Entela Binjaku

NJ COPZ SHQIPRI

Entela BinjakuNJ COPZ SHQIPRI

Copyright autori

Kolona: Publicistik Redaktor i kolons: Albatros RexhajDesign & Layout: Tahir Hoxha

Ky libr sht i formatit eBook.

Botimet Filozofia Urbane

ISBN: 978-9951-641-68-5Prishtin, 2013www.filozofiaurbane.comwww.librariaelektronike.com

PARATHNIE

Kur miqt e Filozofis Urbane m ftuan tu bashkohem prmes nj cikli shkrimesh, nuk hezitova dhe i drgova menjher nn titullin Nj copz Shqipri.

Mesa duket paskam qen n pritje!Pasioni pr t shkruar ka qen me mua gjithmon, por un nuk kam

pasur as guximin t prballem me t dhe as besimin se ky pasion mund t prballej me t tjer.

Pr nj koh t gjat kam menduar se idet apo shqetsimet e mia nuk i interesonin askujt, se mendimet e t tjerve mjaftojn, se ata kan thn thuajse do gj, se nuk ka m as vend pr t folur. Por sociologjia parimin e par q m msoi ishte: gjrat nuk jan ato q duken.

Kshtu nisa t shkruaj nj vit m par n nj media q m von u b shum e dashur pr mua revista Zemra Shqiptare. Kjo prmbledhje u frymzua dhe mori rrug nga kjo revist e mendimit shqip, sepse fal saj un kuptova se lexohesha, vlersohesha dhe se mirpritesha nga lexuesit.

Por njkohsisht me kt kuptova se pasioni duhet ndihmuar, se t shkruarit sht teknika m e mir pr t liruar mendimin, se bash-ksia e njerzve q lexojn si ty sht e pamat, se dshira pr t kon-tribuar pr gjuhn dhe mendimin shqip sht prtej hezitimeve t vog-la njerzore.

4M dshirn e madhe q kjo prmbledhje modeste t jap nj ndih-mes sado t vogl n kulturn ton dhe mendimin shqip, ju bashko-hem t gjith atyre bashkkombsve t mi pr t cilt shqetsimi pr atdheun e prbashkt, dshira pr ta par at m t begat, shpresa pr nj t ardhme m t mir, duhet t na bj m t bashkuar rreth men-dimit bashkkohor shqip.

Entela Binjaku, Tiran, 18 Dhjetor 2013

5A JEMI M PRAN

FRYMS EVROPIANE?

do her q bie n kontakt me diskutime q kan n qendr marrjen apo jo t statusit kandidat, e pyes veten sa pran Evrops jemi ne si shoqri shqiptare me kulturn ton t t menduarit dhe t vepruarit.

Pr aq koh sa nuk anashkalon kontekstet e ndryshme t tipit an-tropologjik, psikologjik, historik, ekonomik dhe politik t nj shoqrie, sociologjia mund t prkufizohet lirisht edhe si nj disiplin sintezash. Par n kt kndvshtrim, ajo jep nj ndihmes shum t madhe pr-ball pikpyetjeve q ngrem lidhur me mnyrn sesi jemi ndrtuar ne si shqiptar dhe si shoqri.

Sigurisht pikpyetje t tilla nuk mund t gjejn prgjigje n kt shkrim t lir t cilin m s shumti e kam ndeshur t prdoret si teknik e t liruarit t mendjes.

Nj sr figurash t mendimit sociologjik shqiptar jan njherazi edhe kontribues t rndsishm n fusha t ndryshme t kulturs son si historia, antropologjia, sociologjia duke na mrekulluar me analizn reale dhe njohjen e thell t shoqris shqiptare. do her q i lexon kto mendje t muara, nuk mund t mos pranosh padyshim aktualite-tin e mendimit.

Buja sht mjeshtria jon kshtu pohonte Branko Merxhani m 1936 (Illyria, 14 mars) pr t cilin gjendja e vajtueshme e shoqris s

6kohs rridhte nga dy arsye kryesore: temperamenti dhe edukata sepse pr mendimin e tij shqiptart jan pedant... dhe vuajn mungesn e edukats intelektuale.

Dekada m von, n prag t 100 vjetorit t pavarsis s shtetit q kemi ndrtuar ne si shqiptar, prcaktime t tilla, ende jan me vend dhe ndihmojn pr t kuptuar m mir situatn n t ciln ndodhemi.

N prvojn ton si qnie shoqrore, ne si njerz jetojm vazhdi-misht n bot t ndryshme.Paras gjithash, ne jetojm kryesisht dhe n vazhdimsi n mikrokozmosin e prvojs son me t tjert, t cilin e realizojm fal ndrtimit t raporteve personale. Por ve ksaj, jetojm gjithashtu n mnyr t pandrprer edhe prvoja t t jetuarit n mak-rokozmos, t ndrtuara kryesisht nga struktura m t mdha, brenda t cilave ne prfshihemi n raporte m t tjert.T dyja kto struktura jan shum thelbsore pr jetn ton dhe pr t gjith prvojn ton t jets n komunitet, ku do bot varet nga tjetra sipas domethnies q ka ajo pr ne. N kt mnyr, mikrokozmosi, me do gj q ndodh brenda tij, ka kuptim pr ne vetm nse sht i futur n makrokoz-mosin q e prfshin. Por vlen edhe e kundrta e ksaj; makrokozmosi ka nj kuptim real pr ne vetm nse prfaqsohet nga takimet perso-nale t mikrokozmosit.

Kjo ndrthurje duhet t na vij n ndihm sa her krkojm t kup-tojm realitetin ku jetojm, ndryshe do t mbetemi n analiza t ku-fizuara.

Mikrokozmosi jon si shqiptar dhe makrokozmosi q ndrtojm ne si shoqri, me t ciln synojm t gzojm edhe statusin e nj vendi antar t Bashksis Evropianemund t kuptohet edhe m mir nse zotronvetin pr t t kaluar nga nj perspektiv n tjetrn, nga nj

7perspektiv politike n nj perspektiv psikologjike... si e prcaktonte arls Rait Mills, imagjinatn sociologjike.

Kshtu muajin q vjen, presim t fitojm statusin e vendit kandidat t Bashkimit Evropian pr t cilin, zakonisht, syt i kemi nga politika, por pa br vet nj lloj analize t situats ku gjendemi vet si shoqri.

Ne presim t marrim statusin e vendit kandidat n kushtet kur filo-zofia jon shoqrore e t jetuarit mund t prmblidhet me pak fjal n:gjetjen me do mnyr t paras, apo t ndonj lloj pushteti, i cil-itdo nivel qoft ky, duke siguruar kshtu veten dhe familjen. Fundja, a nuk prpiqen t gjith t fitojn sa m shum?

Por n kt shoqri ku jetojm ne, me t ciln synojm t jemi pjes e familjes evropiane, sbashku me francezt, belgt, austriakt etj., me identitetin ton si shqiptar, koncepte t tilla t vjetruara si parimet, ndershmria, dinjiteti e gjra si kto nuk kan asnj rndsi.

Madje pr t ilustruar vjetrimin dhe parndsishmrin e tyre, mund t them se personalisht e gjej shpesh veten n vshtirsi kur i shpjegoj kto koncepte t cilat m s shumti po shndrrohen n moral thjesht vetjak dhe t atill q nuk ka aspak lidhje me at q gjen prreth.

N opioninin ton shoqror, shtatori ka marr statusin e nj muajt t shumpritur ndryshimesh t rndsishme. Fal ktij statusi, ai sht kthyer njkohsisht edhe n nj muaj t dobishm pr ta kuptuar m mir shoqrin ton, sepse gjat ktij muaji mund t msosh shum sesi mund t bhesh dikushi, si mund t shtypet me kmb kushdo, sesi zhvlersohen disa njerz sado t kulturuar t jen, sado t prku-shtuar dhe sado t vullnetshm, mson sesi hidhen n rrug disa, pr tu punsuar prkohsisht disa, mson sesi ai q nuk ka asnj arsimim

8t prshatshm vlersohet dhe promovohet fal t vetmes vler, atij t afiliacionit politik etj..

N situata t tilla, imagjinats sociologjike t siprprmendur, i vjen n ndihm menuria popullore jona e cila edhe pse n dukje me nj moral t vjetruar, t mson shum sesi mund t gjesh ekulibrin n kt shoqri.

Veanrisht n kt muaj, menuria popullore jona rijetson shpre-hje t tilla si: Bje si ta bsh, pa e br mos e lsh!Osemos e prish gjakun pr punn, do t jet gjithmon dikush q do ta bj punn. Puna ecn vet.ApodheKur don me u ba zengjin...nisesh s pari me vjedh.

Sigurisht fryma evropiane e t jetuarit dhe punuarit sht larg ksaj panorame q paraqesim ne si shoqri me nj proces shum t komp-likuar shoqrizues ku nderi, dinjiteti, krenaria,jan cilsi t njerzve inferior dhe ku dukja merr nj rndsi aq t madhe sa mund t eklip-soj cdo lloj fryme modeste t qndrimit ndaj saj, karakterist e shum prej shoqrive evropiane t siprprmendura.

N kt prag t 100 vjetorit t shtetit q ndrtuam ne si shqiptar, kur marrja e statusit t vendit kandidat sht kthyer kryesisht n nj retorik kryesisht t disa aktorve q m shum sikur i lidh puna sesa prkushtimi pr t prfaqsuar nj aspirat t t gjith shqiptarve, edhe fryma mobilizuese shoqrore sht shum e zbeht.

Shoqria, e preokupuar prhallet e prditshme, duket sikur nuk ka asnj lidhje me kt status dhe padurimi pr t, m s shumti sht i lidhur me disa aktor t politiks t cilt, duke i ndjekur n retorikn politike, t dshprojn edhe m tepr duke e ndjer kt frymn kaq shum t dshiruar evropiane edhe m larg.

9Duke ju rikthyer imagjinats sociologjike, mundohem edhe t krijoj nj profil t ardhshm mbi europarlamentarttan, ashtu si njherazi mundohem t imagjinoj me psikologji do t sillen n tregun evropian t puns qytetart shqiptar, kontribut do ti jap kjo shoqria jon ekonomis evropiane.

T imagjinosh deputett tan evropian t dalin nga kjo klas poli-tike, duhet nj guxim i madh! Disa prej tyre, as mendja nuk arrin ti rrok!

Nse shoqria nuk do t luftoj me mekanizmat e saj kt frym indiferente t qndrimit ndaj puns, nsedo t trajtoj me inferioritet njeriun q punon, ather vshtir se do ta gjej veten m pran ktij statusi.

Por nse shoqria do t stimuloj qndrime vlersuese ndaj dinjite-tit, si cilsia q ndrthur trsin e vlerave morale t njeriut duke ndr-tuar, sbashku me nderin, krenarin vetjake dhe kombtare profilin e nj qytetari evropian,

Nse vetdija e mikrokozmosit ton si individ pr kto vlera do t ndryshonte fal kultivimit t edukats intelektuale, nse nderimi pr vetveten do t jet larg pedantizmit t kudogjendur; nse makrokoz-mosi jon shoqror do t prqafonte ato cilsit t mira apo vlera t larta q e bjn njeriun t mohet dhe jo t prmohet, ather edhe realiteti jon shoqror do t jet larg ktij q kemi dhe aspiratat tona pr marrjen e statusit t vendit kandidat do t gjendeshin n nj frym m pozitive, shum m pran asaj evropiane.

10

PROFIL GRUAJE

Ajo i ka dal burrave prball, asnj deri tani nuk ka arritur ti dal gruas n mbrojtje si ajo, ky ishte nj prfundim q m dha nj gaze-tare me prvoj e ekraneve tona mbi nj personazh tonin politik dhe mediatik. Pavarsisht ides sime pr t nxjerr n dukje t tjera vlera t ktij personazhi, rezistenca pr t muar agresivitetin e saj ishte shum e fort, ndaj preferova t trhiqem, t ulem e t shkruaj. Kultura ver-bale tek ne sht shum superiore asaj t shkruars, si tipari zhvillimit shoqror aktual tonit, ku far shkruhet nuk ka vler, ose shkruaje se vler nuk ka.

Megjithat, n nj vshtrim t prgjithshm, n ka ndonj tem q grat e kan m pr zemr mendoj se sht ajo pr pabarazit mes tyre dhe burrave. Pr ta ilustruar kt mund t them se n shum mje-dise ku jan dy o m shum gra, patjetr q pjes e diskutimeve do t jen edhe sesa burrat nuk i kuptojn, sa t lna pas dore jan dhe sesa shum vuan nj grua krahasuar me nj burr. Ky nuk sht nj vzhgim vetm n radht e grave shqiptare, por sht nj mendim q mbrthen edhe t tjera raporte burrash e grash, n kultura t tjera, sig-urisht me specifikat e veta.

