Э.Цэрэнбаатар

Монгол нутагт оршиж байсан эртний улсууд

Түүхийн он тоолол • НТӨ 209 он- Хүннү гүрэн байгуулагдав• НТӨ 198 он- Хүнн Хан улсын хооронд гэрээ байгуулагдав • НТ 1-р зуун- Хүннү гүрэн задарчээ• НТ II зууны дунд үед Сяньби гүрэн байгуулагдав • 235 онд Сяньби гүрэн хэд хэдэн бие даасан улс болж задрав • 330-555 он- Нирун \ Жужан\ улсын үе• 555-745 он- Түрэг улсын үе• 745-840 он- Уйгур улсын үе • 842-923 он – Монгол татар , Киргизийн хаант улсын үе• Х зууны эхэнээс 1125 он – Хятан гүрэн • 1130-1206 он хамаг Монгол • 1206-1260 он Их Монгол • 1260-1368 он Монголын эзэнт гүрэн

Хүннү гүрэн

• Байгуулагдсан он- НТӨ 209 он • Байгуулсан хаан – Модунь • Хааны цол – Шаньюй • Сүлд – нар , сар , гал , шонхор • Бүрэлдэхүүн- 19 аймаг , 4 том овог

Модунь шаньюй

Хаанчлал МЭӨ 234 - МЭӨ 174 он

Хаан ширээндсуусан МЭӨ 209 –МЭӨ 174 он

Хэргэм, цол шаньюй

Төрсөн МЭӨ 234 он

Нас барсан МЭӨ 174 он

Өмнөх хаан Түмэн шаньюй

Дараагийн хаан Лаошан шаньюй

Хүн гүрний задрал , мөхөл

Хүн гүрэн

Умард хүннү\ НТӨ 53-93\

Баруун тийш нүүсэн хүн нар \Хүнн 93-469

он \

Замд үдсэн хүн нар \ Юэбань 93-488 он\

Өмнөд хүннү \ 48-216 он\

215-304 он Умард Вей, Цинь улсад

харьяалагдаж байсан

318-349 онд Чжао улс болж байсан

407-431 онд Ордост Ляо улс болсон

400-460 онд Ганьсу мужид Хэси уулс

болж байсан

Сяньби гүрэн

• Хүн гүрний захиргаанд оршиж байхдаа Хүннү гүрний хүчийг сулруулан мөхөөж өөрсдийн төр улсаа 156 онд байгуулсан

• Үндэслэгч нь –Тяньшихуай 15 настайдаа• Хааны цол – Хайн • 5 хаан суусан • 235 онд задарсан

Сяньбийн хаан Тяньшихуай• Тяньшихуай Сяньбийн зvvн этгээдийн цэргийн жанжны гэр

бvлд 141 онд тєржээ.Таяньшихуа й14,15 настайдаа бие бялдар том, бяр чадал ихтэй, оюун билэг тєгєлдєр, эрэмгий зоригтой нэгэн болж єсєхєд нь овог аймгаараа гайхан хvлээн авчээ.

• Нэг удаа эцгийн эзгvйд эхийнх нь гэрт дээрэмчид халдан ирж vхэр малыг нь булаан явжээ. Vvнийг Таньшихуа сонсмогц тэдний араас нэхэн очиж булаагдсан vхэр малаа эргvvлэн авчирчээ. Тэр цагаас хойш аймаг овгуудын ахлагч нар Таньшихуаг ихэд хvндэтгэдэг болжээ.

• Ингээд хvлээн зєвшєєрєгдсєн хvчирхэг хаангvй байсан Сяньби улсын аймаг овгуудын ахлагч, зонхилогч нар хуралдаад 156 онд Таньшихуаг нийт Сяньби улсын зонхилогч хаан болгон єргємжилжээ. 181 онд Таньшихуа 40 настайдаа нас баржээ.

•

Их Нирун улс

• Анхны толгойлогч нь - Мугулюй• Үндэслэгч нь –Чаругуй• Анхны хаан - Шэлүнь • Хааны цол –Хаган • Хаад нь өөрийн гэсэн оны цол хэрэглэж эхэлсэн нь төрт

ёсны шинэ зүйл юм • Нийт 23 хаган хаан суусан байна• Сүлд нь- Тэнгэр • Зурхай , тооны ухаан өндөр хөгжсөн боловсролтой улс

байсан .Мөн нарны айм гийн талаар гүнзгий мэдлэгтэй байсан

• НТ 555 оны үед өөрийн харьяанд байсан Түрэг аймгийн бослогонд ялагдан мөхсөн байна. Ийнхүү монгол нутагт түрэг угсаатны хэсэг зуурын ноёрхол эхэлсэн байна

• Бууран доройтсон нирунчууд нэг хэсэг нь европ руу нүүдэллэн Аварчууд болсон байна

• Нэг хэсэг нь Далай нуурын цаана өтгөн шигүү ойд нутаглаж Эргүнэ гүн болон Дарлигин Монгол болсон байна. Энэ монголчуудаас Бөртэ чину, Гоо Марал үүдэлтэй

Түрэгийн хаант улс

• Анхны толгойлогч нь –Тобо хаан • Эртний Хүннү гүрэнд хамаарч байсан жижиг

аймаг • 425-452 оны хооронд Нирунд эзлэгдсэн• 552 онд Буман хаан улс байгуулсан .• Түрэг : нүүдэлчид гэсэн утгатай

Түрэгийн хаант улс

• Нийт 17 хаан төр барьсан • Хамгийн алдартай хаан нь: Билгэ хаан • Нийслэл нь. Орхон голын хөндий байрлаж

байсан ,• Мөн Күльтегин жанжны гэрэлт хөшөө

байдаг • 745 онд Уйгур улсад мөхөөгдсөн

Түрэгийн алдартай хаад • Тvрэгийн хаан Кутулуг Илтириш

Тэрээр 682 онд Кутлуг шад, 683-687 оны хооронд Кутлуг хаан, 687-692 онд Илтириш хаан (улсыг хураагч хаан)буюу Илтириш кутлуг цолтой байжээ.

• Капган буюу Бєгv хаанКапган нь 664, 665 оны орчим тєрсєн гэх бєгєєд нэрийг нь Бєгv хэмээдэг байжээ. 692-716 оны хооронд Капган хаан нэртэйгээр Тvрэг улсын хаан ширээнд сууж байжээ

• Билгэ хаанБилгэ хаан Иншан уулын орчим 684 онд тєржээ. , 716-734 оны хооронд Тvрэгийн хаан ширээнд суужээ. Билгэ хаан 18 жил, 4 сар хаан тєр барьсан байна. Тvvнийг 734 онд нас барахад 735 онд тахилын сvм байгуулан, гэрэлт хєшєє босгосон байна.

Куль Тегин

жанжны хөшөө

Тоньюкук сайдын гэрэлт хөшөө

Уйгурын хаант улс

• Уйгур гэдэг нь НИЙЛЭХ , НААЛДАХ, ЗӨВШИЛЦӨХ гэсэн эртний түрэг үг болно

• Түрэгийн захиргаанаас гаран 745 онд улсаа байгуулсан .Түүхэнд тэмдэглэгдсэн Уйгарын анхны хаан нь Пэйло байжээ.

• Уйгурыг мандан гарч ирэхэд Хятад улс хvлээн зєвшєєрч Пэйло хаанд “Тэнгэрээс заяат тєр засах эрх мэдэлтэй хаан” хэмээх цолыг єгчээ

Уйгурын нийслэл “Хар Балгас”-ын туурь

Уйгурын хаад мэргэдүүд

• Уйгурын хаан ПэйлоУйгур улс хvчийг олж мандан бадрах vед тэдний удирдагч нь Уйгурын Яклар овгийн ноён Пэйло байжээ

• Пэйло хаан Уйгур улс хvчирхэгжихийн vндэс суурийг тавьсан бєгєєд Хятадын хаанаас тvvнд “тэнгэрээс заяагч тєр засагч мэдэлтэй хаан ” хэмээх цол олгож байжээ. Пэйло хаан 747 онд нас баржээ.

• МоюунчурПэйло хааныг нас барахад тvvний хvv Моюунчур буюу Баянчур хаан ширээнд суусан бєгєєд тэрбээр зориг шийдэмгий, цэрэг дайны vйл хэрэгт гарамгай жанжин байжээ.

• Бєгv хаан759 онд Моюнчур хаан нас барж тvvний орыг Бага хvv Бєгv “Тэнгэрт болгоогдсон улсыг хураасан баатар єлзийт мэргэн” хаан цолтой байсан

• Пейлогийн дараа хаан суусан Моюнчур (747-759)-ын үед Уйгур улс хүчирхэгжижээ. 751 онд Орхон голын хөндийд Хар балгас нийслэлийг үндэслэжээ. Уйгурын хаант улс нь дээд цэгтээ Алтайгаас Хянганы нуруу, Соёны нуруугаас говь хүрэлх газар нутгыг захирч байжээ. 755 онд Тан улс тариаланчдын бослогийг дарахын тулд Уйгуруудыг урьж авчирч байжээ. 766 оноос хойш 12 жилийн турш Тан улс Уйгурт алба гувчуур өгөх болжээ.

• Уйгурууд нь өмнөх нүүдэлчдээсээ илүү их соёлыг хөгжүүлж согд-түрэгийн бичгийг сайжруулж өөрийн бичиг үсэгтэй болсон бөгөөд үүнийг хожмын нүүдэлчид өвлөн хэрэглэх болжээ.

• Уйгурын хаант улс 840 онд Енисейн хиргисүүдэд цохигдон бутарч, тэдний зарим нь Дорнод Туркестанд очиж, шинэ улс байгуулсан ажээ.

Хятан гүрэн

• Анхны хаан Амбагаян 904-927 оны хооронд суусан • Нийт 19 хаан ор суусан • Кидан үндэстэн нь Лууха голын баруун талаар, Шар

мөрний умард саваар нутаглаж байсан бөгөөд Сяньби нарын тасархай гэгддэг Монгол лугаа нэгэн удамтай үндэстэн гэгддэг бөгөөд тэдний ихэнх нь Дорнод Ху нарын удам байжээ. Өнөөгийн Монгол нутагт төвлөн сууж байгаагүй ч 923 оноос Алтайгаас зүүн тийш Хэрлэн голын хойт бие хүртэл нутгаа тэлж соёл, түүхийн олон зүйл дурсгал Монгол нутагт үлдээжээ.

• Хятан нар буюу Кидан үндэстэн уг удмын хувьд Дунху аймгийн Сяньби нараас гаралтай учир удам гарвалын хувьд өвөг Монголчууд гэж үздэг.. Хятан нар MЭ IV зууны үеэс түүхэнд тэмдэглэгдэх болжээ.

• Хятан гүрэнг 1125 онд Зүрчид аймаг мөхөөсөн байна.

Хятан гүрний олдворууд