paa, paa imdiye kadar devlete ok hizmet ettin, bunlarn hepsi artk bu kitaba girmitir, (elini demin bahsettiim kitabn zerine bast ve ilave etti) tarihe gemitir. O zaman bunun bir tarih kitab olduunu anladm. Dikkatle ve skunla dinliyordum. Bunlar unutun dedi, asl imdi yapacanz hizmet hepsinden mhim olabilir. Paa devleti kurtarabilirsin"114 demesidir. Mustafa Kemal Vahdettin'in bu szlerini "...hibir kuvvetimiz yoktur. Tek mesnedimiz stanbul'a hakim olanlarn siyasetine uymaktr. Benim memuriyetim onlarn ikayet ettikleri meseleleri halletmektir. Eer onlar memnun edersem, memleketi ve halk bu siyasetin doruluuna inandrabilirsem ve bu siyasete kar gelen Trkleri tedib edersem Vahdettin'in arzularn yerine getirmi olacaktm"11S diye yorumlamaktadr. Ksakrek'e gre ise, Vahdettin'in bu szleri sylemesi, ulusal hareketi O'nun rgtlediini gstermektedir, ngiliz yanls ve Anadolu hareketine kar grnts tilaf Devletleri'ni yanltmay amalayan siyasi bir taktiin gereidir.116 Ksakrek bu yorumu hibir kaynak ve belgede yer almayan, tamamen kendi hayalinin rn olan, son Vahdettin-Mustafa Kemal Paa grmesi iin yazd, bir senaryo ile salamlatrmak istemektedir''117

Bu senaryo, Vahdettin'in Mustafa Kemal Paa'ya eliyle kahve ve sigara ikram etme bykln! gstermesi ile baladktan sonra yle devam etmektedir:

"- Byle yakn oturuumuz ve fsldarcasna konumamz en mnasip eklidir. u sarayn duvar tulalar arasnda bizi kimbilir ka kulak dinlemektedir?

Bu sluptan fevkalade hislenen ve tesir altna giren Mustafa Kemal Paa nihayet Milli ahlan Hareketinin dm noktas olan ve tarihe intikal edecei gn vatan apnda bir hadise tekil edecei muhakkak bulunan u hitap karsnda kalyor:

- Paa! Trkiye'yi kurtarmak iin stanbul'dan herhangi bir hareket beklemee imkan yoktur. stanbul vatann kalbi olarak dmann penesi iindedir. Onu ve onunla beraber topyekn vatan vcuddan, vcudun kalbi evreleyici temel azasndan baka hibir ey kurtaramaz! O da, imparatorluun elde kalan mazlum ve ileke ana vatandr! yani Anadolu!.. Anadolu'ya gemek ve orada milli bir kyama zemin amak lazmdr!'

- Sizi Anadolu'ya ite bu milli kyam zeminini amanz iin gnderiyorum! Dman kuvvetlerine, hususiyle ngilizlere ve hkmete kar gidi sebebiniz ayrdr. gal kuvvetleri sizin Samsun'da asayii iade edeceiniz ve ark'taki ordu mukavemetini kaldracanz kanaatini besleyeceklerdir. Gerek sebebi ise yalnz siz ve ben bileceiz. Milli mukavemet ruhu Anadolu'nun her yerinde hissedilir ekilde para para kendisini gstermee balamtr... "118'

Bu cmlelerin Vahdettin'e deil de Ksakrek'e ait olduu, ama bunlar Vahdettin'in sylemi olmasn ok arzu ettii anlalmaktadr.

Bizce Mustafa Kemal'in yorumu salkldr. Zrcher'in de belirttii zere''119 Vahdettin bu szlerle Mustafa Kemal'in resmi grevi olan asayiin salanmas ve orduyu terhis etmenin nemini vurgulamaktan te bir ey dememitir.

ddia 3. Vahdettin'in ulusal hareketi kolayca rgtleyebilmesi iin Mustafa Kemal Paa'ya ok geni yetkiler ieren bir hatt- hmayun ve byk paralar verdii 120

Harbiye Nazr akir Paa'nn, Mustafa Kemal Paa'y nezarete arp Samsun'daki olaylarla ilgili dosyay eline tututurmas zerine Mustafa Kemal Paa'nn "Memnuniyetle giderim., yalnz msaade buyurursanz, memuriyetime bir ekil vermek lazm. Sizi zmeyeyim, arzu edersin iz Erkan- Harbiye Reisinizle grerek bunu tespit edelim" dediini yazmtk. Gerekte Mustafa Kemal Paa bu memuriyetin unvannn ne olaca ile ilgilenmiyordu .121 Ancak akir Paa'nn O'nun bu nerisini kabul etmesi, memuriyetinin yetkilerini belirleme de kendisine serbeste hareket olanan tanmas asndan ok nemliydi.

O'nun nc Ordu Mfettilii unvan altnda, kullanaca yetkileri ieren talimatnameyi, Erkan- Harbiye-yi Umumiye kinci Bakan Diyarbakrl Kazm Paa ile birlikte hazrlad bilinmektedir.122 6 Mays tarihinde Harbiye Nezaretince kendisine verilen bu talimatnamenin metnini aynen veriyoruz:

"Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettiliine ait vezaif (Zat alinizin Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettiliine tayini hususunda rade -yi Seniyye-yi Cenab- Padiahi erefsudur buyrulmutur. Ancak ibu mfettilikteki vezaifi alileri) yalnz askeri olmayp, mfettiliin ihtiva ettii mntka dahilinde ayn zamanda da mlkidir.

1 - bu mterek vezaif unlardr: a) Mntkada asayi-i dahilinin iade ve istikrar ve bu

asayisizliin esbab- hudusunun tespiti b)Mntkada tede beride mteferrik bir halde mevcudiyetinden

bahsedilen esliha ve cephanenin biran evvel toplattrlarak mnasip depolara iddihar ve muhafaza altna alnmas.

c) Muhtelif mahallerde birtakm uralar mevcut olduu ve bunlarn asker toplamakta bulunduu ve gayr-i resmi bir surette ordunun bunlar himaye eyledii iddia olunuyor. Byle uralar mevcut olupta asker topluyor, silah tevzi ediyor ve ordu ile de mnasebette bulunuyorlarsa Kat'iyyen men'i ile bu kabil mteekkil uralarn da lav.