Si vshtrim i prgjithshm sfondin social ku jetojm e l trsisht mnjan. Duke mbetur n po kto nivele prgjithsimi, prgjigja n kt rast sht se burrat shqiptar i duan grat; pr kt mjaft t sjell

11

n vmendje sesa shum prkushtohen ata pr njerzit e gruas. Por edhe ky pohim e prjashton jetn shoqrore dhe mbshtetet mbi nj lloj qndrimi tradicionalist antropologjik q srish ka nevoj t anal-izohet.

Raporti i gruas me burrin n thelb sht nj raport q flet pr pabarazi si n t ardhura, ashtu edhe n status ekonomik e shoqror.

I till ka qen historikisht, dhe jo n vetm n Shqipri. Ndr-koh q bota e emancipuar i ka vendosur kto shtje n qendr t vmendjes s saj, tek ne diskutimet mbi shtjet dhe raportet gjinore kan nisur relativisht von. Zbutja e pabarazive gjinore gjat regjimit t kaluar sht zhvilluar m s shumti si pjes e propagands s kohs sesa si nj domosdoshmri dhe ndrgjegjsim shoqror yni. Ndrsa pas ndrrimit t sistemit, m s shumti ato kan qen objekt trajtimi ose aktiviteti i disa shoqatave q kan meritn se nisn ta artikulojn kt tem, n kuptimin q vrtet ajo ka, duke sjell nj risi n fjalo-rin ton. Por, prtej aktivitetit t tyre, dhe ndonj termi t shkputur tek-tuk si artikulim juridik, kto shtje nuk diskutohen n rrafshe t tjera, ose dhe kur ndodh, marrin formn e nj mnyre pak a shum si hakrrim app viktimizim nga ana e grave apo si me humor e qesndi nga ana e burrave.

Megjithat, n kto dy dekada shoqria shqiptare e ndrydhur n trajtimin e shkaqeve t ksaj pabarazie, duke mos u thelluar n arsy-etimet sociale mbi burimet e tyre dhe mbi nevojn pr minimizim, pr udi ka treguar nj nivel t lart t emancipimit bashkkohor duke vendosur n pozicione shum t rndsishme figura femrore. Shem-bujt pr kt nuk mungojn, madje vazhdojn t rifreskohen do dit. Si rrall ndonj vend (n dijenin time), n Shqipri grat i gjen n

12

pozicione me prgjegjsi t lart shtetore e shoqrore si shenj vlersi-mi dhe nevoje pr kontributin e tyre dhe si shenj imponimi nga part-nert ndrkombtar.

Por ajo q po vihet re bashk m kt emancipim sht dhe t pranuarit nga ana e shoqris, burra e gra, t nj lloj profili t gruas shqiptare (publike) shum agresiv, larg feminilitetit q e ka karakter-izuar n koh, madje duke e proklamuar si zotsi pr tju dal burrave prball.

Historia bashkkohore botrore njeh disa personalitete t rnd-sishme, figura q frymzojn shum gra t tjera n bot, q nuk shfaqin as m t vogln shenj t agresivitetit apo hakrrimit n daljet e tyre publike, kujtoj ktu fqinjen ton Dora Bakojanis, Christine Lagarde e FMN, Angela Merkel n Gjermani, apo dhe Hillari Clintonin q patm dhe nderin ta kishim n Kuvendin ton etj., figura q nderojn do grua me aspektin e tyre performues trsisht larg agresivitetit.

N nj terren pak m t gjer, shoqria kur i ka besuar grave pozi-cione t rndsishme drejtuese apo detyra me prgjegjsi t lart, ka nnkuptuar edhe marrjen prsipr prej tyre t disa roleve t caktu-ara. N sociologji thuhet shpesh se qndrimet e miratimit apo mos-miratimit nga t tjert jan ato q drejtojn dhe prcaktojn marrjen e roleve shoqrore. I njjti person mund t zgjedh dhe mund t ket njkohsisht nj trsi rolesh, t cilat her pas here dalin n pah dhe shfaqen sipas situatave t ndryshme, n mnyra t ndryshme. Nj grua me pozit t privilegjuar shoqerore dhe ekonomike, ndryshe sillet n familje, ndryshe me fmijn, dhe ndryshe n publik. N kto kushte lind pyetja: Prse (n disa situata) rolet q luajn grat tona dhe q gzojn status t rndsishm, jan m pran agresivitetit? Prse nj

13

grua shqiptare e gjendur n kto pozicione duhet t sillet sa m agre-sive pr t qen e plqyer? Nse jeta shoqrore shqiptare qenka e atill q krijon preferenca pr kto tipare, pra q e oriention sjelljen e gruas sipas ksaj krkese, ather mos ndoshta jemi ne vet nj shoqri q stimulojm dhe vlersojm agresivitetin? Por nse nj grua nuk shfaq kto tipare a nuk duket se shoqria e quan t dobt dhe se nuk e pr-faqson si duhet? N fund t fundit, q nj grua shqiptare t luaj rolin si i takon statusit t saj, a duhet t jet patjetr agresive? Kto pyetje kane nevoje per me shume artikulim te shkaqeve.

Pabarazia gjinore, q flet pr pabarazin mes burrave dhe grave n mirqnie, n t ardhura dhe n status social sht m s shumti treg-ues dhe panorma e vet jets shoqrore. Kto sigurisht jan shtje q prej shekujsh e kan karakterizuar shoqrin njerzore, por sot ato marrin nj vmendje m t madhe sepse shoqria ka kuptuar se sht vet ajo q i krijon dhe i konservon me krkesat e saj.

Por, ndrkoh q bota e emancipuar i trajton dhe i vendos n kuj-desin e saj, merr masa pr ti minimizuar ne, jo vetm q nuk i diskuto-jm, por edhe kur i vlersojm grat i orentojm n at mnyr q, pr t qen sa m pran plqimit ton, ato t sillen sipas tipareve larg atyre femrore, t cilat kemi spikatur dhe muar n momentin e evidentimit t vlers s tyre.

Kjo situat ndodh prher kur flasim pr mjediset publike, sepse n ato familjare gruan e krkojm t jet trsisht ndryshe. N rolin e nns dhe t bashkshortes krkesat ndaj saj i kemi t ndryshme.

Shoqrizimi gjinor sht nj proces i cili msohet prmes disa fak-torve social si jan familja dhe media, librat, televizioni etj. dhe dal-limet gjinore n shoqrin ton ne i jetojm do dit. Pra, mesa duket

14

mjedisi yn publik sht i atill q stimulon kto tipare dhe shoqria jon ka nj ngritje t t atill q i orienton vet grat sipas ktyre krke-save, prndryshe nj grua nuk quan t zonjn, ose se nuk i del dot n mbrojtje t tjerave. Ather n vend t ktij glorifikimi t gjuhs agresive, t folur e t trupit, a nuk do t ishte m e udhs t orientonim diskutimin shoqror n nivele m t gjera ku njerzve tu msoheshin konceptet q lidhen me maskulinitetin, feminilitetin, dallimin gjinor, rolet gjinore dhe pabarazit gjinore, burimet dhe shkaqet, pasojat e tyre.

A nuk do t ishte m e udhs q shoqria t kontribuonte n eviden-timin e disa vlerave shum paqsore dhe larg agresivitetit, m pran profesionalizmit dhe larg absolutizmave t tipit dominues q n fund t fundit nuk tregojn gj tjetr vese mendjengushtsi?

do raport burr dhe grua, kudo n bot, asociohet me pabarazin, por ka shoqri q kan njohur nj emancipim t atill saq kto modele agresive, n gjuhn e trupit dhe at t folur, i studiojn, ju gjejn shkaqet, i trajtojn si dukuri t lidhura me natyrn e ndikimit shoqror dhe do her n nj drit t re.

15

T JESH I MOSHUAR N SHQIPRI

Edhe n kt rast, nxitja pr t shkruar lindi nga nj episod i shkurtr i para disa kohve. Nj grua, e thyer n mosh, m drejtohet n rrug, pr nj program televiziv ku merrja pjes, se nuk i shohim dot, nuk na bn zemra, nuk kemi dgjuar ndonjher nga kto gjra. Pleq jemi, nuk kemi ku t shkojm, do rrim ti shohimishte fjala pr nj pro-gram gjat t cilit temat q trajtoheshin lidheshin me aktualitetin apo kronikn si i quajn sot. Sigurisht tematika e programeve televizive, impakti i tyre n njerz mund t jet subjekt pr nj tjetr shkrim, por nuk sht ky qllimi n kt rast.

T shkruash pr t moshuarit nuk sht aspak e leht, sepse t duhet t vendossh veten n nj situat, n t ciln nuk dshiron t jesh. Mund t kem provuar t jem n shum gjendje t tjera shpirtrore, por jo t jem e moshuar. Sepse sipas meje, mosha sht nj gjendje shpirtrore, por q fiziku nuk i vjen shpesh her n ndihm.

Mund t jet e leht ti prshkruash si jan t moshuarit, si jetojn ata, por sesi ndjehen?? Kjo m duket shum e vshtir! Vet nuk ja arrij dot, por dshmit e t moshuarve n shumicn e rasteve tregojn se ata vuajn pamundsin e aktivitetit fizik dhe kryesisht problemet me shndetin.

T jesh i moshuar n t shumtn e rasteve do t thot t jesh thinjur, fjalmbl, q ke jetuar shum prvoja n jet, q vshtron m shum

16

nga e kaluara sesa nga e ardhmja, q ke nj shtpi t mbushur me gjith-far lloj sendesh, q rri gjith ditn para tv, do t thot t shtissh veshur plot ngjyra, do t thot t thot t kesh rrotull nipr e mbesa, do t thot t kesh gjith kohn pr t shkuar ku nuk ke mundur t shkosh m par, do t thot t krkosh ndonj qendr rehabilitimi nse nuk ndjehesh mir etj. etj..

Por t jesh i moshuar n Shqipri, nuk sht trsisht kshtu. Prve aspektit fizik dhe atij moshor, pjesa tjetr m duket trsisht e ndryshme nga nj i moshuar q jeton diku n Evrop ose n perndim.

T jesh i moshuar n Shqiprin aktuale do t thot t trishtohesh pr ato q nuk mund ti kesh, por t mos ankohesh kurr. Nuk ke ku t ankohesh. Nuk ka kush t t dgjoj apo t t kuptoj nevojat e tua. Fmijt?? Nuk kan as ata mundsi t t plotsojn ato q natyrshm t nevojiten.

T jesh i moshuar n Shqipri do t thot t pressh me or t tra n disa dhomza t tejmbushura ku shprndahen pensionet. Shr-bimi sht i pamjaftueshm dhe nuk sht menduar as pr stereotipin e sjelljes s nj t moshuari. Po t ishte menduar, nuk do t kishte ato radh, nuk do t vononte ai shrbim..

T jesh i moshuar do t thot q po t jesh i smur, mjekimin nuk e merr asnjher t plot..kushton aq sa pensioni nuk mjafton. Do t marrsh vetm ato q mund t rimbursohen nga shteti, por edhe ato jan fare pak. Ose dhe kur jan, i merr me pasigurin e ndonj prodhimi q nuk e di nga vjen. T jesh i moshuar n Shqipri, nuk e ke as kt qetsi.

17

T jesh i moshuar n Shqipri do t thot t iksh edhe i uritur nga kjo bot, pensioni sht aq i pakt sa shumka nuk mund as ta men-dosh.

T jesh i moshuar n Shqipri do t thot dshira pr t shtitur t jet vetm pr disat tjert, shumica, as nuk e ndrrojn. A mos po shkruaj gj pr t varfrit?

Po, t jesh i moshuar n Shqipri je i varfr. Por kur je dhe i varfr dhe i smur..kush do t gjendet pran?

T jesh i moshuar n Shqipri do t thot q t vuash mungesn e fmijve, dhe fmijve t fmijve nuk ka rndsi sa larg..por jan larg.. Emigracioni ka prekur thuajse do familje shqiptare. Nse je i moshuar, i varfr dhe je dhe vetm...kush do t kujdeset pr ty?

