Erfgoedspecial

nieuwsbrief

Gasfabriek

no

vEmbEr 2014

Het archeologische onderzoek op het voormalige gasfabriekterrein en de studie van de archieven van 100 jaar gasfabriek en gasproductie in Arnhem. Speciale uitgave ter gelegenheid van de oplevering van de sanering van het gasfabriekterrein aan de Westervoortsedijk

pAg

inA

2o

nd

ErWErp

Erfgoed Arnhem

- special gasfabriekArnhems oudste erfenis uit de

industriële revolutie

Colofondit is een uitgave van de gemeente ArnhemTekst: Jos van dalfsen, Kasper van den bergheEindredactie: martijn defilet, Hilde paulusFoto’s en afbeeldingen: Koninklijke bibliotheek, geldersArchief (waaronder 18022, Westervoortsedijk, 1904; 579, terrein van gemeentebedrijven te Arnhem in vogelvlucht, 1908-00-00 en gEWAb 2134), Historische Atlas van Arnhem, foto’s gemaakt tijdens het onderzoek en de uitwerking van het projectvormgeving: Harald Slaterusdruk: de groot, goudriaanoplage: 5.000 exemplarenEr kunnen geen rechten aan de informatie worden ontleend. voor aan- en afmeldingen van deze nieuwsbrief kunt u een mail sturen naar erfgoednieuwsbrief@arnhem.nl

Arnhems jongste woonwijk, het Nieuwe Kadekwartier, is in aanbouw op het vier hectare grote terrein van de voormalige gemeentelijke gasfabriek aan de Westervoortsedijk. Vanuit deze fabriek is Arnhem 100 jaar lang verlicht en verwarmd. Hoewel lucratief voor Arnhem, liet de gasproductie ook zijn sporen na in de bodem. Vervuilende bijproducten van het productieproces zijn grotendeels opgevangen (en verkocht) maar een deel is ook in de ondergrond achtergebleven. Zwaar vervuild heeft het terrein vanaf 1965 tot nu toe dienst gedaan als industrieterrein. Dankzij een grootschalige sanering, de grootste ooit in Arnhem én de grootste in Gelderland, is het anno 2014 mogelijk hier woningen te bouwen en een levendige wijk vlak bij de binnenstad van Arnhem te realiseren. De sanering is onderdeel van een landelijk project waarbij in totaal 148 voormalige gasfabriekterreinen zijn gesaneerd. Dankzij lokale wetgeving is met deze sanering het eerste archeologische onderzoek op een voormalig gasfabriekterrein in Nederland een feit.Reden voor een speciale uitgave van de nieuwsbrief van Erfgoed, met een samenvatting van het archeologische onderzoek en studie van de archieven van 100 jaar gasfabriek en gasproductie in Arnhem - onze oudste erfenis uit de industriële revolutie.

Uniek onderzoek én studieHet archeologische onderzoek naar de Arnhemse gasfabriek is uniek omdat gasfabrieken in nederland nog niet eerder archeologisch onderzocht zijn. opmerkelijk, omdat juist het gecombineerde onderzoek van archeo logische resten en de studie naar archivalische bronnen het mogelijk maken om een zeer compleet en gedetailleerd beeld te schetsen van de ontwikkeling van de gasfabriek. Het archeologische onderzoek is uitgevoerd in de vorm van een begeleiding van de saneringswerkzaamheden. vanwege zware vervuiling en mogelijke aanwezigheid van niet gesprongen explosieven (uit Woii), golden zeer strenge veiligheidsmaatregelen. de archeologische structuren zijn door middel van gpS ingemeten en vervolgens getekend en gefotografeerd.

pAg

inA

3o

nd

ErWErp

Erfgoed Arnhem

- special gasfabriek1784: nederlander ontdekt steenkolengasHet was de Nederlander Jan Pieter Minckelers die in 1784 het steenkolengas ontdekt als bron voor verlichting. De Engelsman William Murdoch verbeterde het gaswinningsproces uit kolen en bouwde in 1798 in Londen de eerste kleine gasfabriek voor de verlichting van de fabriek van zijn werkgever, Boulton en Watt. Daarna volgden meerdere fabriekjes, voornamelijk bij katoenspinnerijen. Vanwege brand-gevaar – de spinnerijen gebruikten tot wel 1500 kaarsen per dag – en daardoor hoge verzekerings-premies, werd de aanleg van gasverlichting steeds interessanter. Londen heeft ook de primeur van de eerste gasfabriek voor straatverlichting, we schrijven dan 1812. Daarna gaat het snel in Engeland: in 1826 heeft elk stadje van 10.000 inwoners en meer een gasfabriek. In Nederland begint rond die tijd de ontwikkeling net op gang te komen, als Amsterdam en Rotterdam een gasfabriek krijgen.

1844: We krijgen

een gasfabriek!

Aan het roermondsplein verrijst in 1844 de eerste Arnhemse gasfabriek, een particulier initiatief van industrieel Willem Hendricus de Heus. de Heus krijgt een contract voor 25 jaar om de straat verlichting en ver-lichting in openbare gebouwen te leveren. Arnhem is daarmee de achtste stad op rij in nederland met een eigen gasfabriek.

1865: niEUWboUW voor UiTbrEidingde fabriek liep goed: Arnhem groeide hard en in het verlengde daarvan steeg de vraag naar gas. dat maakte uitbreiding nood-zakelijk maar de huidige locatie was daarvoor te klein. Want waar in 1844 het terrein nog aan de rand van de stad lag, was dit rond 1865 opgeslokt door uitbreidingen van de stad. daarom gaf de gemeente Arnhem datzelfde jaar opdracht voor een nieuwe gasfabriek aan de Westervoortse-dijk. de Heus was wederom de bouwer én tot 1870 ook exploitant; daarna werd het een gemeentelijke gasfabriek. de oude fabriek is dan per opbod verkocht om te worden gesloopt.

van kolen naar gas

in gasfabrieken wordt gas geproduceerd door kolen in een zuurstofloze omgeving te verhitten tot een temperatuur van minstens 600 graden. door het ontbreken van zuurstof kunnen de kolen niet ontbranden waardoor de vluchtige bestanddelen uit de kolen in de vorm van gas vrijkomen.

prodUcTiEprocES in driE STAppEnStap 1 verhitten van kolen in cilinders van vuurvaste baksteen of retorten in de stokerij. gas wordt onttrokken aan de kolen, in de retorten blijft cokes achter; stokers trekken deze gloeiende massa met lange haken uit de retorten. cokes bestaat vrijwel volledig uit koolstof en is een zeer hoogwaardige brandstof, destijds veel gebruikt in de staalindustrie maar ook in kachels en fornuizen in woningen. Stap 2 Het reinigen van het vrijgekomen gas in een condensor, waar het gas wordt afgekoeld zodat de zwaarste bestanddelen

Arnhem rond 1865. de gasfabriek naar ontwerp van H.J. Heuvelink aan het roermondsplein.

de stokerij in de jaren 1950.

(teer) condenseren. vervolgens gaat het gas naar een teerafscheider, een soort centri fuge, die de laatste teerresten uit het gas haalt. dan volgt een wasbeurt in een washer-scrubber om ammoniak te verwijderen. per 400m3 gas werd circa 100m3 water gebruikt om het te wassen. in het zuiverhuis wordt het gas door bakken met ijzerhoudende grond en kalk gepompt om de laatste resten vervuilende bestanddelen (zwavelwaterstof en cyanide) te verwijderen.Stap 3 Het gas is gereed voor opslag in de gashouders en distributie naar de stad. dat gebeurt vanuit het meterhuis. opwarmen van de ovens kost veel tijd en energie en stoken was een 24-uurs karwei. Het gas werd echter gebruikt voor verlichting, iets wat overdag niet nodig was. Het productieover schot van de dag werd opgevangen in gashouders: gietijzeren of stalen stolpen in een met water gevulde kuip. Water zorgde ervoor dat het gas niet aan de onderkant uit de gashouder kon ontsnappen. Het gewicht van de gashouder-stolp zorgde voor de druk om het gas door de stad te kunnen distribueren.

pAg

inA

4

Hoewel een gasfabriek in hoofdzaak werkte om gas te produceren, komen bij de productie van gas veel verhandelbare bijproducten vrij. Zo kon uit één ton kolen circa 400m3 gas gewonnen worden, maar bleef er ook nog circa 650kg cokes over. Na reiniging kwam daar nog eens circa 50kg teer en 100m3 ammoniakwater bij. De cokes werd gesorteerd op formaat en verkocht aan de industrie of aan particu-lieren. Met de bijproducten kon men in eerste instantie niet veel. Ze werden aanvankelijk gedumpt wat lokaal tot zware milieuoverlast heeft geleid.

Handel van bijproducten in opkomst

van roermondsplein naar het

niEUW ASSorTimEnTdoor een groot scala aan scheikundige ontdekkingen kwam men steeds meer nuttige producten op het spoor en de bijproducten van de gasfabriek stonden aan de basis van een zeer grootschalige petrochemische industrie. Een kleine greep uit het nieuwe assortiment: asfalt (Teer macadam of afgekort in het Engels Tarmac), aspirine, wasmiddel, anesthetica, ontsmettingsmiddelen, verven, lakken, beitsen, brandstoffen, geurstoffen, kleurstoffen en smaakstoffen. deze producten hebben de samenleving in de meest brede zin van het woord radicaal gemoderniseerd.Al die nieuwe producten betekenden nieuwe inkomsten voor de gasfabrieken en als gevolg ging men meer moeite doen om de bijproducten van het gas te scheiden. ook de opvang- en distributiesystemen werden verbeterd. daar tegenover stond dat een lekkage van een teerput pas werd verholpen wanneer de financiële schade van het lek groter werd dan de reparatiekosten. Er van uitgaande dat in de Arnhemse gasfabriek alleen al circa 88 miljoen kilo teer is geproduceerd is het niet vreemd dat de gasfabrieksterreinen zwaar vervuild zijn achtergebleven.

vervuiling in de vorm van teer die is achtergebleven in een leiding.

Had de gasfabriek aan het Roermonds plein nog een gashouder van 7 meter in diameter, de nieuwe gasfabriek aan de Westervoortsedijk was ruimer van opzet en was gelegen op een goede afstand van de stad, in het lage en natte Arnhemse Broek. Deze locatie bood de gasfabriek genoeg ruimte om in de toekomst uit te breiden, ook zonder dat de inwoners van de stad last zouden hebben van de uitstoot van dampen van de gasfabriek.

Arnhemse broek

de gasfabriek in 1965.

on

dErW

Erp

Erfgoed Arnhem

- special gasfabriek

pAg

inA

5o

nd

ErWErp

Erfgoed Arnhem

pAg

inA

5direct bij de bouw in 1865 had de fabriek al twee gashouders van 22,5 meter in dia meter en een stokerij met 56 retorten. bij de overname van de gemeente in 1870 was de fabriek uitgebreid met een derde gashouder en een stokerij. de opslag-capaciteit van 5400m3 bedroeg ongeveer de helft van de maximale dagproductie.

UiTbrEiding op UiTbrEidingdeze snelle ontwikkeling blijft doorgaan tot 1892. Elk jaar vinden één of meerdere kleine aanpassingen plaats. de productiecapaciteit wordt uitgebreid tot een totaal van 207 retorten, de opslagcapaciteit wordt uitge breid met nog eens twee gashouders waarvan één van 26 meter diameter en één van 30 meter diameter. de totale opslag-capaciteit komt daarmee op ruim 14.000m3. Langs de rijn wordt een strekdam aangelegd en vanaf de kade een

treinverbinding naar de fabriek; deze faciliteiten maken het laden, lossen en de aanvoer van kolen eenvoudiger, sneller en goedkoper. met de bouw van een kleine salmiakgeestfabriek kan men zelf het ammoniakwater verwerken tot ammoniak.

voorbErEiding op dE ToEKomSTToch kon de gasfabriek in 1892 nog maar net aan de vraag naar gas voldoen. besloten werd tot nog één drastische, grote uitbreiding en modernisering. Hiervoor kocht de gemeente aangrenzende percelen. Een overzicht van het uitbreidingsplan: • eennieuwecondensorenteerafscheider

voor de reiniging van het gas, • eennieuwzuiverhuis,• eenmachinegebouwmetketelhuis,

laboratorium en ammoniakwasser,

de gasfabriek in 1888 na 23 jaar van uitbreidingen.

• eenwatertorenmetapartecomparti­menten voor water, teer en ammoniak,

• eenernstigeverzakkingbijdeoudstegashouder is aanleiding om deze om te bouwen tot ammoniak- en teerput,

• eennieuwegashoudermeteendiametervan 40 meter; deze brengt de opslagcapaciteit op 32.000m3,

• eennieuwekolenloodseneennieuwesalmiakgeestfabriek aan de overzijde van de Westervoortsedijk, ten zuiden van de latere rijnwijk, naar het ontwerp van architect A.r. Freem.

de sanering van de gashouder met een diameter van 40 meter diameter uit 1892, geleverd door de pletterij (voorheen bekend onder de naam L.J. Enthoven) uit den Haag. de boven-en onderkant van de stalen wand waren nog in de bodem aanwezig.

in 1894 is dit plan gerealiseerd en de Arnhemse gasfabriek op de toekomst voorbereid. de eerste tentoonstelling over de nieuwe toepassing van gas in 1895 is de bekroning op het werk.

Funderingsresten van het in 1892 gebouwde zuiverhuis. door de slappe bodem was het nodig om te heien. op de houten heipalen zijn poeren gemetseld die met grondbogen aan elkaar verbonden zijn. Hierop werden de muren gemetseld.

on

dErW

Erp

Erfgoed Arnhem

- special gasfabriek

pAg

inA

6

de gloeilamp wint wereldwijd aan terrein maar desondanks blijft de Arnhemse gas-fabriek zich tot begin 20e eeuw moderni-seren. Er komt een nieuwe stokerij met generator-ovens: een techniek uit de staalindustrie waarbij de retorten niet rechtstreeks door cokes-vuur worden

de gloeilamp van EdisonHet monopolie van de gasindustrie op verlichting wankelt in 1879 op zijn grond-vesten met de uitvinding van de gloeilamp door Edison. Op zoek naar alternatieven wordt in 1891 het gasgloeikousje uitgevonden; met helderder en witter licht dan zijn voorlopers blijkt dit een goede concurrent van de gloeilamp. Zeven jaar later begint Arnhem met de vervanging van de straatverlichting door gasgloei kousjes. In 1904 was de klus geklaard en waren alle 1443 lantaarns voorzien van gasgloeikousjes.

verwarmd maar door een speciaal daarvoor opgewekt gas, dat de kolen vergast op een optimale temperatuur van circa 1100 graden celsius. op dat moment waren er 208 retorten in gebruik, slechts één meer dan in 1892, maar door de nieuwe ovens lag de productie ruim twee keer zo hoog.

bouw van de nieuwe stokerij in 1904 aan de Westervoorstedijk.

de gasfabriek in 1908. Het industrieterrein begint langzaam vorm te krijgen.

1914-1918: Streng prijsbeleid

Handelsbeperkingen en de grote vraag naar ruwe grondstoffen van de oorlogs-industrieën leidden tot grote schaarste op de kolenmarkt en dat dreef de prijzen omhoog. Waar de prijs van kolen in 1914 nog 10 gulden is per ton, is die in 1918 gestegen tot 46 gulden. door de schaarste is het niet mogelijk om de gebruikelijke hoeveelheid kolen in te kopen en daalt de productie. met de invoering van een streng prijsbeleid probeert de gemeente het gebruik van het gas terug te dringen: men mag tot 70% van de normale jaarlijkse gasconsumptie voor de normale prijs van 6 cent per m3 afnemen. Elke m3 die meer wordt afgenomen, kost 15 cent per m3. deze werkwijze leverde in december 1916 een besparing op van 21%. daarnaast ging men op zoek naar andere markten voor de bijproducten van de gasfabriek. Er was een grote productie van ammoniak, maar vanaf september 1914 was daar geen vraag meer naar.

grafiek van de inkoopprijs van kolen, in gulden per ton kolen.

ArnHEmS zWAvELzUUr-AmmoniAKzoUT voor dUiTSE oorLogSindUSTriE?de buitenlandse afnemers wilden zwavelzuur-ammoniakzout hebben waarvan ammoniumnitraat gemaakt kan worden. dit is een zeer goede soort kunstmest maar ook uitstekend bruikbaar voor de productie van explosieven. Hoewel die buitenlandse afnemers niet bij naam worden genoemd, blijkt uit latere bronnen dat er nauwe banden zijn met badische Anilin- und Soda-Fabrik (bASF) die in de jaren ‘30 en ‘40 bekend is onder de naam ig-Farben. zeer waarschijnlijk is het Arnhemse zwavelzuur-ammoniakzout gebruikt in de duitse oorlogsindustrie.

on

dErW

Erp

Erfgoed Arnhem

- special gasfabriek

pAg

inA

7Het interbellum: zwakke positie

ToonzAALAndere oplossingen zijn noodzakelijk en die dienen zich aan in de vorm van nieuwe gasapplicaties. Al aan het einde van de 19e eeuw is een eerste start gemaakt met het verkopen van komfoortjes om op gas te kunnen koken. in de tussentijd zijn

de toonzaal aan de Jansbinnensingel 5.

de nieuwe stokerij: cokes komt rechtstreeks uit de retorten in kiepkarretjes.

de nieuwe stokerij: het openen van de retort van bovenaf na het vergassen van de kolen. Het nog in de retort aanwezige gas ontbrand direct.

Na WOI wil de gasfabriek

terugkeren naar de normale gang

van zaken maar de kolenprijs blijft

tot in 1920 hard stijgen, om pas

in 1925 op een normaal niveau te

komen.

De prijsstijging verzwakt de positie

van de gasfabriek en het elektrisch

licht krijgt de kans om de markt

te betreden. Door zeer scherpe

prijzen wil de gasfabriek blijven

concurreren met elektrische

verlichting. Wanneer Arnhem

tussen 1925 en 1928 volledig

overgaat op elektrische openbare

verlichting, lijken alle pogingen

om de positie te versterken een

verloren zaak.

maar de installaties uit 1892 waren nu zwaar verouderd. gelukkig kwam de gemeenteraad op bedrijfsbezoek en besloot daarna tot een éénmalige uitbreiding door het terrein van de dienst gemeentewerken in 1930 bij de gas fabriek te trekken en de bouw van een nieuwe stokerij, een kolenkraan baan, een cokeskraanbaan en een cokes-sorteer-inrichting.

verschillende applicaties ontwikkeld die gas gebruiken. de verkoop van de nieuwe producten als komfoortjes, gas haarden en gasfornuizen, vond plaats vanuit de toonzaal, die op 21 mei 1929 is geopend aan de Jansbinnensingel 5. de verkoop hiervan was zeer succesvol en werd een nieuwe bron van inkomsten. dat alles leidde tot een sterke groei in de verkoop van gas waardoor de gas productie weer sterk moest toenemen.

on

dErW

Erp

Erfgoed Arnhem

- special gasfabriek

pAg

inA

8o

nd

ErWErp

Erfgoed Arnhem

- special gasfabriek

bombardement Woii

Helaas is over deze periode weinig bekend doordat de jaarverslagen ontbreken. Wel is veel correspondentie bewaard gebleven en daaruit blijkt dat de fabriek zwaar beschadigd de oorlog uitkomt. delen van

In tegenstelling tot WOI bleef

Nederland dit keer niet buiten schot.

De vraag naar gas bleef ondanks

de bezetting groeien en als een

nutsvoor ziening was het voor de

gasfabriek ook noodzakelijk om

door te gaan met de productie.

De cokesproductie maakt in

de oorlogsjaren een sprong.

Vermoedelijk is de behoefte van de

staalindustrie hier de oorzaak van.

Op 22 februari 1944 is de gasfabriek

doel van een bombardement. Hierbij

komen zeven personeelsleden om

het leven en de fabriek wordt zwaar

beschadigd. In augustus hervat

de gasfabriek haar productie om

in september van dat jaar onder

invloed van Market Garden weer te

moeten stoppen.

de fabriek worden door de duitse bezetter geconfisqueerd voor de oorlogsindustrie en de onderdelen die overblijven raken zwaar beschadigd. de stad zelf is er echter nog zwaarder aan toe en de eerste drie jaar is de

gasfabriek bezig met herstelwerkzaam heden aan de leidingen in de grond om de vele gaslekken op te sporen. Als in augustus 1945 de gasproductie wordt hervat, is het herstel van de oorlogsschade nog in volle gang.

Stokerij en gasleidingen zijn door het bombardement zwaar getroffen.

publiek op de Westervoortsedijk kijkt naar de oorlogsschade aan de gasfabriek. de kolenbaan transporteerde de kolen over de Westervoortsedijk.

on

dErW

Erp

Erfgoed Arnhem

- special gasfabriek

pAg

inA

9o

nd

ErWErp

Erfgoed Arnhem

- special gasfabriek

1948-1965: na de afronding van de herstelwerkzaamheden heeft de gasfabriek de handen vol aan het bijbenen van de explosieve groei van Arnhem. immers, alle nieuwe woningen moeten worden voorzien van gasaansluitingen. om drukproblemen te voorkomen voor de toen nieuwe woon wijk presikhaaf wordt een nieuwe gashouder aangelegd aan de driepoorten-weg. midden jaren vijftig blijkt de productie capaciteit haar grenzen te bereiken, toch wilde men niet meer groots investeren in een nieuwe grote stokerij. met de ontdekking van aardgasvelden in het westen van ons land groeide het besef dat het tijdperk van het kolengas op zijn eind liep.

dE LAATSTE JArEn ………in 1955 is nog voor ruim 3,5 miljoen m3 duits gas naar Arnhem geleid. Slechte onderhandelingen tussen het Staatsgas-bedrijf en de duitse partners maken in december 1957 een eind aan levering van meer duits gas. Het rijk besluit in dat jaar om een aardgasleiding naar nv rijnstaal aan te leggen, waar ook de gasfabriek gebruik van kan maken. dit leidt tot de bouw van een kraakinstallatie met een capaciteit van 60.000m3 per dag, die aardgas omvormt naar kolengas dat geschikt is voor het Arnhemse leidingnet. Als in 1958 de kraakinstallatie gereed is worden tegelijker tijd delen van de kolengasinstallatie gesloten. door een

de gasfabriek begin jaren ’60 in haar laatste jaren; de jongste gashouder torent nog fier boven Arnhem uit. de kolengasinstallatie is al gesloopt.

ondergang van kolengas, opkomst van aardgas

explosie worden delen van de kraakinstallatie zwaar beschadigd waardoor deze stil komt te liggen.

de opslagcapaciteit is sinds 1832 nauwelijks veranderd terwijl de productie is gegroeid van gemiddeld 13.000m3 per dag naar gemiddeld 44.500m3 per dag. om deze reden is besloten om nog een zevende gashouder te bouwen bij de gasfabriek. deze had een diameter van 50 meter en een inhoud van 90.000m3. Wanneer de gashouder helemaal vol was, was deze 46 meter hoog en was daarmee een echte blikvanger in Arnhem. Tot 1960 wordt kolengas geproduceerd in de Arnhemse gasfabriek. daarna blijft de gasfabriek nog vijf jaar aardgas omvormen tot stadsgas.

on

dErW

Erp

Erfgoed Arnhem

- special gasfabriek

pAg

inA

10o

nd

ErWErp

Erfgoed Arnhem

- special gasfabriekgasbel Slochteren luidt einde inDe noodzaak om zelf gas te produceren verdwijnt als in 1959 een enorme gasbel in het Groningse Slochteren

wordt ontdekt. Arnhem schakelt in 1965 de hele stad om van stadsgas naar aardgas. Na het sluiten van de

kolengas installatie in 1960 is deze gesloopt. In de decennia erna zijn de verschil lende markante gebouwen

gesloopt en verwijderd. De laatste sloopwerk zaam heden hebben begin jaren ’80 plaatsgevonden. Met de

sanering die nu is afgerond, zijn de laatste sporen van de gasfabriek definitief uit Arnhem verdwenen.

gasverlichting? verwerpelijk!naast positieve geluiden over gasver-lichting stonden andere, meer negatieve meningen. Een artikel in de Kölnische zeitung van 28 maart 1819 maakt heel duidelijk waarom gasverlichting (ook) verwerpelijk zou zijn:1 op theologische gronden, daar zij

ingrijpt in gods orde, die de nacht in duisternis heeft gehuld, slechts op bepaalde tijden door het maanlicht onderbroken, en de mens mag daarom de nacht niet in de dag doen willen keren.

2 op economische gronden, omdat de kosten dezer verlichting door een indirecte belasting opgebracht zullen moeten worden. Waarom moet deze en gene betalen voor een inrichting, welke hem totaal onverschillig is en hem geen nut brengt of zelfs in zijn werk storen kan?

3 op hygiënische gronden, want de olie- en gasverspreiding werkt nadelig op de gezondheid van personen met zwakke ingewanden en zenuwen en is oorzaak van vele ziekten, doordat het de mensen ‘s avonds en ‘s nachts op straat blijven makkelijker maakt, en hun verkoudheid, hoest enz. bezorgt.

4 op zedelijke gronden, daar de moraliteit er schade onder lijdt. Het kunstlicht toch doet in menige ziel de vrees voor de duisternis verzwakken, welke vele nog van de zonde afhoudt, geeft de drinker zekerheid ook ’s avonds laat nog thuis te kunnen komen en oefent een zeer ongunstige invloed uit op verliefde paren.

5 uit een oogpunt van openbare veilig-heid, want zij maakt de paarden schuw en dieven brutaal.

Vondsten gedaan tijdens het onderzoekde afbeelding boven is het resultaat van één dagje werk. Het materiaal moest vanwege de vuile grond ter plekke gewassen worden. de tweede afbeelding toont twee zeer kenmerkende flessen van maggi, 100 jaar oud maar nog steeds te koop in de winkel.

Advertentie uit de nieuwe Tilburgse courant van 28 augustus 1898 over de werktijden in de gemeentelijke gasfabriek van groningen die het Arnhemse voorbeeld volgen.

pAg

inA

11o

nd

ErWErp

Erfgoed Arnhem

- special gasfabriek

door de economische crisis in de jaren ‘20 en ‘30 neemt de afzet van gas aan bedrijven af; veel bedrijven moeten hun productie verminderen, andere moeten de deuren helemaal sluiten. de gasproductie neemt echter toe door de stijgende vraag van particulieren en hotels - aldus de jaarverslagen uit die tijd.

Verkoop van producten vanuit de toonzaal aan de JansbinnensingelTabel 1: verkopen in 1929

product Aantalgasfornuizen 86grootkeukenfornuizen 6broodbakkersovens 3banketbakkersovens 4gasradiatoren 234Komforen 42Strijkijzers 9gashaarden 33geisers 31Kookketels 3gasoventjes 5industrie komforen 10Wasmachines 3gasketel voor centrale verwarming 1

Hard werken en veel havermoutDe stokers werkten zeven dagen in de week in een tweeploegendienst van 12 uur en hadden één à twee vrije zondagen per maand. Uit Engeland is bekend dat de stokers gedurende de hele dag de beschikking hadden over een waterige havermoutpap waarvan zes tot zeven liter per persoon per dag werd geconsumeerd om niet uit te drogen of oververhit te raken. In 1898 komt hier echter verandering in wanneer de Arnhemse stokers als één van de eersten in Nederland in een drieploegendienst van acht uur per dag gaan werken.

Bouw

mod

el voor een g

asfabriek. D

it is zeker niet d

e Arn

hem

se g

asfabriek m

aar wel een

vergelijkb

are uit Eng

eland

.M

eer weten

over erfgoed

? Kijk d

an een

s op w

ww

.arhem

.n

l/erfgoed

. Hier is d

e nieuw

sbrief ook te d

own

loaden

.H

eeft u een vraag

over of sugg

estie voor de n

ieuwsb

rief, m

ail dan

naar erfg

oedn

ieuwsb

rief@arn

hem

.nl.