2, Bunun iin: a) ki frkal olan nc ve drt frkal olan On beinci

Kolordular mfettilik emrine verilmitir. bu Kolordular harekat ve asayi hususatnda dorudan doruya mfettilikle ve muamelat- cariyye yani muamelat- zatiyye kuvve-yi umumiye ve saire gibi hususatta kema-fis-sabk Harbiye Nezaretiyle muhabere edeceklerdir. Frka ve yahut mntka kumandanl veya bir vazife -yi hususiyeye tayin edilecek zabtann tayin ve tebdilleri mfettiliin muvafakati ve talebiyle olacaktr. Maa-haza sair hususata lzum ve menfaat grerek mfettiliin verdii talimat kolordu kumandanlklar aynen tatbik edeceklerdir. Bilhassa ahval -i shhiyye pek mhimdir. Bu zemindeki tetkikat ve icraatn ahaliye de temili lazmdr.

b) Mfettilik mntkas Trabzon, Erzurum, Sivas, Van vilayetleriyle Erzincan ve Canik mstakil livalarn ihtiva eylediinden mfettiliin yukarda tadad edilen vezaifi tedvir iin verecei bil-cmle talimat ibu vilayetlerle mutasarrflar dorudan doruya ifa edeceklerdir.

3. Mfettilik hududuna mcavir vilayat ve elviye -yi mstakille (Diyarbekir, Bitlis, Mamuret-l-aziz, Ankara, Kastamoni vilayetleri) ile kolordu kumandanlklar da mfettiliin ifa-y

vazife srasnda re'senvaki olacak mracaatlarn nazar- dikkate alacaklardr.

4. Mfettiliin hususat- askeriyyeye ait mercii Harbiye Nezareti olmakla beraber hususat- saire iin makamat- aliyye-yi aidesiyle muhabere edecek ve ibu muhabereden Harbiye Nezaretine de haber verecektir"123.

Harbiye Nazr Mehmed akir bin Numan Tahir

(Mhr)

Talimatnamenin geni yetkileri ierdii bir gerektir. Ancak talimatnamenin birinci maddesinde ngrlen asayiin salanmas ve asayisizliin nedenlerinin belirlenmesi; blgede dank olarak bulunan silah ve cephanenin depolara toplattrlmas; asker toplad ve orduca desteklendii ne srlen uralar varsa almalarnn yasaklanmas ve varlklarna son verilmesi grevlerinin, yetkileri snrlandrlm bir memuriyetle yaplamayaca ortadadr. Nitekim hkmetin, ikayet konusu olan rahatszlklar blgedeki idari mekanizmas yerine, geni yetkilere sahip bir mfettilik marifetiyle zmek isteyii dncemizin haklln gstermektedir. Bizce talimatnamede yaplmas ngrlen grevler ile verilen yetkiler arasnda dengeli bir orant olmakla birlikte, mfettilik alannn Anadolu'nun byk bir ksmn iine alnn, baz hkmet yelerini kukuya sevk ettii anlalmaktadr. Harbiye Nazr akir Paa, Meclis-i Vukela'da grld anlalan 124 talimatnameyi imza edemeyeceini syleyerek sadece mhrn basmakla yetinirken,125 Sadrazam Damat Ferit Paa, Mustafa Kemal'i evine yemee arp126 konuyu deme gereini duymutu. Cebesoy'un anlarnda "Serkldoryan'da yemek yemei ve oyun oynama zevk edinmi olan Damat Ferit Paa'y en az vehimli bir annda yakalayan Mehmet Ali Bey, kararnameyi imzalatm, Sadrazam'n imzasn gren dier nazrlar itiraz etmemiler veyahut bu cesareti gsterememilerdi" demektedir.127 Gerekten Damat Ferit'in ikinci hkmetini kurmak iin aba sarfettii gnlerde, 18 Mays'ta Harbiye Nezareti'ne Sadrazam Vekili namna mstear Rfat imzasyla gnderilen bir yazda, Meclis -i Vkela'nn Mustafa Kemal'in grev ve yetkilerine ilikin talimatnameyi uygun bulduu

bildiriliyordu.128

Mustafa Kemal'in 6 Mays akam, ili'deki evinde Rauf Bey'e "Bab ali ve Saray benim niyetlerim hakknda derin bir gaflet iinde bulunuyorlar. ngilizlerin de henz meseleden haberleri yoktur" dediini biliyoruz.129 Sylevinde de "Bu geni yetkiyi, beni stanbul'dan srmek ve uzaklatrmak amacyla Anadolu'ya gnderenlerin bana nasl verdiklerine aabilirsiniz. Hemen syleyeyim ki bana bu yetkiyi onlar bilerek ve anlayarak vermediler" diyerek Rauf Bey'in aktard konumay salamlatrmaktadr.130 Gerek Vahdettin'in, gerekse Damat Ferit Paa'nn, Mustafa Kemal'i hangi gelimeler yznden ve ne tr kayglar sonucu Anadolu'ya gnderdiklerini nceki blmde yantladmz iin ayn bilgileri vermeyeceiz. Ancak burada nemli olan, talimatname karsnda tilaf Devletleri'nin tavrnn ne olduudur. almalarmz srasnda, Anadolu'ya varncaya kadar tilaf Devletleri temsilcilerinin Mustafa Kemal'in elindeki talimattan haberli olduunu gsteren bir bilgiye rastlamadk. Mustafa Kemal'in koltuunda gz olduu ve stanbul'dan mutlaka uzaklatrlmas gerektii dncesinde olan Damat Ferit'in, bu talimatnameden sz ettii takdirde tilaf Devletleri temsilcilerinin, Mustafa Kemal'in gidiini erteleyebilecei dncesinden hareketle susmay tercih etmi olabilecei ya da Byklolu'nun ne srd gibi; Damat Ferit'in bu talimatn nemini kavrayacak yetenekte olmad gr mantkldr.131