T jesh i moshuar n Shqipri do t thot t kesh jetuar m gjat n at regjim, por mjaftueshm edhe n kt sistem q prngjan m shum me nj regjim njerzish q shtetin e prdorin t kujdesen pr veten dhe t afrmit e tyre. Ke jetuar mjaft sa t kuptosh sesa t vmndshm kan qen ndaj teje. N at regjim jetove varfrin, por n kt regjim, ve varfris po jeton edhe indiferencn shtetrore. E meq jemi tek indiferenca,si t mos e quash t till kur duke par si ka ndryshuar struktura familjare, duke pranuar ndryshimet n mnyrn e jetess s shqiptarve, duke ditur sa shum kan emigruar, shteti l n kt situat t mungess s shrbimeve sa e sa t moshuar, t cilt po vuajn edhe vetmin ve t tjerave.

Aktualisht rreth 1000 t moshuar n vend marrin shrbime n qen-dra rezidenciale ditore dhe jo ditore, nga sektori publik, jopublik dhe i organizatave jofitimprurse. Vetm kaq!

18

Dhe kto t nuk i gjen gjithandej ku nevojiten, por vetm t grum-bulluara, a thua se nuk jetojn t moshuar n do cep t vendit. Pan-orama aktuale e shprndarjes s shrbimeve t tilla sht kjo:

6 institucione rezidenciale publike pr 266 t moshuar n qarkun e Tirans, Fierit, Shkodrs, Gjirokastrs.

7 Qendra rezidenciale jopublike me 160 t moshuar ku 4 prej tyre jan qndrat Misionaret e Bamirsis Motrat Nn Tereza n qarkun e Tirans, Durrsit dhe Shkodrs. Dy qndrat e tjera rezidenciale jan qendra q ofrojn shrbime kundrejt pagess.

5 shrbime ditore publike pr 240 t moshuarit n qarkun Tiran, Durrs, Vlor, Kuks dhe Elbasan. Nga ana e OJF-ve ofrohen 9 shr-bime komunitare dhe shrbime alternative pr t moshuar q trajtojn 290 prfitues.

Institucioni prgjegjs pr hartimin e politikave sociale n Shqipri sht Ministria e Puns, shtjeve Sociale dhe Shanseve t Barabarta, e cila q prej ksaj fillimvjeshte ka ndryshuar emrtimin dhe drejtimin mbi nj filozofi t re t premtuar.

A nuk do t duhej q shrbimi social shtetror t mos ishte m nj gj kaq e largt? A nuk do t duhej q shrbimi social t vinte edhe n komunitet, pran dhe n ndihm t njerzve n nevoj por q jan edhe t moshuar njkohsisht?

A nuk do t duhej q t aplikoheshin politika punsimi dhe pro-grame kundr varfris t atilla q t ndjeheshin edhe n mnyrn e t jetuarit t nj t moshuari?

Po a nuk ka kontribuar mjaftueshm ky i moshuar shqiptar n at regjim dhe n kt sistem sa s paku t gzoj dinjitet njerzor n kt pjes t jets?

19

Nj studim i fundit i OKB-s deklaron se Suedia sht vendi ku nj i moshuar jeton m mir, dhe Afganistani vendi ku nj i moshuar jeton m keq. Kjo renditje sht bazuar n nivelin e t ardhurave, cilsin e shrbimit shndetsor, kushtet mjedisore n t cilat jetojn.

Un nj t moshuari n Afganistan i shtoj edhe keqardhjen e mad-he pr situatn e konfliktit n t ciln i duhet t jetoj, por edhe nj i moshuar n Shqipri nuk sht dhe aq larg atij realiteti..s paku n kto indikator t cilt flasin pr mnyrn dhe cilsin e jets, por jo m pak edhe pr prvojn jetsore t nj t moshuari shqiptar q ka jetuar dhe vazhdon t jetoj n kushte t vshtira.

20

T JESH ROM N SHQIPRI

Ajo ishte e para studenteromeq m takoi rasti t kisha. Kishim t njjtin emr. M goditi me zhdrvjelltsin dhe natyrshmrin me t ciln prezantoi veten dhe prkatsin e saj etnike. Ishte nj vajzrome, me rezultate t mira nga shkolla e mesme, t cilat shteti i vlersoi duke i dhn mundsin t studionte n Fakultetin e Mjeksis s Prg-jithshme. Familja e saj kishte sakfrifikuar shum q ajo t ishte nj stu-dente dhe e motra ndrkoh prej vitesh ishte nj aktiviste pr t drejtat e popullsisrome. Nse do t tregohej kmbngulse dhe me besim, pas disa vitesh ajo do t jet edhe mjekja e parrome.

Ky ishte vrtet nj rast fatlum,por pr mua ishte vetm dalln-dyshja e par e pranvers. Situata e pjess m t madhe t popull-sisromesht trsisht e ndryshme nga ky rast.Historit e jets s tyre jan nga t m t trishtat q mund t dgjosh n radht e shoqris son. Ato gjendjen kudo ku gjendet kjo popullsi.

Historia e familjes Elmazi, sht ajo e tre djemve q jetojn t vetm n kushte mjerimi n nj lagje t Tirans. T mbetur prej dy vitesh pa prindr, ata jan nj ndr 80 familjet q jetojn n 60 apartamen-tet e nj pallati t rrnuar trsisht. N nj emision televiziv dy prej djemvedshmuan jo vetm dramn e jets s tyre dhe prpjkejet pr mbijetes,por edhe mungesn e shpress pr t ardhmen : Jeta jon... kjo sht. Shum na kan premtuar por....

21

Ndrkoh n rrugt e nj qyteti bregdetar nj fmij rom ndrsa u afrua t krkonte ndonj monedh, m tregoi se prindrit nuk e lejonin t shkonte n shkoll. Ishin shum fmj dhe kishte nevoj pr krah pune. Kshtu ai e kishte braktisur shkolln pasi kishte kryer dy klasa t para dhe prej vitesh ndihmonte familjen duke siguruar jetesn n kt mnyr.

Shetsimi pr situatn e romve nuk shti ri. Kryesisht ai ka ard-hur nga radht e shoqatave q punojn n kto drejtime por ato kan mbetur t vetmuara e ndoshta t paafta n misionin e tyre, ndrkoh q shteti edhe pse ka prftuar financime t mdha n drejtim t iden-tifikimit dhe rregjistritmit t tyre, prmirsimit t kushteve t jetess, srish nuk ka mundur t bj asgj n kto drejtime. Ata jetojn n kushte t vshtira dhe varfri ekstreme.

T jesh rom n Shqipri do t thot t konsiderohesh dor e zez, t rrosh i veuar n ndonj periferi t qytetit, t punosh npr ka-zan plehrash, tregje rrobash, mbledhje hekurishtesh. T jesh rom n Shqipri do t thot t mos kesh as librez shndetsore, t kesh fmijt t parregjistruar, t jesh analfabet apo i keqarsimuar.

T jesh rom n Shqipri mund edhe t trajtohesh n media por edhe kur ndodh vmendja nuk prqndrohetaspak tek mjerimi, por tek prononcimet e disa institucioneve pr masat q do t marrin n t ardhmen. T jesh rom n shqipri mund t blihesh me 5000 lek pr votn tnde.

N kto 20 e ca vitet e fundit si pasoj e orientimit t ekonomis son drejt ekonomis s tregut, nj pjes e madhe e ksaj popullsie u gjend n rrug t madhe. Pr kt arsye nj pjes e madhe e braktisi

22

shkolln duke mbetur e paarsimuar apo duke e prkeqsuar integrim-in n pun.

Niveli i ult i formimit, aftsia e kufizuar profesionale popull-sis rome n vendin ton, ka br q ajo t jetoj n kushte t nj varfrie ekstreme q vshtir ta prshkruash.

N mbajtjen gjall t ksaj situate edhe qndrimi diskriminues nj rol ka luajtur q shumica ka mbajtur ndaj tyre, duke i ln trsisht t veuar dhe t shprfillur.Si rezultat edhe i diskriminimit romt nuk punsohen n tregun formal t puns, prkundrazijan t detyruar t punojn n tregtinerrobave t prdorura, mbledhjes skanaeve apo hekurishtave ose m keq akoma, kan gjetur lypjen si burim kryesor t t ardhurave t tyre.

E megjithat edhe n kto drejtime konkurenca ka ardhur n rritje dhe mundsit e jetess pr ta po shkojn drejt shterimit duke i nxitur t lvizin drejt qyteteve ku mund t gjejn mundsi,duke shtrir dhe prcjell n t gjith vendin problematikat q mbartin. Faktort kul-turor q i karakterizojn, niveli i ult arsimor dhe varfria bjn q romt n Shqipri kan patur nj rritje m t madhe t popullsis n krahasim me grupet e tjera etnike. Kjo nnkupton se numri i t var-frve do t vazhdoj t rritet edhe m tej.

Pra, t jesh rom n Shqipri do t thot edhe t krkosh vmendjen mbarshoqrore, pr disa arsye.

S pari,sepse n vendin dhe n kohn ton jetojm n shekullin e t Drejtave t Njeriut.

S dyti, sepse shteti pr tu br pjes e Bashkimit Europian, duhet t prmbush edhe disa kritere politike, ku prmirsimi i kushteve sho-qrore e ekonomike t romve nuk bn aspak prjashtim.

23

S treti, varfria ekstreme dhe n rritje e ksaj shtrese t popull-sis ndikon negativisht n t gjith stabilitetin shoqror. Vlersimet pr numrin e popullsisromen Shqipri jan t ndryshme porato shkojn nga 10.000 n 120.000 vetduke prfaqsuar nprmjet ktij numri edhe grupin m t varfr dhe mtshprfillur n vendin ton.

S katrti, perspektiva e zgjidhjes s problemeve nuk duket aspak optimiste pasi kjo popullsi dallon pr ritme t larta t lindjeve,duke e br at komunitetin me mosh m t re se popullsia e prgjithshme e vendit. Mosha mesatare e tij sht 25,6 vje e cila sht nj kategori aktivee paarsimuar dhe e papun.

Nse shoqria do t vazhdoj t mbes indiferente ndaj ksaj pop-ullsie, nse shteti nuk do t reagoj e nuk do t tregoj aspak prgjgjsi pr ta, ata srish do t mbeten t pashkolluar, t pastreh, t papunsu-ar e analfabet duke i dhn mjerimit t tyre tipare edhe m ekstreme.

N do rast shkollimi do t ishte nj drit pr t ardhmen e tyre, dhe krijimi i mundsive t punsimit nga ana e shtetit, lehtsimi i prakti-kave t punsimit edhe nga ana e sektorit jopublik, krijimi i nj rregjis-tri t sakt t t pastrehve dhe t papunve do t orientonte m mir politikat pr prmirsimin e kushteve t jetess. Vetm n kt mnyr rasti i studentes s FM nuk do t mbetej nj rast i izoluar dhe historik, vetm n kt mnyr fjt e familjes Elmazi do t gjenin nj shpres pr pr t ardhmen e tyre t ndryshme nga e tashmja dhe vetm kshtu fmnijt lyps n rrugt e qyteteve tona do takishin kt fmijri nj t kaluar t largt.

24

T JESH I PAPUN N SHQIPRI

N vijim t shkrimit t mparshm, n qendr t ktij shkrimi do t jet prjetimi i papunsis n shoqrin ton. Papunsia sht nj ndr dukurit e mundimshme dheaktualisht epranishme n shum familje shqiptarsh.

Dikush mund t mendoj se nuk ja vlen t merresh me problem q dihen, por trajtimi i dukurive t jets sociale sht pjes e reflektimeve t domosdoshme t sociologve.

N do rast papunsia vzhgohet konsiderohet si nj vatr e vrtet problemesh, si nj nyje nga e cila lindin problematika komplekse; jo m kot n shoqrin ton thuhet se papunsia sht nna e t gjitha t ligave. T jesh i papun nnkupton t jetosh n nj ankth t vazh-dueshm, me dshira vetjake dhe familjare t paplotsuara, me nevoja q rrezikojn t mos materializohen asnjher. T jesh i papun nnk-upton q koha nuk ka asnj vler, sheh sesi izolohesh duke u rrudhur aq shum n konktakte sociale, kaq tipike pr shoqrin tone. T jesh i papun do t thot t humbassh besimin edhe tek vlerat q mbart pr veten, familjen dhe shoqrin. Papunsin mund ta prjetosh n disa mnyra, duke qen n krkim, duke hequr dor fare nga krkimi, duke qen i punsuar m par, duke mos qen asnjher i punsuar, etj.

T jesh i papun dhe n krkim n shoqrin ton do t thot t shohsh edhe sesi besimi t vetja fiket, sesi familjes i shtrngohet jetesa,

25

sesi krenaria jote e materializuar edhe n diplom, nuk t prfaqson m. T jesh i papun dhe n krkim do t thot t shohsh sesi do prpjekje q bn nuk ka asnj vler, nse nuk ke referencat politike apo nepotike t duhura. Por, t jesh i papun, n krkim dhe pa pasur kto referenca, kjo sht trsisht dshpruese sepse do t thot t mos shpresosh asnjher askund.

Ndrkoh t jesh i papun kur ke njohur punsimin sht nj prje-tim edhe m shkatrruessepse punsimi sht shum i rndsishm, veanrisht n ruajtjen e vlerave dhet vlersimit t njeriut pr veten. Edhe kur kushtet e puns nuk jan m t mirat, apo t dshiruarat, edhe kur puna sht monotone e nuk t jep kurrfar knaqsie, ajo sht srish shum e rndsishme sepse kontribuon n rritjen e besimit tek vetja.

Por prtej ktyre ndjesive, q jan t prgjithshme tek t gjith t papunt, t jesh i papun n vendin ton do t t duhet t gjesh forct posacmee t prballesh edhe me nj mendsin olektive q t rretho. Pr kt arsz shpesh nuk e pohojme dhe nuk e denoncojme shoqrisht se jemi t papun. Prandaj, n shoqrin ton papunsia sht nj pesh shum m e madhe pasi nj individ i papun duhet t prjetoj edhe paragjykimin e t qent i till.Madje, shoqria mban hera-hers edhe nj qndrim kufizues ndaj t papunve duke rikthyer n kujtes moton: ndalohet hyrja pr t papunt. Ndrkoh shprehje t tilla si: e merresh me at..ai pa pun sht..se mos ka ndonj pun ai..etj., prforcojn edhe njher kto qndrime paragjykuese.

Shoqria shqiptare ka nj qndrim t trashguar edhe nga periud-ha e kaluar, gjat s cils papunsia trajtohej si nj dukuri karakteris-tik vetm e vendeve kapitaliste e revizioniste, n t cilat ishte shum

26

e vshtir t gjendej pun pr t siguruar mjetet e jetess. N men-talitetin e shoqris son t asaj periudhe, papunsia ishte nj fjal e munguar ose nj dukuri e dnuar nga qndrimi kolektiv ndrkoh q qndrimi ndaj njeriut t papun ishte shum i prer. I papuni ishte njeriu q endej kot, ai q skishte pr t zgjidhur ndonj shtje n nj zyr etj. ose skishte ndonj pun diku. Madje ksht perifrazohej pap-unsia n fjalort e kohs. Nj pjes e ktij qndrimi u trashgua dhe prdoret edhe sot, kur thuhet se i papun sht njeriu q rri kot apo q nuk I sjell ndonj dobi a prfitim vetes, familjes e shoqris.

N kto dy dekada t fundit, nj sr dukurish deviacionale t lidhu-ra edheme ato t mungess s referencave, apo t krizs s motivimit dhe t besimit tek institucionet shtetrore,jan kaq t prhapura sa i ka br disa koncepte t kuptueshme nga t gjith. Papunsia sht nj ndr to, edhe pse shprndarja e ksaj dukurie sipas grupmoshave, nivelit t arsimimit, zonave gjeografike, gjinis etj. sht nj fush interesi pr studiues t shkencave shoqrore. Sipas Organizats Ndrkombtare t Puns i papun sht dokush q mbi 15 vje dhe q prmbush kushtet e mposhtme: sht i aft pr pun, nuk punon, sht i gatshm pr nj pun t paguar dhe n krkim t nj vendi pune. Papunsia n ven-din ton sht rritur ndjeshm veanrisht me humbjen e vendit t puns nga ana easaj pjese t popullsis s punsuar, si dhe me rritjen e oferts pr pun nga ana e asaj pjese t popullsis q prek moshn ligjore pr punsim. Duke shtuar ktu edhe nj kategori individsh tashm m t shkolluar.

Shum shoqri studiojn pasojat e papunsis dhe hartojn terapi individuale dhe n grup pr tejkalimin e tyre. N se do t hidhnim nj vshtrim t shkurtr mbi shoqrit evopiano-veriore, pra vendeve

27

shum t zhvilluara si Finlanda, Norvegjia e Suedia etj. do t vrejm se papunsia konsiderohet nj shtje e gjith shoqris. sht shteti, si organizuesi mbarshoqror i cili perms institucioneve sociale t shtri-ra n gjith vendin q merret me studimin e krkesave pr pun, me karakteristikat e do individi, pra krijimin e nj baze t sakt t dhnash dhe informimin e vazhdueshm t subjekteve pr tu punsuar. Ndr-koh kto struktura sociale, hyjn n studimin edhe t dukurive t tjera sociale duke u shndrruar n amortizator t tyre.

Ndrkoh tek ne, pasojat e papunsis mbeten vetm n nivele pr-jetimesh personale e familjare edhe pse ato shtrihen n shum nivele t shoqris duke u br shpesh her shkak i shum dukurive deviacio-nale n vend.

28

T JESH I VARFR N SHQIPRI...

Varfria, papunsia, paragjykimet, indiferenca ndaj njerzve n nevoj, dhuna brenda familjes, etj., jan disa nga problemet shoqrore m t rndsishme q mundojn vendin ton. Tranzicioni i tejzgjatur drejt nj shoqrie t vrtet kapitaliste, shtoi dukshm edhe t tjera, demografike, urbane e shoqrore, si emigracioni i madh i shqiptarve e braktisja masive dhe krejt e pakontrolluar e fshatit, pasojat e nj edukimi jocilsor pr shoqrin, probleme me urbanizimin, etj.Gjat trajtimit t tyre, natyrshm lindin edhe pyetje t tilla si: me se jeto-jn disa njerz, si e prballojn papunsin, prse disa i plqejm dhe t tjert i nnvlersojm, si arrijn disa prej bashkqytetarve tan t kryejn krime? etj. Po gjat ksaj periudhe, morn jet edhe koncep-tet e pabarazive shoqrore, prjashtimit shoqror, nevoja pr politika sociale etj., q u bn pjes t pandara t fjalorit ton. Nj pjes e kon-siderueshme e ktyre t fundit jan trsisht t reja dhe pr dhjetrav-jear me radh, jan propoganduar si e keqja m e madhe e shoqrive kapitaliste.

Shumlloshmria e ktyre shtjeve, pyetjeve apo koncepteve, pasqyron nga njra an vshtirsit me t cilat prballet shoqria, ndr-sa nga ana tjetr flet pr indiferencn, pamundsin apo paaftsin shtetrore pr tu dhn rrugzgjidhje, pr aq koh sa nj pjes e mad-he e shoqris gjendet n mnyr t vazhdueshme n kushte nevojash

29

t paplotsuara dhe situatash t pazgjidhura. Vshtirsit n kt koh, hera-hers kan ardhur edhe si rezultat i rizgjimit t ndonj dukurie e konsideruar e fjetur pr vite t tra, si sht prshembull gjakmarrja.

Ky zakon i egr, i prapambetur fisnor e feudal, sipas t cilit, pr t marr hakun e nj t vrari, duhet vrar patjetr njri prej antarve t familjes a t fisit t vrassit, u ringjall si rrall her m par, duke sfiduar hapur shteti e munguar ligjor ne Shqipri. N t gjitha rastet, sbashku me gjakmarrjen, n familjet e prekura ka zn vend men-jher edhe varfria.

Nj ndr kto familje, e prekur n mnyr t drejtprdrejt nga varfria, si pasoj e gjakmarrjes, sht edhe familja e zonjs M.H., nga nj qytet verior i vendit. Me vrasjen e kryefamiljarit, pas vitit 2000, jeta e ksaj familjeje ndryshoi trsisht. Pr t larguar fmijt nga rreziku i gjakmarrjes, M.H. u zhvendos drejt Tirans, me shpresn e madhe se jeta n kryeqytet do t ishte e ndryshme nga ajo q kishte ln pas. Me katr fmij pr t rritur, kjo grua sot gjendet e papun, n nj banes me qera, trsisht e pashpres. Si t mos mjaftonin kto, edhe shndeti nuk i ka ardhur n ndihm, duke paksuar shum mundsin pr t punuar, ndrkoh q mundsia pr shpenzime n rritje thuajse nuk ekziston. Gjithnj me shpres dhe besim, kjo grua u sht drejtuar disa institucioneve t shtetit ton,ku ka krkuar pun e ndihm,por dyert i jan mbyllur, madje shpesh i kan treguar rrugt e emigrimit.

Sot, familja e M.H sht ndr m t varfrat e qytetit t Tirans. N kt familje bashkjetojn mungesa e shpress pr jetn, frika pr t ardhmen e katr fmijve, indiferenca shtetrore dhe mbi t gjitha varfria e skajshme. Prpjekjet e ksaj familjeje pr t dal nga mjeri-mi i plot, kan rn vazhdimisht n vesh t shurdhr dhe kan shuar

30

edhe ato fije shprese q mund t gjendeshin pr tia ndryshuar sado pak jetesn e mjeruar.

Sipas rezoluts nr. 2626 t Kshillit t Prgjithshm t OKB-s, t varfr jan ata njerz, t cilt nuk gzojn nivelin minimum jetik t nevojshm e n prputhje me dinjitetin njerzor. E karakterizuar nga mungesa apo pamjaftueshmria e mjeteve t nevojshme pr jetn, varfria sht nj ndr ato dukuri q ndikohet nga faktor t shumt.

Zhvillimi ekonomik i vendit, tregu i pamjaftueshm i puns, mung-esa e politikave t punsimit, korrupsioni, veorit demografike dhe kulturore t zonave t caktuara t vendit, prbjn disa prej faktorve kryesor q ndikojn n kt varfri.

Sigurisht, lufta kundr varfris sht nj sfid e vshtir edhe pr shoqrit perndimore. Por qndrimi i tyre ndaj saj ka njohur nj zh-villim t vrtet, q fillon me iniciativat individuale t bamirsis e deri te programet qeveritare, apo t shoqris civile, prmes t cilave kto shoqri i kan deklaruar guximshm luft varfris. Qasja e ktyre shoqrive sht angazhuese, serioze, sensibilizuese dhe gjithpf-shirse.

Ndrkoh, n vendin ton, varfria trajtohet si nj tem e largt e thuajse jo ekzistente. Shpeshher paraplqehet t mos flitet pr t. T varfrit jan subjekte t margjinalizuar nga shum aspekte t jets shoqrore. Iniciativat e bamirsis individuale apo kolektive, jo vetm mungojn, por edhe nse ka t tilla, shfaqen t organizuara, apo t inkurajuara nga ndonj fushat mediatike, e cila srish mbetet thuajse e vetme n kt mision. T jesh i varfr n Shqipri do t thot t mos shpresosh askund, as te shteti, as te bamirsia e individve, por, t jesh i varfr, dhe t jetosh n Shqiprisht si t mos ekzistosh.

31

Realiteti yn, i karakterizuar nga shprthime problemesh shoqrore, ekonomike, kulturore dhe nga pamundsia (ndoshta) e trashguar pr ti zgjidhur dhe pr tu prballur me to, sot, jo vetm ka vendosur n vshtirsi shum qytetar, por nuk po gjen as format pr t nxitur mnyra pr tu ardhur n ndihm atyre.

Dihet se shteti sht nj nga furnizuesit kryesor t asaj q quhet mirqnie sociale. Kshtu, do prballje me varfrin, nnkupton an-gazhimin dhe mobilizimin e t gjith aktorve e faktorve shtetror n luft ndaj saj. Ndrkoh te ne, prballesh me indiferentizmin dhe paaftsin e shtetit pr ta lexuar varfrin, pranuar at, por mbi t gjitha pr t zbatuar politika sociale n drejtim t zbutjes s saj. Madje, pjes e indiferentizmit t shtetit, pr t mos thn paaftsi (e qllimshme) e tij, sht mungesa e deklarimit t minimumit jetik t shqiptarve, edhe pse jemi n dhjetvjecarin e tret t kapitalizmit demokratik n Shqipri.

Politikat sociale n vetvete jan pjes e politikave publike, q lidhen me programet dhe masat q synojn prmbushjen e nevojave njerzore pr mbrojtje shoqrore, edukim, kujdesi shndetsor, strehim etj. Pr kt sht e nevojshme krijimi i klims ekonomike dhe sociale, t atill q do t parandalonte margjinalizimin e qytetarve, do t shmangte trajtimin me inferioritet t njerzve n nevoj, do t minimizonte pr-jashtimin social. Krjimi i ksaj klime t shndetshme, do t mundson-te edhe iniciativat e prgezueshme t bamirsis, por mbi t gjitha do t siguronte trajtimin me dinjitetin e duhur qytetar t do individi.

Lidhur me sa m sipr, duke qen se jemi n pragfestn e 100 vjetorit t pavarsis, po sjell n vmendje nj ndr figurat e menura t neo-shqiptarizms, Ismet Toton, i cili n fillimet e viteve 30, n Bota e

32

nj djali kryengrits, shkruante: Shkurt sht besimi yn se qeveria jon ka n dor shum. Mund t bj q brenda pak vjetve t rrojn 2 milion shqiptar t shndosh, n vendin ton. Me pak shpenzime t kota pr gjra dhe vepra t pakuptimta dhe me tepr qejf pr pun serioze, kjo sht receta magjike pr ata q duan t pavdeksojn emrat e tyre.

33

T JESH GRUA N SHQIPRI

Papunsia dhe varfria kan ln mnjan shtje t ndjeshme pr shoqrin ton si jan ndr t tjera p.sh. ato t pozits s gruas. Pr hir t prkatsis gjinore ndoshta ky duhej t ishte edhe shkrimi im i par i ktij cikli, q ka filluar prej javsh T jesh qytetar i Shqipris. N fakt pr t shkruar kto rradh jam nxitur nga fjalt goditse t shkmbyera midisnj ifti, q arrinin tek un me ndrprerje n nj nga kafenet e zhurmshme t Tirans:Ti je i ikur gjith ditn..kam frik t t flas se mos zemrohesh.. m tha djali sot: Mami pse nuk i kreh flokt..dukesh e vjetr..ndrsa ti as nuk e v re..

Pr sociologt sigurisht nuk sht fakti n vetvehte q prbn interes studimor, por se sa ky fakt prbn nj shmbull t sjelljes njerzore. Shembujt nga jeta e gruas shqiptare jan sa t larmishm, aktualisht edhe aq t bujshm, dhe flasin pr nj pozitinferiore, pre e paragjykimit t gjithanshm.I kujt sht faji?...

Aktualiteti shqiptar sht i mbushur me statistika, q prshkallzo-hen: ngagrat e vrara, e deri ato t dhunuarat, nga grat e shfrytzuara e deri tek ato q fyhen prdit, dukurikjo q as nuk statistikohet.

T jesh grua n Shqipri do t thot t mos t gzosh punn q ndrron por tpranosh t varesh nga burri, t jesh grua n Shqiperi do t thot t mos qeshsh kur do,por t varesh nga humori i burrit, t jesh grua n Shqipri do t thot se po t jesh e re, je tepr e re e

34

po t jesh m e vjetr je tepr e vjetr. T jesh grua n Shqipri do t thot t privohesh nga nj lindje, ose t eleminohesh ende pa lindur, t jesh grua n Shqipri do t thot se kur dhunohesh nga burrat, duhet t pressh ndihm po nga burrat.

Pra, t jesh grua n Shqipri do t thot t heshtsh dhe t vetprm-bahesh edhe kur t lndojn, edhe kur t mnjanojn apo shprfil-lin.T jesh grua n Shqipri do t thot q t gjitha t drejtat e tua t shkruara t mbeten t shkruara pasi nuk jan tema humori pr burrat. I kujt sht faji?...

Pra, t jesh grua n Shqipri, do t thot t prballesh me vshtirsi t natyrave t ndryshme q burojn nga stereotipizimet kaq karakteris-tike pr mendsin ton tradicionale.

Ti nuk je njlloj si yt vllaEpo, un jam grua, nuk jam njl-loj me burratkshtu pohohejn fillimet e shekullit XX, kshtu po-hohet edhe n fillimet e shekullit XXI.Georg Simmel, (1858 / 1918) thoshte se Burrat dhe grat me kalimin e kohskan krijuar profile t ndryshme, por prfundimi sht i njjt: nga njera an krkojn t theksojn individualitetin, dhe nga ana tjetr synojn pranimin e tyre nga ana e shoqris. Pra, pa krkuar tjetrsimin e tipareve gjinore, apo sjelljeve t secils gjini do t duhej t respektohej secila prej tyre nga njera tjetra. Ky do t ishte dhe kndvshtrimi m i pranueshm dhe i vrtet i asaj q do t krkohej sot.

Realisht n Shqipri, n t dyja periudhat, ka ndryshime prsa i ta-kon pozits s gruas, por ende n t shumtn e herve pohimet q i takojn nj shekulli m par mbeten aktuale.Safet Butka pohonte se keqprdorimi q i sht br grave n t shkuarn, ua ka hequr atyre

35

besimin dhe ua ka shuar vullnetin, A nuk sht i vlefshm ky pohim edhe sot? I kujt sht faji?...

Megjithat t flassh pr gruan shqiptare e shekullit XXI do t thot t kesh pranuar s paku neutralitetin e kushtetuts son ku n nenin 18 t saj prcaktohet se t gjith shtetasit jan t barabart prpara ligjit dhe se askush nuk mund t diskriminohet pr shkaqe t tilla si gjinia, raca, feja etj. Por shpesh harrojm e madje harrohet edhe prej vet grave se duhet t jen ato q mund t ndryshoj pozitat e saj n shoqri dhe nuk duhet t pres q shoqria, apo burrat t kujtohen ti lshojn ajas vendin. N mnyr paradoksale bashkkohsi i Safet But-ks, fitues i Nobelit n letrsi Anatole France, (1844 / 1924) pohonte se gruaja sht edukuesja e madhe e burrit. Ajo i mson atij disa virtyte t muara si janmirsjellja dhe krenaria; disave si t jen t plqye-shm;por t gjithve ju mson si t mos jen t paplqyeshm.

N realitetin Evropian t shek XXI roli i grave, megjith ndryshimet nga vendi n vend ka arritur nivele akoma t panjohura pr kulturn ton sociale. Sipas open data.al, n Bashkimin Evropian 21.2% e par-lamentarve jan gra; prqindjen m t lart t grave parlamentare e ka Suedia me 45% t vendeve n parlament,dhe prqindjen m t ult e ka Greqia me 9%. N vendin ton aktualisht 16.4 % totalit t parlam-entarve e prbjn grat, nga 30% q parashikon Platforma e Pekinit pr kt rast. Tek ne nj prfshirje m e lart e gruas do t nnkupton-te edhe rritjen e ndjeshmris ndaj shtjeve shoqrore, duke frenuar dhunimin e gruas,promovimin e kujdesit ndaj saj dhe fmijve dhe duke kontribuar n prmirsimin e qeverisjes dhe luftn ndaj korrup-sionit.

36

Duke u kthyer n realitetin e shekullit XXI, n qershorin e vi-tit 2008, Hillary Clinton pasi mblodhi 18 milion vota, porsrish t pamjaftueshme pr ti prfaqsuar demokratt, ushpreh kshtu pr-para mbshtetsve t saj: ...far progresi kemi arritur! Q sot e tutje ka pr t qen ezakonshme q nj grua mund t jet edhe presidentja e ardhshme e USA. N kt kuptim do fitore e grave pr arritjen e t drejtave t tyre sht shprehje e sanksionimit t vlerave dhe t dre-jtave t saj n shoqri. Duke u udhhequr nga kto ide si prfundim mund t pohojm: Fajin e kemi ne grat, pasi nuk kemi mundur akoma t edukojm vetvehten, fmijt dhe burrat tan pr t respektuar m shum, pr t mirkuptuar m shum dhe pr t dashuruar m bukur.

37

HARRESA JON KOLEKTIVE

Pak koh m par, n qendr t Tirans, pran Pallatit t Kulturs, pran meje ecte me hap t ngadalt nj figur e gjat, pak e prkulur, nj burr i thyer n mosh. Prball tij dy mesoburra ndrsa ecnin ju drejtuan me z t lart: Spiun, sa njerz ke marr m qaf ti! Zotria vazhdoi rrugn, ndrsa un mbeta me tronditjen e ktyre fjalve si n skenn e nj filmi. Nuk prcaktohej m cili ishte viktima dhe cili agre-sori. Ajo q dgjova jo vetm q nuk ishte e bukur, edukative dhe civile, por shmtonte ata dy njerz t cilt sistemi i kaluar i kishte prudnuar edhemoralisht. Por si duket, edhe ky sistem n vend q t arrinte t shuante plagt e s kaluars, i kishte ln ato t gjalla brenda ndrg-jegjes s dikujt. shtja e kujtess kolektive ka mbetur shum pas dore n shoqrin ton t sfilitur nga problemet e post totalitarizm, kur ndrkoh do t duhej t ishte e pranishme n shum nivele t shoqris. Po t ishte trajtuar nga shoqria me seriozitetin e duhur, nj prballje e till, publike dhe individuale me siguri nuk do t kishte ndodhur. Kriminelt dhe ekstremistt e atij regjimi totalitar do t merrnin secili dnimin e merituar dhe nga ana tjetr viktimat e ktij regjimi do t riaftsoheshin fizikisht dhe shpirttrisht pr t hyr n rrjedhn e nj shoqrie normale.

Trajtimi i s kaluars s regjimit totalitar me objektivitetin e duhur, do t ndihmonte shum n vendosjen n vend t s vrtets shoqrore,

38

do t prshpejtonte emancipimin shoqror dhe do ta lironte sho-qrin ton nga qndrime paragjykuese pr ngjarjet e asaj periudhe.

Dihet se do shoqri njerzore, pavarsisht shkalls s zhvillimit n t ciln ndodhet, ruan n kujtesn e vet prvoja, praktika sociale apo ngjarje sipas nj mnyre t caktuar. Shoqrit post totalitare evropiane i shrbyen kujtess s tyre edhe me qndrimet dhe trajtimin q i bn periudhs s regjimit totalitar ku ish bashkpuntort e regjimit u de-noncuan, u deklaruan, u dnuan pr fajet e kryera, dhe shoqria mbajti nj qndrim.Nga ana tjetr, brenda mnyrs kolektive individt kan edhe nj mnyr personale t depozitimit t informacioneve dhe t vnies n veprim t tyre icili ndikohet nga formimi, edukimi,shkalla e pjekuris, botkuptimi si dhe interesat personale. Imagjinata sociolog-jike n kt rast m solli n mendje disa skenar t mundshm q lidh-nin n ndrveprim disa njerz m prvoja jetsore t ndryshme, t jet-uara n koh t ndryshme. Fal saj nisa t mendoj sesi do t kishte qen kjo sken nsekta individ do t ishin m t rinj. N rastin konkret, mosha e thyer e zotris m bri t nnkuptoja se ai kishte qen nj shrbyes i devotshm dhe ndoshta ekstrem i atij sistemi t kaluar, por po t kishte qen m i ri, shrbimi ndaj regjimit mund t shpjegohej me papjekurin e mjaftueshme por sidoqoft devotshmria ndajtij do t krkonte nj analiz q shoqriajon duhej ta kishte kryer tashm.

Nse dy mesoburrat do t ishin pak m t rinj, do t mund t vetprmbaheshin m shum, e nse do t ishin fare t rinj, ndoshta as nuk do t mendonin pr kto shtje.

Provova t imagjinoj nse ata do t kishin qen politikan; me sig-uri kt sken nuk do ta shihja pasi ata do t udhtonin me makina luksoze.

39

Kujtesakolektive e cilsdo shoqri sht n thelb kujtes shoqrore, sepse ajo zhvillohet brenda disa prvojave shoqrore dhe sipas rregul-lave t caktuara. Por do her q diskutohet kujtesa kolektive, natyrisht me t duhet t diskutohet edhe harresa kolektive, pra kundrpesha e saj.Harresa apo shkatrrimi i kujtessshoqrore mund t vij si rezul-tat i kohs, i ngjarjeve tronditse q ka prjetuar nj shoqri, i presionit politik dhe ideologjik. N plan individual ne harrojm pr t shptuar nga lndimet, nga sekretet q na torturojn kujtesn, harrojm pr t ndrtuar nj t vrtet tonn.N plan shoqror, shkatrrimi i kujtess zakonisht sht produkt dhe pasoj i regjimeve totalitare. Megjithat shoqrit post totalitare evropiane fal katarsisit sot jan t liruara nga pesha e mkateve dhe raportet ndrnjerzore jan m t lehtsuara nga veprimet e s kaluars.

Sot, pesha e halleve t reja shoqrore prve atyre t kujtess, mung-esa e nj katarsisi trsor t t gjith shoqris q ka ardhur nga ud-hheqs me kmb t n dyja regjimet, bn q edhe sot shoqria t vuaj pasojat e ktij regjimi. Nga ana tjetr, n shoqrin ton har-resa kolektivepr shtje t ndryshme sht shum e pranishme dhe shfaqet me shkatrrimin e dokumenteve dhe dshmive nga fusha t ndryshme, m zhdukjen ose eleminimin e vlerave t s kaluars e ve-canrisht me instalimin i injorancs q minoi qytetarin, e cila koht e fundit shtkthyer n mjetinkryesor q po kontrollon t tashmen ton shoqrore. Fal ksaj harrese shoqrorefigura t ndryshme poli-tike, t ashtuquajturat xhaketat t kthyera mbijetojn dhe flirtojn me pushtetin, kur koha ka sjell n vmendje nj brez t ri, t shkolluar mir dhe t paprlyer me mkatet e regjimit.

40

KULTURA POLITIKE

N POLITIZIMIN E SHOQRIS

Disa dit m par, ndrsa doja t shkruaja kt shkrim, pye-ta nj t njohurin tim, m i informuar se un mbi numrin e partive n vendin ton. Shifra q ai m dha, ishte sa dyfishi i asaj q dija. M tej, krkova n faqen internetit t gjykats s Tirans; nuk gjeta asn-j t dhn mbi kt, kshtu q fal nj kanali mediator, m s fundi, msova se n Gjykatn e rrethit Gjyqsor t Tirans deri tani jan 123 parti t rregjistruara. Prej ksaj t dhne mund t analizojm shum element, duke filluar q nga dshira e shqiptarve pr t qen t par, ose pr t qen drejtues, sensin e lart t protagonzimit, pasionin pr t ndjekur politikn, mundsin pr t qmtuar ndr t angazhuarve edhe mentart politik etj.

Padyshim kjo e dhn po ilustronte edhe shqetsimin tim fillestar: at pr politizimin e shoqris son. Politizimi sht problem real i sho-qris pr aq koh sa merr jashtzakonisht shum energji q lirisht mund t orientohej drejt aktiviteteve t tjera njerzore. Treguesit pr kt jan t shumt dhe nga m t ndryshmit, ku ve faktit t siprprmendur mund t shtojm politizimin e qart t mediave, ndryshimin e admin-istrats publike sa her merr pushtetin nj forc politike, politizimin e bisedave t prditshme q zhvillojm me or t zgjatura npr kafene etj. Pr shkak t ktij politizimi disa prej mediave masakrojn do or t

41

dits nervat, shijet dhe durimin e shikuesve; pikrisht pr kt shkak n administratn ton publike puna orientohet kryesisht n drejtim t fuqizimit t forcs politike prkatse. N biseda t ndryshme nuk je interesant nse nuk di ndonj gj rreth politiks son, dhe sikur t mos mjaftonin kto, edhe ato probleme q koh m par nuk kishin aspak lidhje me politikn, po hyjn nn ndikimin e saj, gj e cila ja ka zbehur rndsin vet problemeve e ju ka dhn prparsi kryesisht rrugve politike pr trajtimin e tyre.

Nj ndr mnyrat pr ta kuptuar m mir realitetin ton t ri sht edhe analiza e kulturs politike t shoqris son, pa prjashtuar pady-shim edhe 123 drejtuesit e partive politike. Fal ksaj analize ndoshta mund t kuptojm edhe sesa shoqria jon i ka rezistuar deprtimit t ideologjis komuniste apo sa sht prekur prej saj, ashtu sikundr mund t kuptojm edhe cilat jan raportet mes strukturave shoqrore dhe kulturs q mbartin secila prej tyre. Fal analizs s kulturs son politike mund t kuptonim m shum rreth mnyrs sesi jemi mbruj-tur politikisht, do t ndrgjegjsoheshim se dhe shoqrizimi yn politik m s shumti realizohet brenda familjes, ku ndikimi i s shkuars sht ende i fort. Po duke prdorur kt analiz t kulturs son politike do t gjenim prgjigje edhe pr nivelin kulturor t strukturave tona shoqrore q ln kaq shum pr t dshiruar sa t zbehin do shpres. Ky koncept i huazuar nga antropologjia, ngatrrohet leht me informa-cionin politik, gj e cila veanrisht tek ne ndodh shum shpesh.

Informacioni n politik natyrisht sht i domosdoshm, por ajo q filtron perceptimet mbi realitetin politik, q prodhon qndrimet dhe udhheq e orienton pjesmarrjen n politik sht natyrisht kultura politike e cila sht edhe elementi ky n nj loj politike.

42

Pr dik thuhet se ka kultur politike kur njeh rregullat e lojs ose kur voton n nj mnyr t caktuar sepse ka njohje t mir t situats.

Duke u mbshtetur n literaturn e fushs kultura politike ndrthur sbashku nj trsi besimesh, vlerash dhe parimesh t cilat mbizotro-jn historin e nj kombi t caktuar, n nj ast t caktuar. Kjo sht edhe nj arsye prse kultura politike zakonisht i bashkngjitet kombit, p.sh. kultura politike franceze, gjermane, italiane, greke, shqiptare etj. N politikn ton t ktyre njzet viteve t fundit, mungesa e kulturs politike ka fshehur shum prej paaftsive n trajtimin e dukurive t caktuara, ka justifikuar mungesn e vullnetit pr tu dhn prgjigje dhe zgjidhje m t sakta nj sr dukurish q e shqetsojn mbar sho-qrin. Aktualisht shum prej problemeve t rndsishme shoqrore si: papunsia, problemet n sistemin arsimor, dhuna n familje, mung-esa e strehimit, paaftsia profesionale, shrbimi i keq shndetsor, etj, mund t kuptohen jo vetm me mungesn e kulturs politike, por mbi t gjitha me dominimin e nj kulture t atill, q m s shumti sht sjell si prkrahse e grupeve t saj t interesit sesa si prijse e ideve n dobi t shoqris. Politizimi i shoqris nuk shfaqet si nj deviacion n shoqrin ton, por mendoj se sht i ndikuar bindshm nga mendsit e sistemit t kaluar, t cilat vijn t grshetuara edhe me padijen, apo mungesn e kulturs n popull.

Kshtu disa dekada m par, nj ndr figurat e mendimit shqip-tar, Nebil ika n veprn Njimendsia shqiptare bnte nj analiz t jets shoqrore shqiptare. Sigurisht nuk sht e uditshme q ajo panoram e dikurshme nuk duket kaq e ndryshme nga kjo pan-oram q shohim sot. Ai pohonte: faktort e trishtimit t jets son jan t shumt: historik, politik, shoqror por nj pjes e madhe

43

e prgjegjsis bie mbi mentart q rrojn krejt t ndar nga ajo e popullit, dmth nga ajo e katundarit, zejtarit e tregtarit. Edhe n bot shoqria sht si piramid: n maj jan mentart dhe n baz tur-mat popullore dhe n mes gjenden shtresat e mesme. Por n shoqrin ton mentart jan shum larg turmave dhe piramida n mes nuk ka shum njerz. N realitetin ton, mentart politik, si fuqia dhe fak-tori i domosdoshm pr mbarvajtjen e shoqris nuk mungojn, po t kemi parasysh vetm numrin e partive politike t dhn m sipr. Pr t kuptuar m gjer kulturn ton politike, nj ndr aspektet m t rndsishme sht edhe kndvshtrimi yn si shoqri ndaj drejtuesit politik. N nj shoqri me kultur politike t ndryshme nga jona, kur vjen fjala t nj drejtues politik padyshim shoqria do t ngrinte pyetje t tilla: N `kontekst sht zgjedhur drejtuesi? Cilat jan karakteris-tikat e rolit (dhe jo t karakterit) t drejtuesit? far imazhi kan pr at si person dhe si drejtues ata q ai drejton? Prse i binden? far teknikash prdor drejtuesi pr t mbrojtur kto imazhe etj. Jo vetm kaq, por n mnyr q edhe marrdhnia e komunikimit me masa t mdha njerzish (qofshin kta mbshtets apo kundrshtar), t jet sa m frytdhnse, drejtuesit duhet t gzojn disa parametra t prshtatshm t personalitetit si: intelekti, dhuntia e fjals, tempera-menti luftarak, besimi n vetvete, imagjinata, intuita, forca e bindjes, pasioni, ndjenja e prgjegjsis etj. N nj shoqri me kultur t ndryshme nga jona, kto aspekte nuk t liheshin kurrsesi n harres. Po t ishim nj shoqri me nj kultur t ndryshme politike nga kjo q kemi, sot lirisht do t mund t flisnim edhe pr elita dhe qarkul-lim t elitave n politik. Dihet se do aktivitet njerzor, rregullohet nga nj klas e zgjedhur, e formuar nga njerz m t aft se t tjert,

44

t ciln Pareto e quan elit e cila dhe vet ndodhet n gjendje trans-formimi t vazhdueshm. Fal ktij transformimi m pak t aftit pr rolin e tyre, zvendsohen nga t rinj q vijn nga klasa m posht. Kjo lvizje sht pikrisht qarkullimi i elitave. N do shoqri ky qarkullim sht i domosdoshm. N shoqrin ton, n mnyr q kultura poli-tike t jet ndryshe nga kjo q kemi, larg nivelit t informacionit verbal e informal, shum m pran asaj evropiane, nevojitet nj mentalitet i ri, nj frymzim i atill q aktualiteti politik, pavarisht numrit t lart t forcave politike vshtir se mund ta krijoj. Ashtu si njihet n n historin njerzore, prmbysjet m t mdha kan ndodhur ather kur n shtresat e larta akumulohen elemente n rnie dhe n shtresat e ulta rriten elemente t cilsis, po ashtu edhe n shoqrin ton duhet t mobilizohen ato element t cilt t jen t gatshm pr t drejtuar shoqrin ton drejt nj standarti t nj kulture tjetr.

45

EFEKTI RINGELMANN

DHE DEBATI PR GJUHN

Si nj pjes njerzish, personalisht ndjej se jam e pushtuar nga fjalt e huaja, t cilat edhe pse m jan t dashura dhe shum t re-hatshme n prdorim, kan zn nj pjes jo t vogl t fjalorit, duke jua marr padrejtsisht kt vend fjalve shqip. Vitin e kaluar me dshirn pr t nxjerr nj botim trsisht shqip, pa prdorur asnj fjal t huaj, plotsisht sipas rregullave t standardit, ju drejtova pr redaktim nj mikeshe, redaktore e njohur dhe ish punonjse e shtpis botuese 8 Nntori. Pas disa ditsh mora materialin e redaktuar. U trondita!!! Shqipja ime ishte operuar n t gjitha gjymtyrt e saj nga mikesha ime!! T gjitha flett ishin t nxira nga korrigjimet.

E vetmja gj q m lehtsoi ndrgjegjen ishte se sipas saj un bja rreth 5 tipe gabimesh dhe kto prsriteshin shpesh.. ndoshta ngaq un ashtu i kisha msuar.

N ditt n vazhdim befasia ime u shndrrua n emocionin e t zbuluarit t fjalve shqip n vend t fjalve t huaja, t cilat edhe pse i dija, asnjher nuk i kisha prdorur si pr shembull, fjalt shoqrore, ndikim prejardhje prvoj etj., filluan t zvendsonin fjalt so-ciale, influenc, origjina, eksperienc etj.

Emocioni i t msuarit dhe krshria sesi do t ishte n shqip kjo apo ajo fjal q kisha prdorur shoqrohej edhe me trishtimin pr ato

46

rregulla t drejtshkrimit q vite m par mendoja se i kisha t ngulitura si duhej si dhe me pasigurin pr prdorimin e tyre n t ardhmen.

Ndrkoh mezi prisja t dija sesi i thuhej shqip fenomenolog-jis...por u lehtsovakur msova se nshqip nuk gjendej nj fjal q e zvendsonte, kshtu q mbetej njlloj... ashtu sikundr edhe e njihte literatura e fushs.

Debati nga pikpamja teorike sht procesi i rrahjes s mendimeve ndrmjet dy a m shum vetave rreth nj shtjeje t caktuar, politike, shoqrore, ekonomike etj. Debati si diskutim i gjer dhe i hapur pr nj shtje me rndsi, si sht gjuha shqipe, mund t jet i lir, i gjall apo i ashpr, shkencor apo shoqror, dhe t shumt mund t jen ata q hyjn n t apo q e mbyllin at. Gjuha shqipe ka rregullat e saj, t cilat duhen kuptuar si ligje me hartimin e t cilave merren vetm specialistt dhe pjesa tjetr e shoqris ka pr detyr ti zbatoj.Orien-timi i duhur prgjuhn shqipe i nevojitet kaq shum shoqris son veanrisht n kt kaos q po jeton. Larmia e qndrimeve dhe pozi-cionimi i pjesmarrsve, diskutimi mbi prdorimin e zanores , en-tuziazmi pr gegrishten apo dyshimet pr instrumentalizimin e saj, prdorimi i paskajores geg, e ardhmja e standardit, pa harruar sig-urisht edhe krijimin i komisionit ndrakademikpr gjuhn shqipe e shndrron kt diskutim n nj privilegj t vrtet kur mendojm se problemet me gjuhn shqipe jan shum m t thella.

do diskutim q elet ndaj gjuhs bn t aktivizohen profesionistt, diletantt dhe t gjith t shqetsuarit pr t. N fushn e studimeve shoqrore sht shum i njohur i ashtuquajturiefekti Ringelmannose efekti i kohs s humbur. Sipas ktij efekti, kur grupit i ngarkohet nj

47

detyr, prpjekja individuale q bn secili pr zgjidhjen e saj ndodh t jet n prpjestim t zhdrejt me numrin e pjesmarrsve.

EfektiRingelmannnuk do ta linte mnjan edhe kt debat, si dhe shum t tjer q hyjn e dalin n skenn e shoqris son duke men-duar pjesmarrsit n t, t cilt nuk gjenden pr her t par kaq aktiv dhe nse do t kishin sjell nj produkt, ndoshta situata e gjuhston nuk do t ishte kjo.

Ky efekt duket edhe n debatet televizive q vendosin prball njra tjetrs paln e profesorve t nderuar dhe kaq t devotshm ndaj puns q bjn dhe t prdoruesve t tjer t gjuhs. Por kto debate shpejt t bjn t kuptosh, ve ktij efekti, sjellja komunikuese dhe komunikimi racional jan dy element pr t cilt ne si shoqri pavarisht se kemi shum nevoj i kemi kaq pak t pranishm.

Komunikimi racional t cilin po e ndeshim do her e m rrall, nuk lidhet dhe aq me pronsin e dijes, sesa me mnyrn se si njerzit si subjekte, t pajisur me dhuntin e fjals dhe t veprimit, prvetso-jn dhe vn n pun dijet e marra. Roli i sjelljes komunikuese sht i pazvendsushm do her q bhet fjal pr shtje shum t rnd-sishme si sht gjuha shqipe.

Dihet se sjellja komunikuese mes palve t prfshira n diskutim orientohet nga qllimi i mirkuptimit dhekarakterizohet nga ndrve-primi duke prdorur gjuhn si mjet komunikimi. N sjelljen ko-munikuese njra nga palt motivohet, n mnyr t arsyeshme, nga pala tjetr, pr nj veprim t prbashkt: prdorimi i gjuhs son n mnyr sa m korrekte. Mirkuptimi i arritur prmes komunikimit, n qoft se do t arrihet, duhet t ket nj baz racionale: ai nuk mund t detyrohet prej asgjje tjetr, pasi bazohet mbi bindjet e prbash-

48

kta. Duke mbetur brenda ktij lloji t sjelljes, mund t pohojm se vlefshmria e do argumenti t propozuar lidhet me:t kuptuarit;vr-tetsin, saktsin, t pranuarit. Kto argumente mbi vlefshmrin tregojn racionalizmin e prbashkt pr t gjith folsit, pavarsisht se kush prfshihet, cilit nivel kulturor i prket apo cilin pozicion mbron. N prgjithsi t gjitha strukturat e jets, q orientohen nga logjika gjuhsore-komunikuese, natyrshm t ojn drejt mirkuptimit recip-rok q nnkupton nj gjendje m t qart dhe m t qndrueshme.

Shoqria aktuale shqiptare ka specifikat e veta t cilat lidhen me transformimet e thella q kan prfshir shum fusha duke nisur me shfaqjen e informatiks, prdorimin e internetit, teknologjin e ko-munikimit apo shtimin e mjeteve t transportit. Sigurisht kto trans-formime nuk prjashtojn edhe element themelor t formimit t per-sonalitetit t shqiptarit, t pranuara pr rndsin q kan, strukturn dhe funksionet q prmbushin n do shoqri. Gjuha si nj ndr sim-bolet m t rndsishme t kombit n kto dy dhjet vjear t fundit ka njohur vrtet ndryshime t rndsishme, por jo dokush mund t kontribuoj n ruajtjen, pasurimin dhe lvrimin korrekt t saj, pavar-sisht dshirs dhe dashuris pr t. Diletantizmi n kt rast do t sillte dme t pakthyeshme, por profesionalizmi do ti vinte aq shum n ndihm duke u br udhrrfyes i s ardhmes s saj. Debati pr gjuhn duke qen kaq delikat nuk mund e nuk duhet t pranoj gjithknd q nuk ka formimin e duhur, por ai duhet t mbetet nj fush veprimi pr specialistt e afirmuar mendimet e t cilve t jen nj siguri pr t gjith shqipfolsit.

Duke trajtuar shoqrit post-moderne Habermas, e lidhte krizn e demokracis me faktin se mekanizmat shoqror, q do t duhej t

49

lehtsonin shkmbimet dhe shpjegimet e komunikimit racional, funk-sionojn tashm si t pavarura. Kta mekanizma kryejn qarkullimin e informacionit por njkohsisht vshtirsojn marrdhniet komuni-kuese, q do t thot se vshtirsojn aktivitetin e t interpretuarit t individit dhe t grupeve shoqrore. Si zgjidhje t problemit t shoqris bashkkohore Habermasi propozon konceptin e nj programi pr nj komunikim pa kufij dhe joautoritar. N kt kuptim edhe debati pr gjuhn ton i konceptuar si nj sjellje komunikuese, i mbizotruar nga sjellja racionale, larg autoritarizmit dhe si nj komunikim i pakufijt mes profesionistve t gjuhs, do t bnte q gjuha shqipe t shmangte shum prej shqetsimeve q sot diskutohen.

Nse kto debate do t ishin kryer koh m par, ndoshta dhe un do t kisha kursyer shum mund e koh duke anashkaluar shum nga gabimet q prmenda n fillim dhe do t isha m e sigurt n prdorim-in e rregullave t drejtshkrimit edhe n kt shkrim.

50

GO GREEN ALBANIA...

Mbetjet urbane, apo plehrat si i njohim ndryshe ne kulturn popullore, jan ndr ato shtjepr t ciln biem dakord ne qytetart shqiptar pa dallime moshe, origjine, formimi, gjinie. Po t kishim pasur edhe mundsin e shprehjes prmes referendumit (si ishte rasti kur mund t shpreheshim pr importin e plehrave), me siguri nj nga leximet e rezultatit do t fliste pr kt qndrim t unifikuar.

Pavarsisht kryenesisdhe kryelartsis son sone shqiptarepr t pranuar rndsin e mendimit t tjetrit dhe pohuar vrtetsin e qn-drimit t tij,shtja e mbetjeve urbane prbn nj kuaz t prbashkt dhe nj problem q na ka sfiduar.

Prhapja e tyre vend e pa vend, ka krcnuar bukurit natyrore to-nat, ka tjetrsuarmjedisin, ka dmtuarshndetin, ka shmtuar hig-jenn ton vizive, ka tjetrsuar panoramn n at drejtim q e ka e uarpeizazhin ton larg parametrave mjedisor t pranueshm.

Nisur nga dakordsia pr kt problem, do t ishte e natyrshme q edhe reagimi shoqrorn zgjidhje t tij t ishte kudo i njjt, si nga in-tensiteti, shtrirja ashtu edhe nga shkalla e prfshirjes.Nse shqetsimi do t prjetohej njlloj,sot do t mundt flisnim prfushata t gjera dhe t vazhdueshmesensibilizimimasiv dheaktivizmi shoqror.Nse shqetsimi do t prjetohej edhe nga shteti, ather kto fushata (t presupozuara) popullore,do t prkraheshin prej tijprmes nj poli-

51

tike t organizuar dhe manaxhim prpjekjesh t prbashkta.Kshtu rezultati do t ishte m i dukshm dhe puna shum m efiiente dhe ne do t gzonim nj mjedism t ndryshm nga ky q kemi.

Por ajo q shohim sht larg ksaj q presim, dhe kjo q ndajm sht e ndryshme nga ajo q imagjinojm. Fushata t tilla mungojn, nuk propogandohet masivishtrndsia e madhe q ka ruajtjae mje-disit, nuk flitet pr dmet q shkakton mungesa e kujdesit ndaj tij. Edhe kur ndodh t shohim fushata t tilla sensibilizimi, ato jan t rralla n koh dhe lidhen me ndonj iniciativ t izoluar e cila sht pr tu prgzuar dhe mbshtetur n vetmin e saj.

Kto dit ka nisur n vendin ton nj lvizje pr nj Shqipri t gjelbr dhe ka planifikuar ndrmarrjen e nj aksioni n shrbim t pastrimit t vendit. Frymzuar nga motoja Lets do it orld kjo lvizje synon t na bashkoj me grupin prej 107 shteteve nga t cilat kan dal vullnetarisht, n shrbim t kauzs pr mjedisin, rreth 8 milion njerz, me 139 aksione pastrimi. Kjo iniciativ bashkkohore do tshoqrohetedhe me hartimin e harts dixhitale t mbetjeve, ku prmes aplikacionit trashoutdo qytetar q posedon nj Iphone apo Smartphone mund t sinjalizoj nj grumbullim t mbetjeve, kudo q ai e sheh. Edhe pse nuk ka vshtirsi t gjesh grumbullime t tilla... smartphone dhe iphone po..

Moderatort e Green Line Albania,kan menduar q kyaksion me titullin : T pastrojm Shqiprin n nj dit t jet si nj dhurat pr vendin me rastin e Pavarsis, n respekt edhetsimboliks s tradits shqiptare pr nj pastrim rrnjsor n prag feste. Aksioni do t finalizohet n datn 22 nntor n t gjith vendin.

52

Pr ti dhn udh ksaj ideje, lvizja ftoi nj grup miqsh nga radht e fushavet ndryshme t veprimtaris publike, t cilt t ftuar morn prsipr angazhimin me t gjitha mundsit q dispononin.

Si nj nga t ftuarat n kt nism,nuk mund t mos prmend nj dokumentar ilustrues t ksaj lvizjeje n Slloveni, ku n nj dit si kjo kishin marr pjes m shum se 100.0000 njerz dhe ishin grumbulluar mbi 80.000 ton mbeturina.Pamjet nga angazhimi i asaj dite tek qytet-art slloven ishin mbreslnse. Angazhim, seriozitet dhe frymzim pr t tjert dhe mbi t gjitha nj rezultat i jashtzakonshm. Ajo q binte n sy n kt film prezantues t nj fushate t ngjashme ishte motivimi i lidhur me prhapjen e nj viroze nga e cila ishin stimuluar shum qytetart slloven. Pra duke ndjer dhe krcnimin e prhapjes s ksaj viroze,qytetart slloven ishin mobilizuar n nj aksion t till vullnetarisht. Me siguri edhe gjetja e ktij motivi ishte nj lloj simbo-like por q ilustronte mjaft mir impaktin mobilizues. Gjat kohs q ndiqja kt material, pyesja vetense cili mund t kishte qen ai motiv q do t ndikonte kaq shum qytetart tan aq sa pr t ndrmarr nj iniciativ t till sensibilizuese, t krahasueshme me qytetart sll-oven? Plehrat e gjendura kudo, sigurisht nuk kan shrbyer si nxitje...pse duhej t shrbenin tani?

Ndoshta vullnetarizmimund t shrbente si nj gjenerues n pr-balljen me kt problem.Por edhe vullnetarizmisi mjet dhe mnyr reagimi, n njerz t ndryshm perceptohet n mnyra t ndryshme.

Rndsia dhe efektiviteti i tij kan nevoj t rikonceptohen tashm.Nga nj pjes e madhe qytetarsh sht koncept i harruar, pr nj

pjes tjetr as nuk preferohet t prmendet, nj pjes nuk e njeh aspak,

53

ndrsa nj kategori q e njeh dhe e mbshtet shpesh her nuk arrin t prcjell mesazhin tek pjesa tjetr e shoqris.

T planfikosh nj aksion vullnetar tek ne s pari duhet t rin-gresh,rikonceptosh apo dhe instalosh vullnetarizmin dhe rndsin e tij, pa t pressh efektshmrin e tij. Pra, e gjitha kjo krkon nj sasi energjie t shtuar, e cila mund t ishte kursyer apo vn n pun n ndihm t fushats, por meq koncepti ka humburme kohn, kjo en-ergji shttashm nj domosdoshmri.

Raporti me vullnetarizmin nuk sht trsisht i ri pr qytetart shqiptar, prkundrazi ai ka nj histori dhe nj tradit t vetn,edhe n Kanunin e Lek Dukagjinit apo dhe t Skndrbeut, n munges t kornizs ligjore shtetrore,prcaktoheshin qart ato norma kulturore q detyronin shqiptart pr t ndihmuar njri-tjetrin, edhe pa qen t afrm, por edhe duke qen t panjohur.M tej, gjat regjimit komunist me pun vullnetare jan ndrtuar objekte pr prdorim t prbash-kt, ura, kanale, rrug; me pun vullnetare fshatart i vinin n ndihm njeri-tjetrit n t gjitha angazhimet q krkon jeta n fshat. Aksionet vullnetare t pastrimit bnin q gjat t shtunave paradite t dilnin nga shtpia e t pastronin mjedisin prretth vendit ku banonin,qytetar t ndryshm t cilt solidarizoheshin menevojn dhe dshirn pr t mbajtur pastr mjedisin ku jetojn, n respekt t detyrimit q shteti prcaktontesi dhen prgjigje tthirrjes pr veprime dhe sjellje t dobishme,por q nuk shprblehen materialisht.

Specifika e aksionit vullnetar sht e atill q ajo n prgjithsi nuk vlersohet n momentin q kryhet, por rndsia e saj kuptohet m von. Duke pranuar edhe ndryshimet e vazhdueshmesocial- ekono-mike q kan ndodhur n vendin ton, vullnetarizmi ka psuar edhe

54

nj lloj transformimi bashk me to. Kjo sht trsisht e pranueshme, kurse mosvlersimi i tij sht i patolerueshm. Prher do t ket nevo-j pr ndihm tofruar t pakushtzuar nga shprblimi material, sepse prher do t ket njerz n nevoj pr kt akt, ashtu sikundr prher shoqria do t ket nevojn t testoj gadishmrin e qytetarve t saj n solidaritet me kauza t prbashkta dhe t dobishme.

Por, sa vullnetarizm gjen n radht e shoqris son, aktualisht? Sa her i jan prgjigjur thirrjes pr aksion vullnetar qyetart shqiptar? Sa her vet shoqria ka ndrmarr ndonj nism vullnetare t suk-sesshme?

Nse n nj dit t vetme n Sllovenimbi 100.000 njerz ju bash-kuan thirrjes pr pastrim, sa qytetar shqiptar do t tregohen t gat-shm pr t dal nga shtpia dhe pr t pastruar mjedisin q ata vet e neglizhojn?

Nse n Slloveni, standardi mjedisori s cils sht shum larg t realitetit ton, u grumbulluan n nj dit t vetme mbi 80.000 ton mbetje, far rezultati duhet t presim ne kur dihet se realiteti yn mje-disor sht dramatik? Kjo mbetet pr tu par n datn 22 nntor.

Nse ky aksion vullnetar do t ket suksesin e dshiruar, a do t mund ta kthejmn vullnetarizmin nj tradit si vler e solidaritetit mes nesh?

Nse vullnetarizmin do t arrinim ta ringjallnim, ta vinim n shr-bim dhe n dobi t jets son shoqrore, a do t mundnim ta mbanim edhe n vmendjen ton shoqrore?

Nse nuk do ta arrinim kt, nsenuk do t prcillnimedhe at vler q i ka mbetur vullnetarizmit n perceptimin ton shoqror, ather nisma t tilla do t mbesin t vetmuara, rezultatii tyre do t

55

jet jo imponues, dhe sigurisht ne si shoqri do t vazhdojm t shpen-zojm energji n drejtime t atilla, q do t na mbajn ende larginicia-tivave t ngjashme me shtetet e emancipuara...

56

MBRMJET TONA TELEVIZIVE

T prnatshmet televizive jan t mbushura kryesisht me biseda politike dhe qytetart ndjehen t ngopur me to, madje t tejngopur. Kt mund ta pohosh mjafton t marrsh nj opinion, nga m t za-konshmit mbi kt tem, qoft edhe n mnyr rastsore.

Nse kto emisione do t prcillnin risi politike e jo mendsi t vjetra, po qe se do t qarkullonin mendime npr terrene t gjera e jo npr t njjtat ujra, nse diversiteti do ti kishte zn vendin uni-formitetit t trashguar, nse qytetart do t shihnin portrete t reja studiuesish me shkollimin dhe pasionin pr kt profesion, n vend t aktorve q kan prodhuar vet kt politik aktuale,shpesh pa pasur as formimin m bazik n shkencn politike,me siguri do t mendimi do t ishte ndryshe.

Politika shtnj nga fushat kye t zhvillimit t nj vendi, por jo e vetmja, ekonomia fjala vjen, nuk sht m pak e rndsishme, e meg-jithat emisionet me tematik ekonomike jan m t pakta se ato me tematik politike.Pot dgjonin m shum mbi ekonomin ndoshta do t kuptonin m shumedhe mbi sjelljen politik duke pasur m shum ide mbi politikn e s ardhmes.

Por ja q ekranet n mnyr t prnatshme flasin m shum pr politikn shqiptare, e cila nuk sht as fusha me t ciln mund t kreno-hen shqiptart, po t thellohemi pak mbi profiline saj. Ndoshta mediat

57

mendojn se publiku kto emisione krkon dhe kta jan aktort m t preferuar t tij. Por nse do t ishte kshtu, publiku do t shprehej ndryshe e jo me shprehjet e tipit: Prap kta?

N kto biseda televizive shfaqen njerz q analizojn politikisht, flasin politikisht, anojn politikisht, mbrojn politikisht qndrimet e tyre gj q e bjn me dalje t shpeshta, t ngjeshura dhe jo domos-doshmrisht interesante apo me kultur politike. Nse kto dalje do t pasoheshin s paku me ide politike mbi t ardhmen e vendit, nse do t paraqesnin zhvillimet n rajon dhe m gjer, vendin q z politika dhe politikant tan n kto prballje, ather ato do t sillnin nj dobi t madhe shoqrore n vend q t dukeshin se i bnin qokn njrit pushtetar apo tjetrit, i tregonin besnikrin njrs apo tjetrs parti.

Fjalori politik i kufizuar, idet e shterura n koh, bisedat e zhurmshme e me nj kultur t ult komunikimi, percepetimi n pub-lik si bezdi nga prania e tyre n ekran, t bn t mendosh se ose jeto-jn n delir, ose nuk ju intereson far prcjellin pr ndjeksit e pro-grameve televizive, ose nuk e njohin perceptimin q publiku ka pr ta, ose thjesht, edhe e njohin, por pandjeshmria e tyre ka vetm nj emr: interesi thellsisht vetjak.Ndryshe do t kishin reaguar disi dhe ndry-shuar ndopak po ti vinin veshin shprehjes: Prap kta?

N nj mbrmje televizive n fundjav, gjat trajimit t nj teme sociale me ndjeshmri t lart, dy nga t prnatshmit, kur pan q nemision ishin shum dhe studioja nuk do t ishte vetm pr ta u larguan duke e braktisur emisionin dhe autort gjithashtu. N ikje pohuan se nj nga prezantuesit e emisioneve t ksaj natyre,m i njo-huri n vend, ju ishte lutur t merrnin pjes n emisionin q drejtonte ai a thua se kta ishin t vetmit e t pazevendsueshmit.

58

Mjetet e komunikimit masiv kan ndikim t ndryshm n grupe t ndryshme shoqrore. Shpesh her mesazhet e prcjella jan t atilla q nuk e arrijn dot objektivin e tyre, edhe pse kan t gjitha mjetet teknologjike n dispozicion, vmendjen apo interesin njerzor. E gjitha kjo ndodh sepse midis prmbajtjes s mesazhit nga njra an dhe aft-sis perceptuese nga ana tjetr ka nj hendek t madh. Kjo dukuri nji-het pr shum prej emisioneve t ksaj natyre edhe pr ato produktet mediatike shqiptare, q ndodhen n kt vorbull.Mjaft t hedhsh nj vshtrim npr kanalet televizive q nga ato lokalet deri tek ato kom-btaret pr t kuptuar se sa t gjithpranishme jan emisionet bised dhe sa t mbushura me rrmuj zrash t lart jan. N kto raste as mesazhi nuk prcillet, as publiku nuk e prthith at.Nj profil i ksaj natyrei ka ln vendin nj mendsie q e ndesh jo pak se kur emisio-net jan t qeta, me kultur dhe etik komunikimi, rrezikojn t mos konsiderohen t suksesshme. Por kt mendsi nuk e gjen tek publiku n shtpi por rrezikon tja prcjellsh dhe atij.

Pr nj shoqri si jona ku psika shoqrore ka qen pr dekada t tra nn ndikimin e propagands shtetrore, e njnashme, e drejtuar dhe e politizuar sipas interesave t partis n pushtet,vshtir t mos arrij pika e ngopjes ku njerezit reagojn me mosprfillje apo dhe neveri ndaj tyre.

Padyshim q kto emisione kan rndsi t madhe sepse mbrthe-jn nj prqndrim t lart popullor dhe jan prcaktuese pr imazhin e vet televizionit.Shum prej tyre i kan shrbyer mjaft sensibilizim-it shoqror, duke qen tribuna politike m t mira se ato q shohim jasht ekranit.

59

Por, t ftuarit, ansia n qndrime politike, trajtimi pa etik n shum raste, i serviret publikut shqiptar pa e marr n konsider-at mendimin apo qndrimin e tij ndaj tyre. Po ta kishin vlersuar opinionin e shikuesve do ti kishin hasur edhe shprehjet: na mendn kta, vetm politik, ule zrin se nuk i duroj dot prap u zun ose kush u zu mbrm?

T gjitha variacionet e ktyre emisioneve duke filluar q nga bise-dat e zakonshme deri tek ato me personazhe t rndsishm e publik, kur jan t prnatshme, t zhurmshme bhen t lodhshme dhe t pa-pranueshme pr publikun nga shtpia i cili, n hererogjenitetin e tij, nga pikpamja sociologjike mund t konsiderohet si nj mas e tr menj prbrje po aq t ndrlikuar sa edhe vet shoqrian trsin e saj.

Ndaj sht e nevojshme q vet televizionet t tregohen t kuj-desshme dhe profesionale n przgjedhjen e tematikave por edhe n t ftuarit. Televizioni i prket publikut, ai sht i publikut, programet duhet t synojn informimin dhe edukimin e tij.

Kur tematikat przgjidhen dhe kur t ftuarit thjesht prsriten, atahumbasin edhe veantin e saj n varsi t kulturs vetjake, e cila sht e fundme dhe e shtrydhur mjaft n vite.

Nse t diplomuarit n shkencat politike, n shkencat e komuni-kimit me informacionin dhe pasionin pr analizat politike do t ishin t pranishm n shum studio,me formimin, idet dhe mendsin e re, ata do t ishin nj ndihm mjaft e madhe edhe pr emisionet tele-vizive. Prania e tyre do tshptonte edhe publikun n shtpi nga in-flacioni i t njjtave portrete dhe fjalori t shtrydhur, zhurme burrash e grash q nuk dgjojn as njri-tjetrin prball, dhe krijojn ngarkesa

60

t teprta q tek qytetart e lodhur boll nga zhurma, hallet e streset e prditshme.

Tablot e tilla t prnatshme t zhurmuesve pa kultur e gjith mllef personal nuk i shrbejn aspak qytetarve q kan nevoj pr mbrmje t paqt, t qet dhe me kultur informimi, me analiza poli-tike q i vijn n ndihm edhe perceptimit e tyre pr politikn e pr zhvillimet e vendit.

61

SHNIME PR AUTOREN

Entela Binjaku, lindur me 28 Mars 1977. Aktualisht sht pedagoge n Universitetin e Arteve dhe n Univer-

sitetin e Tirans, n lndt Sociologji, Pedagogji dhe Didaktik. M 2008, ka botuar libri Ligjet e Mrfit, Shtpia Botuese Vatra.Jeton n Tiran.

62

63

PRMBAJTJA

Parathnie .................................................................................................... 3

A jemi m pran fryms evropiane? ........................................................ 5

Profil gruaje ........................................................................................... 10

T jesh i moshuar n Shqipri ................................................................. 15

T jesh rom n Shqipri ........................................................................... 20

T jesh i papun n Shqipri ................................................................... 24

T jesh i varfr n Shqipri... ................................................................... 28

T jesh grua n Shqipri ...................................................................... 33

Harresa jon kolektive ............................................................................. 37

Kultura politike n politizimin e shoqris ........................................... 40

Efekti Ringelmann dhe debati pr gjuhn ............................................. 45

Go greenAlbania... ................................................................................... 50

Mbrmjet tona televizive ......................................................................... 56

Shnime pr autoren ................................................................................ 61

Prmbajtja .................................................................................................. 63

9 789951 641685

ISBN 978-9951-641-68-5