Esperanto sen mitoj - Retbutiko · 2019-08-16 · esperanto. Sed se ni jam tuj postulas la lernadon de esperanto, tiam la konversacia aŭ prelega etoso veneniĝas kaj la interesato

Esperantosenmitoj

Esperantosenmitoj

ZikoMarcusSikosek

Duaprilaboritaeldono

Esperantosenmitoj

EldonodeFlandraEsperanto-Ligo

Tiuĉie-libroestasnurpartodelaveraverkokajrajtasestiliberekopiata.

SkizoelmiapropagandistavivoKontribuodeE.WendealLaOndodeEsperanto,Rusio,ellajaro1913:

Dumlalastasomeromineatenditetrafisentutefremdanvilaĝon,kiemidevispasigikelkedatagoj.Porneperdilatempon,midecidistujekpropagandiniankaranlingvon.Nature,miunuedirektiĝisals-ropoŝtestro,kielpersonoordinareĝuantalibertempon,ĉarlavilaĝanojneestaskorespondemaj:laplimultojasciasnekskribi,neklegi.Nu,ĉarlapoŝtestroestispolo,mipoleklarigisallilateorianperfektecondeEsperanto.

–Tak,tak,–lidiris,–bone,sedĉuEsperantoestasdisvastigita?ĉuEsperantoestaspraktikeutiligeblanun?Jenlademandoplejgrava!

Tiammikomencislitanion:

–U.E.A.estas(k.t.p.)...ĝinunhavasproksimume19.250membrojn,interalie1.250enSaharo.NurlaNordaPolusoankoraŭnehavasregionandelegitondeU.E.A...LaĵusokazintaKrakovaKongresokunvenigis5.271personojn...Nihavas499gazetojn,neenkalkulantela7ĉiutagajnkajĝeneralene-esperantistajngazetojn...Nombrodel'Esperanto-librojatingisjamla14-anmilon...Niariĉaliteraturooriginalaposedasjam179romanojn,k.t.p.,k.t.p.,k.t.p.

Lapoŝtestrograndmirerigardisminkajfinepetis,kemidirumiannomon.Kompreneble,minesekretigis,kemiestaslaeminentakajfamekonataenEsperantujoaŭtoroWende,kajnurtiamlakanajlo,vipureridante,sciigisalmi,enperfektaEsperanto,keliestasesperantistode10jaroj,keliaŭdisnurpri8.000U.E.A.-anoj,kelipartoprenismemlaKrakovankongreson,keninehavaseĉunutagangazeton,keliabonasmem12gazetojnkajtamenneniamlegisprilaeminentakajfamekonataWende...k.t.p.

Kaj...miforirisdetiufripono,malbenantelaulojn,kiujesperantistiĝasmemkajnevolasatendi,keniesperantistiguilin.

SinjoroRedaktoro,havulaafableconnesenditiunĉiNo.1de„LaOndode

Esperanto“envilaĝonNeekzistovka,als-ropoŝtestroAbocoĉovski.1

I.InformadosenmitojEnlajaro1995realiĝislaesperantaversiodeMuzzyinGondoland,sukcesalingvokursodelabritatelevidoBBC.LaskatoloMazienGondolandoenhavasduvidbendojn,akompananlibronkunkasedokajvarbfoliojnenlaanglakajlagermana.Laŭlafuŝgermanatekstoesperantoestas

lingvo,kiuuzasnur16gramatikajnregulojnkajlaneriproĉeblanlogikon.[...]Lasimbolodelalingvoestas5-brakaverdastelo,kiureprezentaskvinkontinentojnkunkomunalingvo.Laverdakoloro–lakolorodelaespero–montraslaesperon,kelaceloiamestosrealigita,porkelaeternaproblemodelahomarokunlalingvakompreniĝo,kiellaBabel-turoenlaBibliobonereprezentasĝin,fineestusolvita.Lateamo,kiupreparislaesperanto-version,estascertakeĉiujŝatoslagrandankoronde

Mazikajkeankaŭpertioesperantoiĝoslalingvodelaestonteco.“2

Jentipaekzemplodepropagando,kiukunkulpasprilaoftenegativapublikabildopriesperanto.Tiabildoprilalingvokajĝiajparolantojfontasparteelĝeneralajantaŭjuĝojprinekonataĵo,sedprecipeelmalkonvenajaŭeĉfalsajinformojdonitajdeesperantistoj.IvoDurwael,iamaUEA-estraranopriinformado,paroliseĉpribildofuŝita.

3Sedkionesperantistopovasrespondipor

pravigisianesperanto-uzadon?Kiondiriporallogihomojneklerniesperantonporevitibiologianfinondelakomunumo,neaspektantealsiajamikojkielprimokindastrangulo?

Kiammikomencispublik-agadiporGermanaEsperanto-Junularo,tiammitujrenkontislaproblemonkeĉi-koncerneneekzististaŭgajaŭnormajtekstojkielbazoporniaagado.Niuzaskielfontojnoftepli-malplinurtiujninformilojn,perkiujnimemvarbiĝis.LagermanaverkistoErichKästneresprimisentiusencokeniajlernejajlibrojestasverkitajlaŭplimalnovajlernolibroj,kiujestasverkitajlaŭplimalnovajlernolibroj,kiujestasverkitajlaŭ...k.t.p.Lapolaesperanto-pioniroKabe,kiuforlasislamovadonen1910,dirisen1931prilaesperantistoj:„Ilirestaslasamaj,kvazaŭmiforlasushieraŭEsperanton,nenioŝanĝiĝis,iliparoladasĉiamlasamon“.

4Tielmalnovajkajrifuzindajkonceptoj

(ekz.logikecodeesperanto,dualingvoporĉiu)reproduktiĝasenlaesperantajmediojkajestastransdonatajalĉiamnovajgeneraciojdeesperantistojkajsekveankaŭalinteresatoj.

Tiuĉilibroestaslarezultodemiaesplorado,kiunmikomencisenaprilo1994porkreilistondefaktoj,proponantediskutikajfinekonsentipriili.DumlaverkadodeProponaroporlaEsperanto-informadomikompreniskelatemoestasmultepliampleksa,komplikakajpostulema.JenEsperantosenmitojprezentaslarezultojndemiaokupiĝo.Ĝiordigulaterenon,kontribuualladiskutokajhelpualaktivulomemcerbumikielplejtaŭgeprezentiesperantonalsiapubliko.

1.Lafakoinformado„Nu,kielbrazilajesperantistojlaboraspordisvastigiEsperanton?–Ilisemaskajsemaskonstante.–Ĉuiliplugas?–Ne!Ilisemaskajsemaskonstante.–Certeilisterkas,ĉune?–Ne!Ilisemaskajsemaskonstante.–Ilialmenaŭakvumas,misupozas.–Ne!Ilisemaskajsemaskajsemaskajsemaskajsemaskaj...“

5

Ĉuniakomunumobezonasorganizitaninformadon?Laŭdiversajenketojnurĉ.laduonodelaesperantistojestasvarbitaperedepersonajkonatoj.Internaciastudoel1927sciigiske49procentojellademanditojekinteresiĝispriesperantoproamiko,parenco,kunlaborantoaŭinstruisto.Laŭĉeĥoslovakiastudoel1980/81plimultoellaplimalnovajesperantistojestisvarbitajdeamikojkajkonatoj,plimultoellaplinovajperedeskribajaŭamas-komunikiloj.Ŝajnevirojpreferaspresitajninformojn,dumvirinojesperantistiĝaspliofteprolainfluodehomojpersonekonataj.

6Ankaŭmiajproprajamatorecajenketojsupozigaske

nurĉ.duonoestasvarbitadeamikoj,konatoj,parencoj.Senlaorganizitainformadomankasminimumelaaliaduonodelaesperanto-komunumo.Plieinformadohavaslataskon,kromvarbinovajnparolantojn,ankaŭaktivigikajkunligilajamajnenkomunakampanjo.

InformadoestasenlavortojdeMarkFettes„fakokiunonidevaslerni,kajprikiuiujhomojestasplitalentajolaliaj.Niajplejsukcesajinformistoj–kielniajinstruistoj–meritasrekonon,subtenonkajtrejnadon“.

7Kajeĉtiuj

samlingvanoj,kiujnekunlaboraseninformado,bezonasfojebazajnsciojnkielprezentiesperantonalneesperantistoj:seesperanto-parolantonekaŝassianhobion,liiamestosdemandata.Ĉiuparolantopovasvole-nevolefariĝiinformanto.

LaŭGianCarloFighierala„rezistojkontraŭEsperantoelirasĉefeelmankodeinformojĉelaĝeneralapublikopriĝi“.

8AnkoraŭplirekteS.N.Podkaminer

juĝis:„LakaŭzodekontraŭstaroalEsperantoestasnescio,ignoradokajantaŭjuĝoj.“

9Tiakritikoatakasprecipelamalmultecondeinformadajaktivecoj.

Postlafacilakonstatokelapublikonetransprenaslatipeesperantistajnideojn,sekvaskutimeplendojprilamalbonamondo.Ekzistaskritikoankaŭpri

informadolaŭenhavajvidpunktoj.VictorSadlerskribisjamantaŭjardekojpravekeneutilasduobligilaeldonkvantondene-konvinkainformfolio,ĉar„laduoblodenulotamenrestasnulo“.Laŭliinformantoj„oftesimilasalsurdajoratoroj,kiujdaŭreripetaslasamajnargumentojnenlasamaformo“kajsciasnenionprilareagojdelakritiko.„Sedĝustetiujkritikoj,tiujreagojdelapublikoestaslaŝlosilopordaŭraplibonigodelainformado“.

10

Sedlafinanpaŝon,kritikilafonanidearon,niajdiskutantojoftetimas.Tiuidearo,kiunmiposteentiuĉilibronomosTradiciaEsperanto-Ideologio,estastaksatakielĝustasedmalbonevendata.Tiallaredaktantodelandaesperanto-gazetoankoraŭparolaspri„laregulecokajlogikodelaesperanto-gramatiko“kajmalaprobasnurtrooftanemfazon.

11Certe,multajkonsilantojpriinformado

avertaskeoni„netroigu“,sedkioestasankoraŭverokajkiojamtroigo?Supozebleilikomprenassub„troigo“nurlavereevidentajnmensogojn.Protioinformadooftenurtransdonaslamalnovajnmitojn,eventualeennovapakaĵo.

Senprofundarekonsideradopriinformado-enhavolapublikabildopriesperantorestosfuŝita.Sejamtio,kiononisciigas,netaŭgas,tiamĉiuceteralabororiskasestivana.Ekzemple,niasinprezentoestunurinformokajsendevigapropono,nidonualnesciantojlanecesajninformojnporpovimemkonstruisianopinionpriesperanto.Sedsenijamtujpostulaslalernadondeesperanto,tiamlakonversaciaaŭprelegaetosoveneniĝaskajlainteresatopreskaŭestasdevigatainventiargumentojnkontraŭesperantopordefendisinselinevolaslerni.

12Ĉu

vereiueklernasesperanton,tionnipovasnurkuninflui.Ebleelcentojnurkelkajhomojtiominteresiĝas.Niaceloekzempleĉeinformado-standoneestuanigiĉiujninteresatojn,sedfarilaŭeblemultajnpozitivajnkontaktojn.Kromeestasgravataskoebligiestontankontaktonkunesperanto-asocio;disponigialinteresatoj,kiujvolaspliinformiĝiaŭlerniesperanton,listojnprikursoj,taŭgajlernolibroj,renkontiĝoj.Cetereonifariĝasanodekomunumonurkuniomdasciojpriĝiajkulturokajhistorio–dumhaveblasmultajlernolibrojporkomencantoj,ankoraŭmaloftasbonajgvidilojporprogresantojkajperfektiĝemuloj;malmultasankaŭinformfontojporĵurnalistojaŭporstudentojkiujvolasverkitezonpriesperanto.

Laenhavodeniainformadofinedevasatingilaklientojn,dolaĝeneralanpublikonresp.elektitajncelgrupojn:jengravassciikielverkitaŭgangazetarankomunikon,kielorganizistandon,kielaranĝiprelegon,konsiderojpricelgrupoj,kontaktojkunĵurnalistoj.Tiononinomaspublikaagadoresp.varbado,kiamla

proponitaobjektoestasiomplikonkreta:varbadoporkurso,lernolibrok.s.Ekzistasmultajnacilingvajlibrojpritiufako,tamenonisentasfojelamankondekonsilarojporlaspecifajkondiĉojdeesperanto-asocioj:malgrandaslaasocioj,homfortojmalmultaskajloĝasdise,etascelgrupoj,malhelpasinternacieco,k.t.p.

LaaŭtorokunRobertvondemBorneenlastandode"EsperantoNederland"en2001.

2.Problemojdeesperanto-informado

a)Eksterajmalfacilaĵoj

Kiujaminformadis,tiucertejamrenkontiskritikonkajskeptikonpriesperanto.Verkantojpriinformado-enhavokutimeokupiĝasnurprinegativajreagoj,ĉupravajĉumalpravaj,kajcelasdisponigiapologiojnkujdefendaslakaranlingvon.TiujverkojkuntitolojkielEsperantosenantaŭjuĝoj,MitojkajfaktojpriEsperantokajKielamitoj?Kielarealecoj?atakaspli-malplinurneesperantistojn.

13Uzantemalnovanretorikantrukon,ilicitasnurlamalfortajn

kajfacilerebateblajnkritikojn„kontraŭesperanto“,tielkelakritikojĝeneraleaspektasmalfortajkajridindaj.Lalegantopovasricevilamalĝustanimpresonkelataskodeinformadantoestasĉefe„batimalamikojn“,kajeĉketiutaskoestasfacila–ĉarlamalamikojjaestastiomstultaj.

Tamenekzistasseriozajfaktorojekstermovadaj,kiujpovasĝeniesperanto-informadon:

Tabuojprilingvoj.Regifremdajnlingvojnkajspecifanvariantondelagepatra,tiononipostulasdeinteligentakajklerahomo,dumoftasmokojpripersonojkiujhavasproblemonatingition.Tiallingvojofteligiĝasaltabuoj,kajinteresatofacilepovassentisinhumiligita,kiamesperanto-parolantomaldelikatealparolaslatemon,ekzemplemokanteprilafremdlingvajscipovojdelainteresato.

Stereotipojkunmalfavoraefiko.Laĝeneralapublikojamhavasbildojnprilingvoj.Lafrancaestasligatakunlafranclingvajlandoj,precipeFrancio,francajkulturokajhistorio,sedankaŭkunmodo,kuir-artokajdiplomatio.Multajeŭropanojpensasrilateallaĉinapritutenekompreneblastrangaĵoskribitaenfremdajideogramoj.

14Homojkutimehavasankaŭcertanbildonprilingvoj

ĝenerale,laŭkiunormalalingvoestasparolatadepopolo,kiuloĝasenunulandok.t.p.,kajtiuĝeneralabildoprilingvojoftenekongruaskuniliabildopriesperanto.Protiajstereotipojpovasefikieĉnegativeseoniprezentasnurlaeksterordinarecondeesperanto,sedneankaŭĝianaliflankanlingvannormalecon.

Obstinokajignoremo.Seriozajhomojĝeneraleakceptasfaktojnpriesperanto.Tamen,komprenebleekzistasankaŭtiujkiujnepretaskonatiĝikunfaktojseduzasfantaziaĵojnporsubtenisiajnideojn.EnpopularsciencecalibrolabrazilanoPabloRónaiplendaskemultajesperantajvortojprostrukturajkialojaspektastrosimile,ekzemplepolitico(laŭli„politiko“)kajpolitica(„politikisto“).

15

b)Internajmalfacilaĵoj

Tiujekstermovadajkialojnepovastuteklariginianmalbonanbildonĉelapubliko.Ankaŭesperantistajpekojkontribuasalĝikajmalhelpasalinformado:

Sektecaaspekto.Laesperanto-komunumoneestassekto,sedlakondutokajidearodesufiĉemultajesperantistojhavassektajntrajtojnresp.aspektasaleksterulojoftesektecaj.AltioapartenaslaZamenhof-kulto,altrudemokajmaltoleremoprialiajopiniojrilateallamondokajĝiajlingvoj.Interesatojfacilekredaskelalingvodetiujstrangulojestasmemstranga.

16

Lingvistikajeraroj.Ankaŭesperantistojpovaserariprilingvoj.Kvankamlacelgrupodeesperanto-informadonormaleneestaslingvistoj,multajinteresatojtamenestas„lingvemuloj“kunspecialainteresiĝoprilingvoj.Tialesperanto-informadoestulingvoscienceĝusta.

Troaesperopriproblemsolvado.Fojeesperanto-parolantojsupertaksaslasocianrolondelingvojkajsekveankaŭlarolondeesperanto.Ilifaraselesperantolasolvondeĉiuj,aŭalmenaŭpluraj,problemojdelamondo,ĉarselapopolojresp.lagvidantojpovuskomunikisenpere,tiam–laŭili–nepluokazusmiskomprenoj.Oftetemaspripacistoj,kiujkredaskelaplejgrandakaŭzodeinternaciajkonfliktojestassimplajmiskomprenoj,kajneeblelamalbonvolemodefiulojaŭbatalojpriideologiojkajmateriaĵoj.KuntuteseriozaintencolarevuoLaPraktikoen1938prezentisfotondeChamberlainkajHitlerdumlakonferencodeBadGodesberg,kajonisubtitolisketiufoto–ĉarĝimontrisankaŭinterpretiston–„serviskieltreefikapropagandiloporEsperanto“dumekspozicioenHago.PosteLaPraktikoliveriskarikaturon,enkiupontokunlanomoesperantokunligaslabritanĉefministronkunlanacisocialismadiktatoro.17Endiskutoel2001/2002nederlandaesperantistinoesprimislatezonkesela

tutamondoparolosunulingvontiamlabonfartoenormeprogresos.18(Vd.

ankaŭlaĉapitronSimboloj)

Utopiismo.EkzistasinformantojkiujnesufiĉeklaredistingasinterlarealaEsperantiokajiuutopio.Nemalofteonipropagandasesperantonkielsavilonporlingvajminoritatojaŭkomunikilonpor„homojlingvemalprivilegiitaj“;launuanfunkcionesperantonuntempeevidenteneplenumas,laduanapenaŭ.Ambaŭfunkciojdoapartenasnealestanteco,sednuraleblaestonteco.Povasestikelainteresatometasĉionrilatealesperantoenlautopianujon,nekomprenanteketiulingvoestastamenjamaplikata.Kajĝenerale,multajesperantistojligaslalingvonalcertajideojaŭpostuloj(„internaideo“,„dualingvoporĉiu“).Precipeeninformado,sedankaŭenmovadajdiskutoj,necesasĉiamevitikonfuzoninterlalingvoesperantokajtiujideojligatajalesperanto.Multajinteresatojjapovaskonvinkiĝikeesperantoestasfunkciantakajpraktikeuzatalingvo,sednekeĉiuhomodevaslerniĝin.ApartaproblemoestassereligiajgrupojuzasesperantonensiapropagandoentiamanierokelainteresatokredaskenialingvoapartenasallakosmologiodeMartinus,allaspirit-sanigodeBrunoGröningaŭalbahaismo.

Mankodeesperanto-konoj.Oniĉiamdenovetrovaskazonkehomokuntremalbonajscipovojdeesperantovarbas.IvoLapennakritikistiontiel:seiualvokaslerniesperanton,sedmemneaŭnurmalmulteregasĝin,tiam„liaŭŝipovasestitrehonestaenlaprivatavivo,sedtamenaltiapersonomankaslaoratorahonesteco.“

19Trenormalasceterekeĵurnalistojpetasdiriionen

esperantoaŭtraduki.Laintencoestasnenurricevisonanimpreson,sedankaŭekzamenilalingvokonojndelainformadantoaŭeĉlataŭgecondeesperanto(ĉ)ionesprimi.

20Homoj,kiujtremalboneparolaslalingvonsedkiujvolashelpi,

certetrovosankaŭaliajninteresajntaskojneksterinformado.

Katenitaenrutino.Kiamoniaktivadaslongantemponprilasamaafero,tiamoniriskasfariĝiviktimoderutino.Enmarto2002mitrejnisdanojnpriinformadokajdividisilinenĵurnalistojnkajesperantistojnporsimulludajintervjuoj.Enlafinadiskutomultajĵurnalistojmenciissiajnproblemojnludialianollakutimanrolon,nomepensikajdemandikielĵurnalisto,kiujanekonasesperantonkajvolasverkijustansedankaŭkritikanartikolon.Rilatealkelkajpartoprenantojonicerterajtissupozimankonjeempatio.Aliflanke,midemandisesperantistonĉuestisallifacileaŭmalfacilereagienlaintervjuo.„Jes,esperantoestasfacilalingvo“,lirespondis,ankaŭpostduredemandojkajrevortumadomiaflanke.Kvankamtemispriinteligentakajmaturasinjoro,liaŭdintelaradikonfacil-tuteaŭtomatelaŭtigistiunpropagandanfrazon.

Eblasprezentitiunzorgindaĵonpliĝenerale.Normale,unuproblemodepublikaagadokajmerkatadojenastiel:lainformadantoestaslasolakunlaborantodekompanioaŭasociokiurigardaslaproduktonellavidpunktodelakliento.Tialliŝajnasestistrangaallaaliajkunlaborantoj,ekz.teknikistoj,administrantojaŭfinanculoj.Tamenlainformadantodevastenilakontaktonkuntiujaliajkunlaborantoj,ĉarlibezonasilianhelpon.SedenEsperantiotiuproblemoapenaŭekzistas,ĉaroftelainformadantojĝustenerigardaslaproduktonellavidpunktodelakliento.Tioestasniaproblemo.

c)Propagando,agresemo,trukaargumentado

„Tioestaslasekretodepropagando:tutepenetriperlaideojdepropagandotiun,kiunlapropagandovolaskapti,senkelieĉrimarkas,keonipenetraslin.“

(JosephGoebbels,1933)

Multajaktivulojpriinformadoankoraŭnomassianlaboronpropagando,21

malgraŭlaenormamalbonfamiĝodetiuesprimoenla20ajarcento,almenaŭenmultajeŭropajkulturoj.Labazasignifodelalatinapropagareestasdisvastigi,plimultigi,kajpropagandamemvenasellakatolikaeklezio,ellatitolodelapapaasocioCongregatiodepropagandafide,fonditaenRomoen1622pordisvastigilakatolikankredon.Ekdela19ajarcentolaesprimoestisuzataenvarbadoprecipeporpolitikajdoktrinoj.

22Prolanacisocialismoĝifariĝis,en

multajeŭropidajlingvoj,fivortoporpompa,trompakajperfidamisinformado.

Enesperanto-vortaropropagandoaperisunuafojejamen1889.23Ekzistasplurajavertojkontraŭĝidepost1945,elkiujlaplejgravasupozebleestastiudeIvoLapennaenlaPrinciparodeFrostavallen(1956).

24Tamenoniankoraŭofte

aŭdaslavorton,eĉekzistadasPropagandaKontodeUEA.Eblasvidientiosignondecertatradiciismo.

Interesatojspertaslaesperanto-informadonfojekiel„propagandon“,ĉaresperantistojpovasestisufiĉeagresemajprezentantelalingvonaŭ„defendante“ĝinkontraŭ„atencoj“.KiamlagermanaverkistoMartinWalserentutlandagazetoen2001polemikiskontraŭlaeŭro,linomisĝinmalmono,kielesperanto

estaslaŭlimallingvo.RudolfFischer,laredaktantodelalandaesperanto-organo,reagisaltionacilingvepertreakrajkajfortajvortojkajpostulisdelaverkistohontoplenanpardonpetonĉelaesperantistaro.SedplejverŝajneWalseruzisesperantonkielsimplanmetaforonporartefaritaĵo,sciantenemultonpriĝi.LagrandanekscitiĝondeFischerneesperantistojpovasnurmalfacilekompreni.Estuspliadekvatekajpubliketaŭgeseoniafableatentiguspritiubedaŭrindametaforauzokajklarigilaverankomparebleconinterlaeŭrokajesperanto.Malgrandalingvokomunumopovasperagresemoeblefortigini-sentoninterlaanoj,sedapenaŭpozitiveaspektiallapubliko.Kajmultajhomojneŝatasokupiĝiprikonflikto-plenaj,disputatajtemoj.Iliestasplibonealparoleblajperpozitivakajnenegativamesaĝo.TialnecesasporniajinformantojlaŝajnebanalakonsilodeMarcvanOostendorp:„Disradiuoptimismonkajĝojon!“

25

Ĝenerale,kiamoniobservasesperantistojnenkontaktokuninteresatoj,onipovashavilaimpresonkekelkajnealstrebasgajnilasimpationdeinteresato,sed„venki“endiskuto.Portioili–ĉukonscieaŭsubkonscie–utiligasargumentajntrukojn,ekzemple:

Pridubisaĝonkajkapablojn.„Ĉuvitiomboneregaslaanglan,kevifacilanimepovasakceptilanunanlingvanordon?“Laesperantistopridubascertankapablecondelainteresato,supozigantekelaangladelainteresatomalbonas.Sekvelainteresatonaivaskajagaskontraŭsiaproprabono,selinesubtenasesperanton.

Pridubimoralecon.„Ĉuvinevolasjusteconeninternaciakomunikado?“Laesperantistokomprenigaskelainteresatosubtenusmaljustecon,selihavusalianopinion.

Malfavorekompari.„LahistoriokonasmultajnmalbonajnhomojnkielHitlerkajStalin,kiujestiskontraŭesperanto“,kajselainteresatoestas„kontraŭesperanto“aŭnesubtenaslapostulojndelaesperantistoj,tiamlapropagandistohavaslarajtonnomilainteresatonmalbonahomo–similaalHitlerkajStalin,ĉune?

Subŝoviopinion.„Eblepedantulotrovasionnetuteperfektanenlaesperanto-gramatiko,sedĉuvikonasiunajnlingvonkiuestasperfekta?“Kompreneblelainteresatonevolasestipedantulo,kajperfektanlingvonankaŭlinekonas.Sedlijaneniamasertis,kelafranca,angla,ĉina,rusak.t.p.estasperfektaj.

Pertiaargumentadoesperantistosentassinfortakajnevenkeblaenkonversacio,sedlainteresatoiamperdoslanervojnkajforiros.Enlirestoslamalagrablasentokeonimanipulislinkajneakceptislinkielklerankajmaturanpartneronenkonversacio.Selaceloestasvarbinovajnesperantistojnaŭsimplekreisimpationporesperanto,tiamtiainformadoenlaplejmultajkazojnesukcesas.

DiskutokunregionaministrinoKuppeprifamiliokajjunularo,IJK1996.

3.Ĝustecoeninformado„Onipovasmensogiunufoje.Aŭdu-aŭtrifoje.Sedneĉiam.Paroligulamurdinton,kajviaŭdosdeliĉion,kionvivolasscii.“

(laŭlafikciadetektivoHerculePoirot)

Tiuĉiĉapitroaperasnurenlaplenaversiodelalibro.Ĝiestasalirebladewww.retbutiko.be

4.ResumodeinformadosenmitojTiuĉiĉapitroaperasnurenlaplenaversiodelalibro.Ĝiestasalireblade

www.retbutiko.be

II.Komunumosenmitoj

1.BazajkonsiderojkajkarakterizaĵojTiuĉiĉapitroaperasnurenlaplenaversiodelalibro.Ĝiestasalireblade

www.retbutiko.be

2.IdeologiakajlingvakomunumojTiuĉiĉapitroaperasnurenlaplenaversiodelalibro.Ĝiestasalireblade

www.retbutiko.be

a)Sektismokajsektajtrajtoj


b)Esperantiokielmaldekstramovado


c)Esperantiokielpseŭdaetno


ĉ)Personkultoprifruajpioniroj


3.Esperantistoj

a)Nombro

„Ĉiujmilionojkonsistaselmilonoj.“

(Zamenhofaproverbo.)


b)Lanombroeninformado


c)Disvastiĝo–eŭropeco

„Laesperanto-lingvoestasnuntempedisvastigitaenlatutamondo.KromenAfrikoenkelkajregnojdenegroj[...]."

(LaaŭstrianoHannsSappl,ĉ.1922)90


ĉ)Denaskulojkajinfanoj

„Neekzistasproblemainfano,nurproblemajgepatroj.“

(AlexanderSutherlandNeill)


d)Stranguloj


4.Asocioj„Solalahomonepovasboneekzisti,tialliŝatasaliĝialkomunumo,ĉarlitrovastie,senekvieton,almenaŭtrankviligonkajsekurecon.“

(JohannWolfgangGoethe)


a)Tabeloprihistorio

„Juplijunaspopolo,despliĝipenashavihistorion.“

(FriedrichSiebel)


b)LaNurenbergaKlubokajlafruahistorio


c)UniversalaEsperanto-Asocio

„1.KajestisunuviroenlalandosvisakajlianomoestisHodler.2.KajlaSinjoroinspirislin,dirante:arigulaverdulojnelĉiujflankojdelamondokajmifarosvinfortakajuniversalaligo.[...]9.KielfirmaRokorestistiutemploĝislanunajtagojkajĝislafinodeĉiujgeneracioj.“

(EllaVerdaBibliodeIzraelLejzerowicz146)


ĉ)SennaciecaAsocioTutmonda


d)LalokagrupodeGladbeck


5.Simboloj„LastelorestosenEsperantujosamekiellakrucodelakristanojkajlaheksagramodelajudoj.Provuanstataŭigiilinperpilkojkajovoj!“

(BernardGolden170)


6.Esperantokajpolitikaekstremismo„Liberecohavasmultajnmalfacilaĵojn,kajdemokrationeestasperfekta.Sednineniamdeviskonstruimuronporteniniajnhomojn,pormalebligialiliforlasinin.“

(JohnF.Kennedy,okcidentaBerlino,1963)


a)Marksistojpriesperanto


b)La„verdabolŝevismo“deIvoLapenna

KelkajfundamentajtezojdeIvoLapenna


7.ResumodekomunumosenmitojTiuĉiĉapitroaperasnurenlaplenaversiodelalibro.Ĝiestasalireblade

www.retbutiko.be

III.Strategiojsenmitoj

1.TradiciaEsperanto-Ideologio


a)Nepra„finavenko“


b)Imagitajkajverajpersekutoj

„Esperanto,ĉuankoraŭnuntempedanĝera?Ellaeldirojdemultajpolitikistojdeĉiujpartiojonipovaskonkludition.“

(MunkenaEsperanto-Grupo,en2001germanlingvesurlahejmpaĝo,prezentantelalibrondeLins)


c)Lernejoj


2.Dokumentojdelamovado

a)PrinciparodeFrostavallen(1956)

BazajprincipojdeinformadopriEsperanto

ICelo


b)DeklaraciodeTyresö(1969)

Plivastigiladimensiondelaindividuo


c)ManifestodePrago(1996)

ManifestodePragodelamovadoporlainternacialingvoEsperanto


ĉ)GvidliniojporinformadopriEsperanto(2000)

GvidliniojporinformadopriEsperanto

Celoj

Konsciigilapublikonprilaproblemojenlanunainternacialingvaordo


3.KritikojprilaTradiciaEsperanto-Ideologio


b)Laraŭmakromvojokajla„Civito“

ManifestodeRaŭmo

1.Krizodeidenteco


c)Pliajkritikojkajalternativajideoj

SedkritikoprilaTradiciaEsperanto-Ideologioestasplimalnovaollaraŭmajaro1980,kajankaŭposteneĉesis:

LaaŭstrainĝenierokajesperantologoEugenWüsterskribisjamen1931keeĉposteventualafinavenkodaŭrusplurajngeneraciojnĝis„ĉiujsciencajlaboraĵojpublikiĝusenĝi.“

267En1968lialdoniskelaenkondukodeesperantoenla

lernejojn,lakernodelafinavenko,„neestasatendeblapostlaspertojelĉ.75jaroj.Kelkajseriozajprovojtiurilatajfiaskis.“

268

LanederlandanoWillemMandersensiadisertaciode1947nomislaŝanconpriĝeneralaenkonduko„tremalcerta“.

269Priskribanteen1950lataskojnde

esperantologio,liemfaziskeestasnesciencesimplekredikeesperantoestaskontentigasolvodelaplanlingvaproblemo,

270kajke

„[...]milaŭebleevitiskonsiderilafaktojntraesperantistavitro.Alŝovinismajsamideanojtioebleneplaĉos,sedneporilimiverkis.Mialibroestasdestinitaportiujesperantistoj,kiuj[...]estassufiĉelarĝmensajporneindigneskandaliĝi,kiamlaenhavo

nekongruaskunlakonatajpropagandajreklamoj.“271

DavidK.JordanelUsono,recenzantelalibronBonaŝancodeWernerBormann,fortekritikislatradiciajnideojnkajdubisprilabonajŝancoj,nomantelalibron„specodeapologiodelaesperanto-ideologio“.

272PorilustrikielTEI

povaskabeigi,JordancitiselleterodeanonimaIan:

„Minneĝenaslafaktokelaŝancojportutmondaakceptiĝodeesperantoestaspraktikenulaj,sedlafaktokelaesperantistojmalakceptasagnoskitionkajanstataŭetrumpetassiajnfrapfrazojn[...].Iliaazenacertecokeiliĉiujsubtenas(eĉseilineparolas)lalingvondelaestontecomalplaĉasalmikajembarasigasmin....Niestasetadiseloĝantapopolokunlaarogodearmeokonkerantalamondon.Miamaslalingvonkajmultajn

esperantistojn...,sedpormiasanominepovasrestimulteplilongeenlamovado.“273

HelmutWelgeropiniiske„niĉiuj“pensadasprilafinavenkokajkeesperojpriĝiestas„bonebazitajkajraciaj“.Tamenliemfaziskeninesciaskiamaŭeĉnurĉula„finavenko“okazos.Tial„psikologiaekkonodevigasninsupozikeniĉiujdevashavipliproksimajnmotivojnporokupiĝipriEsperanto.“

274

NikolaRaŝiĉ,konstatinteperenketoel1985kepreskaŭduonodelademanditoj„eĉnetrovaslafinanvenkonnecesa“,defendistiungrupon.Ĝineestasneprerenegata,memsufiĉismakajmemizolisma,kajnenepreforlasasla„altajnidealojn“favorealharmoniokajetoso:„ĈuscieĉusubkonscieilieblesentaskemalpravisZamenhofkredantekelatutamondofariĝosunufamilionurprolauzodelakomunalingvo.“

275

Lagermanainformado-aktivuloLouisFerdinandvonWunsch-Rolshovenskribisen1993keesperantodumlavenontajdekaŭdudekjarojverŝajnenefarosesencajnprogresojnsurlavojoaloficialaagnoskiĝo.Almenaŭne,selaesperanto-asociojnomassincivitanajiniciatoj,kiujvolassolvilalingvanproblemon.Tiamilirestosenkonkurencoalgrupojporekologiismo,pacoaŭhomajrajtoj.Kajlaesperanto-asociojalfrontaslafaktonkelaplejmultajhomojtaksastiujnproblemojnpligravajolla„lingvo-problemo“;tielpensascetereankaŭli.Propagandidumjardekojcelonkiunealproksimiĝasestasnetrekuraĝige.SeWunsch-Rolshovenrigardasĉionĉitielnegativa,kialliaktivasporesperanto?Porliesperantoestasrealaĵodehodiaŭ.Enrenkontiĝojlispertis,kionesperantokapablasnuntempe:pliproksimigihomojndediversajgepatrajlingvoj.Plimultojenlasociojnenecesasporlapligrandigodelakomunumodeesperanto-parolantoj,ĉartemaspriladisvastigoenebletremalgrandacelgrupo.276a

LouisFerdinandvonWunsch-Rolshoven

AleksanderKorĵenkovpostuliske„porpreventifrustracion,onievitublagonkajdemonstrularealajnvalorojnkajaplikeblojndeEsperanto“kajesperiskerezultemalplidahomojaliĝos,sedkeeliliplidarestos.Lernintocerteforiras,selisentassintrompita,ĉaronipromesisallimalmultekostevojaĝi,sedpostlakursolikotizu,abonukajpropagandu,dumlernintondelaanglaonineniamtaskigaspropagandiaŭ„laboriporlamovado“,

277atentigisKorĵenkov.Ĉu

seriozainformadokajlarealaesperanto-mondofinepovosvereteniplida

homoj,neestascerte.Ebleĝustelamitojkajlasektajecojtenaslahomojnĉeesperanto,ĉarlaesperantistopovassentisinhonorindabatalantoporlabono,persekutatadenekomprenantakajmalicaplimulto.Sedcerteseriozainformadokajlarezignoprinerealismajpostulojforprenospsikanpremondelaesperantistojkajhelposalplipozitivabildopriesperanto.Albildopriinteresa,ĉarmahobio,anstataŭprikompatindadonkiĥotaĵo.

LaTradiciaEsperanto-Ideologiodoplurmanieredamaĝiskajdamaĝasallapublikabildodeesperanto:

–Laprezentodeĝenerala„mondalingvo-problemo“kunsimplaesperantasolvoŝajnigaskeesperanto-parolantojestaskontraŭaliajlingvojaŭcelaseĉilianforigon.KalleKniivilä,estanteUEA-estraranopriinformado,avertisen2001keninekondutukiellaperfortemajmanifestaciantojokazedelamondaekonomiaforumoenlasvedaGöteborgtiujare,„kiujdezirisunuedetruilatutanekzistantanordon,kajnurposteelpensikionkonstruienĝialoko“.Laesperantistojne„desupreordonuallamondosimplismanĝeneralansolvondeĉiujmondajlingvajproblemoj,solvonalkiuniapenaŭmempovasfirmekredi.“278

–LaTEIkreastreapartajnideojnkajmistifikastemojn,kiujnonidevaspristudiscience,kajeĉmalhelpasracianrigardonprilingvistikajkajsocilingvistikajtemoj.LaanojdelaTEIaspektaskajpartekondutaskielsektoapartadelaeksteramondo.

–„Dualingvoporĉiu“:tiufrapfrazopovasestitielkomprenatakeĉiujneprelerniesperanton.Tialhomokiupovussimpatiialesperanto,eblekontraŭasĝin,ĉarlimemnehavasaŭtemponaŭokazonaŭemonlerniĝin.Tiuhomoricevasmotivoninventiargumentojnkontraŭ„esperanto“,ĉarlinevolasestidevigitalerniĝin.Kniivilämetisdemandosignonmalantaŭlafrapfrazon,priskribislaplurlingvansituacionekz.demigrantokajjuĝiske„apenaŭfariĝasklarekielroluĉiesdualingvoentiusituacio“.

279

–PorlaTEIgravasesencenurlafinavenko,tial„esperanto“estasprezentataĉefekiel„ideo“.Sekveankaŭinteresatojrigardasesperantonnekielseriozanrealaĵondehodiaŭ,sedkielutopiondepostmorgaŭoaŭneniamo.Selaveracelodeesperantoestaslaĝeneralaenkonduko,tiamesperantojamalsukcesiskajdemandendaskiallaproponantoankoraŭokupiĝaspriĝi.–ClaudePironplendiskehomoj,kiujestasdemandatajprilabulgaraaŭlaindonezia,akceptastiujn

lingvojnkielfaktojn;sedseonidemandasilinpriesperanto,tiamilikredaskeilidevusdirisianopinionpriĝi.Kvazaŭesperantoestasproponokajnefakto.

280

Jenkialo.

–Strebidumjardekojalcelo,kiuneproksimiĝas,estastreseniluziige.LaTEIkaŭzismultfojetragikandoloron:homoj,kiujjamkielinfanojlernisesperanton,maljunaĝemortisnevidintelafinanvenkon.Rilateallatroigitafacilecodeesperanto,Blankeavertiske„selavarbitojpostekonfrontiĝoskunlarealeco,ilipovosforteseniluziiĝi.Realismainformadodonasplisolidanbazonporatingikajtenihomojn.“281Tiovalidasankaŭrilateallaceloj.

4.ResumodestrategiojsenmitojEnlakomunumokonstateblasideologio,kiunminomaspropraktikajkialojTradiciaEsperanto-Ideologio“,TEI,porevitialiajn,jamdiverseuzatajnkajtialmiskompreneblajnesprimojnkielekz.finvenkismo.Laŭtiuidearoekzistasenlamondo„lingvaproblemo“kiunonisolvuperla„enkondukodeesperanto“.Esperantofariĝu„dualingvoporĉiu“.Prosia„facileco“kaj„neŭtraleco“,kajpersia„internaideo“ĝipacigoslamondon.TEIenhavasraciankernon,ĉarlingvajproblemojjaekzistas.Tamen,ensiatutoĝineestaspravigeblakajkontribuisallamalbonapublikabildoprinialingvo.Bonŝancejamantaŭjardekojtroviĝiskritikojkontraŭlaplejmultajelementojdelaideologio,kajankaŭneĉiujideologianojjesasalĉiujekstremismajfacetoj.

Lamalsamajsintenojkajtendencojenlaesperanto-komunumo„pacekunekzistaskajpruvaskeonipovaskonsiderilamovadonlaŭplurajvidpunktoj.Ilinediserigasĝin,sedkombiniĝasporkreidiversflankajnaltirpovonkajriĉecon“,laŭPierreJanton.

282Tamen,ĉiĉiohavu,almenaŭeninformado,siajn

limojn:laplejekstremajabsurdaĵojdelaTradiciaEsperanto-Ideologio(historiadeterminismo,savodelamondoperesperanto)fortekontribuisalla„fuŝitabildodeesperanto“.Krome,ankaŭtroaemfazodemalkonsentoenniakomunumopovasĝeni.Esperanto-asociodevasdecidiĉuĝivolaspostulideregistarojlatujanoficialanenkondukondeesperantoaŭĉuĝivolasfariĝiseriozapartneroenkulturakajjunularaagadoj.Lastrategiajdiskutojenlakomunumorestos,ĉarilirespegulasrealajnmalkonsentojnmalfacilevenkeblajn.

Literaturo:

Th.Bormann:Nehieraŭaŭpostmorgaŭ!,1987;

Dahmann:Esperantoenlalernejojn–iointerrevokajkoŝmaro,1989;

Durwael:KielrekreilabildondeEsperanto,1991;

Flugel:Menandtheirmotives.Psycho-AnalyticalStudies,1947

Lindstedt:Intelekta,jes–bankaaŭrota,ne,1982;

Révész:Esperantio.Sociologilingvameditaĵo,1985;

Tonkin:StrategioporUEA:niajceloj,1997;

Welger:ÜberlegungenzurArgumentationfürEsperanto,1982;

Wunsch-Rolshoven:RealitätvonheuteundnichtUtopiefürübermorgen,1993.

IV.Subtenantojsenmitoj

1.SubtenantojSubtenantojdeesperantopovasestidiversajspecojdehomojkiujhelpasalladisvastigoaŭaplikodetiuĉilingvo,kvankamilimemneestasesperantistoj:lagepatrojkiujebligasalsiainfanoirialrenkontiĝo,lafratinokiuhelpasdumaranĝogastumi,ankaŭiliestastiajsubtenantoj.Kutime,kajprecipeeninformado,onikomprenassubsubtenantofamanpersononkiudirisionpozitivanpriesperanto.

Teorioprivarbadonomastiuninformadanstrategionatesto.Homokuntaŭgajecojatestaslaindecondelaproponatavaro.„Aplikuesperanton,ĉarĝilavaspliblankaolvolapuko“,ridetaslakontentadommastrinoenlafilmilon,kajlagrizbarbaprofesorosubskribaskeeksperimentojkunbestojpruvislanedanĝerecondeesperanto.Dumladommastrinojkajlaprofesorojentelevidoestasaktoroj,esperantistojprezentasverajnparolantojnkajlingvistojn.Gravaskompreneblecertajtaŭgajecojdefamuloj,lakonateco,lafakuleco,kajlarilatoalesperanto.Porplifacilaorientiĝoonipovassurbazedetiujkonsiderojkarakterizifamajnsubtenantojnlaŭduprincipajparametroj.Unue,larilatoalesperanto.:

a)Lapersonomemparolasesperanton,kielekz.laiamasvedaparlamentaprezidentoIngemundBengtson.Lasubtenantojdeesperantoprezentasĝinkielfacilakajlerninda,seneeĉlernendalingvo,dualingvoporĉiuj.Tionpovaspostulikredindenurhomokiumemjamlernis.Onipovasimaginurkelkajnesceptojn,ekz.kemaljunulopostulasdejunulojlernilalingvon,ĉarjunulojlernasplifacile.

b)Iomprofundaokupiĝopriesperanto.Kelkajfamulojnescipovasnianlingvon,sedsciasplipriĝiolnormalajhomojkajebleiameklernis.Oftetemaspriparencojdeesperantistoj,kiellaverkistinoIsabelAllende,nepinodeesperantisto.

c)Pozitivajeldiroj.Laplejgrandagruposurlistodesubtenantojnekparolasĝinneksciassuperaveraĝemultepriesperantosednurdirisiometonpriĝi,kiononipovastaksi„pozitiva“.Fojetiutaksofaredeesperantistojestasnefidinda,ekz.kiamironioneestasbonekomprenata.Pernur-vortasubtenantoonipovasplialtigilareputaciondeesperanto,sedapenaŭvarbiporaliĝo.Tiajeldirojvenas

oftedepolitikistojkajsocieengaĝitajfamuloj,kiujĝeneraleoftelasasverkisalutvortojnporsimilajkluboj,movadojkajkongresoj.

Due,lafameco:

a)Ĝeneralafameco.

Filmsteluloj,astronaŭtoj,sciencistojaŭsportulojestasplikonatajolaliajhomoj,sedrilatealesperantonepliaŭtoritataj.Tamenlapublikaeĥopovasestigranda,kielenlakazodeMichaelJacksonkiuuzisiomdaesperantoenlaalbumoHIStory.

b)Gravaofico,pozicio,honoriĝo.Politikistojkajaliajoficialajreprezentantojhavassuperaveraĝandecidpovonkajgravanopinionenpubliko.DistingitojkiellagajnintojdelaNobelpremioestasrekonatajkielĝeneralesaĝaj.AlesperantoplejrilataslaNobelpremiopripaco,kiuen1911estisaljuĝitaallaaŭstrianoAlfredHermannFried(1864-1921,kajalT.M.C.Asser),verkintodeesperanto-lernolibro.

AlfredFried

c)Fakarilato,eksperteco.Specialeinteresigaskomprenebleapogodepersono,kiupersiafakodevusestitrekompetentapriesperanto.UnuavicetemasprilingvistojkielUmbertoEco,kiuĉefeestaskonatakielverkisto.Kajverkistojformaspliangrupondehomojprofesiespertajprilingvoj.Ankaŭspecialistojpriinternaciajrilatojimpresas,direktorojdeinternaciajinstitucioj,aŭmondvojaĝantojaŭfamulojkunmultetnafono.SirPeterUstinovestusidealavarbantoporesperanto–seliparolusĝin.

Bedaŭrindeesperantistojofteneklareindikaslarilatoninterkoncernafamulokajesperanto.LatiamaprezidantodelaEU-parlamento,JoséMaríaGil-Robles,iamletererespondisalesperantisto:

„MikonsentaskunviprilaavantaĝojkiujnEsperantoalportasaluniversalalingvakompreniĝo,tamenmiopiniaskeĝiandisvastigonkajkononmalfaciligaslafaktokeĝi

neestaslingvonaturenaskiĝintaellapopolo,transdonatadegepatrojalgefiloj.[...]Esperantopovasestimirindakompletigoallakonodediversajlingvoj,sedhodiaŭĝikapablasanstataŭigineniunelili.Malgraŭtio,mikuraĝigasvinalĝiadisvastiĝo,kajmifidaske,ennetromalproksimaestonteco,lahomaroalvenosallasoledezirindalingva

kompreniĝo.“283

Lidomalgraŭkelkajafablajkoncedojesprimisĉefenegativansintenonalesperanto,tamenlarevuoEsperantonomistion„ApogodeEP-estro“.Oniplikonscieaplikulaesprimojnkonanto,simpatianto,amiko,subtenantodeesperanto,porevitimiskomprenojn.

Multajpropagandistojinteresiĝaspliprilakvantodeeminentulojolprila„kvalito“delaeldiroj.Ilimenciashomojnsenindikikiaestisilia„aprobo“aŭ„simpatio“.Fojepropagandistojeĉtiomfuŝaskenecesassupozitrompointencon.CertepravaslaberlinaaktivuloJeanBorelke„multaj,eblelaplimulto,neestaskonsciajmensoguloj,ilinurlaŭnatureemaskredi,keiliajdezirojestasrealaĵojkajpuŝitajdeekscitaentuziasmoilipredikastion,kionilikredasvera“(1910).

284Tamentiujpropagandistojmontrasmankondasentode

respondeco,kajtiopovaskolerigi,ĉarbonintencajaktivulojfidasallapropagandistojkajriskasdisvastigifuŝinformojnkajmemkompromitiĝi.

Ankaŭesperantajmoŝtojfojeriskasestimisuzatajkiel„subtenantoj“poresperantapubliko.IomantaŭlaunuamondmilitoZamenhofskribissalutealnovalaboristaesperanto-gazetokeesperantoestontece„eble“plejutilosallalaboristoj,kajkeankaŭlalaboristojplejbonekomprenoslaesperantismon.

285

Protiuetaleterolaboristajesperantistoj,resp.iliajmoŝtoj,konkludiskeZamenhofhavisspecialansimpationporlalaboristaklaso.LaĉefodelasovetiaasocioDrezenasertiseĉkepluraj„praktikajkonkludoj“ellazamenhofahomaranismoestisrealigitajenSovetunio.TamenlaburĝoZamenhofhaviskompreneblenekompenseblandeficitonlaŭlavidpunktodelakomunistoDrezen,ĉarlavarsoviakuracistometis„laklasdiferenconapuddiferencojgentaj,lingvajkajreligiaj“.

286

Kiamonipetassalutvortojnkajaltanprotektadondefamulo,onifarutioniomplipripensiteoliuaktivulodelaUniversalaKongresoenDresden.Lareĝa-saksaĉambelanoVonGriegenskribisla18andeaŭgusto1908keLiaMajestaMoŝtonepovistujresponditelegramsaluton,ĉarbedaŭrindetiutelegramoestisredaktitaenesperanto.

287

LaverkoPriinternacialingvodumjarcentoj,kolektodeeldirojdepliaŭmalplifamajhomoj,specialetaŭgaspormontriproblemojndelaprezentadodefamuloj.

288ĜiaaŭtoroIsajDratwer,kiunjamlaEnciklopekionomas„fervora

prop[agand]isto“,289oftenedonissufiĉajnfontindikojn,kajankaŭprocetera

malprecizecoestaskonsilendeneuzilalibronsenproprakontrolodelafontoj.Jenkelkajekzemplojkiujmontrasankaŭĝeneralajnproblemojn:

1.Malĝustaprofesiaindiko:LouisCouturatkajLéopoldLeauestislaŭDratwer„lingvistoj“,

290anstataŭverelogikistoresp.matematikisto.

2.Neindikode„kontraŭ-esperantisteco“:DratwercitisfondintojndealiajplanlingvojkiellasupremenciitajCouturatkajLeau,aŭOttoJespersen,

291sed

forsilentastiunkontraŭ-esperantanagadon.

3.Neindikodefontoj,malĝustajfontoj,netaŭgajfontoj:JeanJaurèslaŭDratwerdiris:„Esperanto–latinodelademokratio“.

292Laindikitafonto,Historiodela

mondolingvodeDrezen,faktemenciislafamanfrancansocialiston,sednetiunfrapfrazon.WaringhienneiskeĝivenasdeJaurès,eltrovintekeunuafojelaesperantistoEmileBoiracuzisĝin:„Ĝiestisceterenurtransponodetiutempakonataŝerco(lepoireauestl'aspergedupauvre)prikiuiumokis,keoninepovasscii,porkiuĝiestaspliinsulta,porlaporeoaŭlamalriĉulo.“

293

4.Neeminenteco:Prilakonatecodepersonojonipovasdisputi;laeminentecopartejavariasdelandoallando.ĈiukazeIvoLapennakajEugèneLanti,kiujnmenciisDratwer,estisfamulojnurenEsperantio.

IsajDratwer

KiamWilliamSolzbacherrecenzislalibronenEsperanto,294liplendisprimankodeplidetalajklarigojpricertajcitaĵoj,priplurajpreserarojdeproprajnomoj,malaktualecodetitolojkajoficoj,

295kritikeblatradukodeUnesko-

rezolucio,nerektajfontoj„ensufiĉemultajkazoj“.SolzbachermirisprilaasertokelaitalaverkistoSalvatoreQuasimodoestisesperantisto.

296Liceterene

nomusAlbertEinstein„hebreafizikisto“,kionfarisDratwer.Tamen,Solzbacherlaŭdislalibronkajesperispripluajĝisdatigitajkajplibonigitajeldonoj.UlrichMatthiastreavertiskontraŭlaDratwer-libro:oniestusingardaankaŭprikelkajpapajeldiroj.