Mustafa Kemal'i, Vahdettin'in Anadolu'ya gnderdiini savunanlarn temel dayanaklarndan biri, Padiaha Mustafa Kemal'e verildii iddia edilen 14 Mays 1919 tarihli hatt- hmayundur. lk kez Mevlanzade Rfat tarafndan yaymlandn sandmz bu hatt- hmayun132 sonraki yllarda Vahdettin'in yeenlerinden ehzade Mahmut Efendi tarafndan, kendisiyle gren gazeteci Murat Sertolu'na da gsterilmi ve bu gazeteci tarafndan yaymlanmtr.133 Vahdettin'in "Yaveran- ehriyaranemden Erkan- Harbiyye Mirlivas Mustafa Kemal Paa'ya" hitabyla balayan hatt- hmayun "Harb-i Umuminin mttefikin hesabna ziya zerine tahassul eden vaziyet-i siyasiye, ecdad- izamm mlkn ve makam- hilafet ve saltanatm mkl vs tehlikeli bir sahaya srklediinden, Hkmet-i Seniyemin karar vehile tayin olunduunuz mntkada asayii temin ve merzi-yi

ahaneme mugayir ahvalin hudusunu men ile cmleten def'i saile bezl-i cehde gayret ederek milletimin masuniyetini teyid ve eyadi-yi mutearrzndan tahsili iin yek vcud olarak hareket edilmesini selam- ahanemle asker ve memurine ve ahaliye tebliini irade ettim"134 diyerek sona ermektedir. Bu hatt- hmayunun varln kabul etmekle birlikte, O'nun Mustafa Kemal'e 6 Mays'ta verilen talimatnamede belirtilen grevlerinin tesinde bir sorumluluk yklemedii dncesindeyiz. Metindeki yuvarlak cmlelerin, Mustafa Kemal'in Anadolu'da kongre almalar yapmasn, meclis toplamasn, ordu kurmas vd. anlattn dnmek mmkn deildir. Ksakrek'in "gerekten bu ferman, imdiye kadar mehul kalm bir vesika olmad halde, hakiki manas ve ak delaletiyle kimsenin tam dikkatini ekememi, yani malum iinde mehul kalmtr. Bu da fermann belki aa vurulur da padiah'n gayreti dman devletlerin gzne batar kaygsyla biraz mphem ve karanlk yazlmasndan..domaktadr"135 deyii, dncemizin haklln kabul ettiini ve hatt- hmayunu olduundan ok farkl anlamlandrmaya altn gstermektedir.

Burada, Mustafa Kemal'in elinde byle nemli bir hatt- hmayun varken, ulusal sava boyunca neden hi kullanmad sorusu akla gelmektedir. Bizce Selek'in "Mustafa Kemal Paann bunu ie yarar bir belge saymad ve hibir yerde kullanmad da muhakkaktr" eklinde, Akin tarafndan da desteklenen yant mantkldr . Bu durumun, iddiasn zayflatmaktan ok kuvvetlendirdii dncesinde olan Ksakrek, Mustafa Kemal'in "...iradenin Padiah'tan geldiini gstermek yerine gstermemeyi tercih ettiini" belirttikten sonra "Adet ve usul d olarak Mustafa Kemal Paa'nn eline verilen ferman onun milli ahlanma hareketini uyandrmak, gelitirmek ve gayesine erdirmek yolunda Vahdettin tarafndan Anadolu'ya gnderildiine amaz hccettir: ve ondan sonra kendisine smarlanan bu azametli ii yerine getirebilmenin erefi bir insana yeter"138 diyerek, Mustafa Kemal'in doyumsuz hrslara sahip olduunu ima etmektedir.

Mustafa Kemal'e verildii ne srlen byk miktardaki paraya gelince; Selek, daha sonra 150'likler listesine dahil olan Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey'in Paris'te kard "La Republique Euchene" adl gazetede yaymlad, Mustafa Kemal'e verilen 25.000 liralk bir makbuza dayana rak, O'nun Anadolu'ya giderken

ald tm parann bu olduunu yazmaktadr. "Dahiliye Nezareti rtl deneinden alnan bu paray Mehmet Ali Bey, yannda emniyet ube mdrlerinden Radi Bey olduu halde, Mustafa Kemal Paa'y Samsun'a gtrecek vapura hareketinden biraz nce gelerek bizzat vermi"ti.139 Ksakrek bu miktara, Vahdettin'in zel kasasndan kan "en az 30.000 liray "da ilave ederken,140 ehzade Mahmut Efendi daha ileri giderek "bildiime gre Mustafa Kemal Paa'ya, gerek bizzat kendisi [Vahdettin], gerekse eitli hkmetler vastasyla -ki bilhassa Ali Rza Paa Hkmeti zamannda- devaml surette para gndermitir" dedikten sonra, bu yardmn 400 altna ulatn iddia etmekledir .141

Burada ncelikle vurgulanmas gereken, sz edilen byk para yardmnn hibir belgeye dayandrlmad gereidir. Mustafa Kemal'e stanbul'dan ayrlrken verildii anlalan 25.000 lira Albay, bir Yarbay, Binba, be Yzba, stemen, bir Temen ve iki memur olmak zere 18 kiiden oluan mfettilik karargahnn142 aylklarnn denmesi, beslenme, ulam vb. giderleri iin kullanlm olmaldr.143.Amasya'dan Erzurum'a, Mustafa Kemal Paa'nn askerlik hayat boyunca biriktirdii 800 lirann harcanmas ile gidildii144 dnldnde, bu parann ksa srede tkendii anlalmaktadr. Erzurum'a geliten Byk Millet Meclisi'nin alna dein geen srede, gerek kongreler, gerekse Temsilciler Kurulunun gereksinimlerinin sadece ve sadece mfettilik karargahnda bulunanlarn kendi birikimleri, Mdafaa -y Hukuk Cemiyetlerinin katklar ve vatansever soydalarn ayni ve nakdi yardmlar ile karland bilinmekte iken, Ksakrek'in varl inkar edilemeyecek bu finans kaynaklarn grmezlikten gelii dndrcdr. Ksakrek bu bykparalarn! nerede ve nasl kullanldn normal olarak aklayamazken, paralarn "Mustafa Kemal Paa tarafndan ahsi tasarrufuna geirildii" iddiasnda olmad inceliini gstermektedir.146

Sonu olarak: Kurtulu savann banda ve daha sonralar yapld ne srlen byk para yardmlar ile Anadolu hareketinin parasal skntlarn badatrma olana yoktur. Bu iddilarla ilgili olarak Akin'in ulusal hareketin balangc iin yapt aklc bir yorumu aktarmadan geemeyeceiz: "...Bu paralar Mustafa Kemal'e gerekten verilmi olduu kantlansa da, bunun nasl anlamlandrlaca, nasl yorumlanaca sorusu ortaya

kmaktadr... btn bu iddialar doru da olsa, bunlar ancak Vahdettin'in o sradaki niyetlerinin, fakat ondan sonraki davranlaryla dorulanmayan, eylem alanna dklemeyen niyetlerinin bir ifadesi olmaktan tede bir deer tayamaz"147

III. SAMSUN'DAN ZAFER'E 148

Mustafa Kemal Sylev'inde, Osmanl Devleti'ni iinde bulunduu durumdan kurtarmak iin ngiltere'nin koruyuculuu, Amerikan gdm, blgesel kurtulu gibi arelerin dnldn belirttikten sonra, nce "...gerekte iinde bulunduumuz o gnlerde Osmanl Devleti'nin temelleri km, mr tkenmiti. Osmanl lkesi btn btne paralanmt. Ortada bir avu Trk'n barnd bir ata yurdu kalmt" diyerek, Osmanl Devleti'ni nasl grdn anlatmakta, ardndan stanbul'dan ayrlmadan nce dnd ve Anadolu'ya kar kmaz uygulamaya balad karar aklamaktadr: "...ulus egemenliine dayanan, tam bamsz yeni bir Trk Devleti kurmak"149

Mustafa Kemal Samsun'a kar kmaz, bir yandan ehirde gvenliin salanmas yolunda gerekli nlemleri alrken, te yandan Anadolu'daki komutanlar ve sivil yneticilerle yazmalara balamt. Btn yurtta ulusal rgtler kurulmasnn gerekliliine iaret eden, halk komutanlar ve sivil yneticilerin nclnde zmir'in Yunan Ordusu'nca igal ediliini mitingler yaparak protesto etmeye ve tilaf Devletleri temsilcileriyle hkmete telgraf ekmeye davet eden bu yazmalarn olumlu etkileri ksa srede grlmeye balanmt.

Anadolu'daki bu gelimeler karsnda kayglanan tilaf Devletleri hkmete bavurarak, Mustafa Kemal Paa'nn stanbul'a arlmasn istediler. Harbiye Nazr evket Turgut Paa'nn, Mustafa Kemal'i stanbul'a davet eden 8 Haziran t arihli yazs, tilaf Devletleri'nin isteklerinin yerine getirildiini gsteriyordu.150 Erkan- Harbiye-yi Umumiye Reisi Cevat Paa'dan, stanbul'a davet ediliinin gerek nedenini renen151 Mustafa Kemal Paa'nn bu arya verdii yant, 22 Haziran 1919 tarihli Amasya Genelgesi olmutur. Trk ulusunu bamszln ve yurdunun btnln koruma savana aran bu genelge Padiah ve Halife'ye aka cephe almamakla birlikte, gerekte bir

ihtilal bildirisiydi ve Mustafa Kemal'ce alnan "ulus egemenliine dayanan tam bamsz yeni bir Trk Devleti kurmak" kararn gerekletirme yolunda atlan ilk somut admd, kinci Damat Ferit Paa Hkmeti'nin, 23 Haziran tarihli, stanbul'a arld halde gelmedii ve halk hkmete kar kkrtt iin Mustafa Kemal'in grevinden azledildii, hibir resmi sfat kalmad ve yazlarnn resmi niteliinin olmadnn vilayetlere duyurulmas yolundaki karar, Amasya Genelgesi'ne duyulan tepkiyi ifade etmektedir. Ayn gn, Dahiliye Nazr Ali Kemal tarafndan bir genelge ile vilayetlere duyurulan bu karar153, etkisini gstermekte gecikmedi. Mustafa Kemal'in zel bir grevi olduu iin Sivas'ta bulunduunu dnd, hkmete Elaz Valiliine atanm bulunan Ali Galip Sivas'a gelerek Vali Reit Paa'ya Mustafa Kemal'i tutuklatmas iin bask yapm, ancak Mustafa Kemal'ce uygulanan aklc bir plan kartnda baarl olamamt154 . Sivas'ta ulusal rgtler ve ilgili kiilerce yaplacak iler konusundaki talimat veren Mustafa Kemal Paa, 28 Haziran'da ehirden ayrlm ve 3 Temmuz gn Erzurum'a varmt. Erzurum'da cereyan eden en nemli olaylardan biri phesiz 8/9 Temmuz gecesi stanbul'un Mustafa Kemal'in grevine son vermesi, O'nun da nce Harbiye Nezareti'ne ardndan Padiah'a ektii telgraflarla askerlik mesleinden ekildiini bildirmesiydi. Bu gelimeden sonra Mustafa Kemal durumu yle deerlendirmektedir: "O gnden sonra resmi grev ve yetkiden ayrlm olarak, yalnz ulusun sevgisine, cmertliine ve yiitliine gvenerek ve O'nun bitmez verimlilik ve yaratclk kaynandan esin ve g alarak vicdanmzn gsterdii yolda grevimizi srdrmee koyulduk.155

Ayn gnlerde, Vilayat- arkiyye Mdafaa-y Milliye Cemiyeti Erzurum ubesi-Trabzon Muhafaza-y Hukuk Cemiyeti ibirlii ile dzenlenecek olan Erzurum Kongresi'nin hazrlklar tm hzyla devam ederken, Damat Ferit Hkmeti'nin kongrenin almasn engelleyici komplolar peinde olduu grlmektedir. Bunlardan ilki, 21 Temmuz'da Kazm Karabekir Paa'nn nc Ordu Mfettilii'ne atandn bildiren yazdr.156 Hkmetin, Mustafa Kemal ile Karabekir Paa'nn arasn amak amacyla yapt anlalan bu atamann, 23 Temmuz 1919'da almalarna balayan Kongre'de, Kazm Karabekir'in, Mustafa Kemal Paa'y desteklemesi sonucunda amacna ulaamad ortadadr. Daha lml

ve Dou Anadolu Blgesi'nin en rtbeli komutan olan Kazm Karabekir Paa eliyle, ulusal hareketi bomay ve Mustafa Kemal Paa'y saf d etmeyi baaramayan hkmetin, kongrenin devam ettii gnlerde, 28 Temmuz'da, Erzurum Valiliine Ahmet Reit Paa'y atamas157, ayn ii bu kez mlki ynetimin ba eliyle yapmay planladn gstermektedir. Nitekim hkmetin 30 Temmuz'da "Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin hkmet kararlarna muhalif efal ve hareketlerinden dolay hemen yakalanarak stanbul'a gnderilmeleri iin" mahalli memurlara emir verildiini duyurmas ve 15. Kolordunun ciddi yardmda bulunmasn rica etmesi158 dncemizi desteklemektedir. 31 Temmuz'da Erzurum'a ulaan bu yaz, Vali Vekili Mrit Bey tarafndan ilgili makamlara yazlarak hemen red edilirken159, Erzurum Kongresi'nin bitiminden sonra ehre geldii anlalan yeni vali, yapt ferman okuma treninde Mustafa Kemal Paa'y, "celali ekyas" ve ulusal hareketi, isyan ve ihtilal olarak tanmlamsa da, nce Rauf ardndan Mazhar Mfit Bey160 in kendisini ziyaret ederek uyarmas zerine tavrn deitirmiti .

Bu arada gerekte sadece Dou Anadolu Blgesi'nin sorunlarna are olmak iin toplanan kongre, Mustafa Kemal Paa'nn katksyla ulusal bir nitelie brnm, bu durum 17 Austos gn almalarn tamamlayan kongrenin kararlarna da yansmt. Yurdu ve ulusu paralanmaz bir btn olarak deerlendiren bu kararlar gerei oluturulan Temsilciler Kurulu, kongre kararlarn uygulayacak bir yrtme organ olmas yannda, Osmanl Devleti'nin tm yetkilerini geri ald Mustafa Kemal Paa'y bakanlna getirerek ulusal hareketin nderi yapmas asndan da ok anlamlyd.

stanbul'un ulusal hareketi bomak iin bavurduu yntemlerden biri de, Anadolu'daki ulusu komutanlarn yerine kendisi iin uygun atamalar yapmakt. Bu yolda ilk giriim, Kazm Karabekir Paa tarafndan vekalet edilen nc Ordu Mfettilii'ne Birinci Tevfik Paa Hkmeti'nin Harbiye Nazr Abdullah Paa'nn atanmasyd. Kazm Karabekir'in 11 Austos'ta Harbiye Nezareti'ne yazd bir yazda bu atamaya iddetle kar kmasndan sonra Abdullah Paa'nn istifa ettii grlmektedir .161 Hkmet buna 16 Austos'ta ordu mfettiliklerinin kaldrlmas ile yant verdi ki bu, Kazm Karabekir'in vekaleten de olsa

kullanmakta olduu yetkilerin elinden alnmas anlamna geliyordu.162 28 Austos'ta hkmet bu kez, 20. Kolordu Komutan Ali Fuat Paa'y grevinden azlederek yerine Mirliva Ahmet Hulusi Paa'y vekaleten atamt. Ali Fuat Paa'nn taknd tavr yznden grevi stlenemedii anlalan Ahmet Hulusi Paa'nn yerine Mirliva Ahmet Hamdi Paa atand ise de, hkmet bu giriiminden de sonu alamayacaktr.163

Amasya Genelgesi'nin beinci maddesi uyarnca Sivas'ta toplanmas ngrlen ulusal kongreye katlmak zere, delegelerin Sivas'a gelmeye baladn haber alan Mustafa Kemal Paa ve Temsilciler Kurulu, 29 Austos 1919'da Sivas'a gitmek zere Erzurum'dan ayrlmt. Erzincan Boaz giriine gelindiinde jandarmalarn, Dersim Krtlerinin boaz tuttuu ve ge melerinin mmkn olmadn sylemelerini "...stanbul Hkmeti'nin yardaks olabileceini sandm birtakm kimselerin zellikle beni durdurmaa zorlamak iin uydurduklar bir dzen" eklinde deerlendiren Mustafa Kemal, vakit kaybetmeksizin boaz gemi ve 2 Eyll 1919 gn Sivas'a varmt .164 lk toplantsn 4 Eyll gn yapan Sivas Kongresi, Mustafa Kemal'in bakanlnda almalarn srdrrken, stanbul da bo durmuyordu. Dahiliye Nazr Adil Bey ile Bahriye Nazr Sleyman efik, Elaz Valisi Ali Galip ile temasa geerek O'ndan, Krtlerden de yardm alarak kongrenin toplanmasn engellemesini istemi ve bu amala kendisini Sivas Valiliine atamak suretiyle, Kemalistler i tutuklama yetkisiyle donatmlard.165 ngilizlerce de desteklenen bu komplodan daha Erzurum'da bulunduu dnemde phelenen Mustafa Kemal, askeri makamlar katnda nlemler almakta gecikmemiti. 11 Eyll'de almalarn tamamlayan kongre sonucunda, Erzurum Kongresi'nde alnan kararlar onaylanmt. Trk yurdunun kurtuluu ve Trk ulusunun bamszln kazanma savamnda ok nemli bir aama olan Sivas Kongresi, Mslman -Trk ounluunun yaad blgelerde kurulacak Trk Devleti'nin snrlarn izerek, sonralar Misak- Milli (Ulusal And) diye bilinecek olan ilkelerin temel ini oluturmas asndan ok nemliydi. Alnan nlemler sonucu baarya ulaamayan Ali Galip komplosuna, Temsilciler Kurulu, 12 Eyll'de Anadolu'nun hkmet ile olan tm iliki ve yazmalarn kestirerek yant vermiti .166

Anadolu ile balants kopan Ferit Paa, 13 Eyll'de

stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri Amiral de Robeck'ten, tilaf Devletleri'nin, ulusal hareketi ezmek iin bir Osmanl Ordusu'nun gnderilmesine izin vermelerini veya dorudan doruya asker gndererek nemli noktalar igal etmelerini istemise de Amiral Robeck, ilk nerilerinin i sava anlamna geleceini; ikinci nerinin ise, ok kan dklmesine neden olacan ileri srerek reddetmiti. 167 Hkmetin Anadolu zerindeki etki ve kontrolnn iyice azald ve byle bir ynetimce imzalanacak bir bar antlamasnn ulusal harekete kabul olunamayacan kavrayan tilaf Devletleri'nin nerilerini reddetmesinden sonra Damat Ferit, iktidarda kalabilmek iin ibirlii iinde olduu Vahdettin'in desteini arad. Vahdettin'in 20 Eyll'de yaymlad ve Damat Ferit'e tm il ve ilelere gnderilmeye yeltenilen bildirisinde zetle: zmir olaylarnn Avrupa'nn uygar devletlerinin ilgisini ektii, zel bir kurulun yan tutmadan soruturmalar yapt, ulusal birlii bozacak hibir karar ve nerinin olmad, baz kimselerce sylendii zere halk ile hkmet arasnda kartlk bulunmad, barn yaklat, btn ulustan hkmetin buyruklarna kesinlikle uyulmasnn beklendii bildiriliyordu ki , bu durum, Damat Ferit'in arad destei bulduunu gstermekteydi. Bu gelimeler zerine Temsilciler Kurulu, bir yandan bu bildirinin Anadolu'da yaylmasn engellemek iin sk nlemler alrken, br yandan ulusun gvenini yitirdii tilaf Devletleri'nce de iyi bilinen Ferit Paa Hkmeti iktidarda kalrsa, Trk delegelerinin bar konferansna davet ve kabul edilmeyecei, kabul edilse bile onlara sadece Trkiye hakknda verilmi olumsuz kararn bildirilmesiyle yetinilecei, bu felaketin ulusu zecei, bu yzden Damat Ferit Hkmeti yerine, halkn gvenini kazanm yelerden oluacak yeni bir hkmetin kurulmasn dileyerek,169 Vahdettin'in bildirisini etkisiz klan bir yant veriyor ve bunu tm Anadolu'ya duyuruyordu.

Damat Ferit'in, Mustafa Kemal'in "ok namuslu, yksek deerli ve temiz yrekli bir yurtsever" 170 olarak tanmlad Abdlkerim Paa aracl ile grmeye kalkmas, O'nun iktidarda kalmak iin ulusal hareketle uzlamak dnda bir zmn mmkn olmad gereini anladn gstermektedir. Mustafa Kemal Paa ile Abdlkerim Paa arasnda 27/28 Eyll 1919 gecesi saat 23.00'te balayan ve yaklak sekiz saat sren telgraf grmesinden, ulusal hareketin Damat Ferit Paa Hkmeti'nin ekilmesi konusundaki

kararl tutumundan tr, uzlama salama yolunda somut bir sonu alnamamt. Abdlkerim Paa'nn yukardaki grmeye ilikin telgraf yazmalarnn metinlerini Vahdettin'e gstermesi zerine Padiah'n, sadrazam iktidardan drme abalarna kar koymaktan vazgemesinin hemen ardndan hkmet dmt .171

Yeni hkmet, 2 Ekim 1919'da, doru ve drst bir asker olarak bilinmekle beraber, siyasi adan yeterli deneyimi olmayan Ali Rza Paa tarafndan kuruldu.172 Mersinli Cemal, Salih, Hadi ve Cevat Paa'lar gibi ulusal harekete sempati ile bakan ve Anadolu ile uzlama yanls olan kiilerin yeni hkmette yer almas, ulusal hareketi ibirlii konusunda umutlandrmt. Nitekim Mustafa Kemal, Ali Rza Paa'ya gnderdii, 3 Ekim 1919 tarihli bir telgrafta, hkmeti g durumda brakmak istemediklerini aka belirtmiti.173 Ali Rza Paa ayn gn gnderdii cevabi telgrafnda, nce bilmezlikten gelerek ulusal rgtleri ve amalarn soruyor, ardndan iinde hibir adres ve isim bulunmayan "Bakanlm altnda kurulan hkmet, ulusun isteklerine gre yurdun mutluluk ve esenliini salamak iin kesin bir dayanla almak konusunda gr birliine varmtr" cmlesiyle balayan bir telgrafnda "Yurdumuzda merutiyet yntemi gereince, ulus egemenlii yrrlkte bulunduundan, grevini iyi bilen imdiki hkmet, ulusun kararn almakszn yurdun kaderi zerine bir ilem yapmayaca iin seimlerin bir an nce yaplmasn salayacak her trl davran ve giriimlerde bulunmakta ve millet meclisinin toplanmasn abuklatracak kolaylklar gstermee almaktadr. Ancak hkmetin tutaca yol, yasalara eksiksiz uymak, aykr durumlar nleyip ortadan kaldrmak olduundan, olaand ve yasaya uymayan durumlarn srp gitmesi ise, Osmanl Devlet merkezi ile Anadolu'yu birbirinden ayrarak birok tehlikeli sonular dourmakta, Tanr korusun, bakentin varln tehlikeye dreceinden ve dmanlarn yer yer yurdumuza girmeleriyle sonulanp lkenin btnln bozacandan, bugnk hkmet, sizin el koyduunuz resmi dairelerin boaltlacana, hkmet ilerindeki kesikliin giderileceine ve en ufak bir karmadan bile saknlmas gereken hkmet erkine sayg gsterileceine, yabanclarla siyasal ilikilere giriilmeyeceine, milletvekili seimlerinde halkn zgrlne hi dokunulmayacana" ilikin

Mustafa Kemal'in sz vermesini istiyordu .174

Gerekte ulusal hareket, Vahdettin'in Ali Rza Paa eliyle yrtt yeni bir komplo ile kar karyayd. Padiah, stanbul'daki yurtsever grnml hkmeti kullanarak, Anadolu'nun Sivas'ta bulunan Temsilciler Kurulu'yla olan yazmalarn ve ilikilerini tavsatmay, ulusal rgtleri stanbul'a baml klmay ve Sivas' gayr-i meru ve yetkisiz brakmay planlyordu. Ali Rza Paa'nn yukarda szn ettiimiz telgraf, bu plann uygulanmaya balamasndan baka birey deildi.

Mustafa Kemal Paa 5 Ekim'de ektii uzun bir telgrafta "olaand ve yasaya aykr durumlarn etmeni ve yaratcs Ferit Paa Hkmetidir. Ferit Paa Hkmeti'nin yapt, treye uymaz i ve davranlarn nedenlerinin kaldrlmas iin sizler kesin nlem alrsanz, bu durum kendiliinden ortadan kalkar. Cemiyetimizin imdiki hkmete kar yklenmelerde bulunmas ve kendilerine yardm edebilmesi iin nce, hkmetin ulusal rgtlerimizi iyi karladn ak ve kesin bir dille sylemesi gereklidir. Yoksa karlkl gven ve yaknln doduuna inanlamayacak ve kart davran ve giriimlerin belirmesi beklenecektir" diyerek Ali Rza Paa'y yantlamt.175

Srp giden telyazmalar stanbul ile Sivas arasndaki diyalogun kopmaya doru gittiini gsteriyordu. Ulusal hareket ile balarnn kopmasn istemeyen hkmet, nce Yunus Nadi Bey'in aracl ile, ardndan Harbiye Nazr Cemal Paa kanalyla, dorudan doruya Anadolu ile uzlamaya alt. Mustafa Kemal'in 7 Ekim 1919'da tm illere gnderdii genelge, hkmet ile ulusal rgt arasnda anlamaya varldn bildiriyordu.176 Oysa ayn gnlerde Vahdettin, daha nce verdii/verdirttii emirlere askeri makamlarca uyulmad iin tutuklattramad Mustafa Kemal'i, bu kez ayn makamlara rtbe ve para nererek tutuklattrmay amalayan bir plan uygulama hazrlklar iindeydi.177

Bir Tanklk: Vahdettin 'in Ulusal Sava lidersiz brakma giriimi.

"Evvela: Btn hayat boyunca hibir menfaat karsnda eilmeyen, ok kymetli vatanpervere her bakmdan rnek

kahraman bir varlk olarak yaam ve imdi de ok sevdii yurdunun topraklarnda hakkn rahmetine kavumu bulunan Yzbalktan madur olarak emekli, sevgili vefakar arkadam, aabeyim Selahattin Yurdolu'nun ve birok cephelerde destan cesareti ile hret olan ve o srada Bursa'da lojmandan olan kahraman Miralay Bekir Sami Bey'in hatralarn hrmetle taziz ederim. Bu hatray btn safahati ile ahs, tarih ve mekan zikrederek anlatan merhum Selahattin Yurdolu'dur.178 Vefatndan evvel anlatt bu hatra kendi sesi ile mazbut ve bende mahfuzdur.

Sivas Kongresi bitmi, kongre mukarrerat tatbik safhasndadr. Bursa'da 56. Frka Kumandan Bekir Sami Bey merhum, bu tatbikatla meguldr. stanbul Hkmeti ile temaslar kesilmi ve bu srada Damat Ferit Kabinesi dm ve yerine Ali Rza Paa Kabinesi gemitir. Bu hadiseler arasnda bir gn Miralay Bekir Sami Bey, yaveri Yzba Selahattin'i ararak kendisine:

- Selahattin! Tarihi anlar yayoruz, alacamz bir kararla, ya vatana hizmet ederek vatanperver veya hyanet etmi birer hayin sfatn alacaz. Bugn operatr Emin Bey (Esbak stanbul ehremini sayn operatr Emin Erkul) bana geldi. Sabk Dahiliye Vekili Reit Bey'in stanbul'dan Padiah namna bir mesaj getirdiini ve bunun iin de bu akam evine gelip grmemiz iin benden mlakat istediini bildirdi. Ben de kendisine bu aksam geleceimi syledim. Selahattin bu toplantya yalnz deil, seninle beraber gideceiz. Sebebi de ben, Kafkasya'dan imparatorlua hicret eden ve Manyas civarnda iskan edilen bir aileden, Manyas'n Dnbe kynde domu bir ocuum, erkesim. Belki baz hislerim beni yanl bir karara sevkedebilir, sen Trksn gidelim, vereceimiz karar mterek kararmz olsun dedi.

Akam olunca tayin olunan saatte Bekir Sami Bey, Selahattin ile birlikte operatr Emin Bey'in evine giderler. Misafir odasnda: operatr Emin Bey, nazr Reit Bey, Bekir Sami ve Selahattin Bey'ler mutad nezaket grmelerinden sonra Reit Bey maksada geerek Bekir Sami Bey'e hitaben:

- Efendim, zat- ahaneden zat- alinize selam getirdim ve zat- alinize tebli edilmek zere iradelerini arzediyorum. Padiahmz bugnk durumdan son derece mteessirdirler. Herkes kendisini Kuva-y Milliye aleyhinde zannediyor. Halbuki ecdadnn kurduu bu saltanat muhafaza ve memleketin istihlas iin hereyi ve hatta

hayatn fedaya hazrdr. Bugnk bu naho durumun hudusuna sebep Mustafa Kemal'dir. O (yani Mustafa Kemal) stanbul'da iken kendisiyle baka trl konumu, Anadolu'ya gidince baka trl hareket etmitir. Padiahmz buyuruyorlar ki:.

Ben, Bekir Sami Bey'i derhal Mirliva ve bir mddet sonra da Ferik yapaym ve btn Anadolu Kuva-y Umumiye Kumandan naspedeyim, maddi ve manevi btn imkanlarmla da kendisini takviye edeyim. Dman denize dkelim, btn bunlara karlk da bir talepleri vardr. Mustafa Kemal Paa'y balarndan atsnlar ve teslim etsinler.

Yaplan bu teklifin karln bekleyen Reit Bey'e Miralay Bekir Sami Bey merhum u cevab vermitir.

- Hi phesiz zat- ahane ecdad- izamna layk bu ahane hareketi yapar ve yardm ederler ise elbette ki millet daha az zdrap eker ve vatan da daha abuk kurtulur, istiklalimize de ksa bir zamanda kavuuruz, biz millete de bu hareketi bekliyoruz. Bugnk ihtilaf ise Padiahla millet arasnda deil millet ile hkmet arasndadr. Evvela bunun anlalmas lazmdr.

Mustafa Kemal Paa'nn batan atlmasna gelince: Mustafa Kemal Paa bu ie balarken hepimize sordu. Biz de kendisine ya lm veya zafere kadar itaat edeceimize sz verdik. O da bu davann bana geti. Biz daha mrekkebi kurumayan bir taahhd bir tarafa brakr ve Mustafa Kemal Paa'y atmaya kalkarsak bu vatann kurtulu davas deil, Anadolu'da kumandanlarn birbirlerini boazlamas davas olur. Elbette ki Padiahn istei de bu deildir. imdi Padiah bize yardm etsin, hep beraber dman kovalm, vatan kurtulsun ve istiklalimize kavualm. O zaman ben de sz veriyorum. Mustafa Kemal Paa'y bizzat ben Padiaha teslim ederim.

Reit Bey ald bu cevap zerine sylediklerinizi zat- ahaneye arz edip cevabn en ksa bir zamanda bildiririm demi ve bu suretle de bu mevzu zerindeki grme sona ermiti.179

Fakat verilecei bildirilen cevap hibir zaman gelmemitir. Bu vakay Selahattin Yurdolu'nun anlatmas onun

doruluunun en emin bir kefaleti olmakla beraber ilerde istiklal harbi ve Kuva-y Milliye hareketlerini tarih olarak tedkik edeceklere daha muhkem bir vesika seklinde intikal etmi olmas iin, toplantnn Bursa'daki evinde yapld sylenen operatr

Emin Erkul'u 29 Temmuz 1958 Sal gn stanbul'da Cihangir'deki apartmannda amcazadem Burak Bey'le ziyaret ederek hikayeyi aynen kendilerine anlattm, teyid ve tashih etmeleri lazmsa ltfetmelerini rica ettim. Emin Bey Efendi'nin verdikleri cevap u olmutur:

-Hadise aynen anlattnz gibidir. Yalnz bir noksan taraf vardr, o da Reit Bey Padiah namna Bekir Sami Bey'e rtbeler ve kumandanlktan baka ayrca 15.000 altn ve bir de cariye ihsan edeceini sylemiti. Kendilerine bu tarihi ahadetlerinden dolay teekkrler ederim.

Trkiye Eski Muharipler Cemiyeti Azasndan Emekli Tmgeneral Hamdi skit

Bu arada, 20-22 Ekim 1919 tarihleri arasnda, stanbul Hkmeti'nin temsilcisi Bahriye Nazr Salih Paa ile ulusal hareket adna Mustafa Kemal, Rauf Bey ve Bekir Sami arasnda Amasya'da yaplan grmeler sonucunda hazrlanan be adet protokolle, Sivas Kongresi'nde alnan kararlar onayland gibi, bar konferansnda Osmanl Devleti'ni temsil edecek kiiler belirlenmi ve Millet Meclisi'nin stanbul dnda bir yerde yeniden toplanmas kararlatrlmt. Salih Paa stanbul'a dndkten sonra, danmadan imzalad iin Amasya Protokollerini hkmetine kabul ettirememiti. Ali Rza Paa ile nazrlar, Millet Meclisi'nin stanbul'da toplanmas konusunda srar ediyorlard. tilaf Devletleri'nin kontrol altndaki bir ehirde ulusal iradenin temsil edilemeyeceini dnen Mustafa Kemal, kiisel tutkularn esiri olmak ve halifeye kar dmanca tavr taknmak sulamasna maruz kalmamak iin hkmetin nerisini kabul etmiti.

Ulusular, rgtlenmeleri iin gerekli zaman kendilerine kazandrd iin, Ali Rza Paa Hkmeti'nin mmkn olduunca ibanda kalmasn istiyorlard. Bunun iindir ki Mustafa Kemal, stanbul'daki rgtnn 31 Ekim'de Mir Zeki Paa'nn bakanlnda bir hkmetin kurulmas almalar yapldn bildirmesi zerine, Harbiye Nazr Cemal Paa'ya 2 Kasm 1919'da gnderdii bir telgrafta "Sadrazamn hibir neden ve nedensi ile

yerini brakmamas gerektii, bunun kendisine bildirilmesi, yoksa btn yurdun stanbul ile ilgisini keseceini" duyurmutu. 180

Gerekte iki taraf da birbirlerine gvenmiyorlard. Cemal Paa Mustafa Kemal'e gnderdii 5 Kasm tarihli bir telgrafla "Tara'da ulusal rgt adna birtakm kimselerin, hkmet ilerine karmakta olduklar, sk sk verilen bilgi ve haberlerden anlalmaktadr. Bu gibi karmalarn tez elden nlenmesi gereklidir... Devlet ilerini baka trl yrtmek olana yoktur" demekteydi."181 ngilizlerin Kilikya blgesi'nden ekilmesinin hemen ardndan blgeyi Franszlarn igal etmesi, stanbul-Sivas anlamazln su yzne karmt. Temsilciler Kurulu igali protesto ederken, hkmet haklarn ancak iyi siyaset gtmek ve uyank olmakla savunulabileceini ileri srerek, protestoya gerek olmadn belirtiyordu.182 Amasya Protokolleri gereince toplanmas kararlatrlan Millet Meclisi iin yaplan seimlerde, Anadolu milletvekilliklerinin ounu ulusularn kazanmas, anlamazl trman