43

Erciyes Üniv Vet Fak Derg 12(1) 43-47, 2015 B. ŞENTÜRK

Hayvan Hastalıkları Yönetiminde Yeni Bir Yaklaşım: Değer Zinciri Analizi

Berrin ŞENTÜRKOndokuz Mayıs Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Hayvancılık Ekonomisi ve İşletmeciliği Anabilim Dalı,

Samsun-TÜRKİYE

Özet: Bu derlemenin konusu, hayvan hastalıklarının risk yönetiminde değer zinciri yaklaşımının uygulanabilirliğini oluş-turmaktadır. Salgın hastalık mihrak sayılarının yüksekliği (örneğin, Şap, Anthrax, Brucellosis vs.) bu hastalıkların koru-ma ve kontrolünde yeni yaklaşımları zorunlu kılmaktadır. Analizde hayvansal üretim zincirleri incelenmektedir. Yöntemdetaylı veri gerektirmektedir. Bu veriler nedir? Nasıl analiz edilir? Sisteme nasıl uygulanır? çalışmada bu gibi sorularınyanıtları aranmaktadır. Sonuç olarak salgın hastalıkların yönetiminde değer zinciri analiz yönteminin biran önce tartış-maya açılması, uygulamaya aktarılması ve salgın hastalıkların sistem yaklaşımı içerisinde çözümlenmesi gerektiğidüşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler: Değer zinciri analizi, hastalık yönetimi, koruma, paydaş

A New Perspective on Animal Disease Management: Value Chain Analysis

Summary: The subject of this is value chain approach to risk management of animal diseases. Due to the high numberof outbreaks occurred worldwide (such as; Foot and Mouth disease, Antrax, Brucellosis etc.), protection and control ofthese diseases requires new approaches. Analysis is based on an examination of the animal production chain. Thereare detailed data requirments in methodology. What is these data? How can we analyze these data? How can they beapplied in systems? Answers to these questions are sought in the study. As a result of this study, epidemicsmanagement via value chain analysis will be discussed soon, transferred to the application and, so, epidemicdiseases should be solved.

Key Words:, Disease management, protection, stakeholder, value chain analysis

Giriş

Değer zinciri, bir hizmet veya ürünün; başlangıç(üretim) noktasından nihai tüketiciye erişimine ka-dar gerçekleşen tüm işlemler olarak tanımlanmak-tadır (10). Bu nedenle değer zinciri konusundayapılan çalışmalar zincirde yer alan aktörleri ve buaktörler arasındaki ilişkileri incelemektedir (7-9).Rushton (13), hayvan sağlığı ve üretim ekonomisikonusunda 2009 yılında yaptığı çalışmada önce-den belirlenmiş modeller yerine her ülkenin sahipolduğu hayvancılık sistemine, sosyal ve kültürelihtiyaçlarına göre hayvan sağlığı sistemini geliştir-mesi önerisinde bulunmaktadır.

Birleşmiş Milletler Gıda Tarım Örgütü (FAO) tara-fından 2010 ve 2011 yıllarında yayımlanan çalış-malarda değer zinciri yaklaşımı, hayvan sağlığıyönetimi uygulamaları ile ilişkilendirilerek ele alın-mıştır (7,20). Bu çalışmalarda bildirilen değer zinci-ri yaklaşımı, her ülkenin sahip olduğu hayvancılık

sistemleri üzerinden değerlendirilmelerin yapıldığıve çözümlerin arandığı bir salgın hastalık kontrolü-nü içermektedir. Hastalık yönetimi konusunda2006 yılında Domenech ve ark. (6) tarafından ya-pılan çalışmada çiftlikten satış ve pazara varışarasında geçen süre, çiftlikten satış ve kesimhane-ye varış arasındaki süre gibi ekonomik yönü olanfaktörler yer almaktadır. Bu faktörlerin de değerzinciri analizi çalışmalarda yer alması yaralı görül-mektedir.

Türkiye'de salgın hastalıkların ekonomik yönüneilişkin çok sayıda bilimsel çalışma yürütülmektedir(5,15-19,21). Bu çalışmaların bir kısmında salgınhastalıkların korunma ve kontrolüne yönelik çeşitliöneriler mevcuttur. Ancak, daha önceki çalışmalar-dan farklı olarak değer zinciri analizinde, salgınhastalıklar sistem yaklaşımı ile değerlendirilmekte,planlanmakta ve bu planlar uygulanmaktadır. Tür-kiye’de de hayvan hastalıklarının kontrolünde kul-lanılabilecek olan bu analiz yöntemi ile kaynakkullanımındaki etkinliğin artması sağlanabilecektir.Bu derlemede küresel ölçekte 2010’lu yıllardansonra kullanılmaya başlanan değer zincir analizi-

Geliş Tarihi/Submission Date : 07.05.2014Kabul Tarihi/Accepted Date : 14.08.2014

Erciyes Üniv Vet Fak Derg 1(1) 1- Olgu SunumuJ Fac Vet Med Univ Erciyes 1(1) 1- Case ReportERCİYES ÜNİVERSİTESİ VETERİNER FAKÜLTESİ DERGİSİ

Journal of Faculty of Veterinary Medicine, Erciyes UniversityDerleme / Review ArticleDerleme / Review Article

2015; 12(1) : 432015; 12(1) : 43--4747

44

Değer zinciri analizi... Erciyes Üniv Vet Fak Derg 12(1) 43-47, 2015

nin tanıtılması ve Türkiye’de hayvan hastalıklarınınyönetiminde uygulanabilme olanaklarından bahse-dilmiştir. Değer zinciri analizinde kullanılan verile-rin önemli bir kısmı nitel karakterdedir. Bu verilerinsağlıklı olarak değerlendirilebileceği yöntemleringeliştirilmesi ve uygulamaya aktarılması durumun-da, salgın hastalıkların çözümüne önemli katkılarsağlayabileceği düşünülmektedir.

1- Paydaş, değer zinciri ve risk analizikavramları

Hayvansal üretim ve pazarlama sistemleri içerisin-de farklı insanlar, gruplar ve kurumlar yer almakta-dır. Paydaş olarak adlandırılan bu insan, grup vekurumların salgın hastalık durumunda karşı karşı-ya kaldıkları riskler ve bunların sonucunda ortayaçıkan maliyetlerden aldıkları paylar doğal olarakbirbirinden farklıdır. Hastalık koruma ve kontrolüister işletme, ister yerel ve ulusal düzeyde olsun,hastalığın maliyeti ister kamu ve/veya özel fonlarlakarşılansın, hastalığın oluşturduğu riskle orantılıolarak planlanmalıdır.

Salgın hastalıkların yönetiminde iki teknik meselebirlikte ele alınmalıdır. Bunlardan birincisi, hayvan-sal üretim sistemlerini anlamak, salgın hastalıktehlikesi ile karşı karşıya olan paydaşların hayvan-sal üretim sistemleri içerisinde nasıl karar aldıklarıve nasıl hareket ettiklerini anlamak ki, bu değerzinciri olarak tanımlanır. İkincisi, hastalık risklerinindeğerlendirilmesi ve söz konusu hayvansal üretimsistemleri içerisinde bu risklerin azaltılması yönün-de önlemlerin alınması olan risk analizidir (5,10).Risk analizleri açısından epidemiyolojik verilerbüyük önem taşımaktadır.

Hayvancılık sektörü, ekonomisi küreselleşen dün-yanın değişen ihtiyaçlarını karşılayabilmek ama-cıyla sürekli değişmekte ve gelişmektedir. Bu der-lemede ele alınan değer zinciri analizi, hayvansaldeğer zincirlerindeki ağlar yani üretim sistemleri,pazarlar ve tüketiciler arasındaki bağlantıları orta-ya koymaktadır. Çünkü bu ağlar ve bağlantılarbulaşıcı hastalıkların gerek sektör içerisinde vegerekse sektörler arasında geçişi için fırsat oluş-turmaktadır.

2- Değer zinciri analizi ile hangi sorulara yanıtaramaktadır?

Hangi üretim sistemlerinin toplam riski fazladırve buna bağlı daha fazla düzenleme ve müdahalegerekir?

Riskin azaltılması yönündeki müdahale önlem-lerinden kim/kimler daha fazla kazanır ya da kay-beder?

Riskli işlem yâda riskli noktalarda hangi insan-lar durumdan etkilenir ve bu etkinin derecesinedir?

Bir ülkede hastalıklar açısından riskli noktalarnerededir?

Yılın hangi ayları riskin en yüksek olduğuzamanlardır. Buna bağlı olarak hedef taramalarnerede ve ne zaman yapılmalıdır?

3- Hastalık risklerinin yönetiminde değerzinciri yaklaşımı neden gereklidir?

Hayvancılık sektörü küreselleşen toplumun deği-şen ihtiyaçlarının dünya ölçeğinde karşılanmasısüreci içerisinde yer alır. Bu durum hayvan varlığıiçin yeni ve değişen hastalık risklerini beraberindegetirir. Değer zincirindeki ağlar ve bağlantılar bula-şıcı hastalıklar için üretim sistemleri, pazarlar vetüketicileri içine alan bir bağlantı ağı oluşturur. Budurum hastalıkların sektörün kendi içinde ve sek-törler arasında geçişine fırsatlar oluşturur. Bu ge-çişler, bu zincirler (ağlar) hastalıklara müdahale vekontrol aşamasında risk yönetim stratejilerininplanlanmasını gerekli kılmaktadır (3,11).

Sınır ötesi hayvan hastalıkları da dahil olmak üze-re hastalık kontrolünde stratejik planlamanın ama-cı, hastalık müdahale sonuçlarının katlanılan mali-yete göre daha fazla etkin olunacağı durumlarınbelirlenmesidir (maliyet etkinlik). Bu da, orta veuzun dönemde başarılı bir hastalık kontrol strateji-sinin oluşturulmasını sağlar (2).

4- Değer zinciri analizi ile hayvan hastalıkların-da risk yönetimi

Hastalıkların periyodik risk yönetimi üç aşamalıolarak gerçekleştirilir. Hastalık yönetimine ilişkin buaşamalar değerlendirme, planlama ve uygulamaşeklinde olup, Rushton (14)' tarafından dairesel birizlenme yöntemi içerisinde verilmiştir. Bu bilgilerŞekil 1.' de sunulmuştur.

Birinci aşama, önemli risk noktalarının belirlenme-sini amaçlayan değer zinciri ön risk analizleridir.Burada salgın hastalık riskine katkıda bulunanhayvansal değer zincirleri tanımlanmıştır. Ön riskanalizleri insanların davranışlarını etkileyen yâdabelirleyen olayları yöneten kültürel ve sosyo-ekonomik etkili faktörleri ve mevsimsel risklerleilgili epidemiyolojik verileri dikkate alır (14).

Ön risk analizleri ile yoğun risk noktaları belirlenir.İkinci aşama, hangi kontrol önlemlerinin alınacağıve bu önlemlerin nasıl alınacağının belirlenmesiamacına yöneliktir. Bu aşama risk analizlerinin vedeğer zinciri analizlerinin bir bileşimini gerektirir.

45

Erciyes Üniv Vet Fak Derg 12(1) 43-47, 2015 B. ŞENTÜRK

İstişare/katılımcı yaklaşımlar, yetiştiricilerin, değerzincirinde çalışan veteriner ve hayvancılık ile uğra-şan yetkililerin iyi bir risk iletişimi kurmaları ve sür-dürmelerini gerekli kılmaktadır. Bu ileri ve geriyedoğru geçişi olan bir işlem sürecidir. Her bir işlemyâda analiz de bir önceki sonuçlar dikkate alınır(14).

İkinci aşama işlemleri, değer zinciri riskli alanları-nın detaylı çalışmalarını gerektirir (üretim, pazarla-ma, işleme vs). Özellikle değer zincirinde yer alaninsanların, motivasyonları ve davranışları üzerineodaklanmıştır (alışılmış hangi davranış tipleri has-talık riskinin artışına yâda azalışına yol açmakta-dır). Bu çalışmanın esas aldığı detaylı risk yollarıbu yüzden riskleri etkileyen faktörlerin anlaşılması-nı sağlamak amacıyla dikkatle izlenmelidir. Nitelrisk değerlendirmeleri potansiyel risklerin azaltılmastratejilerinin belirlenmesi için yapılır. Yoğun risknoktaları ile ilişkili risk faktörleri potansiyel riskkontrol noktalarını araştırmak ve bu noktalardariski azaltma önlemlerini almak için kullanılır. Böy-lelikle değer zincirindeki belirli noktalarda alınanönlemlerle riskin azaltılması mümkün olabilmekte-dir (tek başına etkili olmayan önlemlerde çok sayı-da önlem etkili olabilir) (14).

Üçüncü ve son aşama ise risk yönetim stratejileri-nin belirlenmesidir. Risk yönetim stratejisi yadahastalık kaynaklı olumsuz etkileri giderme stratejisiolarak yorumlayabileceğimiz bu stratejide bazısorulara yanıtlar aranır. Örneğin strateji kim tara-fından uygulanacak (kurum, kişi vb), nerede uygu-lanacak, ne zaman uygulanacak ve nasıl uygula-nacaktır? İnsanların davranışlarında ve işleriniyürütmeleri sırasında bir değişikliği gerçekleştir-mek için bazı destekler gerekebilir. Bunlar çeşitliteşvikler, tazminatlar, cezalar ve yaptırımlar şeklin-de olabilir (14).

Risk yönetim stratejisi hastalık riskinin bütünü üze-rindeki önlemlerin etkilerinin tahminini sağlar veyapılan çalışmaların uygulanabilirliğini ölçer. Buaynı zamanda değer zincirinin bütün olarak perfor-mansının değerlendirilmesi anlamını da taşımakta-dır.

Değer zinciri analizi hayvansal üretim ekonomisikonusunda yapılan bilimsel çalışmalarda kullanılanbir analiz yöntemidir (1,4). Salgın hastalık yöneti-minde, hayvan sağlığı ekonomisi alanında, değerzinciri analizi FAO tarafından önerilen yeni bir yak-laşımdır. Değer zinciri analizin uygulanmasının

46

Değer zinciri analizi... Erciyes Üniv Vet Fak Derg 12(1) 43-47, 2015

sağlayacağı fırsatlar ve zorluklar Rich ve ark. (12)tarafından "değer zinciri analizi ve hayvan sağlığıekonomisi" başlıklı çalışmada değerlendirilmiştir.

Türkiye'nin salgın hastalık koruma ve kontrolü;programlı uygulamalar, aşılama ile koruma, hasta-lık çıkışında müdahale, itlaf ve önceki yıllarda has-talık çıkmış alanlarda programlı aşılamalar gibiuygulamaları içermektedir. Değer zinciri analiziinsan merkezli ve sistem yaklaşımı içeren bir yön-tem olarak tanımlanmıştır (14). Bu yöntemle salgınhastalık kontrolü planlamasında, hastalık sürecin-de yer alan paydaş analizi, epidemiyolojik verianalizi ve ekonomik analizler birlikte değerlendiril-mektedir. Bu yöntemde katılımcı yaklaşımın avan-tajı, paydaşların alınan kararlara daha gönüllü ola-rak katılmasıdır. Değer zinciri analizi ile hastalıkyönetiminde, hastalığın yoğun riskli olduğu bölge-ler belirlenebilmektedir. Böylece yoğun hastalıkriski olan alanlarda hastalık önlemlerin arttırılması,riskin olmadığı yada düşük riskin olduğu alanlardaise riskle orantılı müdahale yapılacaktır. Hastalıkkontrol maliyetleri ülke geneli ve paydaşlar içinazalacaktır. Analiz ayrıca, sonraki süreçte müda-haleyi yapan kurumların güvenilirliğinin artmasınıve paydaşların müdahale önlemleri konusundadaha gönüllü olmasını sağlayacaktır. Değer zincirianalizi yaklaşımı hastalık kontrolünde fayda/maliyet etkinliğini fayda lehinde arttırabilecek biryöntemdir. Bu nedenlerle değer zinciri analizi yön-teminin Türkiye'de salgın hastalık kontrolündeyararlı olacağı düşünülmektedir.

Sonuç

Hayvan hastalıkları, hayvan ve hayvansal ürünle-rin hareketi, hayvan ve hayvansal ürünlerin girdi veçıktıları, aynı zamanda canlı olmayan materyaller,insanlar, ekipmanlar, yabani hayat ve çevre gibifaktörlerin etkisiyle yayılır. Hayvansal değer zinciriiçerisinde hayvan ve hayvansal ürünler, üretimsürecinde yer alan girdiler, üretim sonucu ortayaçıkan çıktılar, hastalıkların koruma ve kontrolüfaaliyetleri insanlar tarafından yönetilir ve kontroledilir. Bütün bu çok yönlü süreçlerin değerlendir-mesini içine alan değer zinciri analizleri, risk taban-lı insan merkezli yaklaşımlarla salgın hastalıklarınkontrolünde önemli bir rol üstlenmektedir. Salgınhastalıkların ekonomik faktörlerden bağımsız, in-san unsurunu dikkate almayan ve sistem yaklaşı-mı içermeyen bütüncül yöntemlerden uzak yön-temlerle çözümlenmesi mümkün gözükmemekte-dir. Değer zinciri analizi yaklaşımının uygulamayaaktarılması, hayvancılıkta salgın hastalık yönetimi-ne yeni bir bakış açısı getirecektir.

Kaynaklar

1. Akinwumi J, Okike I, Rich KM. Analyses of thepoultry value chain and its linkages andinteractions with HPAI risk factors in Nigeria.IFRPI, 2010, Africa/Indonesia Team WorkingPaper 34.

2. Boklund A, Halasa T, Cristiansen CL, Ene C.Comparing control strategies against foot-and-mouth disease: Will vaccination be cost-effective in Denmark? Preventive VeterinarayMedicine 2013; 111(3-4), 206-219.

3. Bracke MBM, De Greef KH, Hopster H.Qualitative Stakeholder Analysis for theDevelopment of Sustainable Monitoring.Systems for Farm Animal Welfare. Journal ofAgricultural and Environmental Ethics, 2005;18: 27–56.

4. Byarugaba DK, Matovu F. Uganda poultrytrade flows and value chain analysis. Foodand Agriculture Organization of the UnitedNations FAO ECTAD Nairobi, 2011.

5. Can MF, Yalçın C. Obtaining required datavia Delphi Expert Opinion Surveys and targetgroups surveys for calculation of financiallosses resulted from Brucellosis and cost-benefit analysis of alternative Brucellosiscontrol strategies in Turkey. KafkasUniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 2011;17 (4): 601-608.

6. Domenech J, Lubroth J Eddi C, Martin V, andRoger F. Regional and internationalapproaches on prevention and control ofanimal transboundary and emergingdiseases. Ann N Y Acad Science 2006;1081: 90–107.

7. FAO. A value chain approach to animaldiseases risk management-Technicalfoundations and paratical framework for fieldapplication. Animal Production and HealthGuidelines. 2011; No. 4. Rome.

8. Kap l i nsky R . Globa l isa t i on andunequalisation: What can be learned fromvalue chain analysis? Journal ofDevelopment Studies, 2000; 37(2): 117-46.

9. Kaplinsky R, Morris, M. «A handbook forvalue chain research». Institute ofdevelopment studies, University of Sussexand school of development studies,University of Natal. 2001.

47

Erciyes Üniv Vet Fak Derg 12(1) 43-47, 2015 B. ŞENTÜRK

10. Kaplinsk R. “Spreading the gains form glo-balization: What can be learned form valuechain analysis”. Problems of EconomicTransition 2004; 47 (2): 74-115.

11. OIE. Handbook on import risk analysis foranimals and animal products. Vol.1,Intorduction and qualitative risk analysis. Pa-ris, World Organization for AnimalHealth 2004.

12. Rich KM, Baker D, Randolph TF, Perry BD.Value chain analysis and animal health eco-nomics: opportunities and caveats. 2010,h t tp : / / www. rvc . ac .uk /Me e t i n gs /A HE /documents/833_Baker_Rich.pdf (erişim:11.06.2014)

13. Rushton J. The economics of animal healthand production. MA, CABI International.Cambridge, 2009.

14. Rushton J. A value chain approach toanimal disease risk management (July 1,2011). Food and Agriculture OrganisationAnimal Production and Health Series 2011;No. 4.

15. Sakarya E. Salgın hayvan hastalıklarının se-bep olduğu ekonomik kayıplar. Ankara Tica-ret Borsası Dergisi 1991; 27-32.

16. Sarıozkan S, Yalcın C, Cevger Y, Aral Y, Si-pahi C. The financial impacts of the avianinfluenza outbreaks on Turkish table egg pro-ducers. World’s Poultry Sci J, 2009; 65, 91-6,DOI: 10.1017/S0043933909000007.

17. Sipahi C, Yalcın C, Cevger Y, Aral Y, Genc L.Small-scale family poultry, production impactof avian influenza outbreaks on Turkish villa-ge chicken producers, and their opinions onthe disease and disease control. World’sPoultry Science Journal 2011; 67, 131-136,DOI: 10.1017/S0043933911000110.

18. Şentürk B. Güler H. Financial Effects of HPAIH5N1 Cases on Backyard Poultry in the Kızı-lırmak Delta. Kafkas Universitesi VeterinerFakülyesi Dergisi 2014; 20 (1): 73-8.

19. Şentürk. B, Yalçın. C. Production Losses dueto Endemic foot-and-mouth disease in cattlein Turkey. Turkish Journal of VeterinaryAnimal Science 2008; 32(6): 433-40.

20. Taylor N, Pinto J, Rushton J. Linking valuechain analysis with epidemiological risk as-sessment in order to identfy efficentdisease control interventions-focusing onpoultry value chains and H5N1 HPAI. A wor-king paper relased December 2008 and revi-sed January 2010. FAO AGAL, Rome.

21. Yalçın C, Sipahi C, Aral Y, Cevger Y.Economic effect of the highly pathogenic Av-ian Influenza H5N1 outbreaks among Turkeyproducers. 2005-06 Turkey? Avian Disease2010; 54: 390-3.

Yazışma Adresi :

Yrd. Doç. Dr. Berrin ŞENTÜRKOndokuz Mayıs Üniversitesi,Veteriner Fakültesi, Hayvancılık Ekonomisive İşletmeciliği Anabilim Dalı,55200 Atakum, Samsun, Türkiye.Tel: 0 362 312 19 19/3781Fax: 0 362 457 69 22e-mail: bsenturk@omu.edu.tr