297

2.PriinternacialingvotrajarcentojNeekzistastaŭgajpruvojpriplanlingvojaŭcerbumadopriplanlingvojantaŭla17a/18ajarcentoj.Lapraulojenantikvo,mezepokokajfruanovepokoŝajneestiskontentajkuntredisvastigitajlingvojkiellagrekakajlalatina.Ĝisnunajmenciojenpropagandodokumentasfantaziojndeesperantistoj,kiujdeziraspruvilaeternannecesondeinternaciaplanlingvo.

a)Biblio

„[...]laMajstroelNazaretestistrosaĝa,porignoriladanĝeransoifonpricerteco,kiuloĝasenlaanimodelahomoj[...].Tial,nenurliunutagonavertisnin,ke‚ĉeladomodemiaPatroestasmultedaloĝejoj’(Joh.XIV2),sedliĉiamzorgis,keliajkonsilojiometekontraŭdiruunuallaalia,kvazaŭpormalpermesialnitrudiilindogmismealaliaj.“

(GastonWaringhien298)

EnkelkajlibrojdelaBibliolingvojludasrolon,kajesperantistojprovisutiligitionporinformado.TemasprilaturodeBabelo,laprofetoCefanjakajlapentekostamiraklookazintaallaApostoloj.

LaŭlalibroGenezoiam„surlatutateroestisunulingvokajunuparolmaniero“,sedkiamlahomojkomenciskonstruituronporakirigloron,Dio„konfuzis“ilianlingvon,„porkeununekomprenulaparolondealia“(Gn11,1-9).Tiurakontosufiĉemaltaŭgasporniainformado,ĉarlaŭĝiladiverslingvecodelahomaroestasjustapunoporhomaorgojlo.Maksimumeonipovasdiriketiaunulingvecoestasgrandavaloro,tamenlaesperantistojjanevolasforigiladiverslingvecon,sednurmildigilasekvojn.

„TiamMiredonosallapopolojlingvonpuran,porkeĉiujvokadulanomondelaEternulokajservualLiunuanime“(Cef3,9).TiellaZamenhof-Biblio,finredaktitadepastroRust,vortigaslaprofetonCefanja,kiuagadisĉ.640jarojnantaŭKristo.Cefanjaestaslanaŭaellat.n.malgrandajprofetoj,eblesamtempulodeJeremia.Kielmultajelsiajkolegoj,CefanjaavertaslaJerusalemanojnkajanojndeJudakiujlaŭlineagaskonformeallavolodeDio,plikonkrete:likondamnastranspreninejudajnkondutojnkajidentigilajudandionJaveokunBaalo.

299

IomsimilekielZamenhof-Rusttradukisanonimuloen1910:„Mialturnosallapopolojlingvonpurigitan“kajkonkludiskeCefanjaantaŭanoncisesperanton.

300

SamefarisDrezen,kiumenciisenlaHistoriodelamondolingvolaprofetonĉela„unuajprovojkajprojektojdeuniversalalingvo“.Kuznecovkomentasenapendico:„Temasneprilaredonodeiukomuna'purigita'lingvo,sedpri‚lipojpuraj’,perkiujonivokulanomondeDio.Estasdubindalaapartenecodetiuprofetaĵoalla‚historiodelamondlingvajprovoj’.“

301Waringhiensupoziskela

inventintodetiuĉimitoestisL.Einstein(1884),302kiuverŝajneserviskiel

nemenciitafontoalDrezen,ĉarDrezenuzissimilangermanecannomformon.LaorientalistoEldadSalzmannretpoŝtisalmikelakoncernahebreavortopovassignifiaŭ„lingvo“aŭ„lipo“.Tioklarigaslafojemalsamajntradukojn.Cetere,jamlaplifruaprofetoJesajahavislasamanproblemon,kiamlirenkontisJaveon:litimiskeliajlipojmalpuras,sedanĝeloalflugiskajperardantakarbopurigislianbuŝon(Jesaja,6,5-7).

303TiohelpaskompreniankaŭkionCefanja

celisdiri.

LamitopriCefanjareaperis,kiamenlaUEA-Jarlibrode2001laHoteloCefanjavarbisporsikajperlafrapfrazo„LaplejbonahoteloenJerusamelo“kajperlasuprecititaBibliafrazo.

304EsperindelakontaktpersonojFreddikaj

Jeremiplitoleremasalfremdajkulturojollanomdonintodelaejo.

AliaBiblialibrogastigataenniainformadonomiĝasAgojdelaApostoloj.Laaŭtoro,ebleidentakunaŭalmenaŭproksimaallaevangeliistoLuko,rakontaskedumlapentekostafestopostlamortodeKristo„subitevenisellaĉielosonokvazaŭblovegodefortavento,kajĝiplenigislatutandomon“kielaadeptojdeJesuosidis,kaj

„aliliaperisdisirantajlangojkvazaŭelfajro,kajsidiĝissurĉiunelili.KajĉiujpleniĝisdelaSanktaSpirito,kajkomencisparolialiajnlingvojn,kiellaSpiritodonisaliliparolpovon.KajenJerusalemtiamloĝispiajJudojelĉiunaciosublaĉielo.Kajkiamaŭdiĝistiusono,lahomamasokunveniskajmiregis,ĉarĉiuaparteaŭdisilinparoliperliapropradialekto.Kajĉiujkonfuziĝiskajmiris,diranteunualalia:Rigardu!ĉuneestasGalileanojĉiujtiujparolantoj?Kieldoniaŭdasĉiuĉiun?ensiadialekto,enkiuninaskiĝis?[...]niaŭdasilinparolienniajlingvojlamirindaĵojndeDio“(Ag2,1-11).

IujmokiskelaApostolojdrinkistromultedadolĉavino,kionPetropoviskontraŭikromcitanteprofetonnurperlaatentigo,keestasjanurlanaŭanhoronantaŭtagmeze,kedoestastrofruepordrinki(Ag13-16).NiafrancalingvistokajreligisciencistoGastonWaringhienatentigispriplurajstrangajelementojdetiu

ĉi„elpensita,redakciamiraklo,kiesdetalojnoninepovasiomseriozeesplorisenmalkovrierarojnaŭpreteratentojn“.LaBibliaaŭtoroekzempleskribisketieenJerusalemoĉeestisanojelĉiunacio,sedlaŭWaringhienlimenciiseksplicitenurdekkvinpopolojn,kiujentuteparoliseblenurtrimalsamajnlingvojn:laaramean,lalatinankajlahelenan.Kaj„kiallaloĝantojdeJudujo[...]tiomekmiraskomprenilalingvondelagalileanoj,t.e.lasianpropran?“

305Ankaŭĉi

tiuBibliarakontonevererilatasalesperanto,ĉarlamultlingvecovenkiĝasneperunukomunalingvo,sedperparoladoenmalsamajlingvoj,neperlernado,sedperunufojaDiamiraklo.

Resume,lapropagandistojuzisBibliaĵojnnetaŭgajn,dumilipreteratentislasolanielkonsiderindaninformonellaLibrodelaLibroj.LaŭGenezo(2,19)neDiosedAdamdonasnomojnallabestojenĝardenoEden,dohomopovasmemkonsciekajintenceinventilingvon.Ĉutiotaŭgaseninformadorestastamentredubinde,precipeseonisciaspripostajdiskutojĉuAdaminventisjamlaĝustajn–hebreajn?–vortojn.UlrichMatthiasensiaesperanto-informlibroporkristanojpovisprezentinurkelkajntreĝeneralajncitaĵojn,nomekepacodependasdejusteco(Jes32,17),kelahomojhavupaconintersi(Mk9,50)kajkeJesuopetasDionpriunuiĝodelakredantoj(Jn17).

306

b)Antikvo

Cato.WilhelmGrothskribisiamenGermanaEsperanto-RevuokelaromianoCatolapliaĝa„rimarkigisprilautilecodeartefaritalingvo“.

307

KonsuloMarcusPorciusCatoCensoriusvivisde234ĝis149antaŭKristo.LaverkantopriagrikulturaekonomiokajmultajaliajtemojfariĝiskonatakielmalŝatantodeĉiogrekakajkielmalamantodeKartago.

308Lialingvaĵoestis

multgradeoriginaleca.EnsiadisertacioprilalingvaĵodeCatolahistoriistoTillskribispriCatokiel„lingvokreanto“kajtujkonkretigis:„Je'lingvakreado'nikomprenasĉianŝanĝon,kiubazassinsurlakreantapovodeindividuo.“Ekzemplojestasneologismoj,ŝanĝojdevortsignifoj,novajsintaksaĵojk.s.

309

EbleGrothaŭtiesfontopensispritiujkvalitojdelalingvaĵodeCato.Planlingvotioneestas.

Galenus.LaŭDrezen„ekzistashistoriajfontoj“kelafilozofokajkuracistoClaudiusGalenus„konstruisiunsistemondesignojporprecizakomunikodediversajideoj“

310.Barandovská-Franksupozisketemisverŝajnepripazigrafio,

dosistemokunbildojaŭskribitajsignoj.311

LahelenoGalenos(129-199p.K.)estiskonatakielkuracisto.LagrandfamilianomoClaudiusneestashistoriedokumentita.Liajfilozofiaj,gramatikajkajretorikajverkojgrandparteperdiĝis,sedlaŭlakonatajtitolojiliestis„diletantajekskursoj“,juĝislaprilaborantoenrenomafakenciklopedio.

312

c)Mezepoko

HildegardisdeBingen.RilateallaeŭropamezepokoonikutimemenciaslaLinguaIgnotapersimplicemhominemHildegardemprolatadeHildegardisdeBingen(1098-1178),benediktaninokajmistikulinoenGermanio.LainformojekzempledeDrezenpriLinguaIgnotatutemalĝustas,kielriproĉisWillemManders.Netemaspriellaboritasistemo:LinguaIgnotaestisnurvortarodesubstantivojkajkelkajadjektivoj,tialonipovisuziĝinnursurbazedealialingvo.Neprimitivaprovodeuniversalalingvoĝiestis,sedsekreta,privatalingvokiumortiskunHildegardis.Ŝiceterenealvokisaliajnlerniĝin.Laŭlavortaroĝiservisnenurporreligiajkantoj,sedankaŭporprofanajceloj,interaliebotanikokajmedicino.

313

FriderikolaDuadeŜtaŭfen.ArturBormannskribiskejamlaegiptafaraonoPsametiĥkajlamezepokaimperiestroFriderikolaDuadeŜtaŭfen(reg.1210-50)okupiĝisprila„problemodemondalingvo“.

314Sedvereiliinteresiĝisprila

unua,di-donacitalingvodelahomaro.Ililasiskreskiinfanojnkiujneaŭduajnanvortondesiaĉirkaŭo.LainfanojdelaeksperimentodePsametiĥdirisbekos(Psametiĥopiniisketioestasvortoellafrigialingvo),lafriderikajinfanojmortis.

315

Folengo,TeofiloHieronimo.DrezenprezentiseĉlalatinomacaronicodeTeofiloHieronimoFolengo(1491-1544)kielplanlingvanprojektonkajprovonfirmigilapoziciondelalatina.LaŭDrezenlamonaĥo

„simpligisskolastikanlatinon,kompletiginteĝinperĉiutageuzatajpopolvortoj,vulgarajkajordinarajesprimoj.[...]Ĝiestiskvazaŭ–provorefirmigilapoziciondelalatinalingvo,kiel'lingvomonda'.EstisprovoĝinadaptigiallabezonojdelaXVI.jarcento.

Tamenlaprovonenielsukcesiskajestisforgesita.“316

KuznecovavertisenlakomentaroallaverkodeDrezenkelalatinomacaronicoestasliteraturaburleskaĵo,sednemondlingvaprovo.317Manders,instruistoprilalatinakajlagreka,plieklarigiskeFolengoenkondukismultajnvortojnellaitalakajfleksiisilinkvazaŭiliestuslatinaj.Folengoper„latinomakaronika“neintencisionreligian,lialingvaĵotutenerilatasalskolastiko,male,ĝihavisburleskajn,satirajnaŭkomikajncelojn:„LamiksaĵodeFolengoestasnurŝercokajnenielpretendasestinovalingvo[...]makaronikaĵojnoni

trovasenlaliteraturodemultajlingvojkajenmultajepokoj.“318

ĉ)19ajarcento

Tolstoj,Lev.Ellafruatempodeesperantolaplejfamakajplejuzata„subtenanto“deesperantoestislarusaverkistoLevTolstoj,kiuenaprilo1894sendisleteronallaesperantistoj.

319OnisciigisinteraliekeTolstojlaŭpropra

eldirolernislegiesperantonenduhoroj.Neestiĝukonfuzoj,tiuleteroestistradukitaellarusa,kajneoriginaleenesperantoverkitadeTolstoj.

320Cetere,

Tolstojnesimplenurlaŭdisesperanton,sedskribissamletereankaŭkeporneeŭropanojnecesasalialingvo.Larusaverkistorekomendislernineprelafrancankajgermanan,kajeblelaanglankajesperanton.321Eninformiloel1896,redaktitadeTrompeter,Tolstojestislasolaveretrekonataeminentuloelplurajcititaj;lakritikaparto–prilabezonojdeneeŭropanoj–mankas.

322

d)20ajarcento–politikistoj

Esperantistojpensasrilatealinfluhavajpersonojprecipepriparlamentanoj,registaranojkajaliajpolitikistoj.Kajseonitaksasesperantontiomgravarimedoporplibonigilamondon,tiamestaslogikepostuliefikajnagadojnĝustedepolitikistoj.Enaktualadiskutrondoprilaestontecodelandaasocio

323ĉiam

denoverevenislaideokeonikontaktupolitikistojn,keonikonsciigiilinprilalingvaproblemo,keoniinvitulokajnpolitikistojnalrenkontiĝoj,aŭesperantistojkiujsamtempemembrasenpartioreekajreealparolusampartianojnprilatemo.Plejoftegrandaslanaivecoprilaeblecojdeunuopapolitikisto,lafunkciadodeparlamentalaboro,lainteresiĝodepartiok.t.p.Sekveinterjenajesperanto-agantojgrandasankaŭlaseniluziiĝopri„lapolitiko“aŭ„lamondo“ĝenerale.

TianekomprenovideblisankaŭdumprelegodelaĵurnalistoDavidFergusonenlaaprilaMalfermaTagodelaCentraOficejo,2002.Ellapublikodaŭrevenispostulojkielinteralie:fariunujaro-planonpor„konvinki“definitankvantondahomoj,re-„bati“post„nefavoraj“artikoloj,decidigilaEU-organojnpriesperantokielsolvodelalingvaproblemo.ĜustelataskojdeFergusonenlanovakomunikad-centroenBruselopovasboneservikielekzemploporsenchavalobiumado.Fergusonkontaktosunuopajnĵurnalistojn-kolegojnkajparlamentanojn,nepriesperanto,sedprieventualajkomunajtemojrilatelingvapolitiko.Likonstruoskontaktretonporlaŭ-eventeinformipritiajtemoj,kajpovoseventualealdonisciigonprikonkretajagadojdelaesperanto-komunumo.Portiadelikatalaboronecesasprepariĝo,sedoninepovasplanikajmezuritionkiellaproduktadondelernolibrojaŭlaokazigondekursoj.

DavidFerguson

SunYatSen.LakuracistokajfondintodelaĈinaRespublikoen1912estislaŭDratwer„estro“deĈinaEsperanto-Federacio.

324SedDratwerneindikisĉuSun

YatSen(1866-1925)estisesperantistokajaktivisenlaFederacioaŭĉutiuestrecoestis(pliverŝajne)nurhonoraofico.NenieonimenciasSunYatSenkielesperantiston.Seliestusesperantisto,tiamlaĉinajesperantologojcertetionestusraportintaj,retleterisalmiLiuHaitao.

325

Stalin.Enartikol-seriopri„ĉarlatanalingvoscienco“SolzbachermenciisankaŭJosifVisarionoviĉStalin(1879-1953),kiuebleiamestisesperanto-lernanto.SolzbacherhavaslakoncernajninformojnellabiografioverkitadeLeoTrockij:Stalin–AnAppraisaloftheManandHisInfluence.TieiuSemenVereŝĉak,social-revoluciistasammaliberulo,atestiskeStalinlernisesperantonenmalliberejodelaurboBaku,en1910.Lapostadiktatoro„estiskonvinkitakeEsperantoestaslainternacialingvodelaestonteco.“LiakonkurenculoTrockijopiniiskeStalintamennesufiĉelernisporpovipraktikilalingvon:„Kvankamli

pasigispliolokjarojnenmalliberejojkajenekzilo,lineniamsukcesislernieĉunufremdanlingvon,eĉnekunlaesceptodeliamalbonŝancaEsperanto.“

326

SolzbachersupoziscertepravekelacelodelaekzilitoTrockijestasprecipemontrilaintelektanmalsuperecondeStalin,kiuprovislerniankaŭlagermananporlegiMarxoriginale,sedStalineĉlafacilanesperantonnekaptis.Krome,Stalinestisprezentatakielnaivuloĉarlikredisprilafinavenkodeesperanto.TrockijmokisankaŭprilaatestantoSemenVereŝĉak,ĉartiukieleksanarodnik(socieengaĝitaintelektulo)kaj„etika“socialistokritikisprecipemoralajnkajkarakterajnmisojndeStalin(unuflankeca,senprincipoj,senprofundaedukiĝo,sedkunalteevoluitaruzeco).

327

ĈioĉinetrefidindigaslainformojndeTrockij,kajla„esperantisteco“deStalindevasrestihistoriemalhela.TamentutekredindaskeStalinlegismalliberejemultajnlibrojnkajinteriliankaŭunupriesperanto.Proliafifamonenecesaslaavertonemenciilineninformado,kajankaŭsovetiajesperantistojŝajneneniamuzislainformojn.Kielajn,tiutempeneestusbonaideocitilaŝtat-malamikonTrockij.

Drees,Willem.LaesperantajfontojneestassufiĉeprecizajprilademandoĉuWillemDrees(lapliaĝa)vereparolisesperantonaŭĉulinurŝatisĝin.RevuoEsperantoinformiskelanederlandaĉefministrode1948-58partoprenisesperanto-kongresojn,propagandisporesperanto,kajoninomislin„esperantisto“,

328„movadano“,„kredantojeEsperantokajbatalantoporegaleco

trasiatutavivo“.329AliagazetocitisliansalutmesaĝonalGEJ-renkontiĝo,sen

indikoĉulaesperanto-tekstoestaslaoriginalo.330AnkaŭEsperantoen

Perspektivonomislin„Esperantisto“.331GEA-gazetoLaPontoraportisen1949kelasocialdemokrato„lernisesperantonensiaoficokajpraktikeuzasĝin.Limemverkiseniomlongaeseoenesperantoprilaproblemoĉulaindoneziakonfliktoestassolveblapace.“

332Dreesmem,efektiveentuziasma

propagandantoporesperanto,skribisnederlandlingveen1961plimodeste:„Miasimpationeniampliantaŭenigisminolkemifacilelegasĝin;prolacirkonstancojminehavislatemponsufiĉeekzerci“.

333

MemorstatuopriWillemDreesenHago

Stammberger,Wolfgang.PorlaliberalapartioFDPStammbergerfariĝisen1961germanaministroprijusticokajengaĝiĝisprecipepricivitanajrajtoj.Enoktobro1962,dumlaSpiegel-skandalo,livolisrezigniprisiaposteno,seddevisĉiu-kazeeksministriĝiproseriozavundiĝoentrafikaakcidento.DujarojnpostelitransirisallasocialdemokratapartiokajfariĝisurbestrodeCoburg.Limortisen1982.GermanaEsperanto-Revuoen1961raportiskeliestasesperantisto;IsajDratwernurredonastrepozitivanlongancitaĵon,senfonto.

334

Dratwerresp.liakunlaborantoaŭforgesisaŭebletrovisneoportunemenciilaesperantisteconporkelaeldiroaspektuplineŭtrala.KomparealaliajsalutvortojlaeldirodeStammbergervereelstaras,liskribiseĉprila„enkonduko“deesperanto.TiutempaGEJ-aktivulorakontisalmikelikajpliaaktivuloiamvizitisStammberger.Oniparolisgermane,ĉarladujunulojnekuraĝisekzamenumiprilaesperanto-konojdelaeksaministro.Tamen,Stammbergerasertiseĉkeliparolasesperantonalsiajinfanoj.

Jonas,Franz.Laplejeminentaesperanto-parolantoenEŭropoestisebleFranzJonas,laaŭstriaŝtatprezidantode1965ĝis1974.Antaŭladuamondmilitoliaktivisenlalaboristaesperanto-movado,kajen1970lasocialdemokratofariĝisAltaProtektantodelaUniversalaKongresoenVienokajsalutislakongresonesperantlingve.

335

LaekzemploJonasmontraskeeĉesperantistoentiomaltrangapozicioneesenceantaŭenigaslaesperanto-movadon,eĉnealmenaŭenlakoncernalando.Lavarbo-efikosimpleneestastiakielesperantistojemaskredi.Oniimagu,kielaveraĝaaŭstrolegisgazeteen1970keVienogastigasesperanto-kongresonkajkeprezidentoJonasalparolasĝinentiulingvo,kiunliiamlernis.Tiulegantoeblepensis:„Nubone,niaprezidentohavasiunstranganhobion,kajdo?La

antaŭaŝatisŝakonkajludiskieljunulopiedpilkon.Tiojaankoraŭneestaskialokemimemfarution.“

Kohl,Helmut.UlrichMatthiasankoraŭen1991skribispri„iompozitivaopinio“delalongjaragermanaĉefministro(reg.1982-98)rilatealesperanto,

336

seden1995HelmutKohldirisenRoterdamo:„Ninevolasesperanto-Eŭropon,sedEŭropon,kieĉiupovaskonservisianidentecon.“Eltioonineleguprecipan„kontraŭ-esperantistecon“deKohl.LainformodeMatthiassonaskieltipatroigainterpretodekelkajvortoj,perkiujlaĉefministrosupozeblevolissenigisindeGEJ-aktivulojkiujiamalparolislindumeventoenBonn.Aliflankeoniankaŭnetroigulapezondelaroterdamaeldiro.Kohlsimpleuzislavorton„esperanto“kieltrekonatanmetaforondekulturamiksaĵo.LiaintencoestisemfazilanacianidenteconenunuiĝontaEŭropo,kajtioŝajnisalliestinecesa,ĉarnederlandanojtimaskeiliainfluoaleŭropapolitikonegrandas.

e)20ajarcento–artistojkajsciencistoj

Einstein,Albert.LafamafizikistoAlbertEinstein(1879-1955)estisen1923altaprotektantodeSAT-kongresoenKassel,Germanio,skribissalutvortojnprila„utilodekomunalingvo“kajmontrissimpatiojnporesperanto.Laŭinformojdeliadomhelpistinodum1927-33Einsteintreŝatisesperantonkajmulteparolishejmepriĝi.Ĉulimemlerniskajparolisesperanton,ŝinesciis:„Sedmisciaskesinjoroprofesorotreinteresiĝispriĝi.“

337LaŭDratwerEinsteindiris:

„Porlainternaciakomunikadolainternaciainterkompreniĝohelpedelainternacialingvoneestasnurneceso,sedmemkompreneblaafero.

Esperantoestaslaplejbonasolvodelaideodelalingvointernacia.“338

Enprovaeldonoel1970tiujdufrazojestasankoraŭeĉenunuparagrafo,kvazaŭcitoelsamateksto.LaindikitafontoestasGermanaEsperanto-Revuo(GER),senjaro,sennumero.EnGERel1960faktetroveblasgermanlingvaetaseriodeWilhelmGrothkunEldirojdeeminentajpersonojprilaproblemodelainternacialingvo.339Interplurajpartefuŝecititajeldiroj,ĉiujsenfontindiko,troviĝastieankaŭdufrazojdeEinsteinellakongresasaluto.

340Sed,

unue:enlagermanlingvaoriginalodelasalutleteroen1923Einsteinskribisprilanecesodeiu„komunalingvo“.Tioestisfuŝtradukitaper„lainternacialingvo“.Due,lafrazoprila„plejbonasolvo“neestaskonataĉeAlbertEinstein,sedtresimilasallatitolodeverkodealiaEinstein,nomedelaesperanto-pioniroLeopoldEinsteinelNurenbergo.341

En1950EinsteinskribisenrespondaleteroalWilliamSolzbacherkeli„nefavoraskajneniamfavorisEsperanton“.

342TionSolzbacherpublikigisen1977,

kiamlirecenzislalibrondeDratwer.SedankaŭposteAlbertEinsteinaperadisenlamovadokielsubtenanto.Schulzenkondukisunuĉapitrondesiavarbolibroperlacitaĵo:„'Esperantoestaslaplejbonasolvodelaideodelalingvointernacia.'(Dr.AlbertEinstein,ProfessorderPhysik,Nobelpreisträger.)“

343Tio

engermanlingvalibroŝajnigaskelaesperantajvortojestusoriginalajdeEinstein.OkazedelacentadatrevenodelanaskiĝodeAlbertEinsteinlakapodelafamafizikistoen1979ornamaslakovrilpaĝondelarevuoEsperanto:„AlbertEinstein:Jubileodeamiko“.LaredaktistoSimoMilojeviĉcitisla

frazojnellaDratwer-libro,konfesanteke„mankasklarajfontindikojpritiueldirodeEinstein“.TamenMilojeviĉfirmekredisprilaaŭtentikecodelaeldiro,prola„geniecodeEinstein,„ĉartiarevoluciigintodelahomajkonceptojprilakosmokajprisimemestiskvazaŭdestinitaporkompreniankaŭlarevolucionenlainternaciakomunikado.“

344

Orwell,George.Ensiaromano1984labritaaŭtoroGeorgeOrwell(1903-50)priskribisestontecandiktaturanŝtaton,enkiuankaŭlalingvoestoskontrolata.Newspeak(„novparolo“)limigaslavortaronkajgramatikondelalingvoporlimigipertiolapensaron.Kontraŭregistarajopinioj,la„penskrimoj“,tialneplueblas.Supraĵe,prolasimplagramatikokajlamalgrandavortaro,Newspeakiomsimilasal(duon)planlingvojkielvolapukokajesperanto.KunNewspeakOrwellnecelistiomatakiesperantonkiomlanormalananglanmem,kielSilferskribis:„MiakolegoJ.R.Milton,profesiatradukisto,rimarkigisduminterparolokeladerivitajadverbojper~wisemultiĝisenlaanglalingvomem,specifeenlaburokrataĵargono:evidenteOrwell,kiuaparteokupiĝisprineologismojenlaangla,antaŭvidisefektivantendencon“.

345

Tameneventualasimileco(ekz.laafiksoj)ebleneestashazarda.GeorgeOrwellestisnevodeladuaedzinodeEugèneLanti.LaSAT-estroLantiparolisensiahejmonuresperanton.OrwellloĝisinterlamondmilitojfojeĉesiaonklinokajĉiamdisputiskunLantiprolalingvo.WaringhiensupoziskeeltioOrwell„konservisrankoronkontraŭnialingvo,kajkarikaturisĝinensiaromano“.

346

EninformadoestasiomnekonsilindememekmenciitiunNewspeak.SedkiamiuinteresatodiraskelaŭliesperantoielsimilasalNewspeak,tiameblasemfazikeeventulajsimilecojnurestasunuarigardajkajkelaesperantlingvanojjanevolaslimigilapensadon.

347

McCallum,David.Verŝajneneallakategorioesperantistatrompo,sedalnekomprenitaŝercoapartenasĉitiuapogodelausonaaktoroDavidMcCallum.RevuoEsperantoinformis„porniajlegantinoj“keMcCallumrespondisalĵurnalistademando,kionliŝanĝusenlamond-situacio,selipovustion:„Miinsistuskajforteproponus,keoniinstruuEsperantonalĉiuinfanoenlamondo,porkeenunugeneracionisukcesuhaviplenaninterkomprenon.“

348

Okazasoftekeverdstelulojnekomprenasironion,kiamiliaŭdasionŝajnepozitivanprilalingvo.LanederlandakorusoAkordohavasensiarepertuarolasatirankanton„Venko!Venko!“,kajentuziasmo-plenajesperantistoj„estas

kortuŝitajaŭskultantetielfervoranverdstelismondejunuloj.Ilitutenesuspektas,ketemasprisatiro.“Eĉnehelpasdumkantesvingiperesperanto-flagetojaŭmontriZamenhof-portretojn,rakontisAkordo-subtenantoRoelHaveman.

349

Beatles.Eblelarekordoenfantaziumadopriesperanto-subtenantojaperisenlagermanainfanmagazinoRatemal.Naivapropagandecaartikolorakontasinteralie:

„Famajesperanto-amikoj.‘Estusbele,seĉiujhomojparoluslasamanlingvon’,opiniislaBeatles,kiamilipostmultedatempodenovekoncertis.EnMontreal(Kanado)ililudisnepagite.Lamononricevossportistoj,kiujpartoprenoslaolimpikajnludojn.Ĉiusportistoricevosĉ.3.000markojn.Sedkiudevigassinlernisamtempeesperanton,tiu

ricevosladuoblon!“350

Fontindikokompreneblemankas,sedlasimplafaktokelaBeatlesdisiĝisjamen1970strangigaslainformon.„Seĉiujhomojparoluslasamanlingvon“,severeBeatles-anodirustion,liceluscertelaanglan.–Laartikolosupozigaskeĉiujesperanto-vortojfiniĝasper-o,tialĝiestaseblelafontoporlasamopiniakartoenlagermanaversiodeTrivialPursuitel1984.

Staller,Ilona.EnlarevuoEsperantoAlbertoMenabenekajEskilSvanediskutisen1989ĉulamovadoĝojuprilasubtenodeIlonaStaller.Lahungardevenaitalinokonatiĝiskielpornografiaaktorino(Cicciolina)kajpublik-agadisporlaRadikalaPartiohelpedesiajspertojkielfilmulino.ŜisugestisallalandojdelaEŭropaKomunumoenkondukiesperanto-instruadonlaŭlahungaramodelo.

351Oniĉiamkonsiderulacelgrupon.

f)JohanoStrasser

Internacieapenaŭkonata,sedpliligitaalesperantoolĉiujaliajĉi-rubrikemenciitaj,estaslagermanaaŭtoroJohanoStrasser.SianesperantanpersonannomonJohanoliŝuldasallafaktokelagepatrojestisinternaciaesperanto-paro.Dumseminarioprigerman-nederlandajkontaktojenBadMünstereifel,novembro1995,midemandislinĉutiunomoiamalportisproblemojnalli.Lirakontiskefinedela1970ajjarojlakonservativagazetoBayernkurierskribisprili,altrangamembrodelaSocialdemokrataPartiodeGermanio(SPD),kejamlanomoJohanoindikasproksimeconalsudamerikajrevoluciistoj.PlurajnjarojnposteStrasservolisvojaĝienlanomodeSPDalNikaragvoporinformiĝiprilasandinistoj.ĈarneekzistisrektajflugliniojelEŭropo,lidevisiritraMiami.Sedlausonajaŭtoritatojnevolislasilinpluvojaĝi,senindikodekialoj.EĉtelegramasubtenodelaestrojdeSPDkajdelagermanafederaciaregistaronepovishelpilin.FineStrassertamensukcesisielatingiNikaragvon.MultepostelieksciiskeliestissurnigralistodelausonasekretservoCIA.LafontodeCIAestislasupremenciitaartikoloenBayernkurier,laŭliarakonto.

En1987aperislaunuaromanodeJohanoStrasser.DerKlangderFanfare,„Lasonodelafanfaro“,troviscertanĝeneralanatentonĉarlaaŭtoroestisjamkonatakielpolitikaaktivulokajredaktintodekulturarevuo.Laromanoestasparteaŭtobiografia,kajlaŭmultajesperantistojhavassufiĉepozitivansintenonalesperanto.Tial„vereŝokitamiestis“,skribislaGEJ-Gazeto-redaktantoThomasPusch,proradio-intervjuodeStrasserkunlaokcident-germanaradioWDR,la14andejunio1987.Strasserrakontiskeliajesperantistajgepatroj,geedziĝintajdumlaUniversalaKongreso1932enParizo,„jamestispli-malplirezignintajpriesperantokajneplupludonistiunlingvonalmikajmiajgefratoj“.Likajlaintervjuistovidisenesperantoĉefenerealigeblanideonkajmokisprilamultajplanlingvajprojektojintersikonkurencaj.PuschkomentisprilaintervjuokeStrassertietrenegativepriskribisesperantonkajprezentis„sufiĉestultajnkajsimpleneĝustajnopiniojn“.LitrovisdomaĝekeStrasser„nesukcesisvenkitiujnplejelementajnantaŭjuĝojn“.

352Sedĉuoni,konsiderantela

vivhistoriondeStrasser,vereparolupriantaŭ-juĝo?Ĉune-laŭdegodeesperantoestasaŭtomateantaŭ-juĝo?

PostpropralegadodelaromanodeJohanoStrasseronineplumirasprilaŝajnakontraŭdirointerla„pozitiva“romanokajlamenciitaintervjuo.Esperantistoj

havisdumlalegadosupozeblealiajnsentojnollanormalaleganto.EkzemplascenoprilapoŝtoficistoCornelisSchuurmanilustrution:

„Esperantistojestasleterverkantoj.[...]CornelisSchuurmanskribaskajricevasĉiutageplurajnleterojnenesperanto.[..]CornelisSchuurmansciaskionsignifasestipoŝtisto:Funkciigitiunreton,kiukunligassendintojnkajricevontojndeleterojenlatutamondo,[...]okupiĝipritujaekspedo,ĉutioneestassamegravekielplantilaideondeesperantoenlakorojn,kiellifarasnunjamplioltridekjarojn?“

Certajesperanto-amikojvidasentiapriskribobelanprezentondesiaesperanto-idealo.Neesperantistojtrovastiontrosentimentala,sentoplenakajstranga.Tielcertajĝisostulojlegaskomfortekelkajnliniojn,rekonaskonataĵonkajĝojasprilaesperanto-reklamo,dumlaneesperantistohavasaliajnsentojnkajmirasprilafojesektecajpensojkajstrangakondutadodelaromanpersonoj.Niesperantistojpovasbonegelerniellaromanokiellapublikovidasesperanton.Strasserobservismultajninteresajnfacetojn,porkiujestuspacoĉitie.

JendenovepriCornelisSchuurman,poŝtistokajesperantistoenNederlandaFrislando,kiuvolaskomencedela1930ajjarojpresigiFrisanEsperantistanInformilon.LalokapresistoJanMarkusMoisesesperaskeesperantoneebleestasskribataencirilajliteroj.AlSchuurmannesufiĉassimpleneition,lidevaskielbonaesperantistotujpropagandipriZamenhofkajlaŭditieselektondelalatinaalfabeto.Sedlamanuskriptojkaŭzasproblemonallapresisto:„Tiammijadevosaĉetilitertiparonpormilguldenoj.Tionminepovaselspezi.Estasjamsufiĉemalfacilepresienlingvokiunneniukomprenas.Seestusalmenaŭlaangla.“

Schuurmanestas„videbleofendita.“Liklarigaskeesperantononiparolasenlatutamondo,keĝiestasla„solainternaciainterkomprenigainstrumentodevereuniversalagraveco“,ĉiupovaslerniĝinenplejmallongatempokajbaldaŭoniinstruosĝinĉiekielunuanfremdanlingvon.Lapresistointerrompaslinkeonidevosmendinovanpreslitertiparon,ĉartieĉineestasuzatajlakutimajliteroj,sed:„Schuurmanprotestas.Laŭliesperantoestasskribataenlasamajliterojkiellanederlanda.Jetionenionenormalas,kromeble,keonipovaslernilalingvonenunusemajno,almenaŭlagramatikonkajlabazanvortaron.“Finelapresistosukcesasatentigiprilaspecialsignojenkelkajvortoj:Luĉio,arĝento,forĵetas,ĝoje.Tiokostasalmenaŭokcentguldenojn.TionSchuurmannepovaspagi.Lapresistoproponasalliirialpligrandasamurbapresejo,kiujapovaselspezilanovajnliterojn.

„Sedtiomfacileoninepovasfarition.CornelisSchuurmanmontrasvizaĝondeofendito.Nesenkialolivenisĝusteal[lalaboristmovada]JanMarkus.Burĝapresejolaŭliaopiniotiu-kazeneestastaŭga.Laesperanto-movadolaŭliapartenasallalaboristamovado,ambaŭestasinternaciismaj,ambaŭlaboraspormondapaco.“

Schuurmandecidaskolektimononporlaspecialsignoj.LitrovaskontaktoninteraliekunKarel,lafilodelapresistoMoises.Karel,lafaktaĉefpersonodelaromano,fariĝaslaplejpersistalernantodeSchuurman.JohanoStrasserperfektepriskribaskiellaknaboKarel–kompareblealmultajnunajsamproblemanoj–devasrespondialtipajdemandojpriesperanto,priaplikadokajarodaparolantoj.KajkompreneblelitieltroigaskiellilernisdeSchuurman.Ennormalapropagandakonversaciotioestasankoraŭsendanĝera,sedankaŭpostedumladuamondomilitolaenkapaesperantismoneestaselŝaltebla.DemanditedegermanakomisaroKarelfanfaronaskeenNederlandoloĝasdekmilesperanto-parolantoj.Lakomisaro:„DekmilesperantistojenNederlando.Onikonasunulaalian,onivizitasunulaalian,onirekomendasunulaalian.Seiuserĉusdumkelkatempokaŝejon,tioneestusproblemo,ĉune?“

PostlamilitoKarelMoisesvivasennordaGermaniokajsidaskuniusinjoroBursigenlarestoraciodelageedzaparoDrewes.Lamastrosubaŭskultasscivolemekajrevenintedirasalsiaedzinokeiliparolaslaitalan.Ŝimiras,ĉarKarelvenaselNederlando.„Sedlaalia“,sinjoroDreweskontraŭas.Laedzinonekredastionkajmemirassubaŭskulti,purigantelatablonapudedeladukonversaciantoj.Reeĉelaedzoŝidiras:„Lahispananliparolas!“

TiusinjoroBursig,kiunKarelapenaŭkonas,helpaskolektimononporiuinternaciaesperanto-centroenmalnovakampardomoennordaGermanio,kunmonhelpodelagermanaŝtato.SedenmisfidemamomentoKarel,liapatrinokajlaaliajesperantistojeltrovaskeBursigmalaperiskun75.000markojalkomunistaoriento.LageedzojDrewesinformasallapolicopriBursig:„Liestasitalo.“LapatrinodeKarel

„jamdekomenceneŝatislin[Bursig].Kajtiunideonprilaesperanto-centroŝineniamtaksisserioza.Nurtutefine,kiamKarelmontrisalŝilaleterondelaestraroelRoterdamokajlaraportojnenlagazeto,tiamŝilasissintrompi.Ĉiamlasamaeraro:tiufrenezaespero,keiamvenoslagrandaŝanco.“

Laromanoankoraŭnefiniĝis.Enepilogolarakontisto,nevodeKarel,povastamenrealigilafinvenkismanrevondelaonklomortintaen1959.Lanevoiras

aldeputitinodelaEŭropaParlamento,kiuiamricevisdeKarelkromaninstruiĝonplusiomdaesperanto:

„PosteenHamburgo,ŝidiras,ŝifrekventisesperanto-kurson.Ekdetiamŝiestasregistratakielesperantistino,regulericevasinformilojn,aktualeeĉlamagazinonMonato.Temponporlegiŝitrovasapenaŭ.Ne,allaKongresoenAŭgsburgoŝineveturos.Mankasliberatempo.Bedaŭrinde.“

Faktenefiktivametodoregistripseŭdoesperantistojn,neigosonantakonate.KonataestasalniesperantistojankaŭlaargumentadodelanevodeKarelporesperantoenEŭropo:„Sedinterpretistarodepreskaŭmilpersonoj[...]–tiojakostasenormansumon.Tiunonipovusuziplibone.“Laparlamentaninokontraŭas:„Porkio?Ĉuporlasubvenciadodelaagrikulturo?Komparealtio,kionkostasalnilaagrarmerkato,lakostojporlalingvaservoestasnuretaĵo“.

Laromanonetemasekskluzivepriesperanto,Karelinteresiĝasdumtempeprikomunismo,prilumataestaslagermanaokupaciodeNederlando.Sedveresignifanintereseconlalibrohavaseblenurporlaesperantistoj.MultajdetalojmontraslainternulansciondeStrasser,kiunliforverkisdesiakoro,kielekz.:„InternaciaEsperanto-Centro.Akcentoĉiamjelaantaŭlastasilabo:internacia!“Alilokeonitujkorektas„tasodeteo“per„tasodateo“,unuopulopropagandasla„kosmanlingvonLincon“

353.Engrupvesperorenkontiĝas„esperantistojdeĉiuj

gradojde‘lingvaperfekteco’“.Informadantojinteresiĝuprilaopiniodeeksterulo,lapatrodeKarel,invititaalesperantasomerfesto:

„Esperanto?Kajkionpanjokajmifarujetio?Tienikomprenosjanenion.[...]Esperanto!Kieloninurpovasokupiĝipritiastultaĵo!Tiojaestassimplemalŝparodetempo.Laknabopreferekolektupoŝtmarkojnaŭluduŝakonaŭirualgimnastik-asocio.[...]

Semiestuspoŝtistoaŭinstruistokajricevusmiansalajronĉiu-monate,egalekiookazas,jes,tiamankaŭmihavustemponokupiĝipriesperantoaŭioajn.Sedmistarasdematenoalvesperoenlapresejo,kurastralaurbodeunualalia,porricevikelkajnlabor-taskojn.“

3.LingvistojKonatajlingvistojesprimissinpriplanlingvojkajesperantotremalsame.Ĉuonitaksasieseldirojn„pozitivajporEsperanto“,tiodependasmultedeoniajproprajopiniokajatendoj.Nesaĝasatendidelingvistojkeilitransprenastipeesperantismajnpropagandaĵojn,sedonijarajtaspostulikelingvistojkiujverkaspriesperantoiomkonatiĝukunbazajfaktoj.Seriozahomojaneverkuprialialingvo,kajcertenemalestime,sensciiionpriĝi.

Ĝenerale,estasboneeninformadolaŭokazemenciipozitivajneldirojndelingvistojpriesperanto,eĉselingvistojkutimefamasnurinterkolegoj.Oniiomkonsiderutioneninformado.VereinternaciefamajlingvistojnuntempeestasebleUmbertoEco,kielverkisto,kajNoamChomsky,kielmaldekstrasocikritikanto.Larilatodelingvistojalesperantoneestisĉiamtrepozitiva,parteproiuaktualeregantasciencaparadigmo,parteproesperantapropagando.Lariproĉo,kelalingvistojnelegulainformilojn„porlasimplapopolo“sedinformiĝupliprofesiece,neĉiamtrafas,ĉartionetutefacilasporneesperantistoj.Fakajtekstojankaŭennaciajlingvojneabundas.Latroigajasertoj,perkiujlaesperanto-propagandistojprovistrompi„lasimplanpopolon“,efikisenlafakulamondosufiĉeoftedamaĝe.Jetiufonoestasiomimpertinente,seradikalajpropagandistojĝeneralekalumniastutanprofesiangrupon(similekiellatradukistojn).

WillemManderscitiselesperantistarondo,enkiu„unuelnifarislarimarkon,kesenlaintervenodelalingvistojniamovadoverŝajnenunstaruspliproksimeallavenko[...]“,kajkelingvoscienculoj„nurpovasfuŝikionhomojmalplisciencajsedplipraktikajsukcesisatingi[...].JumalplilalingvistojsinokupospriEsperanto,despliprosperosnialingvokajmovado.“LaŭManderstiu„drastaeldiro“nereprezentaslaĝeneralanopinion,sedekzistastamengrandaskeptikokontraŭlingvistoj.

354Pliaktualaekzemploestaslaĝeneralerelativebona

nederlandlingvainformlibrodeAlbertoFernándezel1995.Lia-aserteonitrovasinterlaplejfervorajkontraŭantojdeesperantoprecipefilologojn.Iliestasblindajporesperanto,dumiliorganizasekspediciojnporstudilalingvondenovemalkovritapapuatribodekelkcentindividuoj.

355Lalegantoricevasla

impresonkeĉiulingvistoestaskontraŭesperantokajkeĝineestaspristudatalingvistike.SedFernándezjamemlistigasenlabibliografioekzemplelibronde

lafonetikistoJohnC.Wells,kiallinecitisionelĝi?Estasmalsaĝeprezentiĝeneralankonfliktoninter„lalingvistoj“kaj„ni“,ĉarlainteresatotiamplisupozeblekredosallaakceptatajfakulojprilingvojkajneallapropagandistojdeplanlingvo.

DetlevBlankeemfaziskelingvistoneestasbazekontraŭesperanto,almenaŭneseliscienceokupiĝispriplanlingvoj.LicitisOttoJespersenel1928:„Estasgrandaerarokredi,keĉiujmetiajlingvosciencistojestaskontraŭulojdelingvokonstruita;pliĝusteestasdiri,ketiujinterili,kiujplejmulteokupiĝisprilaproblemo,plejmultefavoraslaideon.“

356(Tionetromirigas,ĉarverŝajnenur

tiu,kiufavoraslaideon,volasokupiĝimulteprilaafero.)Inverse,Blanketaksaslaetosonenlaĝeneralaesperanto-movado„neestasapartefavora“porlingvoscienco.Limenciasplurajnkialojn:lagvidantojdeesperanto-asociojestasoftet.n.„praktikuloj“,„kiujneaparteemasalteoriajstudojnekkomprenastiessignifon“;eblepostefikasla„psiko-traŭmajhistoriajspertoj“kunlaDelegaciokajIALA.Kromeniajpropagandistojtimaskefakajesploroj„senbazigas,aŭalmenaŭrelativigas,kelkajndisvastigitajnmitojn“.

357Nehelpasspeguloal

malbelulo.

Lapropagandistoj,kiujplendasprilingvosciencistojĝenerale,supozeblenedezirassciencanesploronsedlasimplansenkritikantransprenondelareklamitajasertoj.Tiofaktefojeokazas,sed„pozitiva“juĝodelingvistojaneestasaŭtomateĝusta:prof.d-roMarioPeiasertiskeekzistas16milionojdaesperanto-parolantojkajkelastudtempoporsciencistoestasnur20horojporpasivascio,resp.40horojporankaŭaktivascio.

358

Sekvanekompletaarodapriskribojeblepovasiomilustrilarilatondelingvistojalplanlingvojĝeneraleaŭspecifealesperanto.

a)19ajarcento

AlicjaSakaguchitrovisellapostlasaĵodeRasmusKristianRask(1787-1832)kelakunfondintodelaindoĝermanistikoellaborisskizondenaturalismaplanlingvaprojekto:Lingua'zuniversale.359Raskenkondukealtraktatoel1823menciislaproblemojnderusojlernantajlagermananaŭfrancan,kiujbezonasjarojnĝisilikapablaskonversaciikuninstruisto.Neekzistasduboprilautilecode„inventaĵokiellaĝeneralalingvo“.Sedĉutialingvoeblas?LaLatinanlirifuziskieltro„nenaturan,malfacilan,pezan“.Laanglanuzasnurkomercistojkajmaristoj.Bazodenovkonstruindalingvodevasestilaŭlilalatinakajlagreka,ĉariliestasplejdisvastigitajkielbazajlingvoj.Delalatinidajlingvojonitransprenulafleksiformojn,reduktitaj,simpligitajkajharmoniigitaj;lavortradikoneŝanĝiĝu.Raskpensisankaŭpriprefiksoj,perkiujonipovasesprimiĝeneralajnnociojn,

360ekz.-ikkieladjektivo:kritik,medik,historik.361

LakomencodelaPatroNia:Peternéukestánelcelo,sanktifikateo-sétéunomen,o-advenítéuregno,o-fítéuvolentákomnelceloassìep´elģe.362

JacobGrimm(1785-1863),konatakolektintodefabeloj,estaspliagravapionirodelalingvistikokajpatrodelagermanafilologio.LaŭlaesperantistojA.BormannkajGrothliokupiĝisen1860pri„planodemondahelplingvo“.

363

Fontindikojmankas.LaŭlakonatajverkojkajopiniojdeGrimmtiaŝatokupoestassufiĉeneverŝajna.FriedrichHoffmannsolvislaenigmonkajskribisjamen1905pri„eraro“.AnkaŭlinepovisimagikeGrimmokupiĝispriplanlingvo,interalieĉartiamla75jaraGrimmuzisĉiujnsiajnfortojnporlaGermanaVortaro.

364Sedekzistas„programoporkreiĝeneralanlingvon“el1860verkita

deAugust-TheodorvonGrimm,faktenekieleldonaĵo,sedkielpartodeprivataletero.

365LakonfuzointerambaŭnomojelirissupozebledeNikolaus

Eichhorn,kiutrovisensiafontolanomonvonGrimmkajkompletigistionalJacobvonGrimm,kvankamJacobGrimmneniamhavisvonenlanomo.366AllamultajdisvastigantojdelaeraroapartenasankaŭlapopularigaaŭtoroFrederickBodmer,kiueĉplifantaziumiskeGrimm„kelkajnjarojnantaŭsiamortorezignispreferilafleksiajnarbitrecojndelaplimalnovajeŭropajlingvojkajskizislaesencajnantaŭkondiĉojndeestontalingvoplanado.“

367

LaŭlaoksfordalingvosciencistoMaxMüllerestasmalfacilekredikeartefaritalingvoaŭuniversalalingvopovusestiiamaplikataaŭkelatutamondoperĝikomunikos.Sedtialingvoestasebla.

368Liaperasenplurajmalnovajesperanto-

informiloj,kiujnemenciaslianskeptikonprilatutmondarealigo.369Unuesperantistoskribiseĉke„multajsciencistoj“,interiliMüller,„esprimissiankonvinkiĝonprilavenontauniversalalingvo“.

370FakteMüllerkonfirmisnurke

esperantoestaslaŭlilaplejbonaellakonkurencajprojektoj,elkiujĉiujhavaskajbonajnkajmalbonajnflankojn.

371

b)20ajarcentokajnuntempe

Pristudintodei.a.kreolajlingvoj,HugoSchuchardt,jamfruesimpatiisalplanlingvoj.Cetereliemfazislanecesondetaŭgamediokajdesufiĉasubtenoporplanlingvo-projekto.

372

LakonatajnovgramatikistojKarlBrugmannkajAugustLeskienpolemikiskontraŭesperanto,en1907ilineisesperantanliteraturonresp.kulturonkajkredisjelabaldaŭamalsukcesokajdisdialektiĝodeesperanto.

373

EnseptembrodelasamajarolaHarvard-alingvistoLeoWiener(1862enBjalistoko–1939)nomisesperantonlingvosenspiritokajmiksaĵoelmultaj„plifaciligitaj“lingvoj.Ceterelaŭlieblasenesperantonurbalbuti,kajmultajsonojestasneprononceblajporĉiupopolo.

374Liaprijuĝoestasebleiomete

interesa,ĉarliapartenasaltiujjunulojkunkiujLudovikoZamenhoffestissiannaskiĝtagonen1878,kantanteenpraesperantalingvoprojekto.LeoWienerestisceterelapatrodeNorbertWiener,lafamamatematikistokajpionirodeinformadiko.

375

LarusianoJanIgnacyBaudouindeCourtenayiomscipovisesperantonsedneuzisĝin,kajekspliciteneisestianodela„esperanto-sekto“.

376Alla

supremenciitapolemikodelanovgramatikistojBrugmannkajLeskienlireagispersamtitoladefendarespondo.

FerdinanddeSaussuremenciisesperantonnurunufoje,antaŭvidantelingvoŝanĝiĝonkiamesperantoestosuzata.

377LaŭDratwer,Ferdinandde

Saussure„tresimpatierilatisallaEsperanto-movado,trefirmecertigislaeblecondeartainternacialingvo,kajaprobisEsperanton“.FontoestasnekrologoverkitadeThéophileCartenLingvoInternacia(1913).378Sedankaŭlanekrologo,kieCartskribaskeliiamestisstudentodeFerdinanddeSaussureenParizo,neenhavastaŭgajnneŭtralajnfontojn.DumplurajjarojlafratoRenédeSaussure,matematikisto,estisesperantistokajverkisgravajnkontribuojnprilingvajdemandoj,sedpostepublikigisproprajnprojektojn.TialFerdinandeblesciisplipriesperantoollegeblasenliaĉefverko.

AntoineMeilletkonstatisen1928keesperantopruvitefunkciaskajketialpri

tioneplunecesasdiskuti.379Liskribisĝeneraletrepozitive,fojeebleiometetrooptimisme.

AndréMartinethavissupraĵankontaktonkunIdo,kiukonsciigisallikelariĉecodelingvonekuŝasenmorfologiajkomplikaĵoj.Liagnoskaskeekzistasproblemodeinternaciakomunikado,seddubasĉuesperantoestas„lasolvo“,ĉar„nuntempelaanglalingvotendencasestilasolvo,eĉseveras,keĝipovasestinurlamasolvo.“

380

EugenWüster,kunfondintodeterminologiokajesperantologio,estisdejuneesperantistokajdediĉisensiaĉefverko

381el1931triononalesperantokaj

multondesiatempoporEnciklopediaVortaro.Seddumla1930ajjarojliarilatoalesperantoekmalvarmiĝis;tionkaŭzisnenurseniluziiĝopriesperanto,sedankaŭliainteresiĝoprinaturalismajplanlingvo-projektoj.Liaesperantistecoestasfojerigardatakieljunultempaeraro.

382EnlaUniversalaKongresode1970

enVienolitamenplenumislakongres-universitatanrektorecon.

EnTheLoomofLanguage(1943)FrederickBodmerpritraktisla„artefaritajnlingvojn/mondajnhelplingvojn“tremokeme,ekzemplerilatealvolapukoperlaesprimoj„naiveco“kaj„ridinda“.Kromlaakuzativokajlapluralodelaadjektivo,kiujnliapriorekajsenargumentojnomis„mortaŝarĝaĵo“,malplaĉisalliesperanto-radikojellagermanakajskandinaviajlingvoj.Malelirekomendisplidaorientiĝojelaangla.KiommalmulteBodmersciispriesperanto,kajkielliprijuĝisĉefeelpropralingvaperspektivo,tionmontrasjenaekzemplo:„Kiamoniskuasbotelon,laesperantistodiras'skui',sedkiamoniskuaslamanondeamiko,tiamonidiras'manpremi'.“383Bodmerensiatresukcesakajdisvastiĝintalibronetuŝispliinteresajndemandojnpriplanlingvoj,seduzistamenevidenteesenceplidamaterialoolmultajkolegoj.

Ekde1992UmbertoEcookupiĝispriesperanto.LiestasmondekonataverkistokajprofesoroprisemiotikoenlauniversitatodeBologna.EnLaserĉadodelaperfektalingvoenlaeŭropakulturolipritraktisenunuĉapitroankaŭla„internaciajnhelplingvojn“,eliliĉefeesperanton.

384El

esperantaperspektivolaĉefavalorodelaesperanto-ĉapitrodeLaserĉadoestaskeĝiatentigaspriesperanto.Ecofaktereagisalargumentojkontraŭesperanto,sedentuteneskribistiompozitivepriĝikielplurajesperantistojopiniis.JohnC.WellsskribiskeEco„pledasporni“,

385sedporkioprecize?Lafinvenkismajn

celojndelaUEA-statutoEconesubtenas;lialibrotemasplipartepriteoriajebloj,malmulteprilaaktualarealodeesperanto.Econeutiligislamodernanesperantologianliteraturon,ankaŭnelaital-,angla-,franc-aŭgermanlingvan.LiaĉefafontopriplanlingvojŝajneestislaverkodeCouturatkajLeauel1903/07.Tialliuzislaklasifikondeaposteriorajkajapriorajprojektoj,sednesufiĉedistingisinteruzataplanlingvokajprojektojneniamaplikataj.Sekveliskribispri„novaBabelodeinternaciajhelpajlingvoj“.Eblelitaksislanuntempanesperanto-komunumontiommalgrandakeĝitiu-rilateneesencemalsamasdelaprojektoj.

LagermanalingvistoHaraldHaarmannen2001publikigisKleinesLexikonderSprachen,enkiuintermultajaliajlingvoj,delaalbanaĝislazulua,aperaslatrafvortojesperantokajmondajlingvoj,kunrelativemultedainformoj.Haarmannnomasesperantonlasolaella„artefaritajmondajlingvoj(planlingvoj)“,kiunlernisnenuraktivulojkielduanlingvon,sedankaŭ„multajmilojdahomoj“kielgepatranlingvon,kielliskribascertetroigante.„Kvankamesperantokonceptiĝiskielplanlingvo,ĝinuntempeestasvivantalingvo,kajsonasartefariteseonihodiaŭdifinasĝin‚artefarita’lingvo.Neestasstrangeklasifikiesperantoninterlanaturajlingvoj.“

Likomparasĝinprola„nedomineco“kunkreolaj,minoritatajkajdiaspora-lingvoj,kiellajidakajlaromaa(cigana).LarilatonkunZamenhofHaarmannpriskribassobre,bonvolemekajsenmenciodehomaranismok.t.p.SedlimenciaslaUnesko-rezolucionde1985,UniversalanEsperanto-Asocionkunmembrojenpliol100ŝtatoj,lamondajnkongresojnkunpoplurajmilojda„aktivuloj“,kajduaferojnprikiujniinformadantojverŝajneeĉnepensas:nomekelalondonaklubode1903ankoraŭekzistaskajkelaesperantlingvatradukodelaKoranoestas„agnoskatakielaŭtoritataeĉdelaislamajfundamentistojenIrano“(?).

Lapriskribojdegramatikokajvortaromallongas,kielĝeneraleentiuĉileksikono,kajfinedelaartikololikonkludas:laŭlaampleksaliteraturoesperantoplivivasolmultajnaturajlingvojkunsimilemultajparolantoj,ekz.lafriulaenItalio,lakimraenBritio,lafrisaenNederlandoaŭlamordvaenRusio,sedmalpliollaestona.Laestontecodeesperantonepludependasdeagnoskiĝokieloficialalingvo,ĉarŝajnascertigitaĝiapludonadodeunugeneracioallaalia,ĉukielunua,ĉukieldualingvo.Sed,Haarmannaldonas,onipovusplialtigiĝianprestiĝondonanteplivaloranstatusonalĝi.Tamenesperantonehavasrealajnŝancojnkontraŭlaangla,tielkela„tutmonda“utiligorestosverŝajneporĉiam

revodelaesperantistoj.

Rilatealinterlingvistiko(enlaartikolopriWeltsprachen,mondajlingvoj)lisekvas„nian“terminologionsuperrigardantelatemon,kajprijuĝaskemalgraŭkontraŭajasertojankaŭenlaskematismodeplanlingvojekzistasmultajnekonsekvencaĵoj,kajkelaideokioestas„logika“aŭ„esprimo-klara“dependasĉiamdelaunuopajlingvo-kreintoj.Esperanto„sendube“estastiu„artefaritamondalingvo“,kiuhavaslaplejmultajnparolantojn,kajtaŭgasportradukiverkojndelamondaliteraturoaŭproduktioriginalansciencanliteraturon.„Sedsurlamondapolitikascenejoĝisnuntiulingvonesukcesis“,kaj„ĝianveranterenonesperantodisvolvasneenlapraktikakomunikado,sedenlarolodesimbol-portantoporlarevoprimondakomunikadoensennaciecakomunikamedio“.

386LaartikolojdeHaarmannestastresalutindaj,certekomparatealliaj

antaŭajverkoj.Tiaprezentodeesperantoŝajneestaslamaksimumodabonvolapriskribo,kiunnilegitimepovaspostulideneesperantalingvisto.

4.Oficialajorganizaĵoj„Sedĉarmientiurilatomemfarismultedaspertoj,miavertasvin:neatendutromultekajnepostulutromultedelaoficialajfunkciuloj,sedfiduplilapropranforton!SelaEsperantmovadoestasforta,laoficialajinstituciojdesimemagnoskosĝiangraveconkajsignifon.“

(FranzJonas,prezidentodelaRespublikoAŭstrio,en1970387)

Registarojfojeuzasesperantonenlakadrodepublikaagadoporsiresp.porsiajŝtatoj.TrekonataekzemploestaslaregistarodePRĈinio,kiesfremdlingvaeldonejoekdelakomencodela1970ajjarojsubvenciasesperantlingvaĵojneldonatajnsubŝtatakontrolo.Tiajbroŝurojekzistasdeplurajlandoj,demokratajkajnedemokrataj,eldonitajdetiujŝtatoj.Tiomontrascertanrekonondeesperanto.Sednimemkonsiderukeilieldonasvarbbroŝurojnporsiankaŭenmultajaliajlingvoj,kajkelapreskvantodelaesperantaĵojestasverŝajneunuellaplejmalgrandaj.

Kontaktojalregistarojaŭinternaciajoficialajorganizaĵojestasfojerigardatajlaŭlatradiciaskemodedesuprismokajdesubismo.Tiujduesprimojvenasellafinvenkismaideologiokajsignifasdumalsamajnvojojnallafinavenko.Desubismeonikonvinkumultajnordinarajncivitanojnpostuli„justansolvondelalingvaproblemo“kajaliĝiallaesperanto-movado,desuprismeonitujalparolulapotenculojndelamondokeilizorguprilafinavenkodeesperanto.

Ĝeneralelamenciodeŝtatajaŭoficialajrekonojporesperantoefikasboneeninformado,sedatentukealvineokazostielkielalmienlaokcidentgermanaurboDortmund:organizantoestisvarbintastudentangruponkajpetisminprelegialĝiantaŭlakomenciĝodelakursserio.MineforgesisinformipriladiversajŝtatajmoralajkajfinancajsubtenojenGermanioaŭaliajlandojporesperanto-asocioj,priladurezoluciojdeUnesko,prilaesperantistecodeeksaaŭstriaprezidentok.t.p.Nurpostlaprelegolaorganizantosciigisalmiketemispristudentagrupodeanarkiistoj...

a)LigodeNacioj

PostlaunuamondomilitolavenkintojkunvenisenVersaillesapudParizo,kajilinenurformulislapac-kondiĉojnporlamalvenkintoj,sedfondisankaŭLigondeNaciojporsubtenipaconkajsekureconenlamondo.Entute62landojiammembrisenlaLigo,sedĝineniamfortis,precipeprodisputojinterlamembrojkajnemembrecodeplurajgravajŝtatoj(Usonotutene,Germanionuren1926-33,Sovetunionuren1934-1939).En1946laLigooficialemalfondiĝis.

LaĜeneralaKunvenodelaLigodeNaciojdiskutispriesperantojamen1920.388ĜitaskislaLiganĜeneralanSekretarion,lajapanonNitobe,priserioza

raporto.RaportodelaAsistaĜeneralaSekretarioestisrelativefavoraporesperanto,sedlapostaĜeneralaKunvenoneakceptisla„petojnprilaEsperanto-instruado“(1923).En1924laĜeneralaKunvenorekomendisallamembroj-ŝtatoj,permesiesperantonkiel„klaranlingvon“entelegrafiokajradiotelegrafio.Tiosignifaskeonipagasnelaŭlitere,kielonifarasporkodojkajkiotendenceplikostas,sedlaŭvortekielĉenormalalingvo.Doentute,lahonorigodeesperantofaredelaLigorelativemodestas;

389postmalsukcesojla

esperantistojperdislaesperojnprilaLigo.

b)Unesko

Unesko,UnitedNationsEducational,ScientificandCulturalOrganization,estaslaeduka,sciencakajkulturaorganizaĵodeUnuiĝintajNacioj.Alĝiajcelojapartenasforigisenalfabetecon,antaŭenigilainterŝanĝondeinformojkaj„Kulturondepacokajdemokratio“.Ĝieldonaslistondemondajkulturajheredaĵojkunpliol630monumentojen118landoj.LasidejodeUneskosituasenParizo.

Laorganizaĵorezoluciisjamdufojepriesperanto,en1954enlaurugvajaMontevideo,kajen1985enlabulgaraSofio.

390Launuarezolucio,el1954,

konstatisunuelapraktikajnrezultojndelalaborodeUEA:proksimigihomojneldiversajlandoj.KajtiujrezultojdelalaborodeUEA,larezoluciorekonas,respondasallacelojdeUnesko.DueUneskopetastiujnŝtatojn-membrojn,kiujvolasenkondukiaŭampleksigiesperanto-instruadonlernejanaŭuniversitatan,informilaĜeneralanDirektoronpritio.TiudirektoroestaskomisiitasekvilakurantanevoluondeesperantokajkunlaborikunUEA„enaferojkoncernantajambaŭorganizaĵojn“.

391Lakonferencantojakceptislarezolucionnurpostforigo

de„iukontraŭatapunkto4“,kiutekstis:„LaĜeneralaKonferenco[...]rekomendasalŜtatoj-Membrojkuraĝigilauzondeesperantoenmaniero,kiunilikonsideraslaplejtaŭga“.

392

Laduarezoluciode1985rememorigasprilarezolucioel1954,konstataskeesperanto„intertempefariskonsiderindanprogresonkielilodekompreniĝointerpopolojkajkulturojdemalsamajlandoj,penetranteenlaplimultondelaregionojdelamondokajlaplimultondelahomajagadoj“,gratulasalla100jarajubileo,invitaslaŝtatojn-membrojnmarkitionperkonvenajaranĝojkajplimultigiesperanto-instruadon,rekomendasalinternaciajneregistarajorganizaĵojpristudilaeblonmemuziesperanton.

393

Kompreneblelaesperanto-movadoentuziasmasprilarezolucioj,partenemaljuste,sedfojetrooptimisme.

394Uneskoagnoskislaekzistondeesperanto,

keĝiestasuzatadiseenlamondo,kajUneskoproponaspripensiĉuiumemvolaselproviesperanton.Sedlarezoluciojneakceptisfinvenkismankoncepton,kiufaruesperantonlingvodeĉiuj.Eninformadotuteapuda,kvazaŭmemkompreneblamenciodelaUnesko-rezoluciojboneimpresas,ĉarili

kundonasalesperantopartondelaseriozecodelamondaorganizo.KomparekunlaLigodeNacioj,lasukcesojĉeUNestasdopligrandaj.

En1950kaj1960,okazedepeticiojalUnuiĝintajNacioj,UEApovistransdoni

895.432resp.925.034individuajnsubskribojnkaj15.454.780resp.72.892.000kolektivajn.Lapeticiode1966proponiskeUNrekomendu„allamembroj-ŝtatoj,subtenilainstruadon[deesperanto]kajinstigitiesaplikadonĉelainternaciajrilatojdelapopoloj.“

395„Kolektivasubskribo“signifaskesubskribis

lareprezentantojde492resp.3.846organizaĵojkuntiomdamilionojdamembroj.

Jantonprovistaksilaesperantistaronperlakolektivajsubskribojel1966:seel72milionojdahomoj„nur“dudekonolernisesperanton,instigitadelapeticio,tiampliol3,5milionojdahomojfariĝisesperanto-parolantoj.

396Sedsupozinde

laplimultoellakolektivajsubskribintojeĉnesciiskionkelkajreprezentantoj(kiujekzakte?)„subtenis“,aŭilinesciismultonpriesperanto.PrilaunuaUN-petskriboankaŭSolzbacherkritikismalsufiĉandistingoninterladuspecojdesubskribintoj:„Seekzempleeniulandoinstruistaasociokuntrimilmembrojkaj235individuajinstruistojsubskribislaPetskribon,lastatistikosimplekalkulis3235.“Likonstatiskeinterlat.n.parlamentanojenkalkuliĝiskelkaj„altajadministrajoficistoj“,kajfojemale.Laplejgrandapartoella1.607lingvistojkonsistisellakolektivasubskribodelaRiksmalforenigdeOslo,kun1.200membroj.Sedmembrecoentiuasociosignifisnurkeonipreferasunuelladunorvegajlingvoformoj,donetemasprilingvistojentute.Solzbachersupoziskeceterelakolektivajsubskribojdekelkajesperanto-klubojplialtigislanombronde„lingvistoj“.

397Lapennamemmenciisrilateallakampanjode1966kelkajn

eltiajorganizaĵoj,interiliUnuiĝodeLigojporEdukadodeInfanojenJugoslaviokunkvarcentmil,UniversalaHomamaAsocioenJapaniokuntricentmilkajSocialdemokrataPartiodeGermaniokunsepcentmilmembroj.

398

Lapeticioel1950estislabazoporlasukcesoenMontevideo,kajestimindaslalaboregokolektitiomdasubskriboj.Sedeninformadoprecipetiuj„kolektivaj“subskribojnetroimponas.LasatiroKiel(mal)venkigiEsperantonatentigisceterekeUNneplenumislarezolucionkajproponiskeelstarajesperantistojprotestumalsat-strikanteantaŭlaUN-domegoenNov-Jorko.Iliesperindenedevoselteniĝismorto,ĉarjatiommalfacilasakirinovajnesperantistojn.

399

c)KonsiliodeEŭropo

En1949dekokcidenteŭropajŝtatojfondisenLondonolaKonsiliondeEŭropo,kielpolitikaorganizosurvojealunuiĝontaEŭropo.NuntempeenlaKonsiliomembraspreskaŭĉiujlandojdeEŭropo,porantaŭenigisocialankajekonomianprogreson,protektilahomajnrajtojnkajlapluralismandemokration,kajprecipeporsubtenilanovajndemokratiojnencentrakajorientaEŭropo.LaĉefajorganojestasKomitatodelaministrojprieksterajrilatojkajParlamentaKunvenoeldeputitojsenditajdelaparlamentojenlamembro-ŝtatoj.EkzistaskromeSekretariejokajKongresodelaKomunumojkajRegionojdeEŭropo.

Ekde1986UEAhavaskonsultanstatusonĉelaKonsilio,kioebligasalUEApartopreniladebatojndelaKonsilio.RudolfFischertiutempe,kielredaktantodelaGEA-gazeto,troigiskepertiolaKonsilioestaspostUnesko„laduagravaorganizo,kiusubtenaslacelonde[UEA]enkondukikomunanduanlingvonporĉiujhomoj“.

400Sedfaktelaesperanto-organizaĵojsukcesisjamplurfoje

kunlaborikunlaKonsilio,ekzempleTEJOokazigasreguleseminariojnkadredelajunularajcentrojdelaKonsilioenStrasburgokajBudapeŝto.

5.Privatajkajreligiajorganizaĵoj

a)AmerikaFilozofiaSocieto

EblelaunuaorganizaĵokiuokupiĝispriesperantoestislaAmericanPhilosophicalSocietyenPhiladelphia,Usono.Ekde1887komitato,deĝielektita,esplorislavaloroninteraliedevolapuko.Fineĝiprijuĝisesperantonlaplejbonaellaekzamenitajlingvo-projektoj.Sedesperantoestislaŭlakomitatotrofleksia,kajlakomitatodecidiskreiplanlingvonsurhindeŭropabazo.Pritiookupiĝuinternaciakongreso,sedĝineniamokazis.

401

Lasocietokompreneblefariĝismitoenlaesperanto-historiografio.Privat:lakomitatodelasocieto,kiuankoraŭnenionsciispriesperanto,la21andenovembro1887„alvenisaltiujsamajkonkludojprilingvotutmonda,alkiujvenisankaŭZamenhof.“

402PrilapostamalkontentodelasocietoPrivatsilentis.

SimileAdamsenlaEnciklopediodeEsperantoinformiskelakomitato,ankoraŭ„sciantanenion“priesperanto,kondamnisvolapukonkajformulislaprincipojnverenecesajnporplanlingvo,kajlaŭAdamsiliestislasamajprincipojkieltiujdeesperanto.

403ĈeSchulzonilegasnurkelasocieto

„favoris“esperantonalvolapuko.404Dratwersciigiskelasocietoen1887

malakceptisvolapukonkajvolisfondipropranprojekton.En1889lasocietoakceptisraportondekomisionopriesperanto,sedprilaenhavoaŭlasintenodelaraportoDratwerskribasnenion.PrilaplanitainternaciakongresoonilegasĉeDratwernurkeĝihavuslataskon„pridiskutilaproblemondelingvointernacia“.MenciiĝisplurfojeHenryPhillips,kiusoleellasocietofavorisesperanton.

405

AnkaŭForsteremisnetroemfazilafaktanmalakceptiĝondeesperanto,kiu„trovismulteplifavoranekzameniĝon[olvolapuko]kielkontribuoallaproblemo.“

406Sciigoprilamalakceptiĝodeesperantomankiskromeĉe

Manders.Laŭlilaraporto(de1889?)malakceptislateoriajnbazojndevolapuko.

407

LaLondonanFilologianSocietononikutimeprisilentas:ĝiaprezidantoAlexanderJ.Ellis,volapukisto,konkludisen1888kevolapukojamfinesolvislaproblemondeinternacialingvo.

408

b)LaDelegacioenParizo

En1900,okazedelamondaekspozicioenParizo,lasciencistojLéopoldLeaukajLouisCouturatinstigislafondondeDelegacioporlaalprenodeinternaciahelplingvo,Délégationpourl'adoptiond'unelangueauxiliaireinternationale.Ĝirealiĝisen1901.En1907,tricentdekorganizaĵojkaj1.250intelektulojsimpatiisallaideo,kvankamilinepretiskonkretekunlabori.Enoktobro1907ekestisKomitatodelaDelegacio,alkiuapartenisdekdumembroj.InteriliestislalingvistojHugoSchuchardt,OttoJespersenkajJanBaudouindeCourtenay,kiujjamesprimissinpozitiveprilaeblecodeplanlingvo.EsperantoestisreprezentatadeEmileBoirac,postealiĝisallaKomitatolaaŭtorodeLatinosineflexione,lamatematikistoGuiseppePeano.LakemiistoWilhelmOstwaldprezidis,LeaukajCouturatestiskomencesekretariojkajpostefariĝismembroj.

KiamlaKomitatookupiĝisdumkelkajkunsidojpridiversajplanlingvajprojektoj,tiamlaaŭtorojestisinvititajdefendisianprojekton.ZamenhoflasissinreprezentideLouisdeBeaufront,ĉartiumalnovafrancaesperantistoestiskonatakielkonservemulokiukontraŭisĉiujnreformojn.Dumfinakunsido,la24andeoktobro1907,laKomitatodecidisakceptiesperanton,sednurkuncertajŝanĝojlaŭlaprojektodenekonataaŭtorokunlapseŭdonimoIdo.ElladekdukomencajmembrojĉeestisnurOstwald,BaudouindeCourtenaykajJespersen,kromevoĉdonisLeaukajCouturatkajkvarreprezentitajmembroj.SedlaLingvaKomitatodeEsperantokontraŭisĉiujnŝanĝojn,kajkomencede1908okazisskismointeresperantistojkajreformuloj.WilhelmFörster,honoraprezidantodelaKomitato,rifuzisplukunlaboriprolastilotraktilaaferon;ankaŭBaudouindeCourtenaykajlaesperantistoBoiracforlasislaKomitaton.LéopoldLeau,LouisCouturat,WilhelmOstwald,OttoJespersenkajlareprezentantodeesperanto,LouisdeBeaufront,ekpropagandislareformprojekton.

LouisdeBeaufront

DeBeaufrontkajCouturatestishavintajsekretajnkontaktojnjamen1905.LouisCouturat,logikisto,matematikistokajesplorintopriLeibniz,estisfaktelamotorodelaDelegacio.Lidekomencevolisesperantonreformitankajkrediskelaesperantistaroalprenoslareformojn,seiliestossubtenatajdekonataesperantisto.DeBeaufronthavispersonajnmalamikecojnenlafrancaesperanto-movadokajkunagis.Laesperantistarokomprenebleestisŝokita,kiamDeBeaufrontpublikedeklarisenjunio1908kelimemestastiuanonimaIdo.(KvankamlaĉefaaŭtorodelaprojektoestisCouturat.)Idonepovasestinomata„projektodelaDelegacio“,ĉarlaplimultodelaDelegacionesubtenisĝin;ella310societoj„subtenantajlaDelegacion“neniusekvislaidistojn.

409

Laprojektoperdisjamkelkajnjarojnpostlafondiĝoĉiujngravajnsubtenantojn.LaplejkonatasubtenantodeIdoestislakemiistoWilhelmOstwald,populara

humanistokajpacisto,kiudonacisallaIdo-movadopartondesiaNobelpremiamono,sedmalaktiviĝispostkelkajjaroj.

410En1915liverkisartikolonpri

projektodereformitagermanalingvo.AlfredMichaux,organizintodelaunuaUKkajkunfondintodeIdo,publikigisen1909ionpripropraprojekto.

411

Couturatmortisproaŭtomobilaakcidentoen1914,kajLeauŝajnejamen1908neplutreinteresiĝisprilaafero.OttoJespersenen1928publikigispropranplanlingvanprojekton(Novial),enkiuliforĵetisi.a.laafiksosistemondeCouturat.DeBeaufrontmortisen1935preskaŭforgesitakajdeesperantistojkajidistoj.

AlfredMichaux

Enesperanto-informadolaDelegacio,kajankaŭIdomem,estaskutimenemenciindaj(kromenbroŝurokiuhavassufiĉedaspacoporĝustepriskribilaaferon).ĈitielaDelegacio-historioestaspriskribitatameniomplidetale,ĉar

nuntempajidistojrakontasalianversiondelahistorio:

„Principe,laDelegaciodecidisporesperanto,sedpostuliskeoniforigutiesevidentajnmankojn.TianprilaboritanesperantonproponislafrancasciencistoCouturat.Laaŭtorodeesperanto,lasendubegeniapolaokulkuracistod-roZamenhof,deklarissinpretakonsentialprilaboritaesperanto,sedfinelimalkonsentisalladeCouturatproponitaplibonigitaesperantopropremodesiajadeptojkajdesiaeldonisto“(GermanaIdo-

Societo).412

Fojeidistojrakontasnenion.KiammipetisinformojnpriIdotiamlasekretariodeGermanaIdo-Societo,s-roNeußner,eĉrifuzistion.LirespondiskeonidonasinformojnnuralIdo-parolantoj,ĉarlaŭlijamokaziske„ladenidonitajinformojestascitatajsenlakuntekstokajredonatajfalsigiteporkreinegativanbildonĉehomoj,kiujmemnekonasIdon“.

413

EntradiciodelaDelegacioen1911fondiĝisVerbandfürdieSchaffungeinesWeltsprache-Amtes,asocioporlakreodeoficejoprilamondalingvo.Ĝiĉesisfunkciijamenladuajaro.Drezeninformiskeĝi,kreitalaŭiniciatodeWilhelmOstwald,posteestisinfiltritadeidistoj,kajkeSvisiopromesiskunlaboron,sedtionepluokazisprolakomencodelaunuamondmilito.

414

c)InternationalAuxiliaryLanguageAssociation

InternationalAuxiliaryLanguageAssociation(IALA,AsociopriInternaciaHelplingvo)estisfonditaen1924enNov-JorkodeFrederickCottrellkajAliceMorris.Laceloj:esploro,diskuto,propagandopriĉiujdemandojrilatajallaenkondukodehelplingvo;agnoskodelagravecodelatemoĉelaregistarojdeĉiujlandoj;realigodelarekomendoj,precipeenlalernejoj.

LakemiistoFrederickCottrellestisprezidantodekomitatopriinternacialingvodeInternaciaEsploraKonsilio(1919).Likolektisinformojnpriesperanto,Idok.t.p.kajopiniiskeriĉakajgravaorganizo,kiusubtenaskajpropagandasplanlingvon,estaspliefikaollaekzistantajasocioj.Tialliprovis„realigiinterkonsentoninterEsperantistoj,Idistojkajaliajmondlingvanoj.“AliceVanderbiltMorris(1875-1950)estisanodelariĉaVanderbilt-familio.Lamalavarasubtenantinodeekz.lakristanaasociodejunajvirinojestiseklernintaesperantondummalsanulejarestado.„Ŝibonelegiskajiometeparolislalingvon“,Solzbacherskribis.MorriskundecidisenlakomencokeIALAnekreupropranprojektonsednurelektuinterkvinjamekzistantaj,kajfinancesubtenisi.a.laeldonondelaStojan-abibliografiokajdelaOriginalaVerkarodeZamenhof.KromeŝifariĝiseĉdumvivamembrodeUniversalaEsperanto-Asocio.

415En1925MorriscelisdumrenkontiĝoenĜenevorekunigiidistojnkaj

esperantistojn,sedlaesperantistojrifuzisŝanĝiionjesialingvo.Fineen1933,ŝajneoninesciasprecizekial,MorrisdecidiskeIALAnuneklaboruporpropraprojekto.

416Poste,multajkunlaborantojforlasisĝinprodisputojenlaasocio.

TialladirektoroAlexanderGodehavisen1951laokazonprezentisianlatinidanprojektonInterlinguanomedelaasocio.

IntereseestaskekajlaDelegaciokajIALAoriginenevoliskreinovanlingvon,sednurelektieljamekzistantajprojektoj.Latentoestistrogranda,sekveambaŭorganizaĵojinventisnovajnplanlingvajnprojektojn,Idonresp.Interlingua-n,projektojnplinaturalismajnolesperanto.

ĉ)EŭropaFederalistaPartio

LaEŭropaFederalistaPartio(EFP)fondiĝisen1959enlaitalaurboMantovokielPartitoDemocraticoFederalistaEuropeokunlaintencoestila„unuatuteŭropapartio“.SamjareenVienofondiĝisFederalistaInternaciodelaEŭropajFederalistajPartioj.417En1965ĝiaprogramopostulispliintensanlingvoinstruadonkajinstruadonprituteŭropahistoriokadredetuteŭropalernejakajuniversitatareformo.Ĉiueŭropainfanohavulaeblonloĝisesmonatojnenlandokieslingvonĝilernis.

418EŭropaKongresode1974(Ĝenevo)ellaboris

plianbazanprogramon:laeŭropafederaciaŝtatodecidupri„komunadualingvo,kiuestosinstruataenĉiujlernejojkromlagepatralingvo.Kuninteresoniobservaslaspertojnkuninternaciajlingvoj,ekz.kunesperanto.“

419

"Balotisenpento":afiŝoenGermanioen1972.

En1970EFPanoncisengermanaesperanto-gazetokeĝi„bezonaslaesperantistojn“.

420LitovaSteloinformiskeKongresodeEFPel1991decidis

„alvokiRegistarondePollando,lanaskiĝlandodeEsperanto,deklariEsperantonduaoficialalingvodelarespubliko.“

421LaŭĝiaorganoFederalistolaestraro

deEFPpostulisdelaEŭropaKomunumolaenkondukondeesperantokielduaoficialalingvo,„ankaŭsurnovajmonbiletoj“.

422„Lafacilelerneblanesperanton

kieltuteŭropanduanlingvon“rekomendisEFPankaŭen„programajeldiroj“en1992.LaprezidantodelanunneaktivaEFP,WojciechSoczówka,nomis

esperanton„lasolanormalalingvo“.

LapartiopartoprenisdubalotojnallaparlamentodeFRGermanio.En1969ĝiricevis49.650voĉojn,en197224.057voĉojn;

423enlalastabalotoalGDR-

parlamentoen19903.636voĉojn.Tioestisĉiammalpliolunuprocento.424

Membronombrojdelapartionetroveblis.LaŭmanlibroprigermanajpartiojnesukcesisalEFPallogilagvidajnpersonojndelaeŭropamovado.Ĝiestisinternedisŝiritaprodisputojkajhavisgrandanmembranfluktuadon.

425Priesperantola

manlibronesciigas,ĝiestissupozeblenurtreflankaaspektodelapartio.Lapublikanbildonpriesperantolapartionevereinfluis.

d)InternaciaPEN-Centro

Poetists,EssayistsandNovellists(PEN)estasinternaciaverkistaasocio,kiucelastutmondedisvastigiliteraturon,subteniliberecondelaparolokajdiversecondeopinioj(ankaŭenmalpliofteuzatajlingvoj),kontraŭbatalimalamoninterrasoj,klasojkajpopoloj.Enlajaro2000ekzistis134„naciaj“,lingvajPEN-centroj,laŭlaprincipokeporĉiulandokajlingvoekzistunurunucentro.Sedpovaskreiĝisubcentrojengrandajlandoj,kajkonatasesceptojenspecialajkazoj:Svisiohavastricentrojn.LaInternaciaSekretariejosituasenLondono,tielaasocioceterefondiĝisjamen1921faredelaanglaverkistinoCatherineAmyDawsonScott.

LaakceptodelaEsperantaPEN-Centro426en1993specialetaŭgasenpor

mencioeninformado,ĉarĝidonaslaaspektonkeesperantoestas„plenvaloraliteraturalingvo“.InformadeoninemenciulaEsperantanPEN-Centronlaŭtekajpompe,sedmarĝenekvazaŭĝiestusmemkompreneblaĵo.

e)Rom-KatolikaEklezio

InternaciaKatolikaUnuiĝoEsperantista(IKUE)montrasmodelekielesperanta„faka“organizaĵopovasakirisimpationdeneesperantlingvanojkajagadienlakadrodepligrandakomunumo.ĜiestasrekonitadelaPapaKonsilioporlaLaikojkiel„internaciaprivataasociodefidelulojlaŭlapapajuro“.Laaltanprotektadonplenumasekde1995kardinaloMiroslavVlk,kaj„ĉielajpatronoj“estassanktaMaximilianusKolbe,kiuesprimissiansimpationprilakatolikaesperanto-movado,kajpapoSanktaPioladeka(1903-14),kiuestislaunuapapokiuhaviskontaktonkunesperantistoj,skribisIKUE-kasistoCarloSarandrea.

427

KardinaloMiroslavVlk

SedlaŭUlrichMatthiaslaunuafidindaeldirodepapopriesperantoestassalutvortojalIKUE-kongresanojenlajaro1975.

428JohanoPaŭlolaDua,papo

ekde1978,dirasenla54-lingvaPaskaSalutoUrbietorbifrazonankaŭenesperanto.

429Ĉioĉinesignifaskelarom-katolikaeklezioestasprecipepor-

esperanta,sedestasbeleke„faka“esperanto-asocioestasagnoskatakielaliajsimilajasocioj.

f)Bahaismo

KvankambahaismobazassinsurlaprofetojakceptitajankaŭenIslamo(i.a.Abraham,Jesuo,Mohamedo)kajaldonesurlafondintoBaha'U'llah,ĝineapartenasalIslamosedestasprogresemareligiokiupostulaslasamrajtecondevirokajvirino,niveladonderiĉokajmalriĉo,uzondeteknikokajsciencoporplibonigodelahomabonfartok.t.p.Bahaanojvivasenmultajdiversajlandoj;enladevenlandoIranoilinuntempeestaspersekutataj.LafilodelafondintodeBahaismofakterekomendislerniesperanton,sedlaesperantajbahaistojnurestasmalplimultointernedelabahaismakomunumo.Kutimelabahaanojuzasinternaci-rilatelaanglan.

430

6.ResumodesubtenantojsenmitojEsperantistojŝatasornamiinformilojnperlaeldirojdehomojmultekonatajeksterlaesperanto-komunumo.Tionemalbonas,seddevasokazikunkonsideremokajskrupulo.Neestiĝuduboprilaintenseco,kiomelakoncernafamulo„subtenas“esperantonaŭlaesperanto-komunumonaŭesperanto-ideologion.Prisalutvortojniĝoju,sednemiskomprenuilinkielspecialansimpation,ĉarniestasnelasolajkiujfojericevasilin.Selakoncernuloestasmemesperantisto,estusiomnehonestekaŝitiunfakton.

Ankaŭlasubtenojdefamulojfojefariĝismitoj.Laplejkonataekzemploestaseblelagermana-usonafizikistoAlbertEinstein,kiufaktesendissalutvortojnalSAT-kongresoen1923,sedpostladuamondmilitoneissimpationalesperanto.Tamendaŭreoniŝatasmenciilineninformado.EĉpliklasikamitoestaslaeldirojdelaBibliaprofetoCefanja,kiujestismiskomprenitajkajtutenerilatasalplanlingvoj.LamiskomprenoestaseĉplibanalajelakazodeJacobGrimm,alkiuonialjuĝisleterondepersonokunsimilanomo.Alesperantistojenla„socialismaj“landojcertegravisprecipevoĉojdemarksistoj,sedfaktelaprofetojdelakomunismoestissufiĉeskeptikajpriplanlingvoj.

Interesperantistojnemaloftasgrandaskeptikokontraŭlingvistoj.Ebleonitimaskelingvistaesploradodanĝerasallaesperantajmitoj.Tamentiujlingvistoj,kiujseriozeokupiĝispriplanlingvoj,povasagnoskilaekzistondelafunkciantalingvoesperanto.

Plurajŝtatajorganizaĵojhavasrilatojnalesperanto-asocioj.PrecipemenciindaestasUnesko.ĜikonstatisenrezoluciokelacelokajakirojdeUEA,kunligihomojneldiversajlandoj,respondasallacelojdeUnesko.Ellaaliajkonatajorganizaĵojmencieblaslaŭokazelarom-katolikaekleziokajlaverkistaraasocioPEN.

Literaturo:

Dratwer:Priinternacialingvodumjarcentoj,1977;

Groth:AussprüchebedeutenderPersönlichkeiten[...],1960;

Waringhien:EseojI,1956.

Monografiopriladiversspecajsubtenantoj–ideajaŭmateriaj,seriozajaŭhazardaj–ŝajnasneekzisti,kromlaverkodeIsajDratwer.Ĝisuferasproliacelohelpi„alladisvastiĝodelalingvoEsperantokajdefinitivavenkodelalingvointernacia“,kajportiolikolektisbelajneldirojnakompanatajndeilustrajnomoj.Liinteresiĝisprikvantode„kvalitaj“famuloj,

431sedverŝajnenepritio

kionlafamulojverepensis.LadunumeraartikolodeGroth(1960a+b)similasentio.Waringhien(1956)senmitigisenlaunuaeseo,„LaprofetojkajEsperanto“,laBibliajncitaĵojnuzitajneninformado.

Eventualanovakolektodecitaĵojpriesperantokunigunurtekstojnenkuntekstokajelunuafonto,kiujvenasdetiajfamuloj,kiujhavasaŭhavisplimultedarilatojkunesperantoolaliajhomoj,aŭlaopiniojndeprecipeinfluhavajpersonoj(ekz.LeninkajHitler).Celodetiukolektoneestupolurikelkajnfrazojnellaverkaroportujutiligiilineninformado,sedunuavicelaklerigoprilarilatojinteresperantokajinteresajhomoj.

V.Lingvosenmitoj

1.Lingvoesperanto

a)Lingvistikokajesperanto

Lamodernalingvosciencokomenciĝisfinedela18ajarcento,kiamWilliamJones,britaoficistoenBengalo,konstatissimilecojninterkelkajeŭropajlingvojunuflankekajlasanskritaaliflanke.Tiukomparadodeformojkajsonojinstigisfinesciencansistemigondelakomparodelingvojĝenerale.Ĝirestislaĉefaintereso-sferodelingvistojdumĉ.unujarcento.Dumla19ajarcentolingvojestiskomparatajal„kreskintajorganismoj“,kiofinefariĝisdogmodelaestablitalingvistiko.LaskolodelaJunggrammatiker(novgramatikistoj),estiĝintaenla1870ajjarojenLeipzig,serĉis„sonleĝojn“kiujklarigaslaŝanĝiĝojndesonojekz.interlagotalingvokajlamodernagermana.Esperantoapenaŭhavisŝanconestiakceptatadetialingvistiko.EkzemplelaplejkonatajnovgramatikistojAugustLeskienkajKarlBrugmannaŭtorisen1908polemikaĵonkontraŭesperanto.TioiomklarigaskeZamenhofmalŝatistiutempajnlingvistojn.PierreJantoncitistiun„surprizankonsilon“deZamenhof:„Konsiliĝuneniamkunlingvistoj,konsiliĝunurkunpersonoj,kiujhavasfilologiansentonkajhavismultedapraktikoenEsperanto“.Sed,pravealdonisJanton,lavarsoviaokulisto„neantaŭvidislakazon,kiamlingvistohavas'filologiansenton'kaj'multedapraktikoenEsperanto'“.

432

En1916eldoniĝislaCoursdelinguistiquegénéraledeFerdinanddeSaussure.Tiuĉilibroestisredaktitalaŭuniversitatajprelegojdetiujamen1913mortintalingvistoenSvisio.LaĝeneralalingvistikodeDeSaussurehavisaliajnĉeftemojn:lanuntemponkajstrukturondelingvoj(sinkronaperspektivo,strukturismo).Tiuverkosupervenkislahegemoniondelatradicialingvoscienco.Plikajplidanovajstudkampojpovisenirilalingvistikon.

Ekdeĉ.1960ekestisskolojkiujserĉasuniversalajntrajtojnenlalingvoj.LalingvistoJosephGreenbergdemandiskioestaskajkioneestaseblaenhomalingvo.Iliesplorislingvojnkajpostekonstatislaekzistonde„universalaĵoj“,doregulojnkiujvalidasporĉiujaŭalmenaŭlaplejmultajlingvoj.Ekzemple,teoriepovasekzistilingvokiukonsistasnurelkonsonantoj,sedŝajnetianeekzistasenlamondo;tiallauniversalaĵokelingvohavaskajkonsonantojnkajvokalojn.PorniesperantistojestasinteresekeesperantokongruaskuntiujGreenberg-

universalaĵoj,433kionnisupozebleŝuldasparteallafaktokeesperantoestas

bazitasurjamekzistantajeŭropajlingvoj.

LaŭNoamChomskykajliagenerativaskoloekzistasbazapovodeĉiuhomolernilingvon.Kondiĉede„proponata“lingvoenlamediopluslabazakapablodeinfano,ĝikapablaspostkelkedatempomemuzilaaŭdatanlingvon.Tiubazakapabloenhavasaronda„reguloj“,laŭkiujĉiuhomalingvoestaskonstruita.Chomskynomissianpriskribmanieron„universalagramatiko“.

434

b)Strukturo

„Kromeesperantoneestas,maleallanaciajlingvoj,katenatadefirmajlingvajkutimoj.La‘itisgrammaticallycorrect,buttheydon’tsayso’neekzistasenesperanto.“

(RichardSchulz435)

Ekdela19ajarcentoonihavasmodelondekvarbazajlingvotipoj,fanda/fleksia,aglutina,izola,polisinteza,sednuntempeoninepluprovasligilingvonalunutipo,sedprovaskonstati,alkiukategorioapartenasiupartoaŭfenomenoencertalingvo.Laŭlaplejmultajaŭtorojlaplejtaŭgaĝeneraligoporesperantoestasaglutinecokunkelkajtrajtojizolaj.

436Tiosignifaskelamorfemoj(plej

malgrandajsignifo-havajeroj)estas„algluataj“unuallaaliaj:dom-o,tir-kest-o,sub-akv-iĝ-i.Informadedoeblasdiriskeesperantostrukturesimilas,prolaaglutineco,allingvojkiellaturkakajjapana,poremfazilatutmondecondetiustrukturo.Tamendanĝeraskeonitieldonasallaparolantodehindeŭropalingvolamaltaŭganmesaĝonkeesperantohavasstrukturonkiuestassimilajallingvojneparencajkajfremdajallia.Restasdosiaspecaartaĵoporinformadanto,kieloniplejboneenplektastiajnaferojnenkonkretaninform-tekston.

Plurajinformilojŝatasemfazikeesperantokunsia„logika“strukturotaŭgasporkomputilojpliboneolalialingvo(t.n.kibernetikavalorodeesperanto).FaktemodifitaversiodeesperantoestisuzataenprojektodelanederlandasoftvarfirmaoBSO,nomekielinterlingvoentradukprogramaĵo.Sedlaprojektoestishaltigitaproĉesigodelafinancasubteno.KlausSchubertkonfesiskelasemantikajproblemojrestas,tamenprosia„laŭplanakonstruo“esperantohavas„ensintakso,morfologiokajvortkreogradondetradukhelpaklareco,prokiuĝikielinterlingvosuperasalpopolajlingvoj“.

437Enĝeneralainformadolamencio

dekomputilautilopovashavilamalavantaĝojnkeĝikontribuasallabildopri„artefarita,senviva“esperanto.

EninformadooniemfazaslameritojndelaZamenhofa„afiks-sistemo“.Sedfaktelaesperantajafiksojneformastrapensitansistemon,laafiksaroestasnur–eĉnetutefermita–kategoriodamorfemoj,kiujricevislanomonafiksoj.Ekzempleiloaŭanopovasestiuzatajkielnormalajaliajradikoj.Kelkajkunmetojsendependiĝis:lernejonesignifassimplelern-ejo,sedfariĝisleksemokiessignifodevasestiproprelernita.Lavortaroesperanto-germanadeKrause

pravetradukaslernejoperlakongruavortoSchulekajnurduaviceperlapliĝeneralaLehranstalt(proks.:institutokieoniinstruas).CetereekzemplelaanglanvortonstalliononitradukasenBASICEnglishperlakunmetitaesprimomalehorse,enesperantonsimilepervirĉevalo.Eblelaesperantaformoestaskonstruitaplielegante(perprefiksoidigodevir-)oltiuenBASICEnglish,sedfaktetemasprilasamastrategioevitineologismojn,nomeperpriskribo.

GastonWaringhien,meditanteprilaneologismojenliteraturalingvaĵo,bedaŭriskelaakademie-oficialaesperantonehavasproprajnvortojnporekzemplejoli,pretty,hübsch,ĉarkunmetaĵojkielbeleta„neliverasveransolvon“.Multajkunmetaĵojkielantaŭenigado,supreniranta,neanstataŭigeblaestaseble„lertajkajkleraj“,sedilialongeco„prezentasverankruconnenurporlaversfarantoj,sedeĉportiuj,kiujiomzorgasprilaelegantecodelastilo.“

438

Precipeproblemaelementodela„afiksasistemo“ŝajnasestilamal-vortgrupo.Tiuelementojadependasdefundamentadividodelamondoenbazajnkajmalbazajnaferojn.Kiammidemandasprilaaltecodepersono,midemandasgermaneprilaGröße(grandeco)kajneprilaKleinheit(malgrandeco),kromsemivolasironiealudikemijamtaksaslapersononmalgranda.Enlagermanavortoparogroßestasdolaplibaza,kajkleinhavasduaranganpozicion.Same,enesperantolabazavortoestasgranda,kajlaaliastatoestaslamalvorto,domalgranda.Tiobonefunkciasenesperantoĉemultajvortoparoj,ekzemplebela–malbela,bona–malbona,ĝusta–malĝusta.Sedenkelkajkazojoninepovasfacilekonstatikiuvortoellaparoestaslaplibaza.Multajesperantistojfuŝasprilaparofermi–malfermi.KiamZamenhofelektisfermikielbazanvorton,tiamlipensispriŝrankokiespordojestisnetefermitaj.Sedŝajneonipovassentiankaŭkelaaliavortoestasplibaza,kajtialonikonfuzaspriladuvortojkajdirasekzemple:„Ladompordoestismalfermita,tialminepoviseniri.“Laafiksonmal-onimenseligasalionegativa,ĉarlabazajvortojofteestasiopozitiva.EĉZamenhofiamfuŝistiurilate,kiamenlaProverbaroEsperantaliskribis:„Malavarulokajporkoestasbonajpostlamorto“,

439

kvankamlijacertecelisavarulon.

Seoninerekonaslabazanvortonproladevenlingvo,tiamonidevasdiligentelerniladiferencon.Neestashazardokelamal-vortojjamantaŭlongerenkontismultedakritiko,ekzempledeliteraturajskoloj,kiujserĉisneologismojnporanstataŭilamal-vortojn.Tielmaldekstrafariĝisliva,kajmalriĉariceviskonkurencondepovra.PlidarezistotrovislaskoloĉirkaŭHaupenthalkajIltis,kiuestispliradikalakajvolisforigianstataŭigimalplipermen.Ankaŭlamal-

vortademandarodomontraslaneperfektecondelaafiksaro.

Kiamonivolasmontritiun„sistemon“eninformado,estasiomnekonvinkefarition,kiellaaŭstrianoSappl,pervortojkiujuziĝasnekenesperantonekenlakoncernanacialingvo:allabonakajtradiciaekzemplomalsanulejo/„Krankenhaus“lialdonissanejo/„Heilstätte“.440Enlandojkunfortapolitikakorektecopovasestimalrekomendindeuziekzemplonkun-ino,ĉartiotiraslatutanaferonenlademandaronpriseksismalingvaĵokajfeminismo.

c)Vortaro

„Estasĝustelavortoj,kiujtransmigrasdenacioalnacio.Allagramatikajformojtiomalfacilas,ĉarili,deplifajnaintelektanaturo,plimultehavassianloĝejonenlaracio.“

(WilhelmvonHumboldt)

Elektantelavortmaterialonporsiaplanlingvaprojekto,Zamenhofkonsiderisprecipeelementojnkiujjamestisdisvastigitajenplurajeŭropajlingvoj.Temasprecipeprilatin-grek-devenajvortoj.Kromekonstateblasgrandafrancainfluo,kajonipovaslegitimeklasifiesperantonkielĉeferomanidanlingvon.Ladueplejgravainfluovenasellaĝermanajlingvoj,precipeellagermanakajlaangla,ĉuporevitisamsignifajnvortojn,ĉuporpliinternaciigilalingvon.Lanunafortapoziciodelaanglarezultigaskreskantaninfluonankaŭsuresperanto,ĉaranglajvortojestaskonatajankaŭdemultajesperantistojkajoftesinofertaskielfacilerekoneblajnovajesperanto-vortoj;ekz.lavortoteamojamforŝovislaplimalnovan,elfrancaepokooriginantantaĉmento.

BernardGoldenatentigigskelaĉeestodeĝermanajvortojenesperantoestassufiĉeeksterordinara.PraesperantoIel1878nehavisĝermanidaĵojn,PraesperantoIIel1881/82nurmalmultajnkajlareformproponoel1894preskaŭneniujn.Nurenla„klasika“,niaesperantode1887,Zamenhofutiligisrelativeofteĝermanajnelementojn,porevitihomonimojn.Tion,Goldenmontris,parteokazisprolainfluaekzemplodevolapuko.

441

ProlakontaktodeZamenhofkunslavajlingvojankaŭtiujiometekontribuisallavortarodelanovaprojekto.Lainfluodeĉiujaliajlingvojestasmarĝena.Fakteneeŭropajvortojenvenisesperantonnurperedeeŭropaj:lavortoadmiralotroveblasenmultajeŭropajlingvojkajsignifas„oficirodemar-armeoenlarangodegeneralo“.Tiujlingvojhavasĝinellafranca.Enlamalnovafrancaĝisignifisĝenerale„ĉefo,estro“.Ĝioriginasenlaarabaamir(militistaordonanto).Dokvankamniaadmiraloestasbazearabdevena,poresperantoĝiestasfaktefrancdevenavorto.Ankaŭniavortobajonetodankassianekzistonneallaeŭska,sedsameallafranca.

442

Kiamtemasprilarekoneblecodevortoj,onidevasdistingiankaŭinternurteorierekoneblajkajfakterekonatajvortoj.„Afiŝo“estasteorierekoneblaenlagermanaprolafrancdevenafremdvortoAffiche,sedtiunneniugermano

nuntempeuzas,sedPlakat.443Trompipovasankaŭlat.n.internaciajvortoj.Lamalfrulatinavortobrutalis(„besteca,neracia“)eniriskajlanederlandankajlagermanan.Dumlagermanabrutalkongruasallaesperanta„perfortema“,lanederlandabrutaalsignifasprecipe„impertinenta“.LaesperantakontoestasidentakunlagermanaKonto,sedlanederlandakontsignifas„pugo“.Laesperanto-vortokotojavenasellagermana,sedlasignifodelagermanaKotintertempeŝanĝiĝisdeĝenerala„malpuraĵo“al„fekaĵo“.K.t.p.

Cherpillod,kritikantetrosimplanlistonsurinformadapanelopriladevenodeesperanto-vortoj,montriskelaplejmultajesperanto-vortojneestasaŭelĝermanajlingvojaŭelslavajaŭellatinidaj.Laplejmultajhavaskajlatinidankajĝermanandevenon,ladueplejmultajestaskajlatinidajkajĝermanajkajslavaj.Liŝerceproponaspropranlistonporpropagando:laŭĝi93procentojdelaesperantaleksikoestas„tujkomprenebladeLatinido“,83procentojde„Ĝermano“kaj43procentojde„Slavo“.

444Sedĉuekzistaslatinidoj,slavojkaj

ĝermanoj?„Ĝermano“estasĉeCherpillod„Germano,Anglo,Svedok.t.p.“Kiusvedonelernintelagermanankomprenaslaesperanto-vortonŝranko?EĉgermanodevaslerniĉuĝidevenasdelagermanajSchrankaŭSchranke–„ŝranko“resp.„barilo“.

Larelativamalgrandecodelaesperanto-vortarohelpasallafacilecodelaplanlingvo,sedĝiestasankaŭmalavantaĝo.Mankasfojenuancoj,proprajesperanto-vortoj,fakterminoj.Onijespovasmemkonstruivortonaŭenkondukineologismon,sedseĝineestasuzataankaŭdealiajparolantoj,estiĝaskaoso.Tiokondukasallasamajproblemojennaciajlingvoj,pripopularecokajnormecodevortoj.Dummultajesperantistojkapablasfacilelegiesperanto-gazetojn,ilitamenhavasproblemojnkunbeletro,ĉuoriginalaaŭtradukita.Labeletraaŭtoroserĉassiajnvortojnnenurenlarenkontiĝalingvo-uzosedankaŭenvortarojkajlaverkojdealiajbeletristoj,kajneĉiualdonaslanecesanvortklariganliston.Kiupreparasekz.standupcomedyporrenkontiĝo,skrupuleĉerpuelvortaro,ĉarvortonekonataalonimemverŝajneestassamenekonataalsufiĉegrandapartodelaaŭskultantaro.HamburgaEsperanto-Societocertenetroigiskiamenlaprogramlibretodeteatro-vesperoĝilistigismalfacilajnaŭmalmultekonatajnvortojn.

445

Lademando„Kielonidirasenesperanto?“jaoftasenrenkontiĝoj.Kutimeniesperantistojtrovasmanieronkompreniginin,tamenlavortmankorestasproblemokajkaŭzaskemultajpreferaslagepatranlingvonpordisputipri

malfacilajtemoj.Altiudemandaroapartenasankaŭlakonfliktointerfundamentistojkajneologistoj,kvankamtiesfrontojnuntempeestasrelativetrankvilaj.

2.Lingvajmitoj„Esperantoestaspliprecizaolunuellalingvojplejprecizaj,lagermana.“

(WalterFrancini446)

Esperanto-propagandistojestasoftetentatajtroigilingvajnkvalitojndeesperanto.Kiupostulaskelatutamondoadoptuesperanton,tiujadevastroviargumentojnkialĝusteesperantoestutiupreferatalingvo.Laplejmultajesperantistojnekuraĝasnomiesperantonperfektalingvo,sedkelkajtamenpostulaskvazaŭ-perfekteconporesperanto,ekzempleMarjorieBoulton:„Senmankanacialingvoneekzistas:laŭlavidpunktodelogikoaŭregulecoesperantoestaslalingvoplejproksimaalperfekteco.“

447JamZamenhofrevis

priĝiaperfektecokiukonsistaselmatematikaprecizeco,flekseblecokajsenlimariĉeco.“

448Sameevidentatrukoestaslistigila„necesaj[n]postuloj[n]al

internacialingvo“kajposteprezentiesperantontiel,keĝikompreneblekongruaskunĉiujtiuj„objektivaj“postuloj.

449

Dumkomunikado,precipeinternacia,komprenebleokazasmiskomprenojkajmalfacilaĵoj,kiovalidasankaŭporesperanto.Sedoniŝataseninformilojprezentiesperantonkiel„miraklanlingvon“,kiunekonastiajnproblemojn.Eĉeninternajrondojniesperantistojvasteparolaspribonakomunikadokunesperantokajmalbonakomunikadosenesperanto,sedhontesilentaspribonakomunikadosenesperantokajmalbonakomunikadokunesperanto.

Laŭcertajpropagandilojlalingvofojeeĉliverasaŭtomatealiajnavantaĝojn:„Esperantoaltigaslascipovojndelernantoprilaangla[legu:propra]lingvo“,„Esperantomalfermasnovajnmondojndepensokajsperto,kajplilarĝigaslamenson“.

450Tioebleindividueokazas,sednenuresperanto,tamenankaŭaliaj

lingvojkajhobiojpovaskaŭzition.

a)Labildopri„artefaritalingvo“

„Jamtiam[en1936]fariĝisevidentealmi,keartekonstruitalingvo–kiomajnarteaŭracieĝiestaskonstruita,kiajnoblajpensojeblekaŭzisĝianekfariĝon–tamendevasrestisenvivapaperecaformo.Verajlingvojkreskasnature,kajsovaĝekajlaŭleĝe.“

(larusaverkistoLevKopelev,esperanto-lerninto451)

Enlaĝeneralapublikoekzistaslamalnovakajforteenradikiĝintakredokeesperantoestas„artefarita“resp.„nenatura“.Protiokulpasankaŭesperantistoj,kajnenurprolakelkfojauzadodelaesprimo„artefaritalingvo“eninformado.Tiukredohavasmultepliprofundanbazon,nomeniajnmitojnprilaregulecokajlogikecodenialingvo.

Konstruihomanlingvontuteregulecanneeblas.Enfonologiokajmorfologioonipovasaranĝilaelementojnalmenaŭaltgraderegule,sedekz.ensemantikoesperantosuferaslasamajnproblemojnkielnaciajlingvoj.Blankeresumispostsiastudoprilavortfaradoenlagermanakajenesperanto:„KvankamlavortfaradodeEsperantoebligasrelativeregulecajnvortkreojn,estastamenmalĝusteasertikelaplanlingvoestastuteregulecakajnekonasesceptojn.“

452

LaŭThomasPuschlaesperanto-gramatikoestas„senesceptoj“,453laŭ

nederlandabroŝuroesperanto„kondutaskielĉiualia'vivanta'lingvo.Sedjajelakondiĉo,kelaevoluookazulaŭfirmajreguloj,kajkeesceptojdetiujregulojestasmalpermesataj.“

454Faktela„esceptoj“aŭ„neesceptoj“dela„reguloj“foje

montriĝastrukaludo.Onipovasdirikelandonomojenesperantoestasformitajlaŭunuampleksaregulokiuenhavastridiversajnmanierojn.Aŭonikonfesaskelaoriginamanieroformilandonomojnestasderivilandondegento,ekz.Italujo/Italiodeitalo,kajkeekzistaskrome„esceptoj“detiuregulo,ĉekiujoniderivasinverselaloĝantojndelalandonomo,ekz.nederlandanodeNederlando.La„esceptoj“eĉplimultasollanomojlaŭlaorigina,„regula“,gentamaniero.

Multajhomojkredaskeenplanlingvounuvortorespondualnurunusignifo,t.e.monosemioaŭunusignifeco.Sedtialingvobezonusporlanenombreblajsignifojenlamondosametiomdavortoj,kajĝitielfariĝusmalfacilelerneblakajmalkomfortaenlaapliko–senemalebla.

455Polisemio,plursignifeco,

necesasenhomalingvo.ThéophileCart,prezidantodelaAkademiode

Esperanto,jamen1910kontraŭisallafrapfrazo„unuvorto,unusenco“,ĉarseonirifuzasĉiansamnomecon,tiamonibezonastromultajnradikvortojn.„Kielkonsilonnidokonservutiunregulon,sedninefaruĝinidolo!“

456

Duliĉenko,sinapogantejeFerdinanddeSaussure,skribiskedumlaprojektafazolastriktaprincipode„unuelemento–unusignifo“ankoraŭeblas.Sedkiamlaprojektoestas„ensociigita“,doaplikata,tiamambigueco,sinonimojkajhomonimojekaperaskielenetnajlingvoj.

457Polisemiaestasekz.-ujokiuhavis

originelasignifojnarbo,landokajenhavilo.Sedparteokazismonosemiiĝo:nuntempe-iotransprenaslasignifonlando,kajlasignifoarborektetielesprimatas.Restisujoporlatriasignifo.Homonimecosignifaskemalsamajvortojhazardehavaslasaman„aspekton“,enesperantoekz.liro:muzikilo,italamonunuo,stelaro,kajpark-,kunparko:grandapublikaĝardeno,kajparki:lokisianaŭtomobilon.

Logikecoestaslaaliaterminoeninformado,kiuunuflankeneĝustasporesperanto,kajkiualiflankene-naturigasĝinenlamensodelainteresatoj.JamZamenhofdeviskonfesike„lingvoabsolutelogikakajtutesenidiotismojestuslingvosenvivakajtropeza“.

458SimileBlankeneislogikecon,nomantela

vortkreajn,morfologiajn,fonemajnkajsintaksajnsistemojndeesperantoregulaj,sedne„plenelogikaj“.Tioestasfavoraallaelastecodelalingvo.Kromeliatentigiskelogikecorilatasalpensado,dumhomalingvorilatasankaŭalsentado.

459Ekzemplojdelogikajkodojestaslat.n.komputilajlingvoj,fakte

simbolajordon-kodoj.Tiujkodojestas„mortaj“:ilineŝanĝiĝas,nehavaskulturonaŭvortludojn,ĉarmankasplursencajvortoj.Jamen1860A.vonGrimmsciiskelogikasignifaskeĉiuvortodevashavinurunusencanrilatonallapriskribataafero.

460ZamenhofkajparteBlankeprovisielsavilalogikecon

poresperanto,rifuzantenurla„absolutan“logikecon,sedfakteiliskribisketiuidealonetaŭgasporlingvouzatadehomoj.

Ekzemplokelogikoneĉiamhelpas,videblasenkazopriskribitadeBertilWennergren.Laneajdemandojpovasrespondiĝilaŭdumalsamajsistemoj:

multajokcidentajlingvoj multajorientajlingvoj

Ĉuvinevolaskafon? Ĉuvinevolaskafon?–Jes!(=Mivolaskafon.) –Jes!(=Minevolaskafon.)–Ne!(=Minevolaskafon.) –Ne!(=Mijavolaskafon.)

„Ambaŭsistemojestaslogikaj,sedenmalsamajmanieroj“,juĝaslasvedo.Lalogikecoĉitienehelpas,kiamonivolaselektiunusistemonporinternacialingvo.LaokcidentamanieroestasplimultedisvastigitaenesperantokajankaŭpliofteuzitadeZamenhof,tamenprolakonfuzebloonisingarderespondualneademando,prefereperkompletaklarafrazo.

461

Kajkiamoniuzasesprimoneninformado,necesaskonsideriĝiajnkromsignifojn(konotaciojn).GermanaknabinoiamfanfaroniskeesperantoestaslogikakielMr.Spock.

462Tioilustraskiellavorto„logika“povasnutridu

malsamajnideojnenlakapodeinteresato:lapint-orelaeksterteranoellatelevidserioStarTrekunuflankeestasjamodelodesciencaefikecokajsobraanalizo,sedaliflankelalogikecofaraslinne-homa,emoci-malriĉakajapartigaslindeliajhomajkolegoj.Ĉaresperantojamsuferasprokoncernaantaŭjuĝo,malrekomendindasplifortigilaantaŭjuĝonpertiatermino.

Pertiajmitojlaesperantistojhavigasgrandanŝanconalhomojkiujvolasmontrilaartefaritecon-senkulturecondeesperanto,ekz.lagenerativgramatikistojFrijnkajDeHaan.Eniompopularsciencalibroprilingvo-akirodeinfanojilidistingis„naturajn“lingvojn,kiujngepatrojtransdonasalinfanoj,deartefaritajkodoj.Esperantoestaslaŭilitiaartefaritakodo,kiuninfanojnepovasdenaskelerni,kvankamlaesperantistojcelasvaneanstataŭiperĝinaturajnlingvojn.

463Ladu

nederlandajaŭtorojbazastiujnasertojnsurcitaĵojelmalgrandapropagandabroŝuro,laŭkiujesperantoestas

„laidealalingvoporĉiu,ĉaresperantoestas:facilelernebla,ĉarlalingvoestastuteregula;donehavasesceptojn;[...]geniasistemodeafiksojkunfiksajsignifoj[...];esperantoestasperfektakajprecizaensiajesprimebloj.“464

Sedankaŭenlaesperanto-komunumomem,lapostuloprilogikecokreskigisapartajnflorojn,kielekz.laAnalizaSkolodeRichardSchulz.Verŝajnelimemvarbiĝispertiumitokajdeviskonstatikelarealalingvo-uzonekonformasaltiokionlikomprenissublogikeco.Tiallikulpigislaesperantistojnpromalĝustalingvo-uzo,kiunlivolisrektigiper„logikaj“konkludojellaFundamentaGramatikodeEsperanto.

465

Lafonodelamitopriregulecoestascertamiskompreno.Esperantomalhavascertajnneregulaĵojnkiujnposedasmultajnaciajlingvoj,kajjatutepravasmencii

tion.Sedkelkajpropagandistojtroigaskeesperantohavastuteneniujnmalregulaĵojn.Porevitikonfuzojn,plejbonaskonkretemenciieninformadoekzemplojndetiajnacilingvajlernmalfaciligoj,kiujnesperantonehavas.Ekzemplelalernantojdemultajlingvojdevaslerniporĉiuo-vortolaĝustangenron.Ekzistasmultspecajlerntrukoj:germanao-vortofiniĝantajechenensingularoestasneŭtra,ĉartiufinaĵokreasla(neŭtran)diminutivon.Malgraŭtioankaŭlafremdparolantojkunlongaspertofuŝadasprilagenroj,eĉkiamlafremdalingvoestassufiĉeparenca.Laarbitrecondelagenrojenlanaciajlingvojmontrasjenaekzemplo:

lingvo samsignifavorto genro

esperanto lavizito (sen)

germana derBesuch vira

franca lavisite ina

nederlanda hetbezoek neŭtra

Laplejdisvastigitafremdalingvoestastamenlaangla,kiukromkelkajrestojnepluhavasgenro-problemojn,tialkiamonihavastemponnurporunuekzemplo,rekomendeblasmenciikeesperantonekonasmalregulaĵojnenlakonjugaciodelaverboj.Tiajnjahavaslaangla,kieonienlaestantecodiraswrite(skribi),enlasimplaestintecowrotekajkielestinteco-participowritten.Ankaŭlaesperantanombro-sistemoestasmodelesimpla,dummultajekz.eŭropajlingvojkonservashistoriajndevojiĝojndeladecimalasistemo.

b)Tradukadokajinterpretado

„Ĉuneestasstrange,kelaŭvortatradukopreskaŭĉiamestasmalbona?Kajtamenonipovasĉionbonetraduki.Tiomontras,kiomgrandaslaasertokeonitutekomprenaslingvon;tiosignifastutekomprenilapopolon,kiuparolasĝin.“

(GeorgChristophLichtenberg)

Laŭmultajpropagandistojesperantoestaslaidealalingvoportradukoj,kajsekveesperanto-tradukojestasmulteplibonajolaliaj:„Esperantoestassenrivalarilatealtradukoj.Ĝiestasŝlosiloalmultoellaplejbonaliteraturodelamondo“,

466ekzempleanglalingvainformilovortumis.WilliamAuldnomis

esperantonla„plejtaŭgatraduklingvo“kajeĉ„perfektailoporkomparajliteraturajstudoj“.

467

TiuĉidogmosubpremisŝajneankaŭlagermanonWilhelmTheodorOeste,kiulaŭdegislaZamenhof-antradukondeHamletkajasertiske„flankedelaangla,laesperantatradukoestasrigardatakiellaentuteplejbona“.Seddekiu?PrilaerarojĝusteenHamletoatentigaslakomentojkajkorektojfaritajdeD.B.Gregor.LaŭliZamenhoftradukisHamletonporrapidepliriĉigiesperantonperklasikaliteraturo.SedZamenhofnekompleteregislaanglan,lidevishelpialsiperlagermanlingvatradukodeSchlegel.Gregorpretasnepostulivortludojn,sedfojelaŭlimankasnuancoj,ekzemplekiamOfeliooriginaledronissedtradukemortis.468

SimiletroigeOestejuĝisprilapoemo„Enlasonĝo“(Mirträumte)deHeinrichHeine:„Majstratraduko,kielĝinpovisforminurlageniodeZamenhof,kiesformosuperas[!]tiundelaoriginalo“.

469Sedĝustetiucititatradukohavas

gravajnmalfortojn,ekzempleprolanekutimavortordo–porkongruigilatekstonallametriko–enpreskaŭĉiulinio.Esperantohavasrigardeallirikosenteblanmankon,nomelamankondeunusilabajvortoj.Kiamoniuzasverbonaŭadjektivon,oniaŭtomateprolafinaĵojamhavasvortondusilaban,kajĉesubstantivojlahelpao-ellasojamneeblaskiamonibezonasakuzativonaŭmultenombron.Certe,tiajnproblemojnonihavasankaŭtradukanteekzemplenederlandajnsonetojnallagermana,ĉarlagermanahavastendenceplidasilaboj;sedneekzistasseriozakialonomiesperantonsurlatradukatereno„senrivala“.

Ĝenerale,lakvalitodedetradukodependasĉefedelatradukisto,sedlaplejmultajesperanto-tradukojestasfaratajnurdeneprofesiajtradukemuloj.Aliflankegrandavortarokunmultajdiversajnuancojtrehelpaslalaborondetradukisto,sedtiononitrovaspliverŝajneĉenaciajlingvojolĉeesperanto.Prinialingvoonijaeĉfanfaronaskeĝiavortaromalgrandas,favorealplirapidalernebleco.(Tamenjapovasekzistiesperanto-traduko,kiuestasplibonaolcertatradukoalalialingvo.)

Ceterekelkajpropagandistojŝajnemalsimpatiasalinterpretistojkajtradukistoj:

„Prolaprofitcelapensadodelaeldonistojlaaĉeteblajnacilingvajtradukaĵojestastremalmultaj.Mankastutmondesufiĉedabonajtradukistoj[...].Donilegasentradukonurtionkioestasbonevendebla!Hontinde,kulturhontinde![...]Lainterpretistojestaslaverajregantojdelamondo!Kiommirinde,midirastremallaŭte,kelamafioankoraŭne

subaĉetislainterpretistojn.Aŭĉuĝieblejamfaristion?“(Karl-HeinzSchaeffer470)

S.N.Podkaminerpolemikis:„MultajmalamikojdeEsperantotroviĝasenlamediodehomoj,kiujprofitasdelamultlingveco:instruistojdefremdajlingvoj,tradukistojkajinterpretistoj.Ilihavasapogonderelativegrandakvantodalingvistoj[...]“.

471TutesimilenitrovasĉeWilliamAuldantipationrilateal

interpretistoj:ili„starasenkunvenokieleĥoenlacentrodelauniverso“.Sekvedetioili„tendencastrotaksisin“,kaj„netolerebleorgojlas“.„Laŭdireiujestasparanojaj.“Dahlenburgpravekritikistianbildon:„Ĉuestasseriozaargumentadmaniero,ofenditutanprofesiangruponporelvokiaplaŭdon?“

472Kaj

certedesmalpliseriozatiuargumentad-manieroestasprolafaktokeplurajkonatajesperantistojestasprofesiajtradukistojaŭinterpretistoj.Absolutemalfavoraalesperantolamediodefremdlingvemulojŝajneneestas.Sedtradukistojkielankaŭverkistojkajlingvistojsciassuperaveraĝemulteprilingvoj,tialilinetiomfacileakceptasesperanto-mitojn.

AlianspecondenaivecopritradukadoonitrovasenartikolodeRüdigerEichholz,kiualvokisjunajnesperantistojn:„TrejnaduenKanado!“EnlaliadomoenKanadoiliaŭtodidaktelernutradukadonkajinterpretadonelsiajgepatrajlingvojalesperanto.Postetiuteamode„interpretistoj“ofertualorganizantojdeinternaciajkongresojkelateamo(„komencesenkoste“)transprenoslainterpretadon:ĉiukongresanopovosparolikajaŭskultienlagepatralingvo.Jelavenontakongresodelasamaorganizoĉiupartoprenantorajtosparoliensiagepatralingvo,kajlateamointerpretossimultanealesperanto.Eichholzopiniiskeduonajarosufiĉosallakongresanojporantaŭe

lerniesperanton.473

Organizoj,kiujlaboraskajpublikigasendiversajlingvoj,devaselspezikonsiderindajnsumojnportradukajkajinterpretajservoj.Atentigipritiufaktoestasbone,neforgesantekeankaŭesperantoestasfremdalingvokiunonidevaslerni.Pravaskeinternaciajorganizojpovasŝparimultedamonouzantenurunulingvon.Sedankaŭpostla„finavenko“deesperantoenlaorganizaaparatodeekz.EŭropaUniooniankoraŭdevosmultetradukiporeksterajnekomprenantoj,ĉaresperantojaneforigulanaciajnlingvojn,ĉarestastrooptimismeesperipridulingvecodeĉiujEU-civitanoj,kajĉaralmenaŭparlamentanojhavularajtonparolienlagepatralingvo.

c)Facileco

„Ĉiuplenkreskulo,ankaŭlingveneedukitakajnebenitadebonavortmemoro,povastiallerniregiesperantonsentrograndapeno.“

(WilhemTheodorOeste,1952474)

Planlingvajaŭtorojemasaljuĝialsiajprojektojtutesenskrupulelaplejgrandanfacileconelĉiujlingvojdelamondo.PriSolresoldeJeanSudre(1866)Drezenkomentis:„Onidevislerniĝindelakomencoparkere.Tutesenbazaestislaaserto,keellerniSolresolonipovussenapartapenadodumneplioltrimonatoj.“

475LeopoldEinsteinlaŭdaĉislafacilecondeesperantotutesamekiel

malmultajnjarojnantaŭetiundevolapuko.476Waldkreisen1906laŭpropra

opinio„laplejfacilankajmallonganlingvonporlainternaciatrafiko“,laprojektodeJaqueel1944estaslaŭlaaŭtoro„laplejfacilelernebla“.

477

Simile,jamenlakomencodeniahistoriolatroigojprilafacilecodeesperantograndegis.EngermanlingvaTrompeter-informilode1891nitrovasjenanenkondukon,verkitansupozebledeZamenhof:

Lalingvoesperantoestaseksterordinarefacila,ĉarĝiagramatikoestastresimplakajmallongakajlavortaroestastielkonstruita,kegrandeganmultondavortojĉiupovaslaŭcertajregulojkreimem[...].Latutangramatikondelalingvoesperantoonipovasellernienduonodahoro,kajlatutanlingvon(t.e.kunekunlavortaro)–enkelkajtagoj.Sedhomo,kiukomprenas2-3ellaplejgravajeŭropajlingvoj,povaskomprenila

lingvonesperantoeĉrektepreskaŭtutesenlernado[...].“478

Jamantaŭe,enLaEsperantisto1889,onitroviske„ĉiuklerahomo,posttralegadodelagramatikokioapenaŭkostas10minutojndatempo“,povaslegiesperanton„seniaaliasinpreparo“.

479Kajen1900Zamenhofpropagandiskela

tutagramatikokonsistaselnurdeksesregulojlerneblajenduonhoro,kajkeoniposttiodevaslerninurlavortojn.Laŭliesperantoestaskvindekfojojn(!)plifacilaolĉiunaturalingvo,kajtroveblasinterlaesperantistojmultajneinstruitaj,kiujeĉenlagepatralingvoskribasmalbone,sedenesperanto„tutesenerare“.Ili„ellernis“esperanton„enladaŭrodeiajkelkedasemajnoj“.

480Malfacilaĵojnĉe

lanaciajlingvojZamenhofvidisŝajnenurendeklinacio,konjugaciokajortografio,preteratentantealiajndemandojn,ekzemplerilatealsemantikokaj

sintakso.Videblaskielmultajlingvajmitojpriesperantoestiskreitajjamdelavarsoviaokulistomem.

LaslavistoAugustLeskienreagisen1907kelijamlernisplurajnlingvojn,ankaŭslavajn,doonidiremalfacilajn.Liprovislerniankaŭesperanton,sedlinepovisparoliĝinpost„kelkajmonatojaŭeĉsemajnoj“.Onidevuseksciidelaesperanto-parolantoj,kiomdatempoiliverebezonisĝisregadodeesperanto.„Keonikunlahelpodeesperanto-lernlibropostmallongatempopovasverkileteronenesperanto[...],tiopruvasnenion.“LakompilintoStojanpostlacitaĵopravigislinkeesperantoneestas„tiomfacila,kiomĝinreklamistiuepokajpropagandiloj:lerneblaenkelkajsemajnoj“,kajkedepost1918esperantistojparolas„plimodeste,do–pliĝuste“pritriaŭkvarmonatoj.

481

SedBaudouindeCourtenaymoketiskelaĉefalernobstaklodeliakolegoLeskienestustiesmalsimpatioalesperanto(prot.n.artefariteco).Latempokiunlimem,BaudouindeCourtenay,bezonis,estiscerte„dusemajnoj,memkompreneblesemajnojplenajdeintensalaboro,nekunokhora,sedalmenaŭdekduhoralabortago.Nunmikomprenas,esceptedemalmultajtiekajjenedislokitajvortoj,ĉiunesperantantekstonsenmalfacileco.“

482Leopold

Einsteininformisen1888,kelibezonisoktagojnpor„tralegikajkompreni“launuajnduZamenhof-libretojn,kajsekvepovisverkidupaĝanleteronallainiciatinto.

483Bonvenigindaskeilipriskribiskionilifariskajkioniliposte

kapablis.Simpleasertikelalingvoestaslernebla„endusemajnoj“,kiononipovasvidiankaŭenlainterreto,estasteruraerarigojamantaŭprogramantaseniluziiĝon.Porĉiuagovenastempodepago.

Onineprekonsiderukelernsukcesodependasdemultajfaktoroj:laantaŭkonojdelernanto(prialiajfremdlingvoj),laĝeneralalernkapablo,ladenaskalingvo,lamedio,lalernemokajtielplu.Alinteresatojonimodesturilatealla(ĉiamnurrelativa)facilecodeesperanto.Evitindajestastrompajkajnekredindajasertojkiel„esperantoestaslerneblasenpenokajebligassenproblemankomunikadon“.Lingvolernadojaĝeneraleneestas„senpena“,kajkomunikadointerhomojeldiversajsociojpovasĉiamenhavicertajnproblemojn.

Prilasukcesojdeniajlernantojekzistaskelkajstudoj.Ĉarseriozajstudojpostulasmultedatempokajmono,esperanto-studojofteneestastrealtnivelaj.Tamenjenkelkajnpordoniimpreson,sengarantiodefidindeco:

InternationalAuxiliaryLanguageAssociation(vd.tie)raportisen1933pri

rezultojelsepjarojenusonajlernejoj.Prilakompren-kapablodeparolatakajlegatalingvoĉeĉ.18-jarajlernantojonisciigis:20lernhorojporesperantoestispliefikajol100lernhorojporlafranca,germanaaŭitala.Enlakazodeĉ.13-jarajlernantoj,40lernhorojporesperantoegalasal200lernhorojporlafrancaaŭgermana.„Kvinhoroj,dumkiujoniokupiĝasprilagermana,rezultigaspreskaŭnenion,sedkvinhorojpriesperantodonasbonankomprenondeverbformojaŭdepronomoj,aŭsuperrigardanideondelatutagramatiko...“Ĝenerale,laŭtiujstudoj,scipovodeesperantoestasatingeblakvinobleĝisdekkvinobleplirapideoldenacialingvo.LaŭlainstitutoJ.J.Rousseau(1948),lernantojscipovispost15-25lecionojesperantontielbonekeilikonislaĉiutageplejuzatajnvortojnkajkapablisaplikitiujnenkorespondado.

484

Enbritaeksperimentoonifiksistrigrupojndelernantoj:A(bonaj),B(mezaj),C(malbonaj).UnujarodaE-instruadoengrupoBrespondisaltrijarojdelafrancaengrupoA.Anglalernantolernasdumsesmonatojtiomdaesperantokiomdafrancalingvodumkvarjaroj.

485

LaesperantalingvistoFalkenhahnproviskompariesperantonkajlagermananperabsolutametodo.Linomisĉiununuopanlernendaninformonjeladeklinaciokajkonjugacio„lernunuo“.Ladeklinaciodetrielektitajsubstantivojkajadjektivojbezonasenesperanto12lernunuojn,larespektivajgermanajvortojbezonas89.LatutadeklinaciodelagermanajsubstantivojbezonaslaŭFalkenhahnĉ.200lernunuojn,restas12ĉeesperanto.

486

Szerdahelyientreprenisstudonprilasukceskoeficientodeesperanto.Hungarajlernantojatingisjelarusa30procentojnellalerncelo,jelagermana40procentojn,jelaangla60procentojn,jeesperanto130procentojn.

487

Setäläkunmetistabelonprila„kvotodenekompreno“.Selernantolernisvortprovizonda550vortojenesperanto,tiamlikomprenaslavortojnenordinarafremdatekstokrom16procentojn.Lernantodelaangladevasscipovi1400vortojnporsamemalaltakvotodenekompreno.Porkompreni99procentojndeteksto,onibezonasenesperanto2.000vortojn,enlaangla7.000;por99,75procentojn:enesperanto2.800vortojn,enlaangla10.000.

488Tio

dirasalnisimple,kelaanglakajhavaskajuzasplidavortojolesperanto.Ĉulaesperantajtekstojprotioebleestasmalplinuancoriĉaj,pritiolastudosilentas.

Rezonanteprilatempoenkiuonipovaslerniesperanton,niĉiamkonsideruke

lanuntempajparolantojneestasreprezentivajporĉiujkiujiameklernis.Multajelnikonatiĝisjamantaŭeenlalernejokununuaŭplidafremdajlingvojkajtiallernissupozebleplirapidekajfacileolhomojsenaŭkunnurmalmultajkonojprialiajlingvoj.Niestastiujkiujsukcesisprogresisurlapenavojodekomencantecoalparolanteco.Elniajspertojninerajtasfarikonkludojnporekzemplelernejano,alkiuoniinstruasesperantondevige.„Lalernemoĝusteenlalernadodelingvojestasdecida,kajprotioĉiujlernejajeksperimentojkunEsperantonepovasrezultigirealajnatestojn,ĉarilineokazassubrealajkondiĉoj“,FrankStockeremfazis.

489UlrichMatthiaskonfesiskeniareklamo

priliberaparoladopostmallongatempovalidasnurporetapartodelapopolo.EstusplihonesteseekzempleGermanaEsperanto-Junularomenciuskielcelgruponnelernantojnĝeneralesedgimnazianojn.

490

Eĉseesperantoestasvereesenceplifacilelerneblaolalialingvo,tionegarantiasallogeconporlapubliko.Sehomojvidasgrandanavantaĝonenlalernadodeiulingvo,tiamililernasĝinankaŭseilitaksasĝinmalfacila.Laŭenketointeresperantlingvanojnur33procentojopiniiske„facilecodelagramatikokajskribo“estas„kriterioporlavalorigodelingvoj“.Sedlaplimultotaksisla„eblecondekomunikadotutglobe“plialta(48procentoj).Enaliaenketolamotivojporeklerniesperantonestisĉefe„prilingvainteresiĝo“kaj„interesoporlasolvodelalingvo-problemo“(ĉiu44procentoj).Raŝiĉdeviskonstatikela„plejoftepropagandatajecoj–facilecokajneŭtraleco–estasinterlaplejmaloftajmotivoj“.

491

ĉ)16-regulagramatiko

„LaestontecodeEsperantodependosdetioĉuĝipovosproponiallamondoiompliolvizitkartonkunlafamadeksesalogo.Elspritakajgenialingvistikametaforoĝifariĝisdanĝeramemtrompigamito.“

(NikolaRaŝiĉ492)

BazakajkonstituciadokumentodenialingvoestaslaFundamento,kiukonsistaselAntaŭparolo,Gramatiko,EkzercarokajUniversalaVortaro.BedaŭrindelaGramatikokun„16reguloj“estastroigenomatajankaŭ„PlenaGramatikodeEsperanto“.Tiutitolotroviĝasnenurenmultajnacilingvajvarbilojkajpor-esperantistajkompendioj;

493eĉfakulojripetistiunsimpligonaŭalmenaŭ

transprenislaesprimon.494AlmenaŭBaurensiagermanlingvalibretoeksplicite

skribispri„erarokunmalbonajsekvoj“asertikelaesperanto-gramatikohavasnur16regulojn,„kiotutemalĝustas“.

495

ZamenhofmemsciisketiugramatiketonesufiĉaskajkompletigisĝinenlaEkzercaro.SedeĉenlaFundamentaKrestomatioladeksesofariĝis„PlenaGramatikodeEsperanto“.Zamenhofuzislaesprimon„plena“evidentenurpropropagandajkaŭzoj.

496Ludovikitoparolispliĝustekajmodestepri„16-

paragrafagramatiko“.497

Ladeksesokoncernaspreskaŭnurlamorfologiondelalingvo,sedapenaŭekz.fonologionaŭsintakson.Zamenhofskribisenlafrancakajrusaversiojkelaartikoloestasuzatakiel„enlagermanakajlafranca“,enlarusakromeeĉ:„kajaliaj“,kvankamlicertekonsciiskelafrancakajgermanauzaslaartikolonpartemalsame.Mandersemfaziskeparkeri16regulojnneestaslaĉefataskoporlernanto:lalernadodeesperanto,kieldeiualialingvo,bezonas„multedakomprenokajrutineco“.

498LaŭDucGoninazla„Fundamento,tiesnetuŝebleco“

kajladeksesoestas„mitoj,fantomantajinternedelaesperantistaro“.Laesperanto-parolantojnemodifislalingvon,neĉarilirespektasladecidondekelkcentkongresanojel1905,sedĉarilivoliskajvolaskonservilainterkompreniĝadon.

499

Doladeksesorestasmenciindakajmenciendaenverkopriesperanta

lingvohistorio,sedneeninformado.Interesatojrimarkoslatrompon–aŭkredoskelalingvoestasegeprimitiva.

d)Propedeŭtiko

Ekzistasstudojlaŭkiujlernantoj,studinteantaŭeesperanton,postelernisalianlingvonpliboneolstudinteantaŭealianlingvon.Sedtiujstudetojnepovaspruvila„propedeŭtikanvalorondeesperanto“.

500LaŭRaŝiĉgravasĉefekedum

lernadodeesperantoforestaslapsikaj-socialajbarojkiujmalhelpaslalernadondenaciajlingvoj:estasplifacileenirilingvankomunumonseapenaŭiuellaaliajkomunumanojestasdenaskaparolanto.Kajsupozeblelapropedeŭtikavalorodeesperanto„klariĝasplipertiujpsikajkajsociajfaktorojolperlajamlegendaj'facileco'kaj'logikeco'deĝiajlingvajstrukturoj.“

501

LakoncernajstudojdeHelmarFrankdelaklerig-kibernetikainstitutodelaPaderborn-auniversitatoŝajnasestinesufiĉeseriozaj.Ekde1975okaziseksperimentojkunbazlernejajinfanoj.Specialagrupodeinfanojlernisdujarojnesperanton,postedujarojnlaanglan.Iliajnlernejajnnotojnonipostekompariskunnormalalernejaklaso,kiulernislaanglankvarjarojn.Fakte,laspecialagrupoestisenlaanglaaveraĝeplibonaollanormalalernejaklaso,sedankaŭenlagermana(gepatra)lingvo,enmatematikokajengeografio!Laklarigodetiufenomenoestaslaŭmitutebanala:lainfanojdelaspecialaklasolernisenposttagmezajesperanto-kursojkajestisportioantaŭespecialevarbitaj,kielFrankinformas.Onidonepovasparoliprireprezentivagrupo.Kompreneblelanotojdetiujinfanoj,kiujpretiskromlerniposttagmeze,plibonisoldelanormalalernejaklaso.Lametodologiodetiajeksperimentoj,domaĝe,estasoftesufiĉemalforta.

502Blankeopiniiskeladiversaj„propedeŭtiko-skoloj“kunvenu,

kunordigusiajnagadojn,pridemanduĉiontrekritikekajnurposte(eventuale!)prezentulaaferonallagrandapubliko.

503Corsettiavertiskontraŭlamisuzode

laesprimo„propedeŭtika“poresperanto.Homokiulernisjamfremdanlingvoncertelernosalianlingvonplirapideolhomokiuneniamkonatiĝiskunalialingvoollapropra.Ankaŭesperantopovasestitiafremdalingvo.Sedĝineestaspersimem„propedeŭtika“,porĉiujlingvojenĉiujsituacioj,aŭeĉplifacilaoliualialingvo.„Ĝenerale,propureteorialingvakomparodelaanglakajEsperanto,minesukcesaskompreniporkioEsperantodevushelpiitalonaŭgermanonlernilaanglan.Ĉuĝihavasfonologiansistemon,mezaninterokcidenteŭropajlingvojkajlaangla?Ĉuĝihavasfiksitanvortordonkiellaangla?Ĉuĝiavorttrezoro...?K.t.p.“

504

Mimem–kajtiunstrategionmikonasankaŭdealiajesperantistoj–dirisantaŭjarojeninformadokelerninteesperantonmipliboniĝisankaŭenlalernejajfremdajlingvoj.Tionmipovis„pruvi“eĉpermiajlernejajnotojenlaanglakajlalatina.Posterekonsiderantelaaferon,mideviskonfesialmikeverŝajneneesperantohavistiunpozitivanefikon,sedladissolvodemialernejaklasoen1987.Multajanojdevisripetilajaron,larestonkunmionisendisalparalelajklasoj.Tiuŝanĝodelaklaso,lanovasociamediokajlanovajinstruistojplibonigismianlernejanstatonĝenerale.Esperantonmieklernisnurensomero1988.

Aliaaferoprikiumifieriskieljunapropagandistoestislafaktokemipostunu-dujarojscipovisesperantonplibone(aŭĉunurpliflue?)ollaanglan,kiunmikomencislernejejamkvinjarojnplifrue.Nuntempeminepluvidasmiraklonentio:esperantonmilernisproproprainiciato,plenedaentuziasmo,korespondantekajdeĉifrantetekstojnlibervolekajlibertempe.„Laangla“estispormidevigalernejafako,kajminekonisanglojnpersone.Ankoraŭnunmiparolasesperantonpliflueollaanglan,ĉarlalastanmimalofteekzercasparoli.Seoniseriozekomparusmianparolatanesperantonkunmiaparolataangla,tiamoniverŝajnetamenkonstatuske,rilatealvorttrezorokajkomplikecodelafrazojk.t.p.,miaesperantoneestasmultepliriĉaolmiaangla.Laĉefadiferencotroveblasjelasituaciodetiujdulingvojmem:laĝeneralaniveloenesperantoestasmalalta,dumlaanglaestaslingvodedenaskuloj.Dolasamanivelo,kiuenesperantosufiĉasporestirigardatabonaparolanto,signifasenlaanglamaksimumenuraveraĝon.

e)Prononcokajalfabeto

Relativemultajverkojnomasesperantonfonetikalingvo.505Fonetikoestaslasciencokiupristudassonojn,ilianproduktiĝonkajakustikon.Fonologiopristudassonojn,kiujinterrilatasenlasistemodeiuunuopalingvo.(Fakte,nurekdela1930ajjarojokazispliseveradistingointerfonologiokajfonetiko,proinfluodeTrubeckoj.

506)Dumsonojapartenasalfonetiko,enfonologiooni

pritaktasfonemojn,tioestaslaplejmalgrandaunuokiudistingassignifojn.Lavortojpanokajbanomalsamasnurprolaunuajsonoj.Enesperanto/p/kaj/b/estasnomatajdumalsamajfonemoj,ĉarilikaŭzasdistingoninterdusignifoj.Fonemaroneaŭtomateegalasalliteraro:laanglahavas20vokalajnfonemojn,sednurkvinaŭsesliterojnporvokaloj.Lafonologiasistemodeesperantohavaslaŭregantaopinio28fonemojn(kvinvokalojnkaj23konsonantojn)kajĝiaalfabeto28literojn.

507Ĉiuliterorespondu,teorie,alunufonemo.

MarcvanOostendorpjuĝisprilafonetikajregulojdeesperantotiel:laregulo,keoniakcentulaantaŭlastansilabon,estasakceptebla,kajankaŭaliajlingvojhavastiunregulon,ekz.lapola.Sedkeoniprononculavortojntielkieloniskribasilin,dokesonoestuĉiamlasama,sendependedesialokoenlavorto,tionlirifuzas,kajneniulingvoenlamondotielfunkcias.Faktelaprononcodesonodependasdelaĉirkaŭo.VanOostendorpekzameniskvinesperantlingvajninfanojnkajvenisallasamarezultokielKalocsaykajWaringhienenPAG.Enmalfermitajsilabojoniprononcaseekajoo,doiomlongajn,vastajnvokalojn,enfermitajsilabojmaleeresp.o.Kiellingvistolitrovasesperantonfascina,ĉarvideblaske„trosimplismajideoj“prilingvalogikeconefunkcias:„Onipovasĉelaskribtablokonstruiregulojnkiommulteonivolas–labelecodelanaturojasuperasĉiunarton.“

508

MarcvanOostendorp

Longanklarigonprifonetiko,fonologiokajfonemojonioftenepovasfarienesperanto-informado.Bonajinformlibroj

509malhavastiujnnenecesajnpompajn

propagandaĵojn:„tielskribitakielparolita“aŭ„laprononconekaŭzasproblemojn“.

510PridubendaestasankaŭlaasertodeWüsterke„facile

konfuzeblajkonsonantojneekzistasenesperanto“.511Engermanaj

propagandilojoniasertaskutimekelaesperantaprononcoestas„kiellagermana,kunjenajesceptoj“.Tiamsekvasnurlaĉapelliterojkajkelkajtreevidentajmalkongruoj(c,s,v,z),sedfakteladiferencojestasesenceplimultaj.–LaŭVanOostendorpeblasdirike„laortografiodeEsperantokiomebleagordaskunlafonologio(sednekunlafonetiko).“

512

Kelkfojeoniaŭdaslaasertonkeesperantosonasmalbele.513Belsonecoestaslaŭ

Støp-Bowitznecesaporplanlingvo,„porkeĝiestuagrablaenuzado.“514Tia

ĝeneralabelsonecodelingvokomprenebleestassubjektivaafero,tialniankaŭnefieruĝeneralepribelsonecodeesperanto.Sedenlavarbadopor(okcidentaj)komercajproduktojsvarmasvortoj,kiujestashazardeuzatajankaŭenesperanto,ekz.Amato,Bona,Alinovapormanĝaĵoj.515Niajvortoj,almenaŭeneŭropidajkulturoj,donepovasĝeneralesonimalagrable.Lariproĉoprimalbelecoŝajnasestirelativeteorieca:miankoraŭneniamrenkontisinteresatonkiuvereaŭdinteesperantontrovisĝinmalbela.Kajankaŭrilatealesperanto,laindividuavoĉodeparolantosupozeblepligravasporbelsonecoollakoncernalingvomem.

Lasupersignojdelaesperantajliterojĉ,ĝ,ĥ,ĵ,ŝ,ŭrenkontismultedakritiko,ĉardaŭreilikaŭzisproblemojnalhomojkiujuzasmaŝinanprilaborondetekstoj,doalpresistoj,telegrafiistojkajpostealkomputilistoj.TialZamenhofjamdekomenceproponisanstataŭigisupersignitanliteronperlakoncernaliteroplushkajforlasilasupersignondeŭ.Komputilantojpreferasxalh,ankaŭpostŭ–porkekomputilojpovukonvertitiajntekstojnkunmalplidaproblemoj.

Ankaŭaliajlingvojresp.skribsistemojuzassupersignojn.Lafrancakonasproksimumekvardeksignojn,kiujneapartenasallaASCII-listokajtialestasspecialajelkomputilavidpunkto:interalielavokalojkundiversajakcentsignoj.Tamenfrancojnediskutasĉurezigniprilaproprajsignoj.Raŝiĉenketdemandisesperantistojnpriniajsupersignoj:nur5,13procentojellaenketitojtrovisilinnepreŝanĝendaj,7,69procentojtrovasilinĝenajsedneŝanĝendaj.

516Simile

ekz.hungarlingvanojneopiniasamasekeoniforigulaspecialehungarajnliterojn,sedlahungarlingvanojjanepostulaskeilialingvofariĝu„dualingvode

ĉiu“,kajneasertaskeilialingvoestasperfekta.

Kiamonipetasvinskribiesperantajnfrazojnporaperigoenneesperantagazeto,nesimpleforlasulasupersignojn,sedprovuverkifrazonsenĉapelliterojaŭuzulaZamenhofanh-modelon,kiuestasmalpliokulfrapaollax-umado.Lafrazoestunenuriometekomprenebla,setioeblasenvianacialingvo,sedhavuielnormalanenhavon,kajneaspektukielkonstruitanurporinformado–alikazelalingvoebleaspektasstrangakajmalviva.Bedaŭrindeoniankoraŭfojerenkontasprimitivajnpropagandajnfrazojnkiel„Ĉitiufacilelerneblalingvoestaslaĝustalingvoporĉiuhomo“.

517

3.LiteraturoZamenhofkonsciisprilagravecodeliteraturoenplanlingvo,kioestasnememkompreneblainterplanlingvajaŭtoroj.JamlaUnuaLibrode1887enhavisduproprajnpoemojn,tradukitanpoemondeHeinrichHeine,laPatroNia-nkajlakomencondelaBiblialibroGenezo.

518Literaturoŝajnetresukcesekontribuis

allingvastabileco.LatradukojdeHamleto(1894)kajIfigenio(1908)faredeZamenhofkaŭzispartekelaprilingvajdisputojentiujtempojfiniĝisrelativekontentigeporesperanto,juĝisGastonWaringhien.

519

KazimierzBein

EnlaverkarojdeLudovikoZamenhof,AntoniGrabowskikajKazimierzBein

(Kabe)troveblasnurmalmultajoriginalaĵoj,ĉarentiukomencaperiodooniĉefetradukis.Kabeklarigiskelipreferistraduki,ĉarverkanteoriginaleonipovasevitimalfacilajnesprimojn,sedtioneeblaskiamonitradukas.

520Sedtralegante

esperanto-tradukojnonisufiĉeoftevidaskelatradukintojtamenevitismalfacilaĵojn,ĉupromankodebonajesperantajvortoj,ĉuporkelalegantonedevukonsultadilavortaron.

Enlaperiodointerladumondmilitojplimultiĝislaoriginalajverkoj,kajmontriĝispravajtiujfruajpioniroj,kiujjamkomencetaksisliteraturonsamegravakiellernolibrojnkajinformilojn.Freŝbakitaesperantistojavolasaplikilalingvonkajlegiionkvalitan;kajesperantistojapartenasallamalgrandajsegmentojdela„normalasocio“kiujaĉetassuperaveraĝemultedalibroj,eĉbeletrajn.„Librojnlegulaverkisto,estasmiesperantisto“mokisBaghy–sedmalprave.Allaesperantalibro-merkatonedamaĝasmankodelegemo,sedsimplelamalmultecodeesperantistoj.Gravasankaŭorganizastrukturo,kielemfazisHerbertMayeren2002dumprelegoenRoterdamo.Rigardelavendondelibrojeldonitajdeli,estasgrandadiferencoĉueniulandoekzistasbonalibroservoaŭne.

HerbertMayer

LaŭlafrancaesperantologoPierreJantonnialiteraturoestastreestimindakomparekunmultajaliajlingvoj.Romanokajprecipeteatroestasmalforteevoluintajkulturformoj,sedekzistas„bonajnovelistoj,poetojkajkanzonistoj.AnkoraŭneestiĝisesperantaShakespeareaŭDante,sedneniulingvakajartakaŭzoobstaklasaltiueventualaĵo.“

521Philippeilustraslainternaciecondenia

literaturoperlaEsperantaAntologio522kunoriginaleesperanteverkitalirikode163poetojel35landoj„deĉiujkontinentoj.“

523Støp-Bowitzprezentislistojn

detradukitajverkojeldiversajlingvoj,sedbedaŭrinderegastieoftemalnoveco:ekzemplelaplejnovamenciitaverkoellagermanalingvoestaslaromanodeErichMariaRemarqueel1929.

524Informadetaŭgasmenciiinternaciekonatajn

verkistojn,cetereinteresatojŝatasaŭdiankaŭlanomondesianaciaverkisto,tialkonvenassciigipritradukojelTurgenjevalrusapubliko,elLagerlöfalsveda,elCervantesalhispanak.t.p.Kutimekelkajgravajaŭtipajnomojplibonasollongatedalisto.

Esperantoregistrasensiarubriko„Lasteaperis“novajnesperantajnlibrojn,certeneĉiujnproduktitajn,sedproksimume.RedaktistoIstvánErtlemfazisalmikelaesperanto-tradukojestasnetiomofteellaanglakiomestastradukojenmultajnaciajlingvoj:enjanuaro-novembro1996larevuoEsperantoregistris82tradukojn.Eliliestis

11 ellagermanapo6 ellaangla,ĉeĥa,svedapo5 ellafranca,japana,portugalapo4 ellanederlanda,polapo3 ellahispana,italapo2 ellaalbana,bulgara,latina,rusapo1 ellahungara,persa,slovaka,slovena,volapukokajugarita.

IstvánErtlrekomendasasertonkiel„ĉiutageaperasnovaesperantatitoloenlamondo“,kiolaŭlieblas,ĉarrevuoEsperantomenciasjareinter200kaj300titoloj,dumneĉioeldonitaatingaslaLibroservonenRoterdamo.

525Osmo

Bullerpublikigisstatistikaĵojnprilaroterdamajvendojenlajardeko1989-2000.526Onivendiskontraŭproksimumeunukajduonamilionojdaeŭroj,kajplej

popularis:

Verko venditajen1989-2000

A.Childs-Mee:Saluton! 3.233ekzemplerojPasportaServo:listodegastigantojdeTEJO 3.138ekzemplerojC.Piron:Gerdamalaperis! 2.075ekzemplerojG.Waringhien/K.Kalocsay:PlenaAnalizaGramatikodeEsperanto 1.532ekzemplerojM.Boulton:Faktojkajfantazioj 1.490ekzemplerojW.Auld(red.):NovaEsperantakrestomatio 1.448ekzemplerojInternaciajEkzamenojdeILEI/UEA:gvidilo 1.398ekzemplerojL.L.Zamenhof:Proverbaroesperanta 1.142ekzemplerojJ.Ojalo:Esperantajsinonimoj 1.069ekzemplerojA.A.Milne:Winnie-la-Pu 1.049ekzempleroj

Plejsukcesajdoestasverkojporlerniesperantonaŭporplibonigisinentiuevidentefremdalingvo.Kromlakrestomationurunuverkovereapartenasalbeletraliteraturo–mondekonatainfanlibrokunrelativefacilalingvaĵo.

Sedonicerbumuĝeneraleprilavarbefikodeesperantaliteraturo,ĉuoriginalaaŭtradukita.Jamenoniagepatralingvoekzistasmulteplidaverkojolonipovuslegiensiatutavivo,kajonitrovostionkiointeresasoninpliverŝajneenĝiolenesperanto.Porlegiekz.laBiblionceterejanenecesasesperanto.Esperantaliteraturo,inkluzivedeesperantlingvamuziko,havaseninformadoĉefela(jagravan)taskonemfazikeĝientuteeblaskajekzistas.

Kajbonasseinformadantojamlegistionkionlimenciaspublike,ĉarnelegitajnurekzistantajlibrojnetiomimpresas,kajĵurnalistopovusdemandi:kialvilegisĝustetionĉiprecipedetiuaŭtoro,kajkielĝiplaĉisalvi.

Laesperantangazetarononikutimetaksasjecenttitoloj.527ListodeEventoj

por1993mencias188periodaĵojn,528sedelilinurtremalmultajhavasiom

grandanabonantaron,regulanaperadon,relativebonanaspektonk.t.p.,ebledudeko.PrecipemenciindajinformadeestasebleMonatokajKontakto,ĉariliokupiĝasneprilaesperanto-komunumomem.

4.Esperantokajaliajlingvoj„Miĉiamdenovekonstataskeesperantistojdisvastigaslaesperanto-ideon[...]tendencenegative.Onienpoŝtigasiujnpragajndeklaraciojnalretaforumo,tielkeĉiufacileperdaslaĝojonpriesperanto.Onilaŭtigassurretpaĝojkajalilokekeonimalamaslaanglan.Kuntiajhomojminevolaskomuniki.Kiumalamas[fremdajn]lingvojn,tiumalamasankaŭfremdajnhomojn.“

(„Ro“,neesperantistakontribuintoalladiskutejodewww.EsperantoLand.de529)

Esperantoestasunuelplurajmilojdalingvojsurlamondo.Neniusciasekzaktannombron,interalieĉarneĉiameblasnetedistingiinterlingvokajdialekto.Ceteretremalgrandajlingvokomunumojpovasĉesiekzisti,senkelalingvistojtujeksciaspritio.LalingvistoHaraldHaarmannnomasnombronde2.500minimuma,dumliskeptikasprimaksimumajtaksojde8.000aŭeĉ10.000lingvoj.Elirantedetutanombrode6.417lingvoj,laŭli273havaspliolunumilionojdaparolantoj,4.162estas„malgrandajlingvoj“parolatajdeminimumemilhomoj,seddemalpliolunumiliono.1.982„nanajnlingvojn“parolasmalpliolmilhomojenlamondo.Laŭkontinentolaproporciojpovasmalsami,ekzempleenAmerikolamiliono-lingvojnetenas4,2procentojn,sednur0,9.

Sedkiamonirigardaskiomdahomojparolaslakoncernajnlingvojn,tiamlabildoaspektastutemalsame.Lapreskaŭdumilnanajlingvojkolektasentuteeĉneduonanmilionondaparolantoj,dumlaparolantojdelamiliono-lingvojkonsistigas85procentojndelaloĝantojdeniatero.Eltiuj273miliono-lingvojdekduhavaspliolcentmilionojndaparolantoj:

530

Lingvo parolantojenmilionoj procentojdelamondanoj

ĉina 1.210 23,6

angla 573 11,3

hinda 418 8,2

hispana 353 6,9

rusa 242 4,7

araba 209 4,1

bengala 196 3,8

portugala 182 3,5

indonezia 175 3,3

franca 131 2,5

japana 125 2,4

germana 101 2,1

Plurajlingvistojopiniaskelanombrodelalingvojcertemalpligrandiĝos,kemultajlingvoj„formortos“enlaproksimaestonteco.Pritioonikulpigaskutimelaanglan,kiusubtenaskulturanasimiliĝonkajsamniveligojn.Haarmannavertasjetrosimplajstereotipoj.Nekontesteblelatutmondainfluodelaanglagrandas,tamenlaŭlitioestasnurmaldikasurfaco,subkiutroviĝas„preskaŭneelĉerpeblamultecodalingvakajkulturavarieco“.Neniamlanombrodelingvojestisstabila.Dumdaŭremortaslingvoj,aliajpluvivaskajdenovealiajestiĝasnove,kieldiskreskojdeplimalnovaj.Likoncedaskeplidalingvojmortasolestiĝasnove,kelaĝeneralatendencoirasalmalpligrandanombrodelingvoj.

531

Esperantoapartenasplejverŝajneallagrupodela„malgrandajlingvoj“,kunpliolmil,sedmalpliolunumilionodaparolantoj.Ĝipartoprenasdolaplejgrandangrupon,tiunde64,8procentojdelalingvoj.Sednialingvoneniamestiscelitakielsimplaaldonoallalingvamultaro,sedligiĝisalcertajideojprispecialarolointerlalingvoj.

a)Kontraŭaliajlingvoj

„[...]oninecedualŝovinismajpretendojprilasuperecodeiunacialingvo,sedsamtempeonizorgeeviturebatiperiapropra,internacia[esperanta]ŝovinismo.“

(VictorSadler532)

Multajneesperantistojkredaskeesperantoanstataŭulajamekzistantajnlingvojn,kvankamjamkomencelaesperantistojneistion.Zamenhoftrankviligiske„oninekonfuzuEsperantonkunmondalingvo;ĝineestingulanaciajnlingvojn.“

533CouturatkajLeauklarigiskeiliuzaslaterminonlingvo

universalakielsinonimonde„lingvointernaciahelpa“,kajkeĝinesignifu„lingvounikadelahomaro“.534Laaŭtorojdegermanalernolibroskribis:„Lakomforta,sederarigaesprimo'mondalingvo'kaŭzislaopinionkeesperantovolasforpuŝilalandajnlingvojn.Tutene!“

535Anglalingvainformiloel1986

emfaziskeesperanto„neanstataŭosieslingvon.“536

Kialesperantistojtiomoftesentassindevigitajeksplicitekontraŭitiunsupozon?537Kialhomojkredaske„esperanto“estaskontraŭaliajlingvoj?Seesperantistoj

ielkontribuisaltio,tiammaltaŭgajterminojcertekunkulpas.Multeplidamaĝaestaslamaniero,kielesperantistojskribasenvarbiloprilamultlingvecodelahomaro:ĝiaperaspreskaŭĉiamkielmalbono,ĉarĝimalhelpaskomunikadon,kostasmultegonprobezonojetradukistoj,kaŭzasdisputojnkajmilitojn.Germanabroŝuroella1960ajjarojrakontisprilamalnova„revodelahomaro,el-irilababilonanlingvokaoson[...]ĉiuepokeekzistishomoj,porkiujlamultlingvecosurniateroestisdornoenlaokulo,kajkiujokupiĝisprilasolvodelaproblemo“,

538plinovaasertiske„Esperantovolasforigilalingvo-kaosonkaj,

anstataŭĝi,kieldualingvoporĉiuj[...]“solvilaproblemon.539LaŭUnuiĝo

FrancaporEsperanto„laproblemo“estas„lalingvoj“.540Ellafrontpaĝa

frapfrazodegermanapropagandilode1950onipovaskomprenikeesperantoeĉneestaslingvo:„Lingvojdisigas!–esperantokunligas!“

541

Niasimplismolamondalingvaproblemosupozigaskelaesperantistojrigardaslanunanlingvanstatondelahomaro–lamultlingvecon–kielnuranproblemon,kajkela„solvo“estus„enkonduki“esperanton.Sedse,supozinde,

lapriskribitajproblemojekzistostiellongekielankoraŭekzistasdiversajlingvoj,kajseesperantosolvuĉiujnproblemojnde(internacia)komunikado,tiamĝidevasfariĝilatutsolalingvodelahomaro.Lafrapfrazo„esperantovolasforigilalingvankaoson“faktesignifaskeoninomaslaekzistondemalsamajlingvojkaoso.Tiunkaoson,dolamulteconkajdiversecon(!),oniŝajnevolasforigiperesperanto.Posttiufrapfrazonepluhelpasmulteseoniatentigaskeesperantoestu„nur“dualingvokajkeĝi„protektualiajnlingvojn“.

SamemalrekomendindasproklamilabatalonkontraŭlaBabelaturo,ĉarBabeloestasjalasimbolodeladiverslingveco,diverslingvecokiunninevolasforigi.542Evitendajestasankaŭfrapfrazojkiel„unumondo–unulingvo“aŭ„anstataŭ

millingvoj[nur]unu“.KiamlaprojektodekomunaeŭropavalutoankoraŭnomiĝisEuropeanCurrencyUnit(Ecu),tiamiuinventislafrapfrazon„Eŭropo,unumerkato,Ecu,unumono,Esperanto,unulingvo“.

543Tiopovas

miskomprenigi,ĉaresperantoekzistunurapudaliajlingvoj,dumlakomunavalutojavereforigaslanaciajn.

Tiaeblomiskomprenitrovebliscetereankaŭenlainformadoporvolapuko:SchleyeruzislafrapfrazonMenadebalpükibal,alunuhomarounulingvon,kvankamnenieŝajnaskeSchleyervolisfarilamondonvereunulingva.

544

LaPrinciparodeFrostavallenrekomendasakcentike„Esperantoneforigasaliajnlingvojn“.Sedĝustetiuemfazopovasneintenceakcentilaideon,keteorieebluskeesperantoforigasaliajnlingvojn.Onijapovaspozitivediriekzemplekenuntempehomojenpliolcentlandojparolasesperanton,kromlagepatralingvokajaliajlernitajlingvoj.

Diversajflugfoliojenvariantojdemandas:„Ĉulerniĉiujntiujn:mandarinĉinan,anglan,rusan,hispanan,hindan,araban,bengalan,portugalan,malajan,japanan[...]aŭĉulerninurunu:esperanton.Lainternacianlingvonkiufunkcias.“

545Tia

reklamofiaskas,ĉarlarealainteresatonekonfrontiĝasalternativonĉulerniunuaŭtiujnmultajnlingvojn.Individuolernastiujnlingvojnkiujnlibezonas,kajposttiokelkajhomojdeziraslernieĉplian.Ĉuintenceparencanlingvon,ĉuekzotikan,ĉukomplikan,ĉufacilan,ĉuporcertafako,ĉuporturismi–jenlaverajalternativoj,jeneventualaŝancoporesperanto.

Meditanteprilingvoj,kiujhavisaŭhavasgrandandisvastiĝon,plurajesperantistojemfaziskelababilona,lagreka,lalatina,laanglak.t.p.disvastiĝis

nurpermilitokajperforto.546Tioneestastutemalĝusta,sedankaŭnelaplena

klarigo:gravajfaktorojestasankaŭekonomio,politikokajkulturo.Niatentiguprilaeksteraj,nelingvajfaktorojdelingvo-disvastiĝonurmoderekajneakuzuetnajnlingvojn.Krome,seoniasertaskeĝisnunĉiujlingvojdisvastiĝisnurperperforto,kialesperantopovusestiescepto?Ĉunurprolapiaesperantistadezirokeĉiulernuĝinlibervole?Ceterelakomparodeesperantokunlalatinapovasproblemi,ĉardumlaeŭropamezepokolalatinasuperregiskajlapopolajlingvojludisnurmarĝenanrolonenlamondodelaliteroj.

b)„Pacalingvodepacajhomoj“

Lamalnovaideoprila„karakterodepopolo“kaptisankaŭesperantistojn.LaUEA-aktivuloEdmondPrivat,doktoroprihistorio,docentispritiouniversitate;laŭlaEnciklopediodeEsperanto„meritasspecialanatentonliajlibrojfranclingvajpriHistoriokajPsikologiodePopoloj“.

547Privat:„Laŭlapure

lingvavidpunkto,tiuidealismodelaesperantistamovadohavisgrandanavantaĝon.Ĉiujvivantajlingvojposedaspropran'spiriton'.Ilireprezentasianspecondenaciismokajparterespegulaslapsikologiondeunugento.“

548Enla

1920ajjarojlapsikologiodepopolojestisjamtranspasintalakulminondesiapopulareco,almenaŭintersciencistoj.Lalingvaflankodelaideopri„popolakaraktero“estaslakonatavicodaantaŭjuĝojprielektitajnaciajlingvoj:lalatinaestaslalingvodelogikapensado,lafrancatiudelaamo,laitalaestaslaplejtaŭgapormuziko,lagermanaestaslalingvodepensantojkajverkistoj(aŭlalingvodesoldatojkajkoncentrejajgardistoj,laŭlaantaŭjuĝojdealiuloj),laĉinasimilasalstrangakantaĵo,lanederlandamalbelask.t.p.Kajesperantoestasaŭlalingvodepaco,amikeco,flirtado,

549bono,belsono,lingvamatematiko,

neŭtraleco,laplejinternaciakajplejfacila,pliekzaktaolĉiualialingvo,aŭdekomencemorta,artefaritakielartefaritajfloroj,nekapablaevolui,senkultura,destinitaaldisvariantiĝo,malbelsona...

Nomanteesperanton„lingvodepaco,deraciakajjustakomunikadok.t.p.“esperantistojriskasielsinmemfilaŭdi.Tonkindistingasinterlingvokomerca(laangla)kajlingvodeamikeco(esperanto).

550Ĉuneekzistasamikaj(kajsame)

internaciajkontaktojperedelaangla?LaanglaestaskomunikilodeGreenpeace,deNATO,derotarianoj,dekomunistoj,deeternajesperanto-komencantoj...ebleesperantoestas„lingvodeamikeco“,nurĉarkomercauzadograndpartemankas?

EdmondPrivat

c)LingvopolitikoenEŭropaUnio

PlurajlandojenokcidentaEŭropoekdela1950ajjarojekonomiekunlaborasendiversajkomunajorganizaĵoj.LaplejsignifaestaslatielnomatajEŭropajEkonomiajKomunumoj(ekde1958),kiujformasnununukolonondelaEŭropaUnio(EU).ĈiujoficialajlingvojdelamembrajŝtatojrajtasestioficialajlingvojdeEU.EnlakomencodelaKomunumo/Uniotiovalidisporlagermana,franca,italakajnederlandalingvoj.En1973membriĝisBritio,IrlandokajDaniokunlaanglakajdana;Irlandorezignisprilauzadodelairlanda-gaela.En1981Grekiokunsialingvoaliĝis,en1986aldoniĝislahispanakajportugala,kajkiamen1995laUniokreskiskunSvedio,AŭstriokajFinnlando,tiamalvenislasvedakajfinna.

551

LabelgoEduardBrackeniers,ĉefodelainterpretistaservodelaEU-komisiono,emfazisen1992keneekzistaslinguafrancaenlaUnio.Tamenkelkajnfrazojnposteevidentiĝiskekelkajlingvojpliegalasolaliaj,kelaanglakajlafrancaestasprefereuzatajinternedelaorganizo,kajpreskaŭekskluzivelaanglaenlaeksterajrilatoj.CeterelaŭBrackenierslainterpretistaservokostasnurduprocentojdelaEU-buĝeto,

552sedenĝitroviĝasankaŭlasumegojpor

agrikulturakajinfrastrukturasubvencioj.Enapudafrazolikonfesiskeporliaservoonielspezastriononellaadministradajkostoj.

Enjanuaro2002laeŭropadeputitoMaurizioTurcodemandisallaEU-komisionoĉujamekzistaslapromesitalaborgrupo,kiuekzamenulaebleconuziesperantonkielpontanaŭinterlingvonporlainterpretado;ceterelidemandisi.a.kiujnstudojnlalaborgrupokonsideriskajkiujnkonkludojnlalaborgrupoatingis.EnlanomodelakomisionokomisaroNeilKinnockelBritiorespondiskelakoncernainterpretaservoekzamenislademandon„kuncertaarodasiajeksterajpartnerojenuniversitatajkajakademiajrondoj“.(Demanditajnpersonojnkajlegitajnstudojnlinemenciis.)Onikonkludiskeesperantoallogasnurjelaunuarigardo;postdetalaprijuĝomalkovriĝis„seriozajpraktikaj,financajkajteknikajmalfacilaĵoj“:

–Neekzistasprofesiekvalifikitajesperanto-interpretistojresp.koncernajedukajinstitucioj(enmembro-ŝtatoj).LainterpretaservodeEUmemnepovastransprenilanecesantrejnadon,ĉarporĉiupersonotiokostastriaŭkvarjarojndaparttempastudadokajĉ.70mileŭrojn.Cetere,duonodelaEU-interpretistojlaborasnurkielliberajkunlaborantoj.Ilitreverŝajnenelernosesperanton,kiualilokeapenaŭliveraspraktikanvaloron.

–Neekzistaspruvokeesperantokielpontaaŭinterlingvovereplibonigoslaĝeneralankvalitondeinterpretado.Male,estasriskeutiligilingvonkiuneestasuzataenĉiutagavivo,ĉarĝinepovaskovriĉiujntemojndekunvenoj.

–ĈarĝeneralemankasinterpretistojenmultajnunajkajestontajEU-lingvoj,lainterpretaservokoncentriĝasdisponigiinterpretistojnentiujlingvoj,Kinnockklarigis.

553

Laesperanto-movadobezonaskoheranlingvopolitikankonceptonseĝivolaslobiiporjustajsolvojdelalingvo-problemojenEU.DumseminariodeGEAlapartoprenantojopiniiskelamovadohavutiankoncepton,sedkelasimplaenkondukodenurunusolalingvo–ĉuesperantoaŭĉualialingvo–neestulapropono.Ekzemple,ĉiuparlamentanohavulaeblonparoliensiapreferatalingvo.

554DoankaŭrilatealEUvideblaskeneekzistas„lasolvo“dela„lingva

problemo“,sedmaksimumenursolvojdekonkretajlingvajproblemoj.

ĉ)Kvalitojdelingvojkajlingvo-scipovoj

[Iomaĝaesperantistoendiskuto]„opiniis,keonidevus,porkonvinkiarderezistantajnneesperantistojn,alvokiiliankulposenton[...]:'Doĉuvinehontas,parolikielplenkreskajhomojpermanojkajpiedoj?Ĉuneestassendigne,kevitielkielinfanojbaraktumas,anstataŭ...'–Nu,k.t.p.,k.t.p.“

(HelmutWelger555)

Ĉeplurajpropagandistojonipovasricevilaimpresonkeiliestaskontraŭaliajlingvojaŭkontraŭlalernadodealiajlingvoj.Fojeilikomparasesprimaĵojnesperantajnkajnacilingvajnkajpertio„pruvas“keesperantoestasĉiamlalingvoplibona,pliesprimriĉa,pliekzaktak.t.p.Ankaŭrektamokadoprialiajlingvojplaĉasalili.EkzempleHölscherprezentasensiapropagandalibretodusencangermananfrazon,kielafrazobjektoneestasindikitaperakuzativo:„Lafilinoakompanislapatrinoallastacidomo“(germanajingenrajformojnehavasakuzativ-markilon).Esperanto,kontraŭe,montraslaobjektonpern-finaĵoĉelapatrino.PertioHölscherprovaspruviĝeneralansuperecondeesperantorilateallagermana.

556Sedankaŭesperantajfrazojpovasestisimileneklaraj,

kiamlasubjektokajlaobjektonepovasricevin-finaĵojn,ekzemplekazedeproprajnomoj:JohnakompanisMaryallastacidomo.JorgeCamachodonisplianekzemplon:„'Multedakatojmortigismultedahundoj',kiujmortigaskiujn?“

557Sedladanĝerodekonfuzoestaskajenesperantokajenlaanglaaŭ

germanamalgranda,ĉarlauzantojevitasmiskompreneblajnfrazkonstruojnresp.ĉi-kazeaplikaslaneskribitanregulonkelaunuafrazeroestaslasubjekto.

IomsimilelalingvistoMartinetfaristrograndankonkludonelsolafakto.Estinteidisto,linomislaakuzativondeesperantonenecesa,kajselalingvoestusfabrikitadeokcidentanto(donedeZamenhofenmultlingvaBjalistoko),tiamesperantolaŭMartinetnehavusakuzativon,ĉarokcidentanojfidasallakunteksto.Kajcetere

„estasamuze,keenlagermanalingvolaakuzativoestasmarkitanurenunukazoelses:ĉelasingularo-virgenro.Ĝiekzistasnekenlapluralo,nekĉelasingularo-ingenro,nekĉe

lasingularo-neŭtro,kajtiomontras,keĝinenielutilas,ĉaroninepovasfidiĝin.“558

Sedseoniscias,keĉ.duonoelĉiujgermanajsubstantivojestasvirgenraj,kajkeununombroestasmultepliofteuzataolmultenombro,tiamlaeblautilodela

akuzativodenoveevidentiĝas.

Tiajsenfruktajkomparojkuntiomsimplismajkonkludojsupozigaskeplanlingvulomalmulteestimasaliajnlingvojn.Cetereparolantodeiulingvopovaskomprenimokonkontraŭsialingvokielmokonkontraŭsimem,kajsentilariproĉonkelitaŭgaslaŭlaesperantistojnurselilernasesperantonaŭalmenaŭkonfesasĝiansuperecon.

559Onidonurtredelikatemontrulingvajnavantaĝojn

deesperanto.

Samemalbonasmokiprilafremdlingvajscipovojdelainteresato.560Homoj

kiujinvestistemponkajlaboronporfremdalingvomeritasestimon,precipedeniesperantistoj,kiujjaoficialealvokaslernilingvojn.Kajeĉsehomojtrotaksassiajnkapablojn,estaspsikologiemalsaĝemokiprilainteresatojkajiliajlingvoscipovoj.

561Kelkajpropagandistojeĉasertaskemultlingvulojkaj

interpretistojestasaŭtomatekontraŭesperantoĉarlafinavenkoruinigosiliajn„privilegiojn“.Kiopriesperantistajinterpretistojkajtradukistoj,kajlamultajmultlingvulojenlamovado?Kromeestasenlaplejmultajkazojstrangeparolipri„privilegio“,kiamhomoestaspenelernintalingvonkajposteprofitasdeĝi.

d)Laanglakajni

„Enla[UK]deAtenookazisjene:[...]nianaŭtobusoneniris[neesperanta]profesiagrekino-gvidistino.Lakompatindulinokuraĝiskomenciparolienlaanglasalutvortojn,sedŝinsilentigisprotestojdelaekskursantoj.“

(JoukoLindstedt562)

Laanglaestaslanuntempaĉefalingvoeninternaciajkontaktoj.Atentigipriproblemojaperantajkiamoniuzasetnanlingvonporinternaciakomunikadoneestasprinciperifuzende,sedesperantistojnekredukeproblemojaŭtomateforestusseoniuzusesperantonanstataŭlaanglan.

563Cetere,onihavu

„respektonnenuralminoritatoj“(BernardGolden)564,kajnepolemikukontraŭ

laanglalingvoaŭ„usonaĵargono“,kiofacilefariĝasimplicitapolemikokontraŭĝiajparolantoj.

LeeChong-Yeong,tiamUEA-prezidanto,ŝajneĝojiskiamlarusaprezidentoJelcinanoncismalpermesilaanglanenreklamadokajkiamlanova,Ĉinio-dependaregistarodeHonkongoanoncismalpermesilaanglanekdeladuagradagradamezlernejanivelo–jen„laoportunojporEsperanto“,laŭlakoreoLee.

565

Prosiamalsimpatioallaanglakajprosiaoptimismo,keagadojkontraŭĝiefikuspozitiveporesperanto,lipretervidiskeekzemplelaĉinaregistaroebleintencastielmalhelpiekster-ĉiniajnkontaktojn.Homokiuverevolassubteniinternaciankomunikadondevusdomalĝojiprolaanoncitamalpermeso.SimilekelkajesperantistojŝatislaMalvarmanMiliton,perkiuonipovisasertikelaangla„nevenkis“kajkeSovetunioneniamakceptoslaanglan–dumjamantaŭ1989laanglaestislaplejoftalernejafremdlingvoĉejunajrusoj.IlitielhaviseĉavantaĝonkompareallapopolojsubprematajdeSovetunio,ĉarjunajlitovoj,hungaroj,orientgermanojk.t.p.devislerniunuelarusan.

Partelanegativajsentojdeesperantistojkontraŭlaanglaestasklarigeblajeltipemaldekstrapozicio,ĉarlaanglaestasasociatakunBritiokajUsonokiel„kapitalismaj“kaj„imperialismaj“landoj.ŜajnetuteseriozelaesperantistoLilandBrajantRos'demonstraciisenSeattleperlasloganafiŝoj:„Rifuzulaanglan!Neuzulaanglan!(eninternaciajkomercokajkomunikado)“kaj„Esperanto/internacialingvo/Oponuanglanhegemonion“,

566okazedela

konferencodeMondaOrganizaĵopriKomerco(WTO)en1999.Labrutala

lingvaimperialismodeSovetunio,ekz.enKaŭkaziokajBaltio,komprenebleneniampensigistiajnokcidentajnmaldekstrulojn,similekielmultajeliliprotestisardekontraŭlausonaj,sednesamekontraŭlasovetiajatomarmiloj.

Plurajesperantistojŝatasceteretroigiladiferencojninterladiverslandajvariantojdelaangla.Fighieraasertaseĉkekoreokajsvedointerkompreniĝasenesperantoplifacileolbritokajusonanoenlaangla!

567Kvankamladiferencoj

interlavariantojestassufiĉeĝenaj,seonikutimiĝisalnurunuelili,angleparolantojenAŭstralio,Britio,Usonok.t.p.komprenassinkiellaparolantojdelasamalingvo.

568

Aliflankeesperantistojofteemfazaskelaanglaĝusteneverekonkerislamondon,keiulandoaŭsuriukontinentoestasmalfaciletrovi(iombonajn)parolantojndelaangla.Kajfojeoniasertasinformadekeeblelapropranacioemasuzilaanglan,sedkeenaliajlandojtiomalas;pertiooniŝovaslaargumentadonaleksterlando,esperantekelainteresatonepovoskontrolilaasertojn.Flandraesperantistodirisalĵurnalistokeeblelaflandrojpretasakceptilaanglankieltutmondankomunikilon,sedke„lagermanoj“kaj„lafrancoj“tionrifuzas,„proŝovinismo“.

569Tiaargumentadoestasdespliriproĉinda,ĉarnia

informadantonehezitasinsultitutajnpopolojnporsubtenisianpropagandon–ĉuagantoporinternaciaamikecokondututiel?KajĉuobjektivaobservantoverekonstatuskeFranciokajGermanioestaspli„ŝovinismaj“olFlandrio?

FojeleviĝasenEsperantio–kajnenurtie–lariproĉokelaangladetruasaliajnlingvojnaŭalmenaŭinfiltrasilinperanglajvortoj.Tiufenomenoneestaslimigitaallaangla.Estasnemalkutimekeobjektojkiujvenaselalialingvoregionoestasnomatajperlaoriginajvortoj.Laesprimo„infiltri“evidenteestasmalĝusteelektita,plitrafas„transpreni“,ĉarlaagojaelirasdelaparolantojdelaalialingvo.Seonitrovastiuntransprenadonkritikinda,tiamdoplijustasriproĉiallarusoj,danoj,italojk.t.p.olallausonanoj.

Kajkiellaangla,tielankaŭesperantoinfluasekz.lagermanandeesperantistoj,precipekiamiliparolaspritipeesperantistajtemoj.Ankaŭnekonantelagermanan,lalegantocertekomprenosiometeprikiotemasentiujĉifrazoj,kiujpovusaŭdiĝidumkunsidodelaIS-teamo:DahateinestraranovonTEJOgeschrieben,daßereinenkontribuofürdeninternaciavesperooderdasdistraprogramohat.Gibt'sdafür‘nrabato?Seinaliĝilounddieantaŭpagohabenwir.DannbeträgtseinekotizoalsmemzorgantoundB-

landanonoch50Euro.Tiainfluomontraskeesperantoestasplinormalaollaplejmultajesperantlingvanojkredas.

5.ResumodelingvosenmitojEnlalingvistikodela19ajarcentoesperantonetrovissianlokon,kioebleiomklarigaslalongtempankontraŭondeesperantistojaltiusciencafako.Nuntempe,postpluapluralismiĝodeskolojkajdisciplinoj,tiukontraŭoprobazajlingvistikajdogmojnepluekzistasĝenerale.

Laŭtradiciamorfologiadividoesperantoapartenasallaaglutinajlingvoj.Lavortradikojoriginasĉefeellatinidajkajĝermanajlingvojkajestasasimilitajallafonologia-ortografiasistemodeesperanto.ProlaorientiĝojeeŭropidajlingvojkajprolafaktokelaplejmultajparolantojloĝasenEŭropoĝiestaseŭropalingvo.

Oniĉiamrezistulatentonpriskribiesperantonkielpli-malpliperfektanlingvon.Nurcertajterenojdelingvoestaskonstrueblaj„regule“.Esperantoestasne„logika“kajĝiagramatikojeshavasesceptojnkajpliol16regulojn.Danĝerasfaritrokuraĝajnprofetaĵojnprilatempoporellerniesperanton.Ĉarniesperantistojemfazadaslafacilecondeesperanto,tialnioftenekonsciaskelerninovanlingvonestassufiĉealtaŝtupoallaenirejodeEsperantio.

Malbonanimpresonceteredonaslamallertaprezentodelapoziciodeesperantointeraliajlingvoj(„esperantovolasforigilalingvo-kaoson“)kajlaatakojkontraŭlaangla.Jamestisaluditalakreodepozitivajantaŭjuĝojporplivalorigigrupon.Nomantesianlingvonlingvodepaco,deraciakajjustakomunikadok.t.p.,esperantistojsinmemfilaŭdaskajemfazassiangrupansupereconjealiajgrupoj.Altioapartenasankaŭlapolemikokontraŭaliajlingvojkajlascipovojpriili.Tiohelpasalesperantistojenfermisinensiankomunumon,sedneprecipeallagajnadodenovajparolantoj.

Onimenciuinformadeankaŭesperantanliteraturon,zorgeelektantekiujnlibrojnonimenciualkiupubliko.

Literaturo:

Allingvademokratio,1998;

Barandovská-Frank:Enkondukalernolibrodeinterlingvistiko,1995;

Bausani:Geheim-undUniversalsprachen,1970;

Blanke:EsperantoundWissenschaft,1986;

Blanke:InternationalePlansprachen,1985;

Bormann,W.:DieHamburgerInterlinguistik-Vorlesung,1995;

Couturat/Leau:Histoiredelalangueuniverselle,1903/07;

Drezen:Historiodelamondolingvo,1991[1931];

Interlinguistics,1989;

Manders:InterlingvistikokajEsperantologio,1950;

Manders:Vijfkunsttalen,1947;

Plansprachen,eld.R.Haupenthal,1976;

Stojan:Bibliografiodeinternacialingvo,1929;

Wells:LingvistikajaspektojdeEsperanto,1989[1978];

Wüster:InternationaleSprachnormung,1970[1931].

Couturat/Leau(1903/07)estisdumlongatempolaklasikaverkopri„universalajlingvoj“kajenhavasmultegajnprojektojnkunpriskriboj.Wüster(1970)el1931temasprilingvonormigoenlatekniko,sedlajunaesperantistouzisĉ.triononellalibroporplanlingvoj.Drezen(1991)ellasamajaroestukonsultatanurenlakvaraeldonokunlakomentojdeKuznecov,kiuavertasapendicekelalibrodeDrezen„estasnenurklasikaverkoprilaevoluodeinternacilingvaideokajinternacilingvajprojektoj–samtempeĝiestaskolektodeevidentajaŭkaŝitajeraroj,kiujankaŭfariĝis'klasikaj',tradicieripetuloj“depreskaŭĉiujaliajaŭtorojpostDrezen.

570Trezoroprecipeprilamalnova

literaturoestaslaStojan-a(1929)bibliografio,sedankaŭĝinuzusingarde.

Postladuamondmilitosekvispliajkomparajverkojpriplanlingvoj.LadisertaciodeManders(1947),ebleĉarĝiestasenlanederlanda,ebleĉarlaobjektivecavidpunktodelaaŭtoronekontentigiscertajnesperantistojn,ne

trovislaeĥonkiunĝimeritas.Allaesperantistojtiutempajmultemalplaĉislatitolo,kiu(laverkomemjes)nesufiĉedistingasinterlingvouzatakajprojektoapenaŭiamuzita.Manders(1950)skeptikisprilatroigajasertojde„ŝovinismajesperantistoj“kajpostulasinterlingvistikanesploradonkiuestassufiĉekvalitaporestiakceptitaankaŭdeneesperantistoj:„Kajselakonkludoj[desen-antaŭjuĝaesplorado]montriĝusmalfavorajporEsperanto?Ĉutioestusgrandamalfeliĉo?Evidentene.Estasplibonesciilaveronolpenadiporiluzio.“

571

Blanke(1985)povasestinomatalanuntempanormaverkopriplanlingvoj.MalsameolCouturat/Leau(1903/07)tiulibronetroŝarĝiĝasproladetalamenciodelaŭebleĉiuprojektoellapasintajjarcentoj.Male,Blankeplidetalepriskribasplurajngravajnprojektojnkajmetasilinenlaplanlingvistikankuntekston.Kvankamlagermanaestaspliuzataollanederlanda,ankaŭlalibrodeBlankesuferasproladilemoke,unuflanke,nurnacilingvaverkoestaslegeblaporneesperantajlingvistoj,sedke,aliflanke,nuresperantaĵojpovasprofundeenpenetriEsperantion.TiobonŝancemultemalplivalidasporlaanglalingvaInterlinguistics(1989).Ĝiestastreinteresakolektodeartikolojdeplurajaŭtoroj,ĉefepriesperantokielsolavereuzataplanlingvo.Interlingvistikon(kajneunuopajnplanlingvojn,malgraŭlatitolo)pritraktasankaŭPlansprachen(1976,eld.ReinhardHaupenthal),kunkontribuojdeekz.Jespersen,TrubeckojkajMangold.MalplidikaslaenkondukojdeBlanke(1986)kajW.Bormann(1995).Wells(1989)estasbonegaenkonduko(ankaŭ)pornelingvistoj,priesperantoellingvosciencavidpunkto.SalutindasankaŭBarandovská-Frank(1995),lernolibro„porĉiuj,kiujvolaspriinterlingvistikoaŭkoncizeinformiĝi,aŭposteprofundestudiĝin“(ellaantaŭparolo).

Allingvademokratio(1998)kolektaslakontribuojnal„Nitobe-SimpoziodeInternaciajOrganizaĵoj“,okazintakadredelaUK1996enPrago.Faktevenisnurtremalmultajellainvititajlingvistoj(ĉefepersonajamikojdelaesperantajorganizantoj),kajBlankebedaŭriske„tiuegeinteresaseminario“fariĝis„iomplikajplipropagandakunvenoporEsperanto“.Lalibroreprezentaskelkajnesperantajnkajneesperantajnideojnprilingvopolitikokajesperanto.

VI.Planlingvojsenmitoj„Kiunekonasfremdajnlingvojn,tiusciasnenionprisiapropra.“

(JohannWolfgangGoethe)

Planlingvojestasnurmarĝenatemoeninformado,ĉarunuflankeniesperantistojdezirasinformiunuavicepriniapropralingvo,kajaliflankeankaŭlainteresatojnevolassciitromultepriprojektojapenaŭuzitaj.Tamenfojeinteresatojjamaŭdisionprialiajprojektojkajhavasdemandojn,kajesperanto-informantoestupreparitakiamkundiskutaslaproponantojdealiajplanlingvoj.

Bedaŭrindeplurajinformilojpritraktasaliajnprojektojndesuprekajkrudepolemikumas–laŭladevizokeesperantojaĉiukazeestasplibonaoltiujfrenezaĵoj.AnkaŭPironprimokisInterlingua-nkajIdonkajnedistingisilin,kiujestisalmenaŭiomuzataj,delaapenaŭaplikitajNovialkajNeo.Tiujprojektojestaslaŭliproponatajde„adeptojdejammaturaaĝo“,

572sedtiojaneaŭtomate

diskvalifikaslaprojektojnmem–esperinde,ĉarankaŭmultajesperanto-adeptoj,inkluzivePironmem,estasdejamsufiĉematuraaĝo.Oniekhavaslaĝeneralanimpresonkeesperantistojparolasprialiajplanlingvojtiomdesuprekiomneesperantistojparolaspriesperanto,kelaesperantistojpludonaslabatojnkiujnilimemricevas.Ridasblinduloprilamulo.

Ĝenerale,kiamonivolaspritraktieninformadoaliajnprojektojn,oniprovunetropolemikipriili.Kelkajelilimeritasrespekton,kajmontritianbazanrespektonfarasnianinformadonplikredinda.

1.InterlingvistikokajesperantologioLaterminoninterlingvistikoenkondukisladanalingvistoOttoJespersenen1931.Laŭlionidevasentiusciencoplupristudilajamekzistantanlingvaronporplibonepovikonstruiplanlingvon.

573Liabazoestislakonvinkokeneniuel

lajamaperintajplanlingvajprojektojprezentastutekontentigansolvon.

Tiukonceptonerestislasola.WillemManderssekvisĝinplejpartesedemfaziskeoniatentuankaŭlapraktikan„aplikon“deesperanto.ArturBormannopiniiskeeĉtioestasankoraŭtrolimigita.Interlingvistikodevasokupiĝinenurprilingv(istik)aj,sedankaŭpriĝeneralajpolitikaj,kulturajkajsociologiajdemandojdetiuampleksatemo–kajnenurĝislasolvodetiusupremenciitatasko,seddaŭre.Szerdahelyieĉplupligrandigislaterenondetiufako.Laŭliinterlingvistopristudulastrukturonkajbazajnideojndelingvojkajprojektojkiujrilatasallaproblemode„ĝeneralakomunalingvo“,lakoncernajnsociajnkondiĉojn,kajprofundeesperanton.

574Wüster,Mandersk.a.devisankoraŭokupiĝiprialiaj

planlingvajprojektoj.Sedprolaesencamalfortecodelakonkurencajplanlingvajkomunumojtioĉesis,kajlaesperantajlingvistojekdela1970ajjarojmultemalplibezoniskomparadiinteresperantokajIdoaŭInterlingua.Tiofakterelimigislaagad-terenon.

JenadifinodeBlankesumigaslasupremenciitajncelojndeesperantistajinterlingvistoj:

„1.Esplorodelaproblemojdekonstruo,historiokajfunkciodeplanlingvoj(planlingvistiko)

2.Esplorodelaproblemojdelainternacialingvakomunikado

3.Esplorodelarilatojinterlalingvoj(lingvokontaktoj)“.575

Nurkelkajunuopajneesperantajlingvistojnomassininterlingvistoj.Iliofteestassocilingvistojkajinteresiĝasnurprilapunktoj2kaj3.Eninformadolaterminointerlingvistikoestasuzeblakunklarigo,nomekeĝipristudasinternaciankomunikadonkajsekveankaŭplanlingvojn.

Esperantologioestaslafilologiodeesperanto.Tioestasnenuresploradopri

lingvo,sedankaŭpritiesparolantoj,prilaesperanto-movado,lahistoriodelakomunikakomunumo,esperanto-literaturo.Kromeankaŭaliajplanlingvoj,prolainfluojdelavolapuk-movadokajlaIdo-krizo,laŭmiestupritraktatajdelaesperantologio.Alinterlingvistikolaesperantologioestasligataĉaresperantoestasplanlingvokajparolataesencekielfremdalingvokajeninternaciajrondoj.

Seriozajnstudojnpriesperantoonipovasfarinurkunscipovodeesperanto,ĉarlaplejmultajverkojpriĝihaveblasnurentiulingvo.

576Tioestasproblemopor

neesperantistoj,aŭpliĝuste:porlaesperantistoj,kiesfakanliteraturonalilingvanojnepovaslegi.Ketiovalidasankaŭporaliajfilologioj–japanologodevasscipovilajapanan,ugristolahungaran,slavistoslavajnlingvojn–nekonsolunin.Tamennirajtaspostulikelingvistoj,kiujvolaseldiriiongravanpriesperanto,konsideruankaŭlaesperantlingvanliteraturon.

a)Planlingvajprojektojensuperrigardo

Demortuisnilnisibene.

(Primortintojparolunurbone,latinaproverbo)

Fojeesperantistojintencasplilongiginianhistorionperaliajprojektojdenovalingvoporplibonainteretnakomunikado.Støp-Bowitzk.a.konvinkiĝiseĉke„ĉiamlahomojrevispriuniversalalingvo“.

577Tioestasebla,sedĝisnun

mankastaŭgajindikojporplanlingvaprojektoantaŭla17a/18ajarcentoj.A.BormannmenciislaegiptanreĝonPsametiĥkajlaBiblianprofetonCefanja,

578

sedilineinteresiĝispriinteretnakomunikado.LamezepokajLinguaIgnotadeHildegardisdeBingenkajlaislamaBalaibalannerilatisalinternaciismajceloj.579AuldprezentislaLinguaIgnotaeĉkvazaŭĝiestusunuelplimultaj

ekzemploj.580

Ŝajnenurfilozofojella17ajarcentoekpensispriinternaciakomunikado,i.a.RenéDescartes,GottfriedWilhelmLeibnizkajJanAmosKomensky(Comenius).Komenskyfariseĉplanojnprikreotalingvo.TiallavolapukistoLeopoldEinsteinkajpostelaesperantistoDrezenparolispri„trijarcentojdaserĉado“.Tamen,ankaŭtiujfilozofojrevisĉefepriidealalingvokiupriskribaslamondonlogike.

Verŝajnenuren1732publikiĝislaunuaaposterioraprojektoresp.skemode

projekto,bazitasuretnalingvo.LaaŭtororestisanonimamalantaŭlapseŭdonimoCarpophorophilus.

581Kuznecovsupoziskelaaŭtoroidentasal

DavidSolbrig,kiulaŭDrezenkreisAllgemeineSchrift(UniversalaSkribo,Coburg1736).

582LakomencodelaPatroNiaenlaprojektode

Carpophorophilus:Obaderusnoderus,kiduessoinseluma,fakdadesankadushanominandaduus,adfenade,harennandaduus,hafolandaduusfiassadefeludinseluma,sikkokeinderra.583

Enla19ajarcentopublikiĝisplikajplidatiajprojektoj,interilivolapukoen1879/80kajesperantoen1887.Tiujduprojektojestislaunuajkajsolaj,kiujtrovadisparolantojnelpropraforto.Prodiversajkialojlaesperanto-komunumosukcesis,kvankamvolapukoestisen1887jelakulminodesiahistorio.Esperantoposteneniamperdis,kajverŝajneneperdos,sianelstaranpozicioninteraliajprojektoj.Duliĉenkotrovissciigojnprientute912projektojĝislajaro1973.Nurde780lihavisiomdetalajnpriskribojn.Ĉirkaŭsescent,dodutrionoj,aperispostesperanto.

584Preskaŭĉiujeliliestisesperanto-rilatajreformprovoj

aŭkontraŭmodeloj.

Seiuhomoverkiskelkajnpaĝojnaŭeĉdikanlibronprinovaplanlingvo,tiamankoraŭneestiĝisnovalingvo,sednurnovaplanlingvo-projekto.585Kiamlaprojektoestasjamuzataenkelkajsferoj(etakorespondado,gazeto,kongresetoj,organizaĵetoj),tiamonipovasnomiĝinduonplanlingvo.Nurprojektonvereamplekseuzatan,havantanorganizaĵojn,mondkongresojn,plurajngazetojn,literaturon,denaskajnparolantojnk.t.p.,oninomuplanlingvo.586

Blankemontrisentabelo„ŝtupoj[n]delapraktikaaplikodeplanlingvojresp.planlingvajprojektoj“.Multegajprojektojatingasnurlaunuanŝtupon:publikigodelasistemo.EnlaprojektojRokajMedial„laaŭtoroeldonasetangazetonenlasistemo“.IdiomNeutral,NovialkajNeoatingaslatriankajkvaranŝtupojn,t.e.relativemultavarbadokajetajorganizaĵoj.LaduonplanlingvojLatinosineflexionekajBASICEnglishĉesisjelaŝtupo„iomaaplikiĝoporfakajbezonoj(sciencokajtekniko)“.Volapuko,Occidental-InterlinguekajInterlingualaŭBlankenetransirislaŝtupon„iomainternaciaparolaaplikiĝo“.Laplanlingvoesperantoestaseĉiomaplikatakielfamilialingvokundulingvismodelainfanoj.

587KontaktadresojnmihavasnurdeVolapuko,IdokajInterlingua,ili

ŝajnasestilalastajankoraŭuzatajduonplanlingvoj.

b)Aŭtorojdeplanlingvajprojektoj

BernardGoldendistingisinterkvintipojdeaŭtorojdeplanlingvajprojektoj.Lingvistojkajfilologojestismaloftaj:nurOttoJespersenkajAlexanderGodekreiskonatajnprojektojn.Aliajsciencistojestisekz.lamatematikistoGuiseppePeano,iniciatintodeLatinosineflexioneen1903,kajlaĉefaaŭtorodeIdo,lalogikistoLouisCouturat.AnodeklerajprofesiojestiskromlakuracistoZamenhofankaŭlaprelatoJohannMartinSchleyer.Laikojnehavissuperaninstruiĝon,sedpraktikajnlingvokonojn.Laplejgrandagrupoestaslanaivuloj.Ilineposedislingvo-teoriajnkonojn;treofteilireformisaliajnprojektojn.

588

Seonivolaskonservitiunsociologian,laŭprofesiandividon,miproponasmetilasciencistojnkajanojndeklerajprofesiojenunugrupon,ĉarambaŭneestasfakulojprilingvoj,sedkonatiĝisalmenaŭdumlastudadokunsciencajlabormetodoj.Ankaŭlalaikojkajnaivulojpovasformiunugrupon.Tiodonasalnilatrikategoriojn:lingvistoj,aliajkleruloj,aliajhomoj.Sedtiusociologiadividonetrafastionkiointeresasnin.Onipreferejuĝulaaŭtorojnlaŭlaproponataprojektokajlamanieroprezentiĝin.Tiameblasjenadivido:lingvistikaj(fakul-nivelaj),sufiĉebonepripensitajkajnaivaj-diletantajprojektojkajprezentoj.EkzemplodelingvistikaprojektoestasNovialdeJespersen.Zamenhofpublikigissufiĉebonepripensitanprojekton,kvankamlaprezentopovasestiplifortekritikata.

Tipa„naiva-diletanta“aŭtoroestasRolfRiehm,kiuen1989publikigissublapseŭdonimoMarioPleyerlaprojektonUnitario.Laheslandainĝeniero(nask.1944)iamkonatiĝiskunesperanto,sedneellernisĝin:esperantoneplaĉisalli,kajpriĝiamalgrandadisvastiĝokulpas–laŭli–ĝiajlingvajmalperfektaĵoj.Tialliinventisreformitanesperanton,Unitarion,kiuenEsperantiokonatiĝisĉefeproreagojenniagazetaro,kvankamlaaŭtoroelspezisporsiagermanlingvaUnitario-libropliol5.000eŭrojn,kromealdoniĝiskostojpormultegodapresaĵoj,leteroj,flugfolioj.

589UlrichMatthiassiatempesenpolemikepriskribis

Unitarionkajraportisprivizitodeĝiasolapropagandanto,Riehmmem,allaesperanto-grupodeHeidelberg.KvankamladekkvarĉeestantojantaŭesciisnenionpriUnitario,ilidaŭretroviserarojn:

„'Lavortoilustrationdevasestiillustratsion',Riehmmemkonfesasmenciantelaeraron,kiunlijamkorektissurladisdonitajkopioj.

'Sedsurlaaliakopio(...)viskribisĝinpernurunu„l“!',iurimarkigas.

'Jes,devasestiilustratsion',kunnurunu„l“...'

'Kialviskribiscarasenjorina,dumlaadjektivofiniĝasper„-e“?'

'Jes,devasesticaresenjorina...'

'[...]Riehmkonfesas,kelinevereparolasUnitarion.Lalingvoankoraŭneestaspreta:'Lalibrojanomiĝasnur'Projektodeuniversalalingvo',liemfazas.(...)'Mivenisĉitienporklarigitiunprojektonalvi,kajneporkonvinkivinpritio,keUnitarioestasplibona.

Tionminepovas...'“590

Unitariotrovasĉitiekonsideronneproiagravecosedporilustritipenaivanprojekton,kiuneestasseriozakonkurencosedkontribuasallamalbonareputaciodeplanlingvojĝenerale.

Kiujnmotivojnhavislaproponantojdeplanlingvajprojektoj?Multajdezirislingvonporlafaciligodeinternaciakomunikadouzatanapudlajamekzistantaj(naciaj)lingvoj.Kromtioekzistasi.a.jenajmotivoj:

–Filozofiaj:precipelafilozofojella17ajarcentocerbumispri„perfektalingvo“,prilingvareprezentadodelaideojplilogikakajraciaolenlanaciajlingvoj.Sedfojeankaŭadeptojdeaposteriorajprojektojkredaskeiliaprojektoestas„lingvoperfekta“.

–Kompreniĝointerlapopoloj:Zamenhofnestrebisaliu„idealalingvo“.Liamotivoestishelpialpacointerdiverslingvuloj.

–Lingvopolitiko:Lasolvodela„mondalingvo-problemo“aŭlaprovoprotektilingvajnrajtojnaŭminoritatajnlingvojnrilatasallingvopolitiko.

–Naciismo/ŝovinismo:plurajkreantojkajproponantojdediversajmodifitajetnajlingvojhavisnaciismajnmotivojn.

–Profesia/hobiainteresiĝoprilingvoj:porlingvistojkajnefakulojlaokupiĝopriplanlingvojpovasestiklerigakaj/aŭamuza.

591Ankaŭlaliteraturaj

planlingvojtrovassianlokonĉitie,doekzempleNewspeakdeOrwellaŭlalingvojenlafantaziajregnojdeTolkien.

Prilarolodeproponantodeprojektonuntempeverŝajnelaplejmultajkonsentas

keZamenhofpraveneprezentissinkiel„ĉefon“,ĉulingve,ĉuorganize,kvankamliprecipeenlakomencaperiodotamentransprenislarolondemotoro.Liekkonsciiskeoninepovassimplepublikigiprojektonkajatendiĝisdekmilionojdahomojpromesaslernilalingvon.Sedplanlingvoriskas„fariĝiviktimodelasubjektivecodesiaaŭtoro“.

592Projektomempovasestiankaŭ

verkodenurunuhomo,sedlapraktikadodelingvobezonasmultajnhomojn.Zamenhofhavisinstinkteĝustajnideojn,verŝajneĉarlielirisrektedeladezirokomuniki.CetereZamenhofkompreniskelingvodevasestitaŭgaporĉiu,nenurporintelektuloj,kajnenurporsciencajsobrajtemoj,sedankaŭporbeletrokajkulturo.MandersagnoskiskeZamenhof„havisrimarkindanintuicionprilingvistikajproblemoj“kajke„multajelliajasertojkajantaŭdirojpostemontriĝispravaj.“

593

2.ApriorajplanlingvajprojektojInterlingvistikotradiciedistingasinter„aposterioraj“projektoj,kielvolapukokajesperanto,konstruitajaposteriorilaŭjamekzistantajetnajlingvoj,kaj„aprioraj“projektoj,

594kiujnehavasintencitansimileconkunetnajlingvoj.Ili

plejofteestasprovojdelogikasistemokiuklasifikulatutanmondon.UnueliliestiselpensitadelaanglaepiskopoJohnWilkins(1614-1672)kajpublikigitaen1668.Liaprojektohavas40klasojn,interalieDa„mondo“,De„elemento“,Di„ŝtonaĵo“,Do„metalo“.Subgrupojestasformitajperlaaldonodeplialitero:De„elemento“,Deb„fajro“,Ded„aero“k.t.p.Perpliavokalooniesprimaspliajnaferojn:Deb„fajro“,Debα(kunalfakielfinalitero)„flamo“,Deba„kometo“,Debo„brilo“k.t.p.Laproblemopritiujprojektojestaskeiliapenaŭtaŭgasporbuŝaaktivakomunikado,ĉartremalfacilasenkapigiilin.Laklasifikojdevasrestiiu-gradearbitraj.Kiamlakonceptojprilamondoŝanĝiĝas,ekzempleproprogresodelascienco,tiamlasistemoeventualebezonasfundamentanŝanĝon.595

Aliajapriorajprojektojestasmalplikoheraj,kielekz.SolresoldeJeanSudre.Ĝiajsepbazajelementojpovasestiesprimatajperliteroj,perarabajciferoj,perkolorojaŭlamuzikanotsistemo.En1866,kvarjarojnpostlamortodelaaŭtoro,publikiĝisplenalernolibrodeSolresol.Laprojektotrovisiomdaatentoĉelapublikokajeĉfojanaplikon.

596DrezentrovisSolresol(„jamparolalingvo“)pli

simplaollaplimalnovajapriorajprojektoj,sedĝiamalavantaĝoestaskeĝiestasneplifacilasedplimalfacilaoliuellanaciajlingvoj:„Enĝiapraktikadooftesinmontrismalordiĝojkajmalregulaĵoj.“

597Laplejfruajalnikonatajprojektoj

estasaprioraj.Tamen,ankoraŭnuntempefojeonipublikigasnovan.Pligravajporlahistoriodelaplanlingvojestastiujprojektoj,kiujcelisfariĝivereparoleblajlingvojporlahomakomunikado.

3.LatinidajprojektojkajmodifitajetnajprojektojLaproponintojdelatinidajprojektojorientiĝisjelalatinakajlalatinidaj(romanaj)lingvojfranca,itala,portugalakajhispana.Pruntojnelaliajlingvogrupojilirifuzis,ekzemplelaesperantajnvortojnhundo,kiuvenasellagermana,kajkolbaso,ellapola.Oftemalfacilasdistingiinterlalatinidajkajtiujprojektoj,kiurektebaziĝassurlalatina.Lalatinidajprojektojtendencetresimilasunuallaaliakajpovasestirelativebonekomprenatajankaŭdenelernintoj,kiujjamkonaskelkajnlatinidajnlingvojn.Kutimeoninomastiujnĉiprojektojn„naturalismaj“,kvankamorientiĝinurjelatinidajlingvojjanepli„naturas“olorientiĝijealiaj.

Permodifikitaetnaprojektoonicelasplifaciligietnanlingvon.EkzemplojestasWeltdeutsch(1915)deA.BaumannkajBASICEnglish(1930)deCharlesKayOgden.

598

a)Interlingua

Interlingua,kvankamprezentitajamen1950,estaslaplejnovaankoraŭiomuzataduonplanlingvo.Ĝiestassamtempelaplejlatinidisma.Lanomoeblekondukasalkonfuzoj:Latinosineflexione(1903)deGuiseppePeanoiamricevislasamannomonInterlingua,kajOccidental(1922)deEdgarvonWahleknomiĝisposteInterlingue.KielIdonaskiĝisenlasinodelaDelegacio,tielankaŭInterlinguadelalingvistoAlexanderGodehavasrilatonalinstitucio,nomealIALA(vd.tie).Postkiammultajkunlaborintojestisforlasintajtiunasocion,GodehavisliberanvojonporprezentisianInterlinguaen1951nomedelaasocio,kvankamlaempiriajesplorojdeIALAella1920ajkaj1930ajjarojneestisuzitajportiuprojekto.

599

InterlinguabaziĝassurlaSapir-Whorf-tezo,laŭkiuneekzistasiuuniversalaskemoabsolutaporĉiujlingvojdelamondo.Tialonidevaselektiunulingvogrupon,preferelaeŭropan,ĉarlamodernecodelanunamondoestasokcidenteŭropa.Ellaangla,franca,germanakajaliajeŭropajlingvojonipovasdoĉerpiStandardAverageEuropean,kielbazonporplanlingvo,laŭlatezo.

600

TiuSapir-Whorf-tezohavasporesperanto-informadoiomambiguajnimplikojn.Unuflankeonirifuzasĝinĉarlaŭĝiesperantonepovasestivereuniversala,aliflankeoniadoptaslakredonkeĉiulingvohavaspropranmondokoncepton.EltioekzemplelaPragaManifestokonkludaskeĉiulingvoestasprotektinda–peredeesperanto,kompreneble.

EkzemplajInterlingua-frazoj:601

Iltauroesunpatre.Illeesunbonpatre.Illeamasuinfantes.

Lavirbovoestaspatro.Liestasbonapatro.Liamassiajninfanojn.

Levaccaesunmatre.Illaesunbonmatre.Illaamasuinfantes.

Labovinoestaspatrino.Ŝiestasbonapatrino.Ŝiamassiajninfanojn.

En1957fondiĝisUnionMundialproInterlingua(UMI)kunservojiomsimilajaltiujdeUEA.ĜiaoficialarevuoestasPanoramainInterlingua,kromeaperassesaliajgazetojkajplurajbultenoj.Barandovská-Frankskribisen1995keUMI-kongresojkunigasĉ.centdelegitojnkajkelajarlibrohavasĉ.ducentadresojn.602Lakongresonde1989vizitislaesperantistojArjen-SjoerddeVrieskajRoel

Haveman,kieĉ.kvardekhomojelplurajlandoj„vigleinterparolisensialingvo“.

603

b)BASICEnglish

LaoksfordasciencistoCharlesKayOgdenpublikigisdepost1930priBASICEnglish;lamallongigoreprezentasBritishAmericanScientificInternationalCommercial.Estiĝisbeletrakajsciencaliteraturojkajokaziskursoj.WinstonChurchillen1943rekomendissubteniĝin.Posteoniprezentisĝinnurkielmetodonporplifaciligilalernadondelanormalaangla.Oniasertiskeĝihavasnur850vortojn,ekskludanteinternaciajnvortojn(ekz.automobile,policek.t.p.),nombrojn,semajntagojn,mezurojn,proprajnnomojnkajvortojnkunmetitajn.AliajnvortojnBASICEnglishdevaspriskribitiel:

angla BASICEnglishtodescend tocomedown/togodown(„descendi“) („venimalsupren/irimalsupren“)toparticipate totakepart

(„partopreni“) („partopreni“)towander togofromplacetoplacewithoutaim(„migradi,vagi“) („iridelokoallokosencelo“)

anglaoriginalo BASICEnglishManyyearsagoIcontractedanintimacywithaMr.WilliamLegrand.HewasofanancientHuguenotfamily,andhadoncebeenwealthy...

SomeyearsagoIhadafriend,aMr.WilliamLegrand.HecameofanoldHuguenotfamily,andhehadbeenwell-offatonetime...

LaŭDetlevBlankeankaŭanglolingvanodevaslerniuziBASICEnglish,kajĝineestasesencepli„neŭtrala“lingvoollanormalaangla;

604pritiolastaoni

povusdiskuti,ĉarenBASIC-konversaciolapoziciodenedenaskuloplifortasolennormal-anglakonversacio.Tiuĉiprojektonepluludasianrolon,nekkieltransnaciakomunikilo,nekkielplifaciligiloporlernadodelanormalaanglalingvo.

En1947GEA-prezidantoSiegfriedZieglerpolemikisĝeneralekontraŭ„basic-lingvoj“kajdaŭrigis:„La'basic'-germana,kieskreoestisjamordonitadeHitler,porkelihavuporsiaj'koloni-popoloj'ankaŭtujekoloni-lingvon[...],kompreneblenepovasĉitieestikonsiderataprolatutamalvenkodelanacisocialismaGermanio.“

605FontopritiuBASIC-germanadeHitlermankas.

EbleĝirilatasalparkbenkainterparolodelasvisaĵurnalistoHansUngerkunRudolfHeß,en1939.LaaltranganacisocialistosciigisallaesperantistoUnger„fantazianplanonprisimpligitagermanalingvoaltrudotaaltuteŭropaŝtatafederaciosubgermanahegemonio“.

606Tiufantaziaĵoŝajnasestitutesenbaza,

ĉarĝinekongruaskunnacisocialismapensmaniero:subprematajpopolojdevassimplelernilagermanan,ĝisgradokeilipovaskompreniordonojndegermanareganto.Heßsupozeblenurfanfaronisaŭŝercis.Germanbazitaj„basic“-aĵojplimalnovasolnacisocialismo,kajen1947neniutiaprojektokonkurencisalesperanto.LaveraatakcelodeZieglerestisevidenteBASICEnglish,kajlaaludonpriHitlerlimisuzisnurporkalumnieproksimigilaprojektondeOgdenalnacisocialismo.

4.AŭtonomajprojektojLatielnomatajaŭtonomajprojektojorientiĝasjejamekzistantajetnajlingvoj,sedaliliajsubtenantojregulaaŭanalogiakonstruplanopligravasollaimitado.LaŭBlankelaregulsistemodeaŭtonomaj,aposteriorajprojektoj„aranĝaslarilatojninterfunkciokajformo(aŭintersignifokajnomigo)plejebleunusencekajregule.Validaslabazaregulo,laŭebleĉiamuzilasamanmorfologianrimedonporlasamafunkcio.“Ĉarplenkreskulopovaslernikajuziregulajnmorfologiajnstrukturojnplifacileolneregulajn,tialaŭtonomaprojektolerneblas„relativefacile“,komparate„aletnajlingvojkarakterizatajdeneregulaĵoj“.

607Esperantouzaspreskaŭnuretnodevenajnvortojn,seden

reguligitajmorfologiokajprononcoresp.skribmaniero.Tialesperantoapartenas,kielankaŭVolapükkajIdo,allaaŭtonomajprojektoj.

608

a)Volapük,lamondalingvo

„[...]tiuj,kiuj[nuntempe]entreprenasesploronprilahistorio,sociologiokajlingvistikodevolapukoestas[...]esperantistoj![...]Volapukonaskiĝisen1879,apogeisen1889,agoniisenlafruajjarojdela20ajc.,reenkarniĝisen1931kajhodiaŭ,grizharakajcentjara,ĝispitaslaabismondeforgeso.“

(BernardGolden609)

Launuaprojekto,kiuallogissufiĉemultajnsubtenantojnporestigimovadon,estisVolapük,fonditadelabadenlandaprelatoJohannMartinSchleyer(1831-1912).

610Tiunideonpriplibonigindainternaciakomunikadoliekhavisen1878,

kiamnajbarorakontisalli,keprofuŝaskribodelaanglaadresoleteroalUsonoestisneakceptitakajresendita.

611PosteliasertiskeDiaalvokodumsonĝe

instigislinkreilalingvon.En1879Schleyerunuafojepublikigisprivolapukoenkatolikagazeto(Sionsharfe–harpodeCiono),redaktitadelimem.Ellaboritalaprojektoestistamennuren1880.Schleyerrezervisalsipersonelaekskluzivanrajtonŝanĝiaŭpliampleksigilalingvonkajdeklaris:„Kiemidevojiĝiskajankoraŭdevojiĝosde[antaŭeprezentitaj]bazajreguloj,tiemihaviskajhavosbonajnkialojn,ĉarklarecokajnekonfuzeblecoestasalmiplialtvalorajolĉiarigidaprincip-obeismok.s.“

612TiusintenodelaCifal(ĉefo)

kontribuisallapereodevolapuko,kiuvenistielsamerapidekiellasurprizasukceso.

Envolapukokutimasaltgradajali-formadojdelafontajvortoj,favorealplifacilaprononcebleco.Kelkajtipajekzemploj:

ellaangla: cil child infanonol knowledge scioplim compliment komplimentopük tospeak parolivol world mondoyel year jaro

ellagermana: bel Berg montomud Mund buŝo

ellalatina: dol dolor doloronim animal vivaĵo

ellafranca: bür bureau oficejo613

Volapükmemsignifasdolingvodelamondo,kunlacentraakielgenetivo.EksvolapukistoLeopoldEinstein,enlaantaŭ-kajpostparolojallaunuaesperanto-lernolibro,plendiskeSchleyerjenformordisdeanglavortolakapon,jeneltirislavostondefranca,aŭforhakisambaŭpiedojndegermanavorto,eĉforprenisĝiajninternaĵojnaŭĝiancerbon.

614Schleyeroferislasononralla

„harplektaĵo-ĉinoj“surla„altarodekosmopolitahom-amo“;sed,Einsteinmokis,Schleyertiamankoraŭnesciiskeallajapanojlalestassamemalfacilakiellarallaĉinoj.

615(Fakte,ambaŭpopolojhavassononielmezaninterlkajr.)

Launuajduvolapuk-kongresojokazisen1884kaj1887enlasudgermanajurbojFriedrichshafenkajMunkeno.Partoprenisproksimume150-200homoj,plejparteaŭstrianojkajgermanoj,„kajoniparolisĉefelagermanan.Dumlatriakongresoen1889enParizooniparolisvolapukon.Kvankamlalingvofunkciis,ĝiajfonetikajmankojtreevidentiĝis“.

616Tiukongresoestisjamlakulminode

volapuko,montriĝisdisputoj,kajdumlapostajjarojlamovadodisiĝis.ProvodelanederlandakuracistoAriedeJongen1931,„revivigi“volapukonreformitan,restissensukcesa.

Lanombrondelavolapukistojonipovas,samekieljeesperanto,nurtaksi.

Tradiciajtaksojvariasinterunukaj2,5milionoj,sedcerteeĉnurduonamilionoestastroigo.LeopoldEinsteintuŝislatemonenesperanto-informilode1889.Delanombrode150.000volapuklingvanoj,kiundisvastigislavolupukistojlaantaŭanjaron,onicertedevusforstrekikelkajnnulojn,laŭEinstein.Lipriskribiskekvinmonatojnantaŭelaasertitanombrokreskisalunumiliono,kajĵusantaŭolskribiĉiinformilonliricevissciigonpritrimilionoj.

617Jamen1900la

volapuk-adresaromenciisnur159personojn.Nombrodekvardekmilsamideanojporlaplejbonatempodevolapukoestasdosupozeblealmenaŭpliĝustatakso.

618

Lafiaskodevolapukoplifaciligislavenkondeesperantointerlakonkurencajplanlingvajprojektoj,ankaŭenGermanio,kielavolapuk-movadoestisplejfortakajkielandaesperanto-asociofondiĝisnuren1906.

619Aliflankelamalsukceso

devolapukoefikismalboneallapublikabildo,kajamikojdeplanlingvojseniluziiĝis,kvankamlaideomempluvivis.

620

MalgraŭĉioĉinimemorukeVolapukioestislabredejoaŭlulilodeniakomunumo.Multajgravajesperanto-pionirojestiseksvolapukistoj,ekzemple:AntoniGrabowski;NikolaZlatek,kiufondislaklubondeVelikoTarnovo;LeopoldEinstein;EmilLudwigMeier,fondintodelabavariavolapuk-movado;VasilijNikolajeviĉDevjatnin;MieczyslawCzerwinski,redaktantodePolaEsperantisto;JeanBorel,lafondintodeSvisaEsperantistaSocietokajlaesperanto-grupoenBerlin;SiegfriedLederer,redaktantodeRundumdieWelt–ZivolLolok,postedeĈirkaŭlamondo;PaulNylen,laprezidantodeSvedaEsperanto-Societo;HendrikBulthuis;GastonMoch;EduardMybs,launuaprezidantodeGermanaEsperantistaSocieto;lafruaesperantistokajpostaplanlingvaaŭtoroEdgarvonWahl;kajLudovikoLazaroZamenhofmem,kiulernisvolapukonjamen1882.

621Rátkaividistiomdaligojkeliparolispri„

kontinuecointerladumovadoj“.622

AnkoraŭekzistasanojdelamondalingvoVolapük,kionatestaslamonatacirkuleroFlenefBevenütikVolapükakunlakontaktpersonoRalphMidgleyenlabritaScunthorpe.

623LanunacifaloBrianR.Bishop(nask.1934)esprimisen

1998laaktualancelondelavolapukistoj,citanteunuelsiajantaŭuloj,AriedeJong,el1972:„Volapükneplufarosbatalonporhavigialsiinfluonaŭlokoninteraliajsistemoj.[...]Nidezirasorganiziĉiujnaĵojndelagrandavolapükamovado,kajnidezirasprizorgiĉitiunlingvon,samkieloniprizorgaslaantikvan

grekanaŭantikvansaksan.“624

b)Ido,la„reformitaesperanto“

LaplanlingvaprojektoIdo,faritaĉefedeLouisCouturatkunlakunlaborodeLouisdeBeaufrontkajAlfredMichaux,

625estasankoraŭaŭtonoma,sedpli

orientiĝasjelalatinidajlingvojolvolapukokajesperanto.Ekzemplodelaŝanĝojestaslapluraligo:enesperantoaglutinaaldonode-j,enIdofleksiaŝanĝode-oal-i.Idomalhavaslaesperantajnsupersignojnkajlan-finaĵon,laakcentoestasiomplikomplikeregulita(famílioanstataŭfamilío).Laafiksasistemoestasplirigoraollaesperanta,enpraktikomontriĝis:superflueprecizakajmalfacileuzebla.Lapostulonde„logikeco“ankaŭĝineplenumis.

Komparateksto:

Esperanto Ido

Lakomitato,kompletigitaperladusekretarioj,kunvenisenParizo,kieĝihavisdekokkunsidojn.Fineĝiakceptis,unuvoĉe,lajenajndecidojn:1.Neniaellalingvojprezentitajallaekzamenodelakomitatopovasestialprenataplenekajsenŝanĝoj.

Lakomitato,kompletigitaperladusekretarii,asemblissuenParis,ubeolhavisdek-e-okkunsidi.Fineoladoptis,unanime,ladecidisequanta:1.Nulainterlalinguiprizentitaal'examenodil

komitatopovasadoptesarblokeesenmodifiki.626

LaidistojhavisaliancelonolZamenhof:esperantoestuĉefefacilalingvo,nenurporintelektulojsedprecipeporlamultajhomojkiujregasnurlagepatranlingvon.TialZamenhofnepostuliskeĉiuvortaformoneprerespondual(okcident-)eŭropajfontolingvoj.Laŭeblaregulecopligravisalli.SedlaproponantojdeIdolaŭManders„unuapunkteatentislaintelektulojn,kajjetioilinenuratribuisvaloronallaefikecodelaunuopajelementoj,sedemisevitiĉion,kiopovusaspektialeksterulojfremdakajmalagrabla“.

627

LaŝanĝojenIdonealportispligrandan„internaciecon“,kajapenaŭplidaallogecoporparolantojdelatinidajlingvoj.Kelkajesperanto-societojenlatinidlingvajlandoj,enBritiokajGermanioaliĝisalIdo,sedali-lokeIdotutenedisvastiĝis.EnRusiofondiĝisnurtriaŭkvarmalfortajIdo-organizaĵoj.Laŭplurajverkojlaesperanto-komunumoperdisprolaIdo-skismokvinononellagvidantaro,dumlagrandaamasorestisĉeesperanto.

628Tiutaksoveniskaj

disvastiĝisellaHistoriodeEsperantodeEdmondPrivat:„Enlakomencoŝajniskepreskaŭ20procentojdelagvidantojtransirisalIdo,sedlanombrodel'

sekvantojneatingistiunproporcionkajiompostiommalgrandiĝisjetriaŭkvarprocentoj.“

629FontonPrivatnedonas.FotodelaLingvaKomitatoel1907

montrastridekkvinpersonojn,elkiujpostekvinfariĝisidistoj.630

„Idokomencissianekzistonjemulteplifavorajkondiĉojolesperanto“,Mandersskribis.LaIdo-propagandoprezentisĝinkielproduktondesciencistakomisiono(laDelegacio),kiel„perfektigitanesperanton“,kajIdohavisdekomenceplimultajnanojnolesperantoen1887,ceterepliriĉajnolZamenhofiamestis.LaidistojofteŝanĝisIdon,kredantekelamalsukcesodeIdoestiskaŭzitadelingvajmankoj.FinelaAkademiodeIdodevis,prodaŭrajreformadoj,deklariplurajnjarojnsenreformajperiodoj,kajen1937ĝireirisallaklasikaIdode1914.

631La

reformprojektoIdomemkaŭzisnovajnplanlingvajnprojektojn632–lakredoke

esperantoaŭaliaprojektonefinvenkisprolingvajmiskvalitojestisjalakialokreiIdon.

ĈarIdobaziĝassuraliajprincipojolesperanto,tialoninenomuIdon„ido“deesperanto.Tionlanomovolasjasugesti,ĝiegalasallaesperanto-radiko-ido.BedaŭrindemultajtrompiĝisdelaasertokeIdoestasnurreformitaesperanto.

633

Aliflanke,prezentiIdonkielreformitanesperantonfaktenetrorekomendindasallaidistoj,ĉartiamlaIdo-informadantodevasunueparoliprialiaprojekto,nomeesperanto,dueargumentikialla„reformitaesperanto“plibonaskajtrieemfazikeIdomemneplureformiĝu,sedestulafinasolvo.

Ankaŭrilatealliteraturonitrovasĉeidistojaliansintenonolĉeesperantistoj.Kemodelaliteraturogravasporlanormodelingvo,tionlaidistojankoraŭnekomprenis,Blankeskribis,kajeĉseilinunkomprenus,estustromalfrue.„Selaidistojtujest[u]skomprenintajtiujn[...]vidpunktojn,IdopovintusfariĝieĉmultepliseriozakonkurintodeEsperantoolĝiestis“.

634Fakte,eninformiloel

1993ilineniemenciaspropranliteraturonsedemfazaslaracianflankon:„lingvamatematiko“,„intelektaludo“.TamenaliaproblemodeIdopligravis,nomekemankisfigurokiellaadorataMajstroZamenhof.Li–kajneebleindividuakomparointerIdokajesperanto–estiseblelaplejgravakialokelaplimultorestisĉeesperanto.

Nun,kiamlabataloestasvenkita,laesperantistojpovasjaplileĝererigardiallaiamakonflikto.LasiatempajmetodojdekelkajidistojunuflankekajlaakrajreagojdeesperantistojaliflankerespeguliĝastrebeleengazetartikolojcititajdeGermanaEsperantistoen1910.Tiam,dumokazisesperanto-kongresoen

Aŭgsburgo,iusinjoroHauggellaiomproksimaMunkenoestisafiŝevarbintaporsiagermanlingvaprelegopri„Esperantokajtiesevoluiĝo“.

Laprelegantokomencis,vesperejelaokahorokajtridek,priĝeneralaĵojrilatealinternaciahelplingvo;postelikuraĝisopiniikeesperantoestasreforminda,dumIdoprezentiĝaskielreformitaesperanto,kelaesperantistojestasortodoksajkajdogmemaj,keamasodaeminentajesperantistajgazetojkajgvidantojtransirisalIdo.Tiujkajaliajasertojtrovismultedaprotestoellapubliko.Lasalonopreskaŭtuteplenis,sednekunhomojkiujintencislerniIdon,sedkun„ĝisostajesperantistoj“,kielnotisamuziĝintaraportisto.Lapatentadvokatos-anoSchiffinsistiskelamenciitajverdajrenegatojestispartenefindindaj,partenesamopiniaskunlapreleganto;PrivatelĜenevoĝojisprilavarbadokiunlaidistojneintencefarasporesperantokajbonvenigiskeiliforlasislamovadon;laredaktantoBrunnerelAŭgsburgo(ŝajneunuellacititajartikolverkistojestisesperantistakundiskutanto)asertiskeeĉlibrojenIdoenhavaslingvajnerarojn;KandtelBrombergonomisIdonmalprogreso.FinelamunkenanoHauggkonfesisestilasolaidistointerlamurojdeAŭgsburgo.Liĉesiskunsenhelpecaepilogokajdevistolerike,proksimumeduonhoronpostnoktomezo,laesperantistojforlasislasalononkantantesianhimnonkajkunlavoko„VivuEsperanto!“

5.LaklingonaLaklingonaneestasplanlingvaprojektokiellingvokonsciekreatakunlacelodeplifaciligodeinternaciakomunikado,sedkreitaĵodeusonalingvistoporfilmodelasciencfikciaserioStarTrekel1985.Tiekajenpostajfilmojkajseriojĝiestaslalingvodeekstertera,sufiĉemilitemaraso.EkzistasKlingonLanguageInstitute,kiuhavasjam200membrojnkajkvarfojejareeldonasgazeton.„Tamenniesperantistojnedevastimikonkurencon:Estastremalfacilelernikajprononcilaklingonan;lalingvojacelassonimalagrablekajmalsimilialnaciajlingvoj.“

635Sed,verejaĝustelaekzotikecoestaslaĉarmodela

klingona–kajdeesperanto?Almenaŭlaalligitajideojmalsamas,jenlingvoportutmondakomunikado,jenlingvodekrudajeksterteranoj.

6.TerminojporlingvojkielesperantoPorlingvojkielesperantoekzistasmultajdiversajesprimoj,ekzemple:universala,artefarita,konstruita,monda,helpa,komuna,internacialingvo,linguafranca,interlingvo,kajkunmetaĵoj:internaciaplanlingvo,mondahelplingvo,konstruitauniversalalingvok.t.p.

636EnPlenaIlustritaVortaro

(1987)planlingvokajkonstruitalingvomankaskielkapvortoj,sedplanlingvoaperasenlaartikolopriIdo.Volapukoestasnomatainternacialingvo,anstataŭmondalingvo,kioĝijaestaslaŭnome.Artefaritalingvotroveblaskielkapvorto,duminternacialingvoaperassubhelp-:internacia~alingvo.

Onipovasdividilaesprimojnendugrupojn.Launuaenhavasesprimojnprilafunkciodelingvo:kiononifarasaŭvolasfariperĝi.Laesprimojdeladuagrupokoncernaslainternankonsistondelingvo.Ofteinformilojuzasporesperantoplurajnesprimojnsendistingekune,esperantekeinteresatojamkonasunuelili.Cetereoniverkantejavolasneĉiamripetilasamanvorton,kajserĉasalternativon.EkzemploestasbroŝuroelNederlando,kiuproponasallalegantoj:helplingvo,artefaritalingvo,planlingvo,universalahelplingvo,ĝeneraleagnoskitatutmondatrafiklingvo,mondahelplingvo,internacialingvokajuniversalatrafiklingvo.

637Sedpertioilikreaslamalĝustanimpresonketiujĉiuj

esprimojsignifaspli-malplilasamon,kvankammalsamajesprimojoftereprezentasmalsamajnlingvajnkonceptojn.Parenteze,konsideranteinformadon:ladiversajterminojresp.iliajkongruaĵojhavasmalsamajnkromsignifojnendiversajlingvoj.Laĉi-sekvajkonsiderojtialvalidaseblenurporkelkajlingvoj.

a)Esprimojkunrilatoallafunkcio/disvastiĝo

Universalalingvoestasuzatanenurporlingvokuninter-etnarolo,kielekzemplelalatinaenlaokcidentamezepoko,sedankaŭporfilozofiebazitalingvokiuklasifikaslamondon.Aliajuzasuniversalalingvoporlingvo,kiuanstataŭuĉiujnaliajnekzistantajn.

638Pironavertaskelavortouniversala

„elvokasion,kioĉioninvadas,ĉionvolasampleksi.Ĝinaskasfonedelamensobildondekonkeranto,kiuintencassubmetialsilatutanmondon,aŭdekodo,kiunonitrudosalĉiuj.“639JamZamenhofforlasisporesperantolanomonde

LingweUniwersala,ĉarlitimisĝustetiunmiskomprenon.640Cetere,laesprimouniversalaestasaplikataennuntempalingvistikoporla„lingvajuniversalaĵoj“kajla„universalagramatiko“.Fineprotio,universalalingvofariĝistuteneklarakajnetaŭgaporesperanto,kajesperanto-informilojapenaŭpluuzastiunvorton.

Mondalingvoriskasestimiskomprenata,samekieluniversalalingvo,ĉuĝiestulingvoapudaliajaŭĉuĝianstataŭuĉiajnaliajn.Zamenhofkomprenissubtutmondalingvokeĝiestunenurinternacia,sedparolatadelaplejpartodelahomaro.

641LagermanasocilingvistoAmmonskribisenfakleksikonaartikolo

submondalingvo:„lingvo,kiuestasmondvasteuzata“,sedlilimigiskekutimeoniuzaslaesprimonporlingvouzatadesignifemultajhomojenpli-malpliĉiujlandoj.Tiovalidasnunporlaanglakajenantaŭajepokojporneniulingvo.Dependedelastriktecodelalimigo,ankaŭaliajlingvojpovasestinomatajmondajlingvoj(lafranca,hispana,portugala,germana).Kromemondalingvoestas,laŭAmmon,fojeuzataporlingvojkiujestasnurplanatajporfariĝimondajlingvojsedkiujneestastielaplikataj(ekz.esperanto).

642

Prilinguafrancalasamaleksikonoinformaskelaŭsocilingvistikolinguafranca(LF)estaslingvoensituacio,kielakomunikantojhavasmalsamajngepatrajnlingvojn.LaanglaestasnuntempelaplejdisvastigitaLF,ceterelafrancakiuestisiamLFekzempledeladiplomatio.Onimenciasankaŭpiĝinlingvojnkajlaplanlingvonesperanto.

643

Trafikalingvoestas(nacia)lingvoparolatakielfremdaaŭdualingvodesamregionanoj.EkzemploestaslasvahilaenorientaAfriko,aŭlaanglatutmonde.Onirenkontastiunesprimonprecipeengermanlingvajesperanto-varbilojdum1950-1970,kunekunmondatrafikalingvo.Ebleprolakonsciiĝopriladanĝerojdestratatrafikokajprotialanegativakromsignifooniintertempeforlasislaesprimon.

Kvankamonitrovashelpalingvoofteporesperanto,ĝineneprelimiĝasaltiulingvo.Kelkfojehelplingvonomiĝasankaŭlarusa,lahispana,laangla,k.t.p.;faktejaĉiulingvopovasestiuzataporlakomunikointermalsamlingvanoj.„Helpa“povashavikromsignifondemalkvalito(helpalaboristo,helpakunlaboranto).TionilustrasankaŭjenaavertodeJespersen:liaprojektoNovialneesturigardatakielprovodeperfektalingvo,„ĉarnialingvoestasnurhelpalingvo,onirajtaskompariĝinnurkunnaturajlingvoj,kiamiliestasparolatajde

averaĝaeksterlandano.“644Informantojvasteuzislaesprimonhelpalingvopor

emfazikeesperantoneforigualiajnlingvojn.

Internacialingvo,klasikaesprimoenesperanto-informado,estisjamlatitolodelaprojektodeZamenhof.Ĉarinternacieuzatapovasestiiuajnlingvo,kajĉaraliajlingvojestasjamultepliuzatajtiusence,laesprimopovasestiporesperantonurornamakromnomo.

645Laŭmiajproprajspertoj,ĵurnalistojkaj

interesatojjaakceptaslaesprimoninternacialingvo,sedilikonsciaskeekzistaspluraj„internaciajlingvoj“kajtialkromememstareuzasankaŭalianterminonkielartefaritalingvo.Internacialingvoensimemdoneestasmalbonaesprimo,sedĝinepovasanstataŭiterminojnkiujrilatasallalingvospeco.

Laformon„laInternaciaLingvo“(kunartikolokajmajuskloj)onisufiĉeoftetrovaseniommalnovajverkoj.ĜinsubtenisLapennakuncertaideologiafono:eninternaciajkadrojoniuzunuresperanton,dumaliajlingvojpovasnuruzurpilainternaciecon.Lasolainternacialingvoestuesperanto;kajporemfazitionkajporlaŭteproklami„nian“rajtonprilatermino,Lapennauzis„laInternaciaLingvo“tutekielsinonimondeesperanto.

646

HelmarFrankekuzisILo(InternaciaLingvoproponitaded-roZamenhof)kajprovastuteevitilavortonesperanto.

647FrankskribasInternaciaLingvoankaŭ

ennacilingvajtekstoj,ĉarĝiestas,laŭli,laveranomodelalingvo.Tionetuteĝustas,ĉarĉeZamenhofInternaciaLingvoneestaspropranomo,transprenindaalaliajlingvoj,sedesprimokiupriskribaslarolondelalingvo.EnekzemplelagermanaFrankdodevusskribinedieInternaciaLingvoseddieInternationaleSprache,kielfarisZamenhof.Surlaoficiala,kvarlingvaleterkapodeliainstitutoĉelauniversitatodePaderbornlipetas:„Bonvoluskribialnigermane,angle,franceaŭinternacie;nirespondosgermaneaŭlaŭdezireenInternaciaLingvo(ILo)“.

PrincipelaatentigodeFrankĝustaske„Esperanto“estisoriginenurlapseŭdonimodeZamenhof.Sedinteresatojbaldaŭrimarkosketemasprimalnovaĵokunnovanomo.Tiamilimirosprilanomŝanĝo,eblesupozosiantrompointencon,kajdemandossinkialFrankdezirasdistanconallauzantojdelavorto„esperanto“.CetereinteresatopovasmiskomprenikeILoestasalialingvoolesperanto.

648Eksapaderbornanorakontisalmikelokagazetofakte

iamskribis:laesperanto-similalingvoILo...

Wüsterpreferisinterlingvo,sedtiu,laŭli,neuzeblisprolaprojektojnomatajInterlinguaresp.InterlinguedePeano,deVonWahl,kajdeGode.Cetere,interlingvonetradukeblasalkelkajlingvoj.

649Eksterplanlingvajrondojlavorto

interlingvouzatasentiusenco:kiamparolantodelingvoAlernaslingvonB,tiamliuzasjelakomencatemponelingvonB,sedunueinterlingvonB'kajnurpostelaĝustanlingvonB.

650

ĈeGoldk.a.onitrovasneetnalingvo,651kiusamepovasestialialingvoolesperanto;ekz.lalatina.Tiumaloftaterminohavaskelkajnvariantojnkielinteretnakajnenacia.

Lanociondualingvoesperantistojuzasoftenesciantekeĝiestassocilingvistikatermino.Dumfremdalingvoestaslernataenlernejokajmultemalpliuzataollaunua(gepatra)lingvo,dualingvoestasekzemplelernatadelingvajmalplimultojkajenmigrintojkajtiesinfanojensociokiuparolaslalernatanlingvon,kajĝitransprenasgravanrolonenlaĉiutagavivo.

652Sadleravertiskontraŭdualingvo

protio,keĝieninformadoaŭtomatedua-rangigasesperantonsimilekielhelpalingvo:„Kielkonate,jammultajfamiliojadoptisesperantonkielhejmanlingvon.Tianlingvonneniuemasrigardikiel'duan'aŭ'helpan'lingvon.“Aliflanke,esperantopormultajhomojhavasverenurduanlokonpostlagepatralingvo.FineSadlerpostuliskeonisindemanduhoneste,ĉuporoniesperantokajlanacialingvoestasvereegalrangaj,ĉuoniekzemplefarasaritmetikonsamerapideenambaŭlingvoj.

653ClaudePironentiukuntekstoatentigiskefrapfrazo

kiel„lalingvoporĉiuj“povasvekitimon:„Estaspsikologienaturereagialili,pensante:'Nepormi,mivolasrestilibera'.“

654Jensufiĉedakialojevititian

esprimon.

Neŭtralalingvopovasestiuzataporlaplejdiversajlingvoj,similekiellaaliajfunkcio-priskribantajesprimoj,.Plejoftaekzemplodeneŭtralalingvoestaslalatina,kajesperantistojkelkfojenepostulasrektelaĝeneraligondeesperanto,seddeiuneŭtralalingvo:deesperantoaŭdelalatina.Iliesperaskelainteresatoĉiukazeektimasprola„malfacileco“delalatinakajpreferasesperanton.Sedĉuesperantovereestasĉiam,persimem,neŭtrala?Esperantoneestaslalingvo„deneniukajdeĉiu“,sedlalingvodelaesperanto-komunumo.Kiamesperantistojproklamas:„lernuesperanton,lalingvonneŭtralan“,tiamilifaktepostulas:„lernunianlingvon“.Jordanriproĉasal„esperanto-gvidantoj“keiliuzaslaesprimonneŭtralaoftemalprecize,neglektantelaeŭropankarakterondela

lingvo.Multajesperantistojparolasprineŭtraleconuraludantekeesperantoneestaslalingvodenaciaŝtato.

655Imagukeenusonaesperanto-grupotroviĝasnur

anglalingvanoj.Kelkajparolasesperantonflue,aliajmalflue.Tiamlaanglaestasneŭtralalingvo.Kiamoniekparolasesperanton,tiamnurlafluparolantojhavasavantaĝon.Jordanraportaskeparoliesperantonestasfoje„misuzata“defluajparolantojporekskludimalfluajnparolantojndelakonversacio,„ilimemkonfesastion“.Tiujfenomenojestas,laŭli,similajenusonajasociojokupiĝantajprietnajlingvoj.

656Interesakromaĵo:Enplanludodelausonaarmeooniuzis

esperantonkiellingvondelaludamalamikoAggressor.Lamanlibro,kiuiomenkondukasallalingvoesperanto,klarigiskeesperantoneestisinventitaporAggressorkajkeĝiestiselektitaĉarAggressorestisimagitaneŭtralamalamiko.657

b)Esprimojkunrilatoallakonsistoaŭstrukturo

Lanociomiksitalingvofacilekondukasallaeraraideokeesperantoestasmiksaĵoel(ĉiuj)ekzistantajlingvoj.

658Fakulojneestasunuanimajprila

termino.Kutimeoninomas„miksitaj“lakreolajnlingvojn,sedfojeankaŭlaangla,kiuestasbazeĝermanalingvo,sedkungrandalatinidainfluoallavortaro.Aliajlingvistojrifuzasnomilaanglanmiksitalingvo:ĝirestasĝermanalingvo,ĉarlastrukturainfluodelafrancamalmultas.Ankaŭkreolajlingvojnenepreestasmiksitaj.Aliajaŭtorojuzaslaterminontrestrikteporspecifatreapartasociolingvistikafenomeno.Miksitalingvoestasdoankoraŭsufiĉemalklarakajpridiskutatatermino.Precipeprolanegativakromsignifodemiksitalingvotremalrekomendindasuzitiunĉiesprimon.Kvankammultajinteresatojneaŭdislaesprimonmiksitalingvo,ilitamenoftedemandasprilamiksecodeesperanto.Tiunbildonsubtenasreklamo-frazojkiel:„Poresperanto,oniprenisĉionbonanellaekzistantajlingvoj“.

659

KonstruitalingvoestisenkondukitadeJespersen(1928),kiuserĉisplibonanesprimonolartefarita.Laesprimoestasuzataĉefeenlaangla(constructedlanguage).660Samekielartefaritalingvoĝiriskaselvokinegativajnsubsentojn.

Laesprimonsintetikaonipovaskonfuzikunsinteza,lamalodeanaliza.Tiujduestasjamterminojenlingvistiko.Sintetikalingvosonaskielsintetikaviandaĵok.t.p.kajprovokasbildonprifrankenŝtajnakunmetaĵodepecojel

malsamajlingvoj,nepripropramemstaralingvo.

c)Artefaritalingvo

Unuellaplejdisvastiĝintajterminojenlaneesperantistamondoestasartefaritalingvo.Sendubeartefaritahavasnegativankromsignifon,nenurrilateallingvoj,sedankaŭrilatealekz.nutraĵojaŭmebloj.Goldskribispriartefaritalingvoke„eĉhomojkiujuzasĝinneŭtrale,emasevitiĝinprotimokeĝiestuskomprenatanegative“.

661Tioestastiomevidentakeeĉesperantistojfojemisuzis

ĝinporkalumniialiajnplanlingvajnprojektojn.„Lingvodevasestijainternaciakajvivanta,neartefabrikita.“,juĝisPrivatprivolapuko.

662Engermana

informiloel1948oninomisvolapukon„neŭtralaartefaritalingvo“,dumesperantoaperiskiel„neŭtralainternaciakomunumalingvosurlabazodelaplejgravajkulturlingvoj“.

663WernerBormanndistingisla„internaciajnlingvojn“en

artefaritajnprojektojnunuflankekajesperantonaliflanke.Posteliuzisartefaritalingvoporlaklingona.664

listigiskiononinomasartefaritalingvoenlafakaliteraturo:

„1.Reguligitakajnormigitaliteraturalingvaĵo,tieldiferencigitadedialektoj[...].

2.Etnajlingvoj,altgradereguligitajporteniilinjecertaevoluastato(sanskrita,eklezialatina)aŭpormodernigiilin(modernahebrea,BahasaIndonesia,Landsmal).

3.Konsciekreitajlingvojporfaciligiinternaciankomunikadon[...],tioestasplanlingvoj.

4.Senredundancaj,formulaj,aŭsimbolajlingvojporfaciligisciencanpensadon(ekz.lasimbolasistemodelogiko,matematiko,kemio).Tiujesenceestasidealigitajfermitajkodoj[...].

5.Porprogramajlingvojporkomputiloj,ekzempleAlgol,Cobol,PL/1[...].

6.Maŝinajlingvojporaŭtomatatradukado.“665

Nenurprolakonfuzeblecoĝinetaŭgaskielterminoporesperanto-informado;

precipeestasmalbone,kiamesperantoestasnomatakuneekzemplekunkomputilaj„lingvoj“.

EnlakomencaepokoZamenhofkajaliajnomisesperantonartefaritalingvo,emfazantekeartefaritecoestashelpaportialingvo.Dietterleekzempleapologiistiel:likontraŭaslaasertonkelingvoestasorganismo,sedtionklarigidaŭrastrolonge,kajtialliuzasmetaforojnporlabonecodeartefaritajaferoj:kiamnehaveblasriveroportransportivarojn,tiamonikonstruaskanalon;iamoniasertiskeartefaritaionepovusanstataŭilafortondeĉevalo,sednuntempejaekzistasaŭtomobiloj.

666

Aliajinformantojeĉtutetransprenislabiologiismankoncepton:„Esperantorilatasallatuteliberekreskintajlingvojnealieolkulturplanto,gajnitaper[konsciaselektado],servantaporspecialajceloj,rilatasalsiajfontajplantoj“,skribisiamGEA.

667WilliamAuld:„Samekielkanaloestasplanitarivero,

Esperantoestasplanitalingvo.“668

Postajaŭtorojkontraŭisladividoninter„naturaj“kaj„artefaritaj“lingvojmem,kajfineonieĉdifinisesperantonkielnaturanlingvon,kiuestaskompareblakunlanaciajlingvoj.JohnC.WellscitaslalingvistonSanders:„Homa,aŭnatura,lingvoestasnefinia[nelimigita]arodapariĝojdesonojkajsignifoj,kiupovasestiuzataporhomakomunikadofaredelaanojdeiuhomasocio“,kajWellskonkludaskejaekzistashomojkiujtieluzasesperantonkajkesekveladifinodeSandersvalidasankaŭporesperanto.

669

Informantocerterenkontoslaesprimojnartefaritakajnaturalingvo,kajmalfacilosforigiilinellakapodeinteresatojaŭĵurnalistoj;nidevastolerition.Ilifojeeĉnekomprenasĝustekialniesperantistojtiomkontraŭaslaterminonartefaritalingvo.Ĝenerale,entiukuntekstoeblasatentigikelingvojhavaskajbiologianflankon,ĉarhomojuzascerbonkajparolorganojnporlingvo,kajankaŭkulturanflankon,ĉarlingvojdependasdediversajkulturojkajkonvencioj.Tiuambiguecovalidaspornaciajlingvojsamekielporesperanto,doporlahomajlingvojentute.

ĉ)Planlingvo

Latermineroplan-uziĝisebleunuafojeenlaesprimo„laŭplanakomunalingvo“

deHugoSchuchardten1909.670Sedlaterminonplanlingvoenkondukisnur

Wüsteren1931.671Posteliklarigiskelivolisanstataŭigilaterminonkonstruita

lingvodeJespersen.Ladifinojdeartefarita,konstruitakajplanlingvoestasrelativesimilaj.DeBlankevenasdifinodeplanlingvonuntempeoftecitata:„Planlingvojestas[...]dehomojlaŭcertajkriteriojkonsciekreitajlingvoj,kiujservuporinternaciakomunikado.“

672Onipovasalivorteklarigiplanlingvokiel

lingvonĉekieskomencoekzistisbazaplano.Perlapostakomunikado,orientiĝantajetiuplano,estiĝislaplanlingvo.

Kvankamtiuesprimojampli-malplivenkiskielterminoenesperantainterlingvistiko,ĝiankoraŭneestastuteakceptataenlaesperantistamondo.LaĵurnalistokajGEJ-prezidintoThomasBormanntimispravekeplanlingvopovusestikomprenatakielplanataaŭplanota,aŭprecipekiellingvoporplaniion.673

Persimemplannedevashavinegativankromsignifon,sedenkombinokunlingvotiopovasfacileokazi.

674Duliĉenkoopiniis:„verŝajneneprecipefortuna

elekto“,sedlitaksasĝinakceptebla,pordistigniplanlingvojndelakibernetikajartefaritajlingvoj.

675Goldemfaziskeankaŭmultajetnajlingvojenhavas

planitajnelementojn:„Laanglaestaspliplanitaollakeĉua,sedlamodernahebreaestaspliplanitaollaanglakajesperantoestaspliplanitaollamodernahebrea“.

676Tiuatentigoĝustaskajpovashelpieninformado,kvankamjatamen

jelakomencodelaanglakajla(moderna)hebreaneekzistisplano,malsamejeesperanto.SimileonisingardujetrosimplismajkomparojinterZamenhofkajekz.MartinLuther,kiuestisgravakatalizatoroenlalongdaŭraevoluodelamodernagermanalingvo,sedneĝiakreinto.

677

7.ResumodeplanlingvojsenmitojEkzistasĉ.milplanlingvajprojektoj,sednurtremalmultajelilitrovisparolantojn.Esperantosendubeestaslaplejsukcesaelili.Ĝiapartenasaltiugrupodeprojektojkiujorientiĝasjejamekzistantajlingvojsednesklaveimitasilin(aŭtonomaaposterioraprojekto).Eninformadoonineĉiamdevasmenciilaaliajnprojektojn,sedĉiukazeoninesimpleridindigukajprimokuilin.Nidevastolerikemultajneesperantistojtamenvolaspluuzilaplikonatajnesprimojnkielartefaritalingvo.

Porlakonsciekreitajlingvoprojektojestiselektitajmultajdiversajterminoj.Eliliekz.universala,artefaritaaŭmondalingvoestascertemalrekomendindaj.Lafakvortokiuŝajnasĝeneraleakceptiĝienlaliteraturoestasplanlingvo,sedenlapublikointernacialingvoebleplitaŭgas,ankaŭĉarplanlingvoneestastradukeblaalkelkajnaciajlingvoj.

Literaturonpriplanlingvojvidujamfinedelaantaŭaĉapitro.

VI.Zamenhofsenmitoj

1.Zamenhofeninformado

„Porlapropagandistojdelanovalingvointernacia...EsperantoestasianovaKoranodumdoktoroZamenhofestasMahometo.“

(Blondel,1904678)

Normalaskelaesperantistojscivolemasprilafondintodeiliakomunumo.Similealiajlingvo-komunumojkonservaslamemoronprielstarajsamlingvanoj,kiujfojeeĉkonsiderindeinfluislalingvon.TioestaspartodelingvakulturokajkaŭziskeankoraŭnuntempeŜekspiroestaslaunuapersonoprikiuonipensasdemanditeprifamaanglaverkisto,aŭkelaeksterlandajlingvo-lernejojdelagermanaŝtatonomiĝasGoethe-institutoj.KajLudovikoZamenhofcertemeritasatentonkajinteresiĝonflankedelaesperanto-parolantoj.Fariĝasmalaprobindenurkiamlainteresiĝokajhonorigoprifamulotransirascertajnlimojn,kiamlaorientiĝojelikajliajideojkatenaslaevoluoneĉjardekojnpostliamorto,kajkiamestiĝastrompojkajlegendojprivivokajverko.

LudovikoZamenhofnenurenmondigislingvon,sedhavasankoraŭsenteblanaktualeconenlalingvo-komunumo.Eninformadotiopovaskaŭziproblemojn,kiaminformadantonetaksasĝustekielaŭkiommulteoniprezentulavarsoviankuraciston.Ofteeĉmalgrandajinformilojmenciaslin,kajkelkfojeonieĉuzaslasektecesonantankaraMajstro,prikiuZamenhofmemopiniis:„Latrohonoratitolodemajstro,kionvidonasalmi,kvankamĝienefektivecokoncernasnurlaaferondelalingvo,fortenasdeEsperantomultajnpersonojn,alkiujmiproia

kaŭzoneestassimpatia“.679Aliatitolo,laankoraŭmultetrovebla„genio“,

strangaseninformado,precipekiamĝirolaskieltrosimplaklarigoporlarelativasukcesodeesperanto:inventaĵodegeniojanepredevasestigeniakajtialsendisputeblesuperaalkonkurencajprojektoj,ĉune?

Alispecaimformbroŝuratroigo,kiunGermanaEsperanto-Asocioripetisankoraŭen2001,koncernasBjalistokon:„KontraŭtiuetosodeagresadokajapartigodelarasojZamenhofbatalisjamkiellernanto.“

680Tiapriskribohavassenconnur

seonikomprenasjudojn,polojn,rusojnkajgermanojnkielmalsamajnrasojn,sedtionlaverkintocertenevolisesprimi.

NenurkeZamenhofestasprezentataoftemalĝuste–tiapersonkultodamaĝaseninformado.Prolaemfazokeesperantoestas„lingvoinventitadeiucertapersono“,povaskromeestiĝilanegativaimpresokeZamenhofelpensisĉiundetalon.UnufoliainformilodeThomasPuschpraveeĉtutenemenciaslin,ĉarĝitemasnurprilalingvo,

681dumiomdikabroŝurokompreneblepovasdediĉi

tutanpaĝonalli.

ŜajnaskelaZamenhof-kultoricevisimpulsojnprecipedumkrizajperiodoj:dumkajpostlaIdo-krizo,militojkajpersekutoj,aŭkiamlamembro-nombrojdeasociojmalkreskas.Ekzempleenlamalfacilaj1930ajjaroj,Linsskribis,okazis„revekiĝodela'internaideo'“kaj„ripetiĝislatrajtojdelaantaŭmilitaMovado,kiamMajstro-kultokajnebulaideismoservisporkamufliseriozajndisputojn“.682SeentiuĉilibroZamenhofestaspriskribatafojesufiĉedetale,tiamcertene

ĉarĉiosameaperueninformiloj.Male,salutindusplikajplidaliberiĝodelaZamenhof-kulto,kiuestusporlakomunumosamefreŝaventokiellaliberiĝoellakatenojdelaBiblioenla19ajarcento.SedĉitieindaspritraktitionkiononipovastrovipriZamenhofenlapropagando-literaturo,kajprikiotre-interesatojfojedemandas.

Porilustrilakulton,jenfineekzemplodeabsurdaZamenhof-adorado,kombinitakunseverasintenorilateallingvajnormoj,ellajaro1910:

„Zamenhofelektis'alumeto'[enlaunualibro],Grosjean-Maupinelektas'alumedo'[ennovavortaro].Unuelilieraras.Kiu?Jenlademando.

Porĝinsolvi,nikonsideruambaŭpersonojn,ilianvaloron,klereconkajkompetentecon....s-roGrosjean-MaupinestaslernintodelaSuperaNormalaLernejo,kiuestas,kielsciasmultaj,kovejodekleruloj;liestasprofesorodela

FrancaUniversitato,kiesaltavaloroestastutmondeŝatata;[jamnurlaŭliajtitoloj]onirajtasasertikeliestasvirointeligenta,instruitakajposedantaprilingvaj[...]aferojnediskuteblankompetentecon.D-roZamenhofestasmodestakuracisto,kiugrandanpartondesiavivodediĉisallastudadodelaokulajmalsanoj[...].

Ŝajnas,kepovasekzistineniadubo!...Kajsemidecidemeelektaslaokuliston,tiosimplepruvas,kemiestasmemvolablindulo./Era

[Notodelaredaktinto:]Feliĉeekzistasmultaj,tremultas'blinduloj',kielestasniaEra,kiujplialteŝatasgeniondemodestaokulisto,olklerecondeiu'plibonigema'instruisto.

683

2.LapersonoZamenhof„Zamenhofestisjudokajlaeksterajspecialaĵojdeliarasokarakterizisankaŭlianaspekton.Estantemalgrandakajmaldikalihavispalanvizaĝonkunokulvitroj,grizajnhararonkajbarbon.Liaaspektoestisnepostulemakajalloga.“

(WilhelmOstwald684)

Zamenhofnaskiĝisla3andedecembro1859enlaurbetoBjalistokoenlagubernioGrodno(Rusio),kielfilodelingvoinstruisto.Laŭlanovagregoriakalendaroladatoestasla15adedecembro,laŭlajudakalendarola19adeĥislev(latriahebreamonato).

685Prisianaciecoresp.etnecolinelasisdubon:

„Supremidiris,kevastanpublikanparoladonprimianaciecomitrovasenlanunatemponeoportuna,ĉarmidevasnunevitiĉion,kiosenbezonedonuskaŭzonalgrandajdisputoj;sedkaŝimiannacieconmitutenedeziras;kajseViparolosprimianacieco,

voludiri,keminomasminRuslandahebreo.“686

LipermesisestinomatafilodePollando,ĉarĝiestasjaliahejmlando,kielilaboraskajkieestasenterigitajliajgepatroj.Tamenlinevolisestinomata„polo“,porkeneniuasertukelisurmetasmaskondealiapopolo.

687

HebreoestisuzitaenRusiopordistingilareligianonjudodelaetnanohebreo,sedĉartiudistingoestasfaratamalmulteeksterorientaEŭropo,ĉarPIVnomaslaesprimojnsinonimojkajĉarenesperantohebreoestasuzatakutimeporanodelaBibliapopolo,preferindasnuntempeĝeneralelavortojudo.SedseZamenhofuzisporsimemhebreo,oniiomrespektution.

Multajaŭtorojnomaslinpolo,rusoaŭrusiano,688sednurrusianoĝustas.

KvankamZamenhoftrebonekoniskajŝatislarusan(sianpatranlingvon),linevidissianidenteconenruseco.Larusiajjudojestisdividitajendiversajngrupojn.Zamenhofapartenisallat.n.„litvanoj“,kiujsentissinaliaetnagrupoolekzemplelapolajhebreoj,kiujsimpatiiskunpolajkulturo,patriotismokajseparatismo.

689Goldklarigis,kioestaslitvano.Litovionuntempeestas

sendependarespubliko,laĉefaetnoestaslitovoj,kiujparolaslalitovan.SedLitvo,jidelite,nerilatasallaetnajlitovoj,sednurallahebreoj,lalitvanoj.Enlajidalingvoilinomissinlitviŝejidn(litvajhebreoj)aŭlitvakes/litvikes.

KiamZamenhofdiriske„Litovujo“estasliapatrujo,tiamlisupozeblepensisprilite.690Zamenhofdoestisrusiaŝtatanodehebreanacieco.

a)Nomoj

ĈuvisciiskelafamaMauriceLafontainenomiĝisiamMoritzWasserstrahl?–Aĥ,mi

konaslineĉellatempokiamliestisankoraŭMojŝePisser.691

PriladevenokajoriginasignifodelanomoZamenhofneestasklareco.EblelaSamenhof-familianojkunportissiannomonelGermanio,ebleiliricevisĝindesupreenRusio.MaimonkajGoldkonsideraslaeblonkeĝiestasnekutimakombinodegermanajHof„korto“kunSamen„semo,greno“.TielekzistasjaankaŭKirchhof,malnovavortopornunaFriedhof,tombejo,kajSchulhof(Schulsignifasĉitiejudapreĝejo),sedilinecertaspritio.692EnvortaroprijudajnomojtroveblaslaklarigokeSamenhof/ZamenhofestiĝiselZamenov,kiosignifasruse„filodeSam“,kunSamkielmallongigodeSamuel.

LaŭZamenhofmemlanomodelafamilioestisorigineSamenhof.Lagermanaskomencedesilaboprononciĝaskielesperantaz.Zamenhofŝanĝisĝinalz,ĉarenlaplejmultajlingvojladeziratasonoestasskribatatiel.

693Samenhofliuzis

nurengermanlingvajtekstoj,kajtiutempajgermanajesperantistojtransprenistion.SednuntempeankaŭenGermanlingvioZamenhofestaslanormalaformo.

LapersonanomodeZamenhofestisEliezer,enlajidaLejzer,kielĝiaperasankaŭsurlanaskiĝo-dokumentoPostelielektis,porviviinterla„gojoj“(nejudoj),lanomonLudwikaŭenesperanto:Ludoviko.LiiamekpreferislamallongigonL.L.Zamenhof,pordistingiĝidesiafratoLeono.Onikutimeneasimilulanomon,kioestasankoraŭoftefarata:Louis-Lazarreenlafranca,LudwigLazarusenlagermana.PlejtaŭgaseblelaformoL.L.Zamenhof(d-roLejzerLudwikZamenhof).

D-roEsperantoestislapseŭdonimodeZamenhof,kiamlipublikigisen1887„LingvonInternacian“.Pseŭdonimonliuzisneprolacenzuro,kiujakonislaverannomon;laideoketemaspri„modesteco“estassupozeblenurpostainventodealiuloj.

694Litimismokon,kiuestusdanĝeraporlareputaciodejuna

kuracisto.695Baldaŭonidiris„lalingvodeEsperanto“kajfinesole„esperanto“,

kajZamenhofĉesisuzilapseŭdonimon.Leksikonojkajgazetojŝatassciigiprilatradukitasignifode„esperanto“,sedeblenerekomendindasplidisvastigition,ĉar„laesperantadoktoro“povasjeneimpresialinteresato:„Aĥ,liesperiskeĉiujhomojparoloslianlingvon,sedtiorestisnurespero“.Fakte,esperinenepreestiselektitadeZamenhofensiapseŭdonimoĉefeproespero.Liajpseŭdonimojoftehavisiunrilatonalliaveranomo,ekz.Gofzamen.La-hofoniprononcasmallonge,nekielenlagermanaHof,korto,sedkielenhoffen,esperi.LaŭlavortojdeMaimon,„lanomodelaMajstroenestas“enlavortoesperanto.696

b)Profesio

„Esperantoestiskreitafinedela19ajarcentodelapolaokulkuracistoZamenhof,porvenkilalingvajnbarilojnintersiajinternaciajpacientoj.“

(Belgagazeto,2002697)

Ankaŭlaprofesiodelalingvo-fondintoestasmenciataenmultajinformiloj.ZamenhofstudisenMoskvo(1879-81)kajVarsovio(1881-85)medicinon,ricevissiankuracistandiplomonen1885kajpostespecialiĝispriokulmedicinofinstudanteduonanjaronenVieno,1886.Ĝislaunuamondmilito,kiamlimalsaniĝis,lifaktelaboriskielokulkuracisto.Tioneestastuteidentakunoftalmologo(terminofojetroveblainformile)ĉaroftalmologopovasestiankaŭsciencistokiuokupiĝaspriokuloj,sedeblenelaboraspraktikekielkuracisto.Daŭrismultajnjarojnĝislipovissinkajsianfamilionvivtenipersiaprofesio.LilaborisfineenmalriĉajudakvartalodeVarsovio,nenepreprospecialasin-oferadoporpovrajsamreligianoj,sedĉarestantehebreoestismalfaciletrovilaboronaliloke.TamenonisciasprioftajekzemplojkelakompatemakajsentemaZamenhofsenpagekuracismalriĉajnhebreojn.

698

KelkajpropagandistojasertasaŭkomprenigaskeZamenhofestislingvosciencisto.FaldfoliodeAŭstraliaEsperanto-Asocioskribispri„D-roZamenhof,talentalingvisto“,kiodonaseĉlaimpresonkvazaŭZamenhofestisfilologiadoktoro.Certe,enmultajlandojlasciencojestasliberajkajĉiurajtasnomisinlingvisto,dumekz.bakistoaŭdentistodevashavidiplomonkajoficialanaprobon.TamenZamenhofneestisprofesialingvistonekhavisdiplomonpritiaedukiĝo.LapropagandistojjavolaskaŝikeZamenhofestislingvistikaamatoro.Sedtioneaŭtomatediskvalifikaslinporlingvoplanado,kaj

kuracistecohavasaltanprestiĝonkajvekassimpation,tialeninformadotiuprofesiocertenedamaĝas.Nurnenecesasĉiamekspliciteinformipriladetalokeliestiskuracistoĝustepriokuloj.Bonŝancasporniainformadokelineestisdentistoaŭginekologo,ĉarvizitojĉetiujestasnormalkazeplimalagrablajolĉeokulisto.

c)Lingvoj

„Zamenhofestisneklingvistonekgenio[...];liestisnurdiletantapoligloto,kajdailisvarmismilojenOrient-Eŭropodela19-ajarcento.“

(BernardGolden699)

LaavokajpatrodeLazaroZamenhofestisinfluitajdelaHaskala,lajudaklerismo,kajprecipelapatroMordeĥajZamenhofserĉislaasimiliĝonalrusajlingvokajkulturo.TionatestasjamliapreferonomisinruseMarko,aŭgermaneMarkus.LiafiloLejzerlernisdelilarusan.LajidanLejzerhavisdelapatrino,kiunurmalboneregislarusan,delajudakvartaloenBjalistokokajdelabazlernejo.Laĉefahejmalingvoestislaŭplurajaŭtorojverŝajnelarusa.

700

Kromlapolanlilernisjamjunaĝelafrancankajgermanan.Lafrancaestistiutempelainternacialingvo,proksimumekielnunlaangla,kajlauzodelagermanaestisdisvastigitaentutaorientaEŭropokieltrafikalingvo.SupozebleZamenhofstudismultepergermanlingvajlibroj,kajestissamenormalestudialmenaŭkelkantemponenGermanlingvio.EnlakazodeZamenhoftioestisVieno.

Fojeoniŝatasnomilin(kiuestis„nur“kuracisto,sednelingvisto)poligloto,multlingvulo,kajlistigaslingvojnkiujnlipartekonisnuriom.Hölscherasertiseĉkeli„regisnemalplioldekdulingvojn“,kajkelineinventislingvonarbitresedkreis„lingvansintezon“.

701Tionenuraspektaskielfanfaronadopri

Zamenhof,sedkromepovaskreilamiskomprenonkeesperantoestasmiksaĵoellakonkretelistigitajlingvoj.ZamenhofmemskribisprisiajlingvajscipovojenleteroalMichaux:

„Plejmultemiamistiunlingvon,enkiumiestisedukita,t.e.lalingvonrusan;milernadisĝinkunlaplejgrandaplezuro[...].Mikunplezurolernadisankaŭdiversajnaliajnlingvojn,sediliinteresadisminpliteorieolpraktike;kajĉarmiĉiamlegadisnurperlabuŝo,tialmilibereparolisnurentrilingvoj(ruse,polekajgermane),lalingvonfrancanmilegaslibere,sedparolasĝintremalmultekajmalbone;kromtiomien

diversajtempojlernisiomankoraŭĉirkaŭ8aliajnlingvojn,kiujnmikonastamennurtre

malmultekajnurteorie.“702

Pronescieblakialolinemenciislajidan,ĉuĉarlihontispriĝi,ĉuĉarlitaksisĝinnesufiĉepropra-lingveca.Laorienteŭropajidaestasĝermanalingvo,treparencaallamezepokagermana.EnlaepokodeZamenhofonikutimenomisĝin„jud-germana“,laparolantojmemdirisdajĉaŭjidiŝ.Laorienteŭropajjudoj,kiujvenisenla19ajarcentoalGermanio,provisparolilagermanan,efektiveparolantemiksaĵonellagermanakajlajida,kiopartekontribuisallamalbonabildoprilajida.Zamenhofmemhavistrepozitivanrilatonallajidakajeĉverkisgramatikonporĝi.Goldmontrisjenanevoluonĉelaesprimoj,kiujnZamenhofuzisporlajida:enli1905liskribis„tiuĵargono“,en1907„tielnomataĵargono“,kajen1909keiĥlibhejsdemzaoj-gerufenem„ĵargon“,mivarmegeamaslatielnomatanĵargonon.

703

3.BjalistokokajVarsovioLaurboBjalistoko(poleBialystok,ruseBielostok)kaŭzismultedakonfuzoenlaesperanto-komunumo.MultajinformantojnomasĝinurboentiamruseokupataPollando.FakteBjalistokosituislongantemponenlitvapartodelalitva-polaregno;lalitovanomodelaurboverŝajneestaslaoriginala,Balstogé,lablanktegmenta.Tiuregnomalaperisdelamaposekvedelatripolajdispartigojen1772,1775kaj1795.Bjalistokonokupisunueprusajtrupoj,sedjamen1807Prusiomalvenkiskontraŭlafrancaarmeo.NapoleonoprenisdePrusiolakonkeritajnorientajnteritoriojn,kreisellaplejgrandapartolanovangrandduklandonPollandokajdonislabjalistokandistriktonalRusio.Kiamen1815laVienaKongresonovearanĝislamapondeEŭropo,oniinstalisReĝolandonPollandon.Sedtiu„kongresaPollando“nefariĝissendependa,ĉarkielpolanreĝonlakongresonomumislacarondeRusio.PostribeloenVarsovioPollandofariĝisrusaprovinco(1832),kajpostnovapolaribeloonidisdividisĝinendekguberniojn(1864).Pollandonomiĝisnun„grandgubernioVarsovio“.Apude,doeksterlapolareĝolando,situislagrandgubernioVilnokunladistriktoBjalistoko,kiuen1843fariĝispartodelagubernioGrodno.

704

PrilajudajenloĝantojdeBjalistokotroveblasjenajnombroji.a.endiversajjudajenciklopedioj:

705

jaro tutaloĝantaro judoj enprocentoj1856 13.787 9.547 69procentoj1857 12.936 9.547 73,8procentoj1860 16.544 11.288 68,2procentoj1889 56.629 48.552 85,7procentoj1895 62.993 47.783 75,6procentoj1913 89.700 61.500 68,6procentoj1921 76.748 39.602 51,6procentojpost1945 1.0851997 282.500

En1897okazispopolnombradolaŭkiuenBjalistokovivis66procentojda

judoj,18procentojdapoloj,8procentojdarusoj,6daprocentojgermanojkaj2procentojdabelorusoj.

706

Seonilistigaslaetnajngrupojn,oniatentulaĝustanvicon,kiujaindikaslagrandeconresp.proporciecondelaunuopajetnajgrupoj.Multajinformilojmetaslajudojnallafino,kielsamefarisZamenhofenlaleteroalBorovko,ĉarlivolismalemfazilajudecondesiadevenurbo.

EsperantistojŝataspriskribilalingvansituacionenBjalistokoiomstereotipe.Sappljamenla1920ajjarojklarigisketie„ĉiuparolissianpropranidiomonkajneniukomprenislalingvondelaaliulo,tielkeilipromiskomprenojkontraŭbatalisunulaalian“,kajsimileesprimissinmultajaliajaŭtoroj.

707Oni

nebagateliguetnajnkonfliktojn,sedplurlingvecotieoftiskajladisputojhavispliprofundajnkialojnolsimplanlingvanmiskomprenadon.LastereotipoielrememorigasjeMontyPython-skeĉo,enkiuonimalliberigaslaŝercemaneldonintondefuŝaangla-hungaravortaroprosemadodekonfliktoj.Krome,„Bjalistoko“rilatasalenlandajetnajproblemoj,dumenesperanto-informadooniparolaskutimepriinternaciajkontaktoj,tiallabjalistokaekzemploiommaltrafas.

LouisZaleski-Zamenhofkunlaaŭtoro

Z.Adamskribisen1912keBjalistoko„kuŝasankoraŭenpolaetnografia

teritorio“.708Sedlaurbomemestis„polaetnografiateritorio“nurĝisla

komencodela19ajarcento,ĉardumlaindustriaepokokreskislajudaloĝantarodeBjalistoko,prolakonstruodefabrikojporteksado.Denovajpogromojkajkruelaĵojdumlaunuamondmilito(1914-18)kajprecipedumlarusa-polamilito(1918-21)kaŭziskelanombrodejudojmalkreskis.ĈarlaŭlaHitler-Stalin-paktodeaŭgusto1939laregionodeBjalistokoapartenisallasovetiahegemoniasfero,lanacisocialistajtrupojinvadisĝinnurla27andejunio1941.Maimonskribisprilanacisocialismatempo:terorojamestisokazedelainvado,postemultajjudojmortispostribeloenlabruligitagetto(judakvartalo),laceteroestistransportitaallahomdetruejodeTreblinka.EntutesesdekmiljudojelBjalistokoestismurditaj.

709AnkaŭZamenhof-familianojestismurditaj.LouisChristophe

Zaleski-Zamenhof,nepodelainiciatintodeesperanto,transviviskajloĝasnunenFrancio,dumaliabranĉodelafamiliojamenla19ajarcentoestiselmigrintaalAmeriko.

NieblerecerbumupriBjalistokoenniainformado.ZelaznyatentigiskeZamenhofvivisplilongeenVarsovioolenBjalistoko,kiamliverkislafamanleteronalBorovko(ĉ.1894),kajkeliajlingvokajideologiojestis„infanoj“deVarsovio.AnkaŭlanaskiĝtagafestokunlakantoenlaLingweUniversala(1878)okazisjamenVarsovio.

710

AnkaŭVarsoviokonsistisgrandparteeljudoj.Lavarsoviajudakomunumoen1882petissiajnmembrojndeklarisinenlalokapopolnombrado„poloj“–prolaĵusokazintajpogromoj.Sekvenur2,7procentojellavarsovianojdeklarissinanojdejudaresp.hebreanacieco.Alieestisen1897,tiamonidemandisprilagepatralingvo:28,3procentojellavarsovianojindikislajidan.Tioestis84procentojellajudoj,dum14procentojnomislapolansiagepatralingvo.Eltiujlastajmultajsupozebleapartenisallaasimiliĝemuloj.Duprocentojojdelavarsoviajjudojindikiskielsiangepatranlingvonlarusan.Tiomontraskegepatralingvecokajnacieconesimplekongruas.

711Zelaznyskribiske„finede

la19ajarcento“enVarsoviovivis40procentojdajudoj,8procentojdarusoj,3,5procentojdafrancoj,germanoj,italoj,3procentojdaaliaj,laceteroestispoloj.

712Laprocentaĵodejudojkreskisinter1864kaj1914,precipepost1890,

de33procentojal38procentoj.713

EnniajvarbilojĉefrolasBjalistoko,sedestaspliĝuste,kiamonifojedevasdetalepriskribilavivmediondeZamenhof,eblemenciiambaŭurbojn,kaj

BjalistokonkajVarsovion,aŭnurVarsovion.Nacilingveniuzaskutimelapolan(nunan)variantonBialystok,sedkiamZamenhofvivistie,lanomoestisBielostok,kionuzisankaŭZamenhof.

4.Zamenhofkielpolo„Ni,unuflanke,netroigulajudecondeZamenhofneklarolonkiunhavisaliajjudojenlaesperanto-movado,nekni,aliflanke,provumalpligrandigilianjudeconaŭilianrolon.“

(DavidL.Gold714)

Zamenhofneniamnomissinpolo,enleterojeĉneisestipolo,lianhejmanlandonlinomis„Litovujo“,doLitvo,kajlapolitikaunuo,enkiulivivis,estisporliRusio.Tamenniaruslandahebreo(PIV)fariĝisentremultajesperanto-verkoj–kajeninformiloj–poloaŭalmenaŭpollandano.715Tionnekaŭzishazardajeraroj.Laplejmultajnunajesperantistojcertenursimpletransprenaslafuŝaninformon,fidanteallalegitajlibroj.Sedlainventintojde„polaZamenhof“haviskialonporlamisprezento,nomekaŝilianhebreecon.

a)Antisemitismo

Antisemito:Jeĉiokulpasnurlajudoj!

Judo:Kajlabiciklistoj!

Antisemito:Kiallabiciklistoj?

Judo:Nu,kiallajudoj?

Lajudojkielreligieapartakomunumorenkontadisjamdumjarcentojmalamondesiajkristanajnajbaroj.Ankaŭenla19ajarcento,kiamenplikajplidalandojjudojriceviscivitanajnrajtojnkajkiamplikajplidajudojstrebisasimilisinallasamlandanoj,laantisemitismonemalaperis.Eĉmale,allatradiciajreligiakajkulturamalamkaŭzojaldoniĝislarasismaantisemitismo,kiumalakceptiseĉbaptitajneksjudojn.Ĝikulminisenlat.n.holokaŭsto,lamurdodemilionojdajudojfaredelanacisocialistojdumladuamondmilito.Sedeĉposttioantisemitismorestis,ankaŭenkomunismaorientaEŭropo,kieankoraŭviviskonsiderindapartodejudojenlamondo.Lakaŝvortoestis„anticionismo“.KajkiamStalinnomislaesperantistojn„etburĝajkosmopolitoj“,tioestisalmenaŭ

partealudoaljudeco.

Alĉioĉilaplanlingvaaferohavisorigineneniunrilaton.JohnWilkins,kiuenla17ajarcentocerbumisprifilozofialingvo,estisanglaepiskopo,lakreintodevolapukokatolikapastro.Certeplurajesperanto-pionirojestisjudoj,kajZamenhofskribiskelineestusiniciatintaesperantonselineestusestintajudoellagetto,kiuvoliselirielĝi.Sedentuteplanlingvojaŭesperantoneestas„judaafero“,kionposteasertislaantisemitojnurprolajudecodeZamenhof.Prolaantipatioj,kiujnpovishaviankaŭnetreekspliciteantisemitajhomoj,multaj–ankaŭjudaj–esperantistojemiskaŝilianjudecon.Kiamen1905lajudafrancoEmileJavalinformisalZamenhofkeekdelaunuaUniversalaKongresoaperissepcentgazetartikolojpriesperanto,liemfaziskenurunuartikolomenciislaZamenhof-anhebreecon:„Nibezonisadmirindandisciplinonporkaŝiallapublikovianoriginon.PritiupunktoakordiĝisĉiujamikojdeEsperanto,kajnidevasplukaŝilaaferon,tiellongekiellagrandabataloneestasgajnita.“

716

ProtimojeantisemitismoZamenhofebleeĉfalsisionenlaLingvajRespondoj:tieliklarigisladevenondelaradikoedz-perpartodelagermanaPrinzessin(reĝidino).Tamen,fonologiekajsemantiketioestassufiĉeneverŝajna.Maimonsupoziskelaradikofaktevenasdelajidarebecin,edzinodelarabeno,

717sedlaetimologiavortarodeVilborgneasankaŭtiuneblon,ĉar

laĝustajidaformodevusestirabetsn.718

Oninekontentiĝissimplesilentipriliajudeco.En1920lajudoJakoboŜapiroinformisenlarevuoEsperantopri„LanaskiĝdomodeDoktoroZamenhof“:laŭlokajsamideanojladomosituis„enangulodeZamenhofa(antaŭeZielonaja)kajBrudnastratoj.“

719DokiamZamenhofnaskiĝisen1859,lastratonomiĝis

„verdastrato“,kiononipovaslegiankaŭenHistoriodeEsperantodeEdmondPrivatkajenlabjalistokaartikoloenlaEnciklopediodeEsperanto,verkitadeE.Wiesenfeld.

720SedkiamMaimoninformiĝispritiustratoĉelausona

BialystokCenterlieltroviskelanaskiĝdomodeZamenhofstarisenveroĉeulicaz'ydowska,tiosignifasjudastrato,721dolainformadantojfalsiseĉstratnomon.

ĈiujpolajesperantistojkiujpoligisZamenhofankaŭkaŝislianhebreecon.EsceptoestisnurlajudoWiesenfeld,kiutamenen1939asertiske„eĉdumlarusareĝimoZamenhofkonsiderissinpolo...liahejmlingvoestisĉiamlapola.“

722Antisemitismo„mankis“ankaŭneinteresperantistoj.En1939enlagazeto

EsperantoInternaciaaperis:„Esperanto...estaskunmetitadejudo.Ninetimutionkonfesi.Spitedetioĝiestasmirindainstrumento...“.723UlrichLinsskribiske„PolaRadioekdelafinodela60-ajjarojhavisinstrukcionnemenciilajudecondeZamenhof.Mimemspertis,keesperantisto,kiutradukistekstonmianensiannacianlingvon,arbitreforstrekisaludojnprilafortajligojdeZamenhofaljudismo.“

724

Privatskribiske„hejmesurvesperatabloestisteokuntranĉaĵodeŝinko“,kiosignifaskeZamenhofnebonerespektislajudajnritojn,ĉarjudojnerajtasmanĝiporkviandaĵon.

725ĜustaskeZamenhofneestisortodoksulo,liobeisnurkelkajn

judajnregulojn,ekz.nehavisporkviandaĵonenlahejmo,sednedisigislamanĝaĵojnlaŭlaktaĵojkajviandaĵoj.Liakuracistejoestisfermitasabatekajfesttage,sedprivateliporesperantoplulaboris.

726Plejverŝajnelinerespektisla

malpermesonuzifajronsabate,ĉarliestisfortafumanto.

b)Cionismo

KajlaSinjorodemandisalMoseo,kiunlandonLidonuallaizraelidoj.Moseovolisdiri„Kalifornio“,sedprosialangoproblemorespondis:„Ka...kaa...kaka...“LaSinjoromirante:„ĈuKanaan?Kialtiunsenesperanpecondadezerto?Sedbone,sevivolasKanaan,viricevuKanaan...“

Cionismoestasjudanaciismo,kiesadeptojekdelafinodela19ajarcentopropagandisfondijudanŝtatonenPalestino,tiampartodelaOsmanaRegnokajpostlaunuamondomilitobritamandatodelaLigodeNacioj.Nenurlaindiĝenajarabojkajproililabritaadministrado,sedankaŭmultajjudojkontraŭislaideon;ĉuĉarilipreferissiajneŭropajnpatriojn,ĉuprolajud-ortodoksapersisto,kenurlaMesiokajnepolitikamovadogvidulajudojnreenalPalestino.Lautopiofariĝisrealo:en1948judojsukcesisstarigisianpropranŝtatonkajdefendiĝinĝisnun.Kiamekdela1960ajjarojanticionismogajnissimpationinterokcidentajmaldekstruloj,laplejoftamotivoestiscertekompatoalsenrajtigitajarabojkajlasupozopriimperialismakomploto.Sedsubanticionismopovassinkaŝiankaŭrektaantisemitismo.Ekzemplelasovetiaanticionismoenkarikaturojuzislasamajnstereotipojn(longanazo,diketakorpo)kiellatradiciajantisemitoj,oftekunsvastikoapudladavidastelo.

Kiamen1980irakaĵurnalo„publikigislonganartikolon,kiunomislaesperanto-

movadon'kaŝitavizaĝodecionismo'“,727laverkintouzisverŝajnenurtipan

akuzon,sensciikelasupozonetutemaltrafis.Zamenhofestisaktivacionistodumlaunuaondodetiumovadokomencedela1880ajjaroj.Postlapogromojde1881,lifondisgrupon,ellaboriskajdisvastigisstatuton,aranĝisrenkontiĝojnkajvarbisadeptojn.

728.LasolvonporlarusiajjudojZamenhofvidisenla

elmigradoalPalestino:„Ĉiuforto,forsenditatien,estosgajnoporlanaciaafero,ĉiufamilio,ekloĝintetieestospaŝoantaŭenalintimekaracelo.“ŜajnelinevidisproblemonprolafaktokePalestinojaneestissenhomakajkoloniiĝemapecodatero:„Vipagualaraboduoblekajtrioblekajlivendosteronalvi,kiomalviestosnecese;perorajŝlosilojvifacilemalfermosĉiujnturkajnkancelariojn.“

729Zamenhofseniluziiĝis:en1882liplendisprila„nenifarado“

deliacionistagrupo,kiulaŭlilobiasenKonstantinopolokajkolektasmonon,sedneverekomencaslakoloniadon.Junulojnebatalunurperplumoj.Labildoj,perkiujliesprimistion,montraslaligitecondeklerismakajokcidentemahebreoalBerlino,laprusa„AtenoapudlaSpree-rivero“:

„Vealtiupopolo,kiesAĥiloprikantasvenkitanTrojon,kajkiesHomerononisendasinterbatiĝikunHektoro.EnlaoficejojsidadulamaljunajBismarkoj,kajporlapatrujo

bataladulajunajKerneroj.Tiujhavaslaardon,laflamantan,kleranpatriotismon.“730

En1901Zamenhofkontraŭislacionismanrevonkajmalrekomendislaideonalaliajjudoj.

731Lieĉrifuzismembriĝienjudaesperanto-asocio(en1914),

argumentantekelinevolasligisinallaidealojdecertapopoloaŭreligiokajkeĉiunaciismomalbonas,ankaŭtiudepopolomalfortakajsubpremita.

732

Esperantistojenarabajlandojdopovas,setiohelpas,atentigikeZamenhofestiseksacionisto,kiutaksislacionismonspecodemalaprobindaŝovinismo;tamentiuprezentopovasestimaljustakontraŭtiujcionistoj,kiujnekondutasŝovinisme.

En1894laĵurnalistoNikolajAfrikanoviĉBorovko(1863-1913)havis,tielsupozisLudovikito,laŝanconaperigienlaeldonejoPosrednikbroŝuretojnpriesperanto,kaj„kielpartonportiajbroŝuretoj,ludovikoverkisartikolon'priladevenodeesperanto',entiuformodeleteroalborovko“

733Laplanonerealiĝis,

tamenoniplublikigislatekstonen1896enlagazetoLingvoInternacia.Ĝifamiĝiskiella„leteroalBorovko“.Ĉarĝineestisprivataleterorespektiveneporprivatajceloj,Zamenhof„intenceevitiseĉetanaludonalsiaagadoenlacionismamovado“,kajtiallimensogiskelivivisdumsiajstudo-jarojtre

malgajekajizole.734Onikonsiderukelacarajaŭtoritatojvidisencionismo

kontraŭ-rusianagadon,kiuen1903eĉoficialemalpermesiĝis.Zamenhofhavisdotrebonankialonprisilentisianstudentanengaĝiĝon.Nurenvereprivataleteroen1905Zamenhofmalkaŝiske„enlakoro“cionismo„restispormiĉiamkara,kielagrabla,sedneplenumeblarevo.“

735Waringhien,kiuricevislaleteron

delaalskribitoMichauxmem,sendiskomencedela1930ajjarojlatekstonallaredaktantojdelaEnciklopediodeEsperanto.ProlakontraŭjudasintenoenHungariolaredaktantarocenzurislatekstontielkeĝiestisnurkriplepublikigita.TiallaleterokunlacionismakonfesodeZamenhoffariĝiskonatanuren1948,kiamWaringhieneldonislaLeterojndeZamenhof.736

c)Miskomprenokajsimpligo

LapligravamotivopoligiZamenhofonnuntempeeblenepluestasantisemitismo,aŭpolanaciismo,sedlakredokelajudecoestisnurlareligiodeZamenhof.Tialinformantojnomaslinpolaaŭjuda-pola.Sedlikomprenissin,samekielmultajaliajjudojentiuregiono,anodeproprajudagentokunproprajlingvoj(hebreakajjida),kulturo,komunumojk.t.p.Pliakialoporla„poliĝo“deZamenhofestastresimplaaplikodelanaciakoncepto,laŭkiuhomoloĝantaenRusioestasresp.esturuso,homoloĝantaenPollandopolo.Sekve,lainformilojantaŭlaunuamondmilitonomisZamenhofĉiamrusoaŭrusahebreo,kvankamonisciiskeliloĝisenVarsovio.NurpostkiamPollandoaneksislabjalistokandistrikton(1921)lajammortintaZamenhofestisnomatapolo,polakuracisto,polahebreo,naskitaentiamRusiaPollando.737

KiamoninetredetalepriskribasladevenondeZamenhof,tiamsufiĉasvarsoviano.Laesprimojkosmopolitokajmondcivitanoestastromalklarajkajriskaskonfuzi.Kieldirite,tuteĝustaestas„ŝtatanodeRusiokunjudaetneco“,sedeblemultajhomoj,dependedelalando,nekomprenaskejudecoresp.hebreecopovasestietneco.En2002germanagazetartikoloevidentigisdenovekiommalfacilaslaaferoalĵurnalistoj:„poloderusadeveno“.

738

Enkelkajlandojonihavasenesperanto-informadoapenaŭproblemojnprolajudecodeZamenhof,fojeeĉmale;sedenaliajlandojankoraŭnuntempegrandasantisemitismokionecesigasbonepripensilainformadon.LaĝustastrategioentiasituacioneestasfalsilabiografiondeZamenhof–lapersekutintoj,kielekzemplelanacisocialistoj,jatameneksciispriliajudeco.B.Goldenatentigis

keonimalemfazuladependecondeesperantodesiafondinto,neprezentulalingvonkiellaproduktondeunusolaviro.

739Onijapovasuziaferonsennepre

ŝatilainiciatoron.Laakrajreagojalĉi-rilata,parteeblenesufiĉeklara,artikolodeB.Goldenentejotutmonde(1995)montriskiomtiklatiuĉitemoankoraŭestasenEsperantio.

5.InternaciaLingvo„Karaamiko!

Miprezentasalmikianvizaĝonvifarospostlaricevodemialetero.Virigardoslasubskribonkajekkrios:‚ĉuliperdislasaĝon?!Jekialingvoliskribis?Kionsignifaslafolieto,kiunlialdonisalsialetero?’Trankviliĝu,miakara!Miasaĝo,kielmialmenaŭkredas,estastuteenordo.“

(ellaUnuaLibro740)

Zamenhofjamkielknabospertiskeankaŭladiversecodelingvojpovaskontribuialmalpacointerlahomoj.Liopiniiskeporfinapacosurteroestasbezonatajunuflankekomunalingvokajaliflankekomunareligio/ideologio.LaunuaideofariĝisInternaciaLingvo,laaliahomaranismo,toleremakaj–laŭZamenhof–porĉiujhomojakcepteblamondareligio.

741Privatasertiske

esperanto„ĉiamestissolakajtutavivcelo“deZamenhof,742sedonirajtasdubi,

ĉulalingvademandoveretiomsuperregisliantutanvivon.Almenaŭdumcertatempolimulteaktivisporcionismo,kajankaŭpostelalingvademandorestisnurunuelementoenliaidearo.

KielgimnazianoensialastalernejajaroenVarsovioZamenhoffestissiannaskiĝtagonla17andedecembro1878.TiamliparoliskunkelkajkunlernantojsianplanlingvanprojektonLingweUniwersala.Sedlaaliajjunulojbaldaŭforgesislaaferon,kajdumZamenhofstudisenMoskvo,liapatroMarkoforbruligislaskizojn.(Unueltiujsesaŭsepjunuloj,AleksandroWaldenberg,ceterepostelernisankaŭesperanton.

743)

UnuaLibro,porRusoj

Zamenhofeklaborispornovaplanlingvaprojekto,kiuestispretapli-malplien1885.PostdujarojdaserĉadoporeldonistoZamenhofmemeldonislaprojekton.PortioliuzispartonelladotoporsiaedzinoKlaraZilbernik,dodemonocelitaporfondifamilion,kiopovasestikritikatakajankaŭprodetalecone

menciendaseninformado.En1887,laŭlanovakalendarola26andejulio,„d-roEsperanto“publikigis40-paĝanlibretonenrusalingvopriInternaciaLingvo.Baldaŭsekviseldonojenlapola,franca,germana;en1888enlajida,hebreakajangla.

744TiamZamenhofhavis27jarojn.

745Lalibretojenhavisslipojnkiujnla

legantopovissubskribikelilernosesperantonsealmenaŭdekmilionoj(!)daaliajhomojpromesoslasamon.ProlapostaDuaLibroninuntempenomastiunverketonde1887UnuaLibro.Ĝineestis„lernolibro“,kielonifojetrovaseninformiloj,sednurbroŝurokiuprezentaslaprojekton:porkepublikigaĵoestulernolibro,nesufiĉasnomiĝintia.Launuajuzantojnehavismultonporlegiolleterojn,sedekde1889venisLaEsperantistoelNurenbergo.Malrapidekreskislaliteraturo.Onikomencispermallongajrakontoj,sedjamen1894ZamenhofkuraĝisprezentitradukondeHamleto.Ĝeneralerimarkindaslagrandaproporciodereligiajkajmoralajtemoj:

746

jaro UnuaLibro/alialernolibropor literaturo

1887 rusoj,poloj,francoj,germanoj

1888 angloj Grabowski:Neĝablovado1889 svedoj,latvoj Grabowski:Gefratoj;VonWahl:PrincinoMary

1890danoj,bulgaroj,italoj,hispanoj,ĉeĥoj,hebreoj

1891 Grabowski:NovajarokajJankoMuzikanto;Majnov:RenaskitaManfred;Lojko:Ezopo

1892 portugaloj

1893 Neumark:LalibroRuth;Grabowski:Lalirodelaesperantistoj;DeBeaufront:Preĝareto;Devjatnin:Demono

1894 Diodono:Universalarevo;Zamenhof:Hamleto;Devjatnin:BorisGodunov

1895 Kofman:Iliado;Lojko:Dioĉiamveronvidas;Zeidlitz:Laliteraturistokajliafianĉino;Borovko:Ŝtonagasto;Gernet:Fantomoj

1896 nederlandanojBurenkov:Unuabrandfaristo;Kazi-Girej:Kvartagoj,AttaleaPrinceps;Kofman:Kain;Devjatnin:Nevolamortiginto;Zakĵevski:porlakomencantajfotografistoj;Stankieviĉ:Ellavivodeesperantistoj

Kreinto,inventintokajaŭtoroestasofteuzatajesprimojporlarilatointerZamenhofkajesperanto.Zamenhofkonsciiskelingvonepovasestiverkodesolaunuopulo,sednurproduktodekomunakolektivaevoluigadokajiamdiris:

„...minevolasestil'kreintodel'lingvo,minurvolasestiiniciatoro.“747En

1887esperantoankoraŭneestislingvosedprojektokiuekfariĝislingvoĉarhomojekuzisĝin.Liestisaŭtorodesiaprojektokajiniciatintoaŭfondintodelaplanlingvoesperanto.

KunkiuZamenhofunuafojeparolisenlanovaidiomo?Laŭlalegendo,tioestisAntoniGrabowski,kiuiompostlaaperodelaUnuaLibrofrapisallapordodeZamenhofkajalparolislasurprizitankuracistonenesperanto.B.Goldensupozaskelaunua„disĉiplo“depra-esperantoaŭdeesperantoestisunuellafamilianojdeZamenhof,plejverŝajnelafratetoFelikso.LaunuajkromajesperantistojestisAleksandroZilbernikkajtiesfilinoKlara,lapostaedzinodeLudovikoLazaro.748

AntoniGrabowski

6.InternaideoKieldirite,enlacelojdeZamenhoflalingvomalpligravisollatuthomaraideologio.Linomisĝinunuehilelismo,laŭhistoriarabeno,kajpostehomaranismo.EnpopularailustritaleksikonoprilingvojlegeblasetakolumnopriZamenhof:trionotemaspri„universalareligio“,kioaspektasenlakuntekstotresektismakajpovasmisgvidilalegantonpriesperanto.UlrichMatthiasensiainformalibromenciishomaranismon,kionenepredevasestimalbona,sedlinesufiĉeklarigasĝin:enparentezoliskribispri„doktrinopriinterfratiĝo,specodetuthomarareligio“.

749Zamenhofneceliskrei„religion“anstataŭantanaliajn,sed

komunanpensaronapudlaaliajreligiojdelahomaranistoj.Tioiometesimilasalliakonceptoporesperanto,kiuekzistuapudkajneanstataŭaliajlingvoj.Precipeenmalgrandajinformajverkojtroamenciodehomaranismopovasmiskomprenigilainteresaton.Onibezonastromultedaklarigoporekvilibritemontrilaligonresp.neligoninteresperantokajhomaranismo.

JamenlaUniversalaKongresode1905Zamenhofvolissubmetiallaesperantistojsiajnideojn,sedlafrancajĉefojdelamovadorifuzistion.TiallaDeklaracioprilaesencodelaEsperantismotemasnurpripaciganeŭtralalingvoporinternaciakompreniĝo.Unujaronposte,enĜenevo,Zamenhofparolisallakongresanojprila„sankta,grandakajgravaideo“,kiunesperantoenhavas:„Tiuĉiideo–viĉiujsentasĝintrebone–estasfratecokajjustecointerĉiujpopoloj.“EnCambridge1907linomisĝin„internaideodelaesperantismo“.

750Laŭtiu

trukolaZamenhof-aideodoneestiseksplicitemenciitaenlaDeklaracio,sedenhavitaimplicite,dedukteble,„interne“enlaBulonjaesperantismo.Nurposteoniparolismallongigepriinternaideodeesperanto.

Ideojnkajidealojnpovashavinurparolantojdelalingvo.Nepovasekzistiinternaideodelalingvoesperanto,sednurinternaideodelaparolantaroaŭdekelkajparolantoj.Pormodernainformadotiuinternaideonetretaŭgas.LaŭCarlevarola„utopiakajprofetaetoso“delainternaideoestiskomencepozitiva,ĉarĝiĉefeenRusiokajrusiaPollandopovisaltirihomojn,„sedkiamĝifiksiĝiskajdegenerisaliasentimentalasinteno,preskaŭreligieco,aliaMajstro-kulto,enmultajkazojĝitransformiĝisdemoralainstigoalpraktikabremso,internakajekstera,porlaMovado.“

751Raŝiĉskribiskelainternaideohavas„esoterajn

elementojn“kajpertiosimilasalreligiasento.752Kiamenla1930ajjarojkrizis

laesperanto-komunumo,promembrofalo,malpermesojkajfinancajproblemoj,tiamlainternaideoestisrevivigita,„ĉuporkaŝilakonfliktojninterlagvidantojkajreentuziasmigilamembraron(rekotizig-cele)aŭpormaskiproprajninteresojn“(Lins).

753PostladuamondmilitoLapennakajaliajanstataŭigisla

nebulaninternanideonperperlaHomajRajtoj,dovalorojkiujestaskomunajallatutamondo,nenurallaesperantistaro.

754

7.ResumodeZamenhofsenmitojLudovikoZamenhofestasmenciindaeninformado,ĉarmultajinteresatojdemandas„kiuinventisesperanton“kajĉarĝeneralelavivodeZamenhofelvokasĉemultajinteresatojelniajcelgrupojpozitivajnsentojn.LainformadantodevasporĉiuunuopasituaciotrovikonvenanmanieronporpriskribiZamenhofkajlianrilatonalesperanto.Pertroigojoniriskasdependigiesperantonenlamensodeinteresatonurdetiuunupersono,kajformojdepersonkultopovasfacilekontribuiallasekto-imagodeniakomunumo.Zamenhofmemneŝatistiankulton,kajŝajnaskeinformilojdumliavivtempoprezentislinplisobrekajpliadekvateolmultajpostaj.

Oninedevasĉiamnepresciigikeliestisruslandahebreokajkuracisto/okulisto.Sedseonivolasprezentiliniomplidetale,aŭseinteresatojdemandas,estusnehonesteprovikaŝilianjudeconaŭlafaktonkelineestisprofesialingvisto.Liahomaranismoproblemasinformade,unueĉarmalfacilasadekvatekajkoncizeenplektiĝinenpor-lingvainformilo,dueĉarĝihavasnurtremarĝenanresp.neklaranrolonenlanuntempalingvo-komunumo.TamenendetalabiografiooniatentigukelaplanlingvoestisporLudovikoZamenhofneceloporsimem,sed„ilodefacilakompreno“,nomedetiakomprenokiubaziĝas„surlingvaegaleco“kajkiuestas„necesafaktorodeuniversalatoleremo,toleremointeretna,interreligiakajinterkultura“(perlavortojdelanepoL.C.Zaleski-Zamenhof).

755

Literaturo:

Boulton:Zamenhof,kreintodeEsperanto,1962;

Centassi/Masson:L'hommequiadéfiéBabel,1995;

Drezen:Zamenhof,1978[1929];

Gold:N.Z.Maimon'sLakaŝitavivodeZamenhof,1987;

Ludovikito:senlegendabiografiodel.l.zamenhof,1982;

Maimon:LakaŝitavivodeZamenhof,1978;756

Privat:VivodeZamenhof,1957[1920];

Zamenhof[red.Waringhien]:LeterojdeL.-L.Zamenhof,1948.

EnPrivat(1957[1920])kajBoulton(1962)mankasfontindikoj,abundasZamenhof-kultaĵoj.Maimon:„Latutabiografiode[Privat]estasnefidinda.“

757

Ludovikitoprilasamaverko:„ĉiamrestiskajrestosbonalegaĵoporlaemociiĝemajesperantistoj.“

758Lasolaneadorantabiografioellafruaepoko

estaslaverketodeDrezen(1978[1929]).KontraŭMajstro-kultumadosavislinaliamalbonaĵo,nomemarksismo-leninismo.NuriomplibonasCentassi/Masson(1995),fakterekompilaĵodelamalnovajsciojsenutiligodelaLudovikito-serio.

RekomendindasprecipelabiografioverkitadelajapanoLudovikito(1982).LimemnomisĝingvidilotralatutaLudovikito-serioprilaverkojdeZamenhofkajprialiajpioniraĵoj.Zamenhof(1948a+b)estasprikomentitakolektoĉefedeZamenhof-ajleterojellaperiodode1900ĝislaunuamondmilito.Temaspriliakorespondadokunla„francajeminentuloj“,kielskribislaredaktintoGastonWaringhien.Maimon(1978)estisgravegapaŝoantaŭen,i.a.ĉarlibonekonaslajudajnsociojnenkiujvivisZamenhof;sedĝiestulegatakunGold(1987),kiumalgraŭĉiukritikopravelaŭdaskeMaimon„markaslakomencondenova,reviziistaperiodoenesperantologio“.

PostparoloalladuaeldonoAllarealigodetiuĉilibrokontribuismultajhomoj,elkiujmivolasĉitiemenciiunuaviceIvoDurwael,kiuproponisalFlandraEsperanto-Ligoeldoniĝin,kajDetlevBlanke,JorgeCamachokajKlausDahmann,kiujsamekuraĝigismindaŭrigilaentreprenonkajhelpisperkonsilojkajmaterialoj.KomentintojpriantaŭajversiojkajlaunuaeldonoestiskromeThomasBormann,RolfoErnst,IstvánErtl,GunnarFischer,BernardGolden,MiquelGómeziBesòs,UlrichGörtz,DorotheeHüfler,UlrichLins,GaryMicklekajBernhardPabst.Helpiskajdisponigismaterialojni.a.AnnyHartwig,familiovanDijk,HelmarFrank,WimDeSmet,GianCarloFighiera,kunlaborantojdeUEA,deFELkajEventoj.

LaunuaeldonodeEsperantosenmitojrapideelĉerpiĝis,kajankaŭlamultajpozitivajreagojpovaspensigiminkemiebleestistropesimismaprilainteresiĝoje„senmita“informado.Intertempepasispliolkvarjaroj,kajmitrovisdefojoalfojotemponporkorektoj,stilajglatigoj,reordigojkajaldonojdenovajtrovaĵojkajideoj.KomentispriladuaeldonoWernerBormann,LiuHaitao,RoelHaveman,AndrejGrigorjevskij,FabienvanMook,MarcvanOostendorpkajArjen-SjoerddeVries.LouisC.Zaleski-Zamenhofsendisalminotojnprisiaavo.UniversalaEsperanto-Asocio,GermanaEsperanto-Junularokajunuopajpersonojbonvolisdonialmiprespermesojndebildoj.Alĉiujmisinceredankas,tamenlarespondeconprilaenhavomemkompreneblenurmihavas.

Varsseveld/Nederlando,enjulio2002

ZikoMarcusSikosek

Bibliografio[ABC]TheABC'sofEsperanto[LaAbocojdeesperanto]

1986SouthDeefields(MA):ELNAkajKEA[1971].

Adam,Z.[pseŭdonimodeAdamZakrzewski]

1913HistoriodeEsperanto.1887-1912,Warszawa:GebethnerkajWolff.

Adams,W.G.

1986AmerikaFilozofiaSocieto,en:EdE(1986:18).

Albault,André

1993KielZamenhofkreisnianalfabeton,en:SennaciecaRevuo,1993,n-ro121.

Alla,Guida

1996GioventùEsperantistaItaliana[ItalaEsperanto-Junularo],Milano:COoperativaEDitorialeESperanto.

Allingvademokratio

1998AktojdelaNotobe-SimpoziodeInternaciajOrganizaĵoj.RedaktisMarkFetteskajSuzanneBolduc,Rotterdam:UEA.SimpoziookazintakadredelaUKenPrago1996.

Ammon,Ulrich

1993Weltsprache[mondalingvo],en:MLS(1993:688).

Amouroux,Jean

1999EinsteinkajEsperanto,en:Esperanto,decembro1999,p.210.

AndreesAllgemeinerHandatlas[ĜeneralaatlasodeAndree]

1899EldonisA.Scobel,kvara,pligrandigitaeldono,Bielefeld:VelhagenundKlasing.

Appel,René/Muysken,Pieter

1987Languagecontactandbilingualism[Lingvakontaktokajdulingveco],London/NewYork/Sidney,Auckland:EdwardArnold.

AtlasÖstlichesMitteleuropa[AtlasopriorientacentraEŭropo]

1959EldonisTh.Kraus,R.Meynen,H.Mortensen,H.Schlenger,Bielefeld/Berlin[okc.]/Hannover:VelhagenundKlasing.

Auld,William

1978Prilingvokajaliajartoj,Antwerpen/LaLaguna:TK/Stafeto.

1988LafenomenoEsperanto,Rotterdam:UEA.

1991MitojkajfaktojpriEsperanto,en:NEK(1991:257-267).AnkaŭenAuld(1978:5-20).

Barandovská-Frank,Vera

1995Enkondukalernolibrodeinterlingvistiko,Sibiu:EdituraUniversitatiidinSibiu.

Bastien,Louis

1986Grupojunuaj,en:EdE(1986:203).

BaudouindeCourtenay,Jan

1976ZurKritikderkünstlichenWeltsprachen[Prilakritikojelaartefaritajmondolingvoj,1907],en:Plansprachen(1976:59-110).

Baur,Arthur

1953DasProblemderinternationalenSprache[Laproblemodelainternacialingvo],Bern:SiegfriedZiegler.

1960DeinezweiteSprache[Viadualingvo],Zürich:SchweizerischesJugendschriftenwerk.

1976VonderUtopiezurWirklichkeit.DieGeschichtederPlansprachen[Delautopioallarealeco.Lahistoriodelaplanlingvoj],Winterthur:Esperanto-Kulturzentrumkaj

SaarländischerEsperanto-Bunde.V.

1987100JahreinternationaleSprache[100jarojndeinternacialingvo],Basel:Esperanto-SocietoBaselkajNaturfreundeBasel,FachgruppeEsperanto.

Bausani,Alessandro

1970Geheim-undUniversalsprachen.EntwicklungundTypologie[Sekretajkajuniversalajlingvoj.Evoluokajtipologio],Stuttgart:Kohlhammer.Italaversioaperisen1974.

Besch,Werner

1987DieEntstehungderdeutschenSchriftsprache[Laestiĝodelagermanaskribitalingvo],Opladen.

Bishop,BrianR.

1998LacifalojdeVolapük,en:Menadebal,pükibal.FestlibroporlanaskiĝtagodeReinhardHaupenthal,Saarbrücken:EditionIltis,p.375-390.

Blanke,Detlev

1975KialvenkisEsperanto?,en:deresperantist,1975,n-ro73/74,p.20-22.

1977Prikelkajterminoj,en:Esperanto,1977,novembro,n-ro186-187.

1979InstrulibroprilaartokompromitiEsperanton,en:Paco(GDR),1979,p.36-37.RecenzopriSchulz(1976).

1980aInformadokajargumentadoI,en:deresperantist,1980,n-ro102,p.79-83.

1980bInformadokajargumentadoII,en:deresperantist,1980,n-ro103,p.104-105.

1981aPlanspracheundNationalsprache.EinigeProblemederWortbildungdesEsperantounddesDeutscheninkonfrontativerDarstellung[Planlingvokajnacialingvo.Kelkajproblemojdelavortfaradodeesperantokajdelagermanaenkomparo],Berlin[or.]:AkademieVerlag.

1981bInformadokajargumentadoIV,en:deresperantist,1980,n-ro105,p.9-12.

1981cInformadokajargumentadoVII,en:deresperantist,1980,n-ro108,p.91-93.

1982Prila„internaideo“deEsperanto,en:Kionsciipororganizinianmovadon,Budapest:HEA.

1985InternationalePlansprachen.EineEinführung[Internaciajplanlingvoj.Enkonduko],Berlin[or.]:AkademieVerlag.

1986EsperantoundWissenschaft[Esperantokajscienco],duaeldono,Berlin[or.]:Esperanto-VerbandimKulturbundderDDR[1982].

1987Theterm„PlannedLanguage“[Latermino„planlingvo“],en:LPLP,1987,n-ro3,p.335-349.

1991Plannedlanguages–asurveyofsomeofthemainproblems[Planlingvoj–superrigardoprikelkajellaĉefajproblemoj],en:Interlinguistics(1989),p.63-87.

1993SprachwandelbeieinerPlansprache[Lingvo-ŝanĝiĝoĉeplanlingvo,recenzo],en:Esperantoaktuell,1993,n-ro6,p.10-11.

1994Kiomdaplanlingvajsistemoj,en:Esperantoaktuell,1994,n-ro4,p.5.

1996PlansprachegleichWeltsprache?[Ĉuplanlingvoegalasalmondalingvo?],en:Esperantoaktuell,1996,n-ro1,p.10-12.

1998Laaktualastatodeinterlingvistiko,enTazioCarlevaro(red.):Domainedelarechercheenlinguistiqueappliquée,Bellinzona:Dubois,p.6-90.

1999FuŝepriEsperantoenGDR,en:LaOndodeEsperanto,1999,n-ro4,p.8.

2001Kiubezonasciviton,en:Esperanto,2001,majo,p.82-85.

Bodmer,Frederick

1955DieSprachenderWelt[Lalingvojdelamondo],Köln/Berlin[okc.]:KiepenheuerundWitsch.Originaloel1943:TheLoomofLanguage.

Borgius,Walter

1907DieWeltsprachen-BewegungvordemForumsachverständigerKritik[Lamondlingvamovadoantaŭlaforumodefakulakritiko],Berlin:HansTh.Hoffmann.

Bormann,Artur

1950NiedermitdenSprachenschranken!DerWegzurUniversalsprache[Forlalingvajnbarilojn!Lavojoaluniversalalingvo],München:SiegfriedZiegler.

1976GrundzügederInterlinguistik[Bazojdelainterlingvistiko,1959],en:Plansprachen(1976:278-296).

Bormann,Thomas

1987Nehieraŭaŭpostmorgaŭ!,en:Esperanto,1987,julio-aŭgusto,p.145-146.

Bormann,Werner

1991SituaciokajeblojdelaEsperanto-movado,en:NEK(1991:268-278).CititalaŭBonaŝanco.DekduprelegojprilaInternaciaLingvokajlasociajsciencoj,LaLaguna:J.Régulo[1970].

1995aElementojdelaEsperantismo,Hamburg:HamburgaEsperanto-Societo.

1995bDieHamburgerInterlinguistik-Vorlesung[Lahamburgaprelegseriopriinterlingvistiko],Kiel:Strigo-Verlag.

1996EinePlanspracheals12.Vertragssprache[Planlingvokiel12akontraktalingvo,1995],en:TranslationinPlansprachen(1996:34-38).

Borst,Arno

1961DerTurmbauvonBabel.GeschichtederMeinungenüberUrsprungundVielfaltderSprachenundVölker[LaturkonstruodeBabelo.Historiodelaopiniojpridevenokajmultarodelalingvojkajpopoloj],triavolumo,duaparto,Stuttgart:AntonHiersemann.

Boulton,Marjorie

1962Zamenhof,AŭtorodeEsperanto,LaLaguna:J.Régulo.

1984FaktojkajFantazioj,Rotterdam:UEA.

Brackeniers,Eduard

1992Europableibtmehrsprachig[Eŭroporestasplurlingva],en:EG-Informationen,1992,n-ro10,p.9-12.

Bronŝtejn,Mikaelo

1998LegendojpriSEJM,Moskvo:Impeto.

Brugmann,Karl/Leskien,August

1907ZurKritikderkünstlichenWeltsprachen[Prilakritikojelaartefaritajmondlingvoj],Straßburg1907.

Bruin,GerritPaulusde

1933[?]WatiedervanEsperantowetenmoet[Kionĉiudevassciipriesperanto],s.l.

Bry,CarlChristian

1925VerkappteReligionen[Pseŭdoreligioj],Gotha/Stuttgart:VerlagFriedrichAndreasPerthesA.-G.

Buhlmann,David

1996KialminesubskribislaManifestondePrago,en:LiteraturaFoiro,1996,decembro,p.325-326.

Buller,Osmo

1996Jampliol100asociojenlamondaorganizo,en:Esperanto,1996,septembro,p.144-145.

Camacho,Jorge

1990AmikarondovarmaaŭPrilaverdajunularo,en:Fonto,1990,septembro,p.27-31.

1993Surogatajargumentoj,en:Boletín,1993,februaro,p.24-25.

1994Silferologiajstudoj,en:LaKancerKliniko,1994,julio-aŭgusto,p.24-27.

Carlevaro,Tazio

1989Plannedauxiliarylanguageandcommunicativecompetence[Planitahelplingvokajkomunikakompetenteco],en:Interlinguistics(1989:173-187).

Carnap,Rudolf

1993MeinWegindiePhilosophie[Miavojoallafilozofio,angle1963],Stuttgart:Reclam.

Cart,Théophile

1927VortojdeProfesoroTh.Cart,kompilitadeS.GrenkampkajR.deLajarte,Jaslo:EsperantistaVoĉo.

Centassi,René/Masson,Henri

1995L'hommequiadéfiéBabel[LahomokiudefiisBabelon].LudwikLejzerZamenhof,Paris:EditionsRamsay.

Cherpillod,André

1996LafontlingvojdeEsperanto,en:LaKancerKliniko,1996,januaro-marto,p.23-25.

Childs-Mee,AudreyC.E.

1996Saluton!Esperantoaŭtodidakte.InternacialernolibrodelaInternaciaLingvo,sesaeldono,Rotterdam:UEA.

Conrad,Günther

1977Duamanlibrodevarbado,München:propraeldono.

Corsetti,Renato

1998Esperanto:propede...kio?,en:Esperantoaktuell,1998,n-ro2,p.12-13.

Courtinat,Leon

1964-66HistoriodeEsperanto.Movadokajliteraturo(1887-1960),trivolumoj,propraeldono[?]:Bellerive-sur-Allier.

Couturat,Louis/Leau,Léopold

1903Histoiredelalangueuniverselle[Historiodelauniversalalingvo],Paris:Hachette.RepresodeOlmsel1977.

Dahmann,Klaus

1989Esperantoenlalernejojn–iointerrevokajkoŝmaro,en:GEJ-Gazeto,1989,n-ro5,p.21-22.

Décsy,Gyula

1973DielinguistischeStrukturEuropas.Vergangenheit.Gegenwart.Zukunft[LalingvastrukturodeEŭropo.Estinteco.Estanteco.Estonteco],Wiesbaden:OttoHarrassowitz.

Dederichs,L.

1948AusdemLebenunseresMeisters[Ellavivodeniamajstro,t.e.Zamenhof],en:Esperanto-lernanto,1948,aprilo,p.1-2.

Dietterle,Johannes

1920ZurRechtfertigungdesEsperantogegenüberseinenKritikern[Porlaapologiodeesperantokontraŭĝiajkritikantoj],Leipzig:VerlagLudwigFries.

Dratwer,Isaj

1970Priinternacialingvo–dumjarcentoj,London,Rotterdam:propraeldono.

1977Priinternacialingvodumjarcentoj,duaeldono,TelAviv:propraeldono.

Drees,Willem[lapliaĝa]

1961Mijnervaringenininternationalekongressen[Miajspertojeninternaciajkongresoj],Amsterdam:FLE.

Drezen,ErnestKarloviĉ

1931AnalizahistoriodeEsperanto-Movado,Leipzig:EKRELO.

1978Zamenhof,en:Socipolitikajaspektoj(1978:125-165)[Leipzig:SAT,1929].

1991Historiodelamondolingvo.Trijarcentojdaserĉado,kvara,prikomentitaeldono,Moskva:Progreso[represosurbazedeladuaeldonoLeipzig1931].

DucGoninaz,Michel

1984LasociastatusodeEsperanto:trihistoriajteorioj(Zamenhof,Lanti,Lapenna)konfronteallanunarealo,en:Strategiajdemandoj(1984:34-41).

1987PorkioutilaslaFundamentaGramatiko?,en:100-jaraEsperanto,redaktisGeraldoMattos,Chapecó:Fonto,p.98-104.

Duliĉenko,AleksandrDmitrieviĉ

1989Ethniclanguageandplannedlanguage[Etnajlingvojkajplanitajlingvoj],en:Interlinguistics(1989:47-61).

Durwael,Ivo

1988Movadaorganizo,en:Esperanto,1988,julio-aŭgusto,p.129.

1991KielrekreilabildondeEsperanto,en:Esperanto,1991,januaro,p.7-8.

ECN

1986Esperantodetweedetaalvooriedereen[Esperanto,ladualingvoporĉiu],DenHaag:ECN.

Eco,Umberto

1994Laserĉadodelaperfektalingvo,Pisa:Edistudio[Roma1993].

[EdE]EnciklopediodeEsperanto

1986RedaktitadeL.KökénykajV.Bleier,iniciatinto-ĉefredaktoro:I.Ŝirjaev,Budapest:HEA[represo,Budapest:LiteraturaMondo1934].

[EeP]EsperantoenPerspektivo.Faktojkajanalizojprilainternacialingvo

1974VerkiskajredaktisIvoLapenna,UlrichLinskajTazioCarlevaro,London/Rotterdam:UEA.

Eichholz,Rüdiger

1996TrejnaduenKanado,en:Esperantoaktuell,1996,n-ro2,p.4-5.

EineSprachefüralle?[Ĉu(unu)lingvoporĉiuj?]

2001IntervjuodeSputnikWebMagdeMDR(MezgermanaRadio)kunFelixZesch,http://sputnik.mdr.de/webmag/schule/0109_esperanto.htm

Einstein,Leopold

1888LalingvointernaciaalsbesteLösungdesinternationalenWeltsprache-Problems.Vorwort,GrammatikundStylnebstStammwörter-VerzeichnißnachdemEntwurfdespseudonymenDr.Esperanto.ZumerstenMalemethodischgeordnetundausgearbeitetvonLeopoldEinstein[Lalingvointernaciakielplejbonasolvodelainternaciamondlingvaproblemo.Antaŭparolo,gramatikokajstilo,kromelistodaradikojlaŭlaskizodelapseŭdonimad-roEsperanto.UnuafojemetodeordigitakajellaboritadeLeopoldEinstein],Nürnberg:VerlagvonJ.A.Stein’sBuch-undKunsthandlung.

1976ZurGeschichtederweltsprachlichenVersuchevonLeibnizbisaufdieGegenwart[PrilahistoriodelamondlingvajprovojdeLeibnizĝislaestanteco,1885],en:Plansprachen(1976:13-26).

1992WeltsprachlicheZeit-undStreitfragen.1.VolapükundLingvoInternacia[...][Mondolingvajaktualajdiskutaĵoj,Nürnberg1889],en:Ludovikito(1992:91-120).

Ertl,István

1994Leterodelegantoen:HeroldodeEsperanto,15.2.1994,n-ro2(1885),p.4.

Esperantoenla80-ajjaroj

1981DokumentoeldiskutojenRauma[1980],redaktisAmriWandel,en:GEJ-Gazeto,1981,n-ro2,p.14-15.

Esperantovandaag

1986RedaktisPaulPeeraerts,Antwerpen:FEL.

Falkenhahn,Viktor

1973ZurFrageeinerWelthilfssprache.EinVergleichderLerneinheitenimDeutschenundimEsperanto[Prilatemomondahelplingvo.Komparodelalernunuojenlagermanakajenesperanto],en:deresperantist,1973,n-ro49/60,p.10-18.

Fernández,Alberto

1995Esperanto.Eenkritischekijkopdeinternationaletaal[Kritikarigardoallainternacialingvo],Brussel:Maseereelfonds.

Fettes,Mark

1996Invitoalĉiuleganto,en:Influo,n-ro10,partodeEsperanto,1996,marto,p.49-51.

Fighiera,GianCarlo

1995Esperantopreterlajaro2000.TemojporpublikainformadopriEsperanto.Paris:propraeldono.

Finger,Bernd

1997KontraŭEsperanto-Ekstremismo,en:Koncize,1997,n-ro1,p.39-40.

Fischer,Rudolf-Josef

1982DieBemühungenderEsperanto-BewegungumeineVerständigungsspracheinEuropa[Laklopodojdelaesperanto-movadojeinterkomprenigalingvoenEŭropo],en:OsnabrückerBeiträgezurSprachtheorie,1982,januaro,p.69-73.

2002SkandalaatakodeUEA-estraranokontraŭaktivuloj,en:Esperantoaktuell,2002,

n-ro2,p.1/5.

Flochon,Bruno

1995L'espéranto...Dossierd'information[Esperanto...inform-dokumentujo],Paris:JEFO.

Flugel,JohnCarl

1947Menandtheirmotives.Psycho-AnalyticalStudies[Homojkajiliajmotivoj.Psik-analizajstudoj,1925],NewYork.

Forster,PeterG[lover]

1982TheEsperantoMovement[Laesperanto-movado],duaeldono,DenHaag/Paris/NewYork:Mouton[Hull1977].

Francini,Walter

1978Esperantosenantaŭjuĝoj,RiodeJaneiro:KulturaKooperativodeEsperantistojkajSanPaŭlaEsperanto-Asocio.

Frank,HelmarG.

1983KybernetischeTheorieundempirischeErgebnissedesSprachorientierungsunterrichts[Kibernetikateoriokajempiriajrezultojdelalingvoorientigainstruado],en:ZeitschriftfürPhonetik,SprachwissenschaftundKommunikationsforschung,1983,n-ro6,p.684-697.

1987DepropedeutischewaardevandeInternationaleTaalEsperanto[LapropedeŭtikavalorodelaInternaciaLingvo],triaeldono,Antwerpen:FEL.Tradukoelesperanto.

Fraŭsin,Vaŭn

1987Postcentjaroj,forlaprofetaĵojn!,en:Esperanto,1987,aprilo,p.68-69.

[Freunde]FreundeinallenErdteilen[Amikojenĉiujpartojdelamondo]

1986RedaktisThomasBormann[?],duaeldono,s.l.:propraeldono.

1992RedaktisWernerBreitung,kvina,prilaboritaeldono,Berlin:DEJ.

1994RedaktisWernerBreitung,sesa,prilaboritaeldono,Berlin:DEJ.

Frijn,Jacqueline/deHaan,Ger

1991Hettaallerendkind[Lainfanolernantalingvon],Dordrecht:ICGPublications.

[Ilustritahistorio]IlustritahistoriodelaLaborista-Esperanto-Movado

1993Dortmund:Fritz-Hüser-InstitutderStadtDortmundfürdeutscheundausländischeArbeiterliteratur.Germanatitolodetiuĉidulingvalibreto:IllustrierteGeschichtederArbeiter-Esperanto-Bewegung.Informationen37/93desFritz-Hüser-Institut[s]fürdeutscheundausländischeArbeiterliteratur.

Gama,Juscelino

1998Nikampanju,sedkiel?,en:tejotutmonde,1997,n-ro4,p.24-26.

Ganswijk-Vlasbloem,WilVan

1993Esperanto.Beknoptoverzichtvanonstaanenbeweging[Esperanto.Koncizasuperrigardoprilaestiĝokajmovado],s.l.:propraeldono.

GegenEsperanto...[Kontraŭesperanto...]

1950[?]Fürth:Esperanto-informejo[?],s.j.DuflankainformfolioellaGEA-amikapresejoenLimburg/Lahn.

Gelber,NathanMichael

1972Bialystok,en:EncyclopaediaJudaicaJerusalem,Jerusalem:KeterHouseJerusalem,kvaravolumo,kol.805-811.

Gese,H.

1962Zephanjabuch[LibrodeCefanja],en:DieReligioninGeschichteundGegenwart.HandwörterbuchfürTheologieundReligionswissenschaft[Religioenhistoriokajnuntempo.Manlibropriteologiokajreligiascienco],tria,prilaboritaeldono,sesavolumo,Tübingen:J.C:B.Mohr.

Gode,Alexander

1958Interlinguaaprimevista[Interlinguajelaunuarigardo],duaeldono,NewYork.

Gold,DavidL.

1982WhatKindofLanguageisEsperanto?[Kialingvoestasesperanto?],en:LPLP,1982,p.340-341.

1987N.Z.Maimon'sLakaŝitavivodeZamenhof,en:Studojprilainternacialingvo(1987:40-55).

Golden,Bernard

1979aLeoWiener,pionirodepra-Esperanto,en:Esperanto,1979,januaro,p.3-6.

1979bDekodaadeptojporlacentjariĝo,en:Esperanto,1979,julio-aŭgusto,p.135.

1982Zamenhof,VolapukokajlaAmerikaFilozofiaSocieto,en:Kontakto,1982,marto,p.12-14.

1987ConservationoftheHeritageofVolapük[Konservadodelaheredaĵodevolapuko],en:LPLP,1987,p.361-367.

1988ĈuZamenhofestispolaokulisto?,en:Paco[GDR],1988,p.23.Ankaŭen:Fenomeno,1991,majo,p.8-9.

1992Kiujestasla„adeptoj“deesperanto?,en:Eventoj,1992,oktobro,n-ro1,p.2.

1994aPopolnombradoenEsperantujo.Unuaartikolo:Senbazajstatistikojdepropagandantoj,en:Eventoj,1994,septembro,n-ro1,p.2.

1994bPopolnombradoenEsperantujo.Duaartikolo:La„eternademando“ĉiamrevenas,en:Eventoj,1994,septembro,n-ro2,p.2.

1994cRespektonnenurporminoritatoj,legantleteroen:Esperanto,1994,julio-aŭgusto,p.131.

1994ĉGravajmispaŝojdeanglofobiuloj,en:Fenomeno,1994,n-ro5(majo),p.11.

1995TEJOkajislamajlandoj,en:tejotutmonde,1995,n-ro4,p.28-29.

1996Miskomprenokajkonfuzo,en:tejotutmonde,1996,n-ro6,p.19.

1997aKurbamispaŝodeZamenhof,en:Esperanto,1997,januaro,p.8.

1997bLakimerodeplenaposedo,en:Esperanto,1997,februaro,p.32.

Golden,Lariko

1997Senpolvigodemalnovaneologismo,en:Koncize,1997,januaro-februaro,p.41-42.

Gonin,Hervé

1998CentjaraasociaEsperanto-movadoenFrancio,en:revuefrançaised'espéranto,specialajhistoriajnumerojentrikajeroj,n-ro498-500,junio1998.

Grenzelooskommuniceren[Komunikisenlime]

1994RedaktisJorgDeMulder,YvesNevelsteen,JeanPierreVandenDaelekajGeertVanhecke,s.l.:FLEJAkajNEJ.NederlandlingvaadaptodeFreunde(1992).

Grigorjevskij,Andrej

2002Informiprilaideo,en:Esperanto,2002,januaro.

Grimm,August-Theodor

1976ProgrammzurBildungeinerallgemeinenSprache[Programoporkreiĝeneralanlingvon,1860],en:Plansprachen(1976:7-11).

Grosjean-Maupin,Emile

1986IdokajEsperanto,en:EdE(1986:236-238).

Groth,Wilhelm

1960aAussprüchebedeutenderPersönlichkeitenüberdasProblemderinternationalenSprache[Eldirojdeeminentajpersonojprilaproblemodelainternacialingvo],en:GER,1960,februaro,p.15.

1960bAussprüchebedeutenderPersönlichkeitenüberdasProblemderinternationalenSprache[vd.supre],en:GER,1960,julio,p.69.

[Gvidlibro]Gvidlibroporsuperaekzameno

1979Historio,literaturo,metodologio.VerkisP.Balkányik.a.,duaeldono,Budapest:HEA.

Haarmann,Harald

2001KleinesLexikonderSprachen:VonAlbanischbisZulu[Etaleksikonodelalingvoj.Delaalbanaĝislazulua],München:Beck.

Haumann,Heiko

1991GeschichtederOstjuden[Historiodelaorientajjudoj],triaeldono,München:dtv[1990].

Haupenthal,Reinhard

1985Likajni.Festlibroporla80anaskiĝtagodeGastonWaringhien(1901-29Julio-1981),editorisReinhardHaupenthal,Antverpeno/LaLaguna:tk[TorbenKehlet].

Haveman,Roel/Vries,Arjen-Sjoerdde

1997CuriosauithetFundamento[StrangaĵojellaFundamento],en:Fenikso,1997,n-ro5,p.IV.

2002DiscussieprojectEsperantoNederland.Eindverslag[Diskutprojektodelaasocio„EsperantoNederland“.Finaraporto],22andejanuaro2002,retepublikigita:http://www.esperanto-nederland.nl/verslagdiscussie.htm

Hoffmann,Friedrich

1905JacobGrimmkielprobatalintodelamondlingvaideo–eraro,en:LingvoInternacia,1905,n-ro19,p.438-444.

Hoffmann,Heinz

1993FernesZiel?[Ĉumalproksimacelo?],en:Esperantoaktuell,1993,n-ro3,p.3.

Hölscher,Erich

1965[?]Esperanto.DieinternationaleSprache.EineDarstellungmitbesondererBerücksichtigungihrerAufgabenfürdieSchule[Esperanto.Lainternacialingvo.Priskribokunspecialakonsideropriĝiajtaskojporlalernejo],Nürnberg:D.E.B.,s.j.

Holzhaus,Adolf

1969DoktorokajlingvoEsperanto,Helsinki:FondumoEsperanto.

1973WilhelmHeinrichTrompeter,dua,pligrandigitaeldono,Essen:direktorodelaurbaarĥivoEssen.

Idzerda,Saskia

1992Kantikolo,en:GEJ-Gazeto,1992,n-ro6,p.17-19.

1994KianstrategionporTEJO?,en:tejotutmonde,1994,n-ro1,p.3-5.

Indra,Talivaldo

1986Delegacio,en:EdE(1986:105-106).

[Interlinguistics]Interlinguistics.AspectsoftheScienceofPlannedLanguages[Interlingvistiko.Aspektojdelasciencopriplanlingvoj]

1989EldonisKlausSchubertkunlaboredeDanMaxwell,Berlin[okc.]/NewYork:MoutondeGruyter.EnlaserioTrendsinLinguistics.StudiesandMonographs,n-ro42.

Isbrücker,J[ohannes]R.G.

1932HistoriokajOrganizodelaEsperanto-movado,duaeldono,DenHaag:InternaciaCseh-InstitutodeEsperanto[1931].

[Jahrhundertwerk]Esperanto–einJahrhundertwerk[Esperanto–jarcentalaboraĵo]

1988RedaktisThomasBormannkajWolfgangSchwanzer,duaeldono,BadHersfeld:D.E.B.[1987].

2001Novatitolo:Esperanto,dieSprache.EineDarstellungderinternationalenSpracheEsperantoanlässlichdesEuropäischenJahrsderSprache2001[Esperanto,lalingvo.PrezentodelainternacialingvoesperantookazedelaEŭropaJarodeLingvoj2001],specialakajerodeEsperantoaktuell,aprilo2001.

Janton,Pierre

1978EinführungindieEsperantologie[Enkondukoenlaesperantologion],HildesheimkajNewYork:Olms[francaoriginaloel1973].

1987Latentajstrukturojdelaesperantagramatiko,en:Studojprilainternacialingvo(1987:79-90).

1988Esperanto.Lingvo–literaturo–movado,Rotterdam:UEA.Aktualigode„L'ésperanto“el1973.

1993Esperanto.Language,Literature,andCommunity,NewYork:StateUniversityofNewYorkPress.Ĝisnunlaplejampleksaversio.

Jarlibro

1929OficialaJarlibrodelaEsperanto-Movado1929.Deksepajaro.Genève:UEA.

1995Jarlibro1995.AlnovakreskoenlajarodeUN,redaktisFranciscoL.Veuthey,Rotterdam:UEA.

1996Jarlibro1996.Plidakvalito,plidaefiko,redaktisFranciscoL.Veuthey,Rotterdam:UEA.

1997Jarlibro1997.Laboriankoraŭpliintense,redaktisFranciscoL.Veuthey,Rotterdam:UEA.

1999Jarlibro1999.Kampanjo2000:ĉiujkune,redaktisFranciscoL.Veuthey,Rotterdam:UEA.

2000Jarlibro2000.Porkulturodepaco,redaktisFranciscoL.Veuthey,Rotterdam:UEA.

2001Jarlibro2001.Dialogointerkulturoj,redaktisFranciscoL.Veuthey,Rotterdam:UEA.

Jespersen,Otto

1928EineinternationaleSprache[Internacialingvo],Heidelberg:CarlWinter.

Jonas,Franz

1970ParolasFederaciaPrezidantoFranzJonas,en:Esperanto,1971,septembro,p.125.

Jong,A.de

1985Vanreageerbuistotmoedertaal[Deprovtuboalgepatralingvo],Lelystad.

Jordan,DavidK.

1987EsperantoandEsperantism.SymbolsandMotivationsinaMovementforLinguisticEquality[EsperantokajEsperantismo.Simbolojkajmotivojenmovadoporlingvaegaleco],en:LPLP,1987,p.105-123.

Jubileo

1988JarcentodeEsperanto,redaktisMarkFettes,Rotterdam:UEA.

Junger,Judith/Maul,Stefan

1988ManlibropriĴurnalismo,kunkontribuojdeClaudePironkajIstvánNagy,duaeldono,Antwerpen:FEL.

Ĵirkov,L.

1931KialvenkisEsperanto?,Leipzig:EKRELO.

Kalocsay,Kálmán

1986Kabe,en:EdE(1986:276).

Kamaĉo,Georgovd.Camacho,Jorge

Kanguruo[pseŭdonimo]

1968Kiel(mal)venkigiEsperanton,Pleasecastle:ArturE.Iltis.

Kar,Otto/Schneider,Alois

1987[?]1887-1987.100JahreEsperanto.DasAbenteuereinerSprachefürdenFrieden[100jarojnesperanto.Laaventurodelingvoporlapaco],Ternitz:Esperanto-VereinimBildungsvereinTernitz,s.j.

Kieldiskonigivianasocion

1991Kieldiskonigivianasocion,tradukisGermainPirlotellafrancaoriginalo:Commentfairecannaîtrevotreassociation(CréditMutuel,1984),redaktisMarkFettes,Rotterdam:UEA.

Kniivilä,Kalle

2001Ĉuladualingvoporĉiuj?,en:Esperanto,2001,junio,p.101.

Kock,Edwinde

1985Priprofesorojkajpoezio,en:Esperanto,1985,januaro,p.8-10.

Kolbe,Ino

1996ZurGeschichtedesDeutschenArbeiter-Esperanto-BundesinLeipzig(Westsachsen)[PrilahistoriodelaGermanaLaboristaEsperanto-AsocioenLeipzig(okcidentaSaksio)],partojIkajII,eldonita,komentitakajprilaboritadeDetlevBlanke,Leipzig:LandesverbandSachsendesDeutschenEsperanto-Bundese.V.

Kolker,Boris

1978Apogoproprofundakonvinkiĝo,enEsperanto,1978,oktobro,p.172-175.

1979Bonajargumentoj,en:Esperanto,1979,marto,p.51.

Kopelew,Lew

1979UndschufmireinenGötzen.LehrjahreeinesKommunisten[Kajkreisalmiidolon.Lernjarojdekomunisto],Hamburg:HoffmannundCampe.

Korĵenkov,Aleksander

1998Esperantopostlajaro2000,Rotterdam:UEA(Diskutkajeroj1).

[Kortebrochure]KortebrochureoverdeinternationaletaalEsperanto[Mallongabroŝuroprilainternacialingvoesperanto]

1996[?]TradukiselesperantoJac.M.VazDias,s.l.:EsperantoNederland[Uppsala1896],s.j.Represokunantaŭ-kajpostparolojdeGerritBerveling.

Ladevèze,Renéde

1911DemandaroprilaHistorio,LiteraturokajOrganizaĵojdeEsperantoporEsperantajEkzamenoj,Dresden.

Lapenna,Ivo

1947Jepripensadokajprijuĝodelatutmondademokrataesperantistaro!,en:InternaciaKulturo,1947,septembro-oktobro,p.4-19.TrovitaperedeForster(1982).

1950Retoriko.Kunapartakonsideroalesperantaparolarto,Paris:propraeldono.

1952Porevitifatalajnerarojn!,en:Esperanto,1952,julio-aŭgusto,p.199-200.

1954LaInternaciaLingvo.FaktojpriEsperanto,London:UEAkajCED.

1956BazajprincipojdeinformadopriEsperanto,en:Esperanto,1956,decembro,p.178-179.

1966OpiniojpriEsperantokajlalingvaproblemo,en:Esperanto,1966,marto,p.52-53.

1968Kelkajfundamentajtezoj,en:Esperanto,1968,septembro,p.118-122.

1970GrundsätzlichesüberdieInternationaleSprache(Esperanto)[BazajfaktojprilaInternaciaLingvo(esperanto)],en:Dokumente-Informationen,Nürnberg:LudwigPickel.

1971Porpliefikainformado(6):Sekteco,en:Esperanto,1971,junio,p.112.

Large,Andrew

1985TheArtificialLanguageMovement[Lamovadopriartefaritalingvo],Oxford:BasilBlackwell.

LEEChongYeong

1997OportunojkajdefiojporEsperanto,en:Eventoj,1997,decembro,n-ro1-2.p.1-2.

[Leitbild]LeitbilddesDeutschenEsperanto-Bundese.V.

1993VerdpaperaendonaĵodeEsperantoaktuell,1993,n-ro3.

Lejzerowicz,Izrael

1935Ella„VerdaBiblio“,represodeHungaraEsperanto-Asocio,Budapest1978.

Lestschinsky,Jakob

1929Bialystok,en:DasJudentuminGeschichteundGegenwart[Lajudaroenhistoriokajnuntempo],Berlin:VerlagEschkol,kvaravolumo,p.471-449.

Leyk,Jerzy

1987LaEsperantasociofronteallaeksteramondo.Kritikastudo,en:Studojprilainternacialingvo(1987:9-25).

LF-koop

1981DeTyresöalRaŭmo,en:LiteraturaFoiro,1981,junio,p.13-14.

Lindstedt,Jouko

1982Intelekta,jes–bankaaŭrota,ne,en:LiteraturaFoiro,1982,decembro,p.22-23.

1986NesukcesaprovotrovilalogikonenEsperanto,enEsperanto,1986,julio-aŭgusto,p.131.

1996Uusiarvioesperantonpuhujienmäärästä[Novapritaksodelanombrodeesperantoparolantoj],en:Esperantolehti,1996,n-ro3,p.7.TradukispormiellafinnaJorgeCamacho.

Lins,Ulrich

1970LeninkajEsperanto,en:Esperanto,1970,julio-aŭgusto,p.109-111.

1987MarxismusundinternationaleSprache[Marksismokajinternacialingvo],en:Studojprilainternacialingvo(1987:26-36).

1988aIvoLapenna(1909-1987),en:Esperanto,1988,februaro,p.22-25.

1988bLadanĝeralingvo.StudoprilapersekutojkontraŭEsperanto,Gerlingen:Bleicher.

2001KarlMaierslangesLebeninOstasienundDeutschland[LalongavivodeKarlMaierenorientaAziokajGermanio],enEsperantoaktuell,2001,n-ro3,p.12/13.

Liptay,Alberto

1891EineGemeinsprachederKulturvölker[Komunalingvodelakulturajpopoloj],Leipzig:Brockhaus.

Ludovikito[pseŭdonimodeitôkanzi]

1974antaŭenallalaboro!tempode„esperantisto“,Kioto:eldonejoLudovikito.

1976hebreoellagetto,Kioto:eldonejoLudovikito.

1979lainkunablojdeesperanto,Kioto:eldonejoLudovikito.

1980[?]korespondaĵoludovikologia,Kioto:eldonejoLudovikito.

1982senlegendabiografiodel.l.zamenhof,Kioto:eldonejoLudovikito.

1985postrikoltodeludovikaĵoj,Kioto:eldonejoLudovikito.

1986postlaiel-tielakompletiĝo,Kioto:eldonejoLudovikito.

1987ludovikologiajbiografietoj,Kioto:eldonejoLudovikito.

1989unuaetapodeesperanto,Kioto:eldonejoLudovikito.

1991ludovikologiadokumentaroII:komenctempajlernolibrojI,Kioto:eldonejoLudovikito.

1992ludovikologiadokumentaroVI:diverslingvajbroŝuroj,Kioto:eldonejoLudovikito.

Maimon,NaftaliZvi

1978LakaŝitavivodeZamenhof.Originalajstudoj,Tokio:JapanaEsperanto-Instituto,1978.

1985Trigeniulojkajiliajŝatokupoj,en:Haupenthal(1985:247-261).

Manders,WilhelmusJohannesArnoldus

1947Vijfkunsttalen,vergelijkendonderzoeknaardewaardevanhetVolapük,Esperanto,Ido,Occidental,Novial[Kvinartefaritajlingvoj,komparaesploroprilavalorojdevolapuko,esperanto,Ido,Occidental,Novial],Purmerend:J.Muusses.

1950Interlingvistikokajesperantologio,Purmerend:J.Muusses.

1958LinguaIgnotapersimplicemhominemHildegardemprolata,en:SciencajStudoj,Kopenhago:InternaciaSciencaAsocioEsperantista,p.57-60.

1961„Latinomacaronico“,en:Esperantologio,1961,julio,p.136-138.

Martinet,André

1993Prikelkajproblemojdeinterlingvistiko:invervjuokunlafrancalingvistoAndréMartinet,redaktisThomasBormann,Rotterdam:UEA.IntervjuokunFrançoisLoJacomokajDetlevBlanke,Esperanto-Dokumentoj,n-ro31.

Matthias,Ulrich

1989Numosmiromos,en:Koncize,1989,n-ro6,p.3-5.

1991Esperanto–dasinterkulturelleErlebnis[Esperanto–lainterkulturaaventuro],Edingen-Neckarhausen:propraeldono.

1994aMitganzemHerzenfürdieinternationaleSprache[Kuntutakoroporlainternacialingvo],en:Esperantoaktuell,1994,n-ro1,p.4.

1994bFuroravolapukaĵo,en:Esperantoaktuell,1994,n-ro4,p.9.

1999Esperanto–dasneueLateinderKirche:dieinternationaleSpracheimDienstderVerständigungunterevangelischenundkatholischenChristen,Meßkirch:Gmeiner.

Maul,Stefan

1987HundertJahreEsperanto.DatenundFakten.HandreichungfürJournalistenzumJubiläumsjahr1987[Centjarojnesperanto.Datojkajfaktoj.Donaĵoporĵurnalistojokazedelajubileajaro1987],Augsburg:D.E.B.

[Mazi]MazienGondolando

1995„EinuniversellesMärchenfürKinderundErwachsene“[„Universalafabeloporinfanojkajplenkreskuloj“],deMilavanderHorst-Kalinska,EricGueusquin,BrunoMasala,DenHaag:TommykajInternaciaEsperanto-Instituto.Aldonitavarbfolioenlagermanakajanglaporlainstrumaterialode„MazienGondolando“.

Meier,Christian

1965Cato,en:LexikonderAltenWelt[Leksikonoprilaantikvamondo],Zürich/Stuttgart,Artemis-Verlag,kol.557-559.

Meier,Detlef

1990RadiointerviewsüberEsperanto[Radiajintervjuojpriesperanto],Bonn:DEJ.

1991JournalistenfragenzuEsperanto[Ĵurnalistajdemandojpriesperanto],fotokopiaĵo.

Meillet,Antoine

1928LesLanguesdansl'Europenouvelle[LalingvojenlanovaEŭropo],duaeldono,Paris:Payot[1918].

Meysmans,Jules

1976EineneueWissenschaft[Novascienco,1911],en:Plansprachen(1976:111-112).

Michalski,TadeuszJ.

1988PlenaIlustritaAntiesperantaVortaro,en:Informiloporinterlingvistoj,1988,kajero2(17),p.8-9.

Milojeviĉ,Simo

1980Neŭtralecoestaspontoj,nemuroj,en:Esperanto,1980,majo,p.81-82.

[MLS]MetzlerLexikonSprache[Metzlerleksikonoprilingvo]

1993ĈefredaktisHelmutGlück,Stuttgart/Weimar:J.B.Metzler.

Möbusz,Albin(red.)

1921DokumentojdeEsperanto.InformiloprilahistoriokajorganizodelaEsperanta

movado,Lübeck:FriedrichEllersiek.

[ModerneMenschen]ModerneMenschensprechenEsperanto[Modernajhomojparolasesperanton]

1966[?]s.l.:D.E.B.

Moers,Walter

1993Pimperanto,en:lasama:SchönerLebenmitdemkleinenArschloch.EinumfassenderRatgeberfüralleAspektemodernenmenschlichenDaseins;mitzahlreichenAbbildungenundunterbesondererBerücksichtigungvonSex,Drogen&Alkohol[ViviplibelelaŭlaEtaPugulo.Ampleksakonsil-libroporĉiujdemandojdemodernahomaesto;kunmultajilustraĵojkajjespecialakonsiderodeseksumado,drogojkajalkoholo],kvaraeldono,FrankfurtamMain:EichbornVerlag[1992],p.62-72.

Münch,Ingovon

1983WahlenzumBundestag[Balotadojallafederaciaparlamento],en:Grundgesetz-Kommentar,eldonisIngovonMünch,duavolumo,München:C.H.Beck,p.457-503.

Nagy,Jozefo

1988Ĉupledoporunuecalingvo?,en:deresperantist,1988,n-ro1,p.19-20.

[NEK]NovaEsperantaKrestomatio

1991RedaktisWilliamAuld,Rotterdam:UEA.

Nekrasov,NikolajVladimiroviĉ

1986Marksismo,en:EdE(1986:360-361).

Oeste,WilhelmTheodor

1952Esperanto.MittlerderWeltliteratur[Esperanto.Perantodelamondaliteraturo],München-Pasing:SiegfriedZiegler.

OftgestellteFragen[Oftajdemandoj]

1999Freiburg:DeutscherEsperanto-Bund(retaversio).

Oostendorp,Marcvan

1996Tongval.HoeklinkenNederlanders[proks.:Parolmaniero.Kielsonasnederlandanoj],Amsterdam:Prometheus.

[OraLibro]OraLibrodelaEsperanto-movado1887-1937

1937RedaktisV.BleierkajE.Cense,Budapest:LKKdela29aUKWarszawa.

Ostwald,Wilhelm

1927Lebenslinien.EineSelbstbiographie[Vivlinioj.Aŭtobiografio],triavolumo,Berlin:Klasing&Co.

[PAG]PlenaAnalizaGramatiko

1985VerkisKálmánKalocsaykajGastonWaringhien,kvinaeldono,Rotterdam:UEA.

Pejno,Simono

s.j.KiomdaE-parolantoj?,retepublikigita:http://ourworld.compuserve.com/homepages/profcon/e_kiom.htm

Pei,Mario

1968OneLanguageForTheWorld[Unulingvoporlamondo],NewYork:BibloandTannen[represoel1958].

Philippe,Benoît

1991SprachwandelbeieinerPlanspracheamBeispieldesEsperanto[Lingvoŝanĝiĝoĉeplanlingvojelaekzemploesperanto],Konstanz:Hartung-Gorre.

Picasso,Mario

1995Kielinformipriesperanto,en:SvisaEsperanto-Societoinformas,specialaeldono,1995,marto.

Pickel,Ludwig

196375jarojnEsperanto-grupoNürnberg.Launuaesperantistasocietoenlamondo,en:GermanaEsperanto-Revuo,1963,julio/aŭgusto.

Piron,Claude

1979Kielamitoj?Kielarealeco?,en:Esperanto,1979,majo,p.87.

1980Rezistopsikologia,en:Esperanto,1980,majo,p.82-83.

1985Porinformitrafe,iomdapsikologio,en:Esperanto,1985,decembro,p.209-211.

1986Esperanto:EuropeseofAziatischetaal?,Antwerpen:FEL.Tradukitaelesperanto(Esperanto,ĉueŭropaaŭazialingvo?,1977).

1991aEsperanto:jevraagtmaar[Esperanto:simpledemandu],kvaraeldono,Antwerpen:FEL.Tradukitakajellafrancaprilaborita(Réponsesàcertainesquestionssurl'espéranto).

1991bPsikologiajreagojalEsperanto,en:NEK(1991:326-333).

[PIV]PlenaIlustritaVortaro

1987ĈefredaktisGastonWaringhien,triaeldonokunsuplemento,Paris:SAT[1970].

[Plan-SpracheIdo]DieinternationalePlan-SpracheIdo[Lainternaciaplan-lingvoIdo]

1993[?]s.l.:DeutscheIdo-Gesellschaft[GermanaIdo-societo],s.j.

[Plansprachen]Plansprachen.BeiträgezurInterlinguistik[Planlingvoj.Kontribuojalinterlingvistiko]

1976EldonisReinhardHaupenthal,Darmstadt:WissenschaftlicheBuchgesellschaft.

Pleyer,Mario[pseŭdonimodeRolfRiehm]

1989Unitario.EntwurfeinerUniversalsprache[Unitario.Skizodeuniversalalingvo],Bensheim:propraeldono.

1994Unitario2001.KurzgrammatikimVergleichmitInterlinguaundEsperanto[Unitario2001.MallongagramatikoenkomparokunInterlinguakajesperanto],Bensheim:UnitarioPress.

[Plurlingvismo]Esperantokajlaestontecaplurlingvismo

1994DiskutodeUmbertoEcokunIstvánErtlkajFrançoisLoJacomola20-andejanuaro1993enParizo,Rotterdam:UEA.Esperanto-Dokumentoj,n-ro32A.

Podkaminer,SemjonN.

1978aLeninkajEsperanto,en:Socipolitikajaspektoj(1978:31-49).

1978bSocialismokajEsperanto,en:Socipolitikajaspektoj(1978:216-227).

Pompino-Marschall,Bernd

1993Phonetik,en:MLS(1993:465).

Privat,Edmond

1923HistoriodelalingvoEsperanto.Devenokajkomenco1887-1900,Leipzig:FerdinandHirtundSohn[1912].

1927HistoriodelalingvoEsperanto.Lamovado1900-1927,Leipzig:FerdinandHirtundSohn.

1957VivodeZamenhof,kvaraeldono,Rickmansworth:TheEsperantoPublishingCompany[1920].

Pusch,Thomas

1995SoleichtistEsperanto[TiomfacilasEsperanto],duaeldono[?],Bonn:DeutscheEsperanto-Jugend.TradukitaalplurajlingvojkadredeTEJO.

Pusch,Thomas/Lins,Marko

1994EsperantoinSchülerzeitungen[Esperantoingazetojdelernantoj],Bonn/Berlin:DeutscheEsperanto-Jugend,triaeldono.

Rask,RasmusKristian

1996Traktatud'unLingua'zuniversale.(AbhandlungübereineallgemeineSprache/Traktatopriĝeneralalingvo).AusdemNachlaßherausgegebenundkommentiertvonAlicjaSakaguchi.EllapostlasaĵoeldonitakajkomentitadeAlicjaSakaguchi.Frankfurt/Main:PeterLang.

Raŝiĉ,Nikola

1994Larondofamilia.SociologiajesplorojenEsperantio,Pisa:Edistudio.

Rátkai,Árpád

1978LainternacilingvamovadokielkreintodelaInternaciaLingvo,en:Socipolitikajaspektoj(1978:166-181).

1992NomojdeLazarMarkoviĉZamenhof,en:Eventoj,1992,decembro,n-ro2,p.1.

1994Simbolo:Lastelokajlaflago,en:Esperanto,1994,majo,p.90.

Reith,Joachim

1993Linguafranca,en:MLS(1993:367).

Révész,Sándor

1985Esperantio.Sociologilingvameditaĵo,en:Strategiajdemandoj(1985:93-110).

Röllinger,Hugo

1997MonumentepriEsperanto.IlustritaDokumentaropri1044Zamenhof/Esperanto-Objektojen54Landojdela5Kontinentoj.Centjarojdastratoj,placoj,monumentoj,bustoj,kulturcentroj,tabuloj,parkoj,pontoj,asteroidojk.a.1896-1996,redaktisThomasBormann,Rotterdam:UEA.

Rónai,Pablo

1969DerKampfgegenBabeloderDasAbenteuerderUniversalsprachen[LabatalokontraŭBabeloaŭLaaventurodelauniversalajlingvoj],München:FranzEhrenwirthVerlag[RiodeJaneiro1967].

Sadler,Victor

1966aLernielsiajmalsukcesoj,en:Esperanto,1966,februaro,p.21.

1966bLapolitikauzodeEsperanto,en:Esperanto,1966,marto,p.41.

1966cRespondojalkontraŭ-esperantajparoloj,en:Esperanto,1966,majo,p.89.

1968Necesasveradulingveco,en:Esperanto,1968,januaro,p.1.

Sakaguchi,Alicja

1998Interlinguistik:Gegenstand,Ziele,Aufgaben,Methoden,FrankfurtamMaink.a.:Lang.

SanktaBiblio,La

1926[?]Malnovakajnovatestamentoj.Tradukitajellaoriginalajlingvoj,London:BritakajalilandaBibliasocieto/Edinburgh:NaciaBibliasocietodeSkotlando,s.j.

Sappl,Hanns

s.j.[1922?]Esperanto-Katechismus.50FragenmitAntwort,vonHannsSappl,ProfessordesEsperanto[Esperanto-kateĥismo.50demandojkunrespondo,deHannsSappl,profesorodeesperanto],Graz:Paulus-Verlag.

Saussure,Ferdinand

1967Coursdelinguistiquegénérale[ĝeneralalingvistiko],Paris[1916].

Schad,Werner

1996Ŝancokajalternativo,en:Esperanto,1996,n-ro1,p.15.

Schaeffer,Karl-Heinz

1995[?]1887-1995.108JahreInternationaleSpracheEsperanto[108jarojnInternaciaLingvoEsperanto],s.l.,s.j.

Schmalzriedt,S[ieglinde]E.

1953Sinjo's[ĝuste:Sinjos]SprungüberdieGrenzpfähle.ErlebnisseundAbenteuereinerVierzehnjährigenaufEuropa-Reise[LasaltodeSinjosuperlalimfostojn.Travivaĵojkajaventurojdedek-kvar-jarulinodumvojaĝoenEŭropo],Ravensburg:Veitsburg-Verlag.

Schmidt,Johann

1986GeschichtederUniversalspracheVolapük[Historiodelauniversalalingvovolapuko,1964],Saarbrücken:Iltis.

Schnell,Roland

1994Kvartezojpormodernigo,en:Esperanto,1994,majo,p.91.

Schubert,Klaus

1989Interlinguistics–itsaims,itsachievements,anditsplaceinlanguagescience[Interlingvistiko–ĝiajceloj,ĝiajakiroj,kajĝialokoenlingvoscienco],en:Interlinguistics(1989:7-44).

1992ÜbersetzungundEsperantosindkeineKonkurrenten[Tradukadokajesperantoneestaskonkurencantoj],en:Esperantoaktuell,1992,n-ro3,p.4-5.

1996ZumgegenwärtigenStanddermaschinellenÜbersetzung[Prilanuntempastatodelapermaŝinatradukado],en:TranslationinPlansprachen(1996:14-33).

Schuchardt,Hugo

1928HugoSchuchardt-Brevier,Hallea.d.Saale.

1976BerichtüberdieaufSchaffungeinerkünstlicheninternationalenHilfssprachegerichteteBewegung[Raportoprilamovadocelantalakreondeartefaritainternaciahelpalingvo,1904],en:Plansprachen(1976:46-58).

Schulz,Richard

1976MeingeliebtesEsperanto.MiaamataEsperanto.WegezumVerständnisundzurPraxisderInternationalenSprache[...VojojalkomprenokajpraktikadodelaInternaciaLingvo],Gerlingen-Stuttgart:Bleicher-Verlag.

1979EuropäischeHochspracheoderSprachimperialismus?DieLösungdesSprachenproblemsindenLändernderEuropäischenGemeinschaften[Ĉueŭropanormalingvoaŭlingvaimperiismo?LasolvodelalingvaproblemoenlalandojdelaEŭropajKomunumoj],Gerlingen:Bleicher-Verlag.

1986WasnunEsperantobetrifft...[Dorilatealesperanto...],Gerlingen:Bleicher-Verlag.

[Sekten]ErsteAuskunft„Sekten“,Okkultismus,Esoterik,NeueReligiosität[Unuainformopri„sektoj“,okultismo,esoteriko,NovaReligieco]

1994EldonisArbeitskreisNeueJugendreligionen[LaborgrupoNovajjunularajreligioj],Leipzig:BennoVerlag,1994.

[Senatoro]Laverdasenatoro

1997„Artikoloaperintaenlapolagazeto‘Zycie’(‘Vivo’).Mallongigite“,tradukisElizabetaLeonowicz-Frenszowska,en:Eventoj,1997,decembro,n-ro1-2,p.12.

Sherwood,BruceArne

1979Ĉuintencaellaso?,en:Esperanto,1979,februaro,p.28.

Sikosek,[Ziko]Marcus

1995aProponaroporlaEsperanto-informado(versio5.5),Antwerpen:FEL.

1995bProponaroporlaEsperanto-informado(versio7.0),dua,kompletigitaeldono,

Antwerpen:FEL.

1996ForlaEsperantansektismon,en:Esperanto,1996,julio-aŭgusto,p.136.

1999GDRkajEsperanto,en:LaOndodeEsperanto,1999,n-ro2,p.10.

Silfer,Giorgio

1983Ekzemplodeliteraturaplanlingvo,en:Kontakto,1983,n-ro6,p.11-12.

1991Raŭmorestasaktuala,en:Esperanto,1991,novembro,p.188.

1993Surstel-standardoMajstro-bardo...,en:Fenomeno,1993,oktobro,p.11.

[Socipolitikajaspektoj]SocipolitikajaspektojdelaEsperanto-movado

1978RedaktisDetlevBlanke,Budapest:HEA:1978.

Solzbacher,William

1955AliceVanderbiltMorris,en:Esperantologio,1950,julio,p.237-239.

1956RecenzopriLapenna1954,en:AmericanEsperantoMagazine,1956,majo-junio,p.84-91,daŭrigoenAmericanEsperantoMagazine,1956,julio-aŭgusto,p.118-126.

1957Ĉarlatanalingvoscienco.Marr–Drezen–Stalin–Ĉikobava–Lapenna,en:AmericanEsperantoMagazine,1957,marto-aprilo,p.53-59,daŭrigojenAmericanEsperantoMagazine,1957,majo-junio,p.83-90,AmericanEsperantoMagazine,1957,julio-oktobro,p.119-121,AmericanEsperantoMagazine,1958,januaro-februaro,p.24-26.

Sonnenfeld,E.

1968KiomdahomojparolasEsperanton?,en:Esperanto,1968,julio-aŭgusto,p.105.

[Sprache]DieSprachealsMittelderWeltkultur

1948[?]WesenundMöglichkeitenderWeltspracheEsperanto[Lalingvokielilodelamondakulturo.Esencokajeblecojdelamondalingvoesperanto],s.l.:Esperanto-VereinReutlingen,s.j.

Spruner,Karl/Menke,Theodor

1880Hand-AtlasfürdieGeschichtedesMittelaltersundderneuerenZeit[Man-atlaso

porlahistoriodemezepokokajnovepoko],triaeldono,Gotha:JustusPerthes.

Ståhlberg,Sabira/Ananjin,Andrej

1992ManlibropriKER.KielestiambasadoroporTEJO,s.l.:TEJO/KER.

Stamatiadis,Anakreon

1986AglutinakarakterodeE[speranto],en:EdE(1986:14-15).

Steche,Albert

1922EntwicklungsgangderWeltsprache[Evoluodelamondalingvo],Leipzig:E.G.Weimann.

Stocker,Frank

1996aWersprichtEsperanto?KiuparolasEsperanton,eldonisMartinHaase,dulingvaeldono,München,Newcastle:LincomEuropa1996.

1996b„Jemehrmansichdamitbeschäftigt,umsokomplizierterwirdes“[„Juplioniinformiĝaspriĝi,desplikomplikaĝifariĝas“],en:Esperantoaktuell,1996,n-ro1,p.1-2.

1998Kampanjo2000kajGEA2000–Ideotrovasmerkaton,en:EsperantoAktuell[tiel],1998,n-ro2,p.6-7.

Stojan,PetroEstefajeviĉ

1929Bibliografiodeinternacialingvo.Historiasistemakatalogodefilologia,lingvistikakajpoliglotaliteraturopriuniversalaalfabeto,filozofiagramatiko,signaro,gest-lingvo,pasigrafio,internaciahelpalingvokajlogistiko,Genève:UEA.

Stöss,Richard

1983DieEuropäischeFöderalistischePartei(EFP)/EuropaPartei,en:Parteienhandbuch.DieParteienderBundesrepublikDeutschland1945-1980,eldonisRichardStöss,Opladen:WestdeutscherVerlag,p.1296-1310.

Støp-Bowitz,Carl

1996LaEsperanto-movado.Historio,organizo,amplekso,dua,kompletigitaeldono,Oslo:Esperantoforlaget[1948].

Strasser,Johano

1987DerKlangderFanfare.

[Strategiajdemandoj]StrategiajdemandojdelaEsperanto-komunumo.LaI-aInternaciaSimpozio

1985Warszawa:PEA.

Studojprilainternacialingvo

1987EldonisMichelDucGoninaz,Gent:AIMAV.

Symoens,Edward

1985NovastrategioporpliefikainformadoenlaEsperanto-movado,en:Strategiajdemandoj(1985:119-129).

Szerdahelyi,István

1976Interlinguistik.Ziel,Gegenstand,Methode[Interlingvistiko.Celo,objekto,metodo],en:Plansprachen(1976:305-307).Tradukitaelesperanto.

1979Ladidaktikalokodelainternacialingvoenlasistemodelernejajstudobjektoj,en:Lainternacialingvo:Sciencajaspektoj,redaktisDetlevBlanke,Berlin[or.].

Szilágyi,Ferenc

1986Privat,Edmond,en:EdE(1986:452-453).

Szilvási,László

1992Esperanto-popolo:ĉusubkulturo,etnoaŭĉunacieco?,en:Eventoj,1992,julio,n-ro2,p.2.

Szimkat,Annakris

1985KionZamenhofskribisalChristianSchmidt,en:Haupenthal(1985:337-348).

Ŝapiro,J[akob]

1920LanaskiĝdomodeDoktoroZamenhof,en:Esperanto,1920,januaro,p.12.

[Taalproject]Esperanto.VanTaalprojecttotLevendeTaal[Esperanto.Delingvaprojektoalvivalingvo]

1996S.l.:EsperantoNederland.MulteplibonigitaprilaborodeDeJong(1985),faredeWimJansen.

Thien,Henk

s.j.LavivodeD.roL.L.Zamenhofenbildoj,s.l.:propraeldono.

Till,Rudolf

1935DieSpracheCatos[Lalingv(aĵ)odeCato],en:Philologus,suplemento28.2(1935),Leipzig.

Tiŝljar,Zlatko

1999Esperantovivosmalgraŭlaesperantistoj,Maribor:Inter-kulturo/LibroTIM:Zagreb.

2000Nihavassolvon,sedporkiuproblemo?,en:Esperanto,januaro2000,p.7.

Tonkin,Humphrey

1987OneHundredYearsofEsperanto[Centjarojdaesperanto],en:LPLP,1987,n-ro3,264-279.

1994Ĉunurkultivinianĝardenon?,en:Eventoj,1994,februaro,n-ro2,p.1.

1997StrategioporUEA:niajceloj,en:Esperanto,1997,januaro,p.2-3.

1998Ĉuasocio,movado,komunumo,civito?,en:Esperanto,septembro,p.158-159.

TranslationinPlansprachen[Tradukadoenplanlingvoj]

1996RedaktisUlrichBecker,Berlin:GesellschaftfürInterlinguistik.

Trompeter,WilhelmHeinrich

1992KurzeMittheilungüberdieinternationaleSprache„Esperanto“[Etasciigoprilainternacialingvo„esperanto“,Nürnberg1896],en:Ludovikito(1992:333ss).

Trotzki,Leo

1971Stalin.EineBiographieI,Hamburg:Rowohlt.

UFE

1987L'espéranto:undroitàlacommunication[Esperanto:rajtoalkomunikado],Paris:UFE.

Urueña,MariaRafaela

2001Civitokajjuro,en:Esperanto,2001,oktobro,p.171.

Valentin,Friederike

1990Sekten[sektoj],en:LexikonderSekten,SondergruppenundWeltanschauungen.Fakten,Hintergründe,Klärungen[Leksikonodelasektoj,specialajgrupojkajmond-konceptoj.Faktoj,fonoj,klarumoj],Freiburg/Basel/Wien:Herder.

Vandrouŝek,Jozef

1977Historiokajbiografioj.TrekoncizasupervidoporbezonodeSETenLanĉov,s.l.

Verŝinin,AleksejI.

1961KiuestaslaunuaEsperanto-societo,kunleterodeAdolfHolzhaus,en:NuntempaBulgario,1961,n-ro4.

Vilborg,Ebbe

1991Etimologiavortarodeesperanto,duavolumo,EldonaSocietoEsperanto,Malmö.

1995Etimologiavortarodeesperanto,kvaravolumo,EldonaSocietoEsperanto,Malmö.

Wagner,Hermann

1964DieWeltspracheEsperanto[Lamondalingvoesperanto],Stuttgart:TANEF[?].

Walther,WaltherF.J.

1970Esperanto,eineSprachehöchsterEffizienz[Esperanto,lingvodeplejaltaefikeco],en:Dokumente-Informationen,Nürnberg:DeutschesEsperanto-Institut.

Waringhien,Gaston

1956Eseoj.I.Beletro,LaLaguna:J.Régulo.

19801887kajlasekvo...EseojIV,Antwerpen/LaLaguna:TK/Stafeto.

1986ZamenhofL.L.,en:EdE(1986:580).

1987Beletro,sedneelkatedro,dua,ampleksigitaeldono,Antwerpen:FEL[LaLaguna1956].

1991Lingvokajvivo.EseojII,duaeldono,Rotterdam:UEA[LaLaguna1959].

Wassmann,Fritz

1989EsperantoinderSchule?[Ĉuesperantoenlalernejo?],en:SchweizerischeLehrerzeitung,23ademarto1989.

Weatherby,Ian

1980Raŭmo:Netuŝuteknikaĵon,en:Koncize,1980,n-ro5,p.3-5.

Weber,Hermann

1991DDR.GrundrißderGeschichte[GDR.Skizodelahistorio],Hannover:Fackelträger.

Welger,Helmut

1982ÜberlegungenzurArgumentationfürEsperanto[Pripensojrilateallaargumentadoporesperanto],en:EsperantoinTheorieundPraxis[Esperantoenteoriokajpraktiko],eldonisDeutschesEsperanto-Institut,Augsburg,p.25-32.

Wells,JohnChristopher

1989LingvistikajaspektojdeEsperanto,duaeldono,Rotterdam:UEA[1978].

Wennergren,Bertilo

1988AnalizodelaAnalizaSkolo,en:SpecialaCirkulero[deEsperantoCentroPaderborn],n-ro54(1.5.1988).

2001PlenaManlibrodelaEsperantaGramatiko,versio10.01dela22adejunio2001.Retepublikigita:http://www.bertilow.com/pmeg/index.php

Wiernik,Peter

1901Byelostok,en:TheJewishEncyclopedia,NewYork:KtavPublishingHouse,triavolI,p.447-449.

Wiesenfeld,E[dward]

1986Bialystok,en:EdE(1986:49).

Wingen,Hans/Wingen,Wilhelm

1990WirlernenEsperanto[Nilernasesperanton],Saarbrücken:SaarländischerEsperanto-Bund.Represoel1973.LaŭBernhardPabsttioestislaokaeldono.Launuaaperissupozeblemallongepost1945,ĉarlakvaraestasjamel1954.

Wit,Bertde

1984Lamondoen„1984“,en:SennaciecaRevuo,1984,p.36-44.

WonKenn

1986Ĉinio,en:EdE(1986:97-99).

Wunsch-Rolshoven,Lu

1993RealitätvonheuteundnichtUtopiefürübermorgen[Realaĵodehodiaŭkajneutopioporpostmorgaŭ],en:Esperantoaktuell,1993,n-ro1,p.4-6.

Wüster,Eugen

1936Konturojdelalingvonormigoenlatekniko,Budapest:LiteraturaMondo.Tradukodegermanlingvaverkoel1934,kiukoncizigaslaverkonel1931.

1970InternationaleSprachnormunginderTechnik,insbesondereinderElektrotechnik.DienationaleSprachnormungundihreVerallgemeinerung[Internacialingvonormigoenlatekniko,precipeenlaelektrotekniko.Lanacialingvonormigokajĝiaĝeneraligo],triaeldono,Bonn:Bouvier.RepresodelaunuaeldonoelBerlin1931kunaldonojel1966kaj1968.

1976DieBenennungen„Esperantologie“und„Interlinguistik“[Laterminoj„esperantologio“kaj„interlingvistiko“,1955],en:Plansprachen(1976:271-277).

Zamenhof,LazaroLudoviko

1929L.L.Zamenhof:OriginalaVerkaro.Antaŭparoloj–Gazetartikoloj–Traktaĵoj–Paroladoj–Leteroj–Poemoj,kolektitajkajordigitajdeJohannesDietterle,Leipzig:

FerdinandHirt.

1948aLeterojdeL.-L.Zamenhof.Latragediodeliavivorivelitadeliaĵusretrovitakorespondokunlafrancajeminentuloj.unuavolumo:1901-1906,prezentadok[aj]komentadodeG[aston]Waringhien,Paris:SAT.

1948bLeterojdeL.-L.Zamenhof.Latragediodeliavivorivelitadeliaĵusretrovitakorespondokunlafrancajeminentuloj.duavolumo:1907-1914,prezentadok[aj]komentadodeG[aston]Waringhien,Paris:SAT.

1954FundamentaKrestomatiodelalingvoEsperanto,deksepaeldono,Rickmansworth:TheEsperantoPublishingCompany[1903].

1961ProverbaroEsperanta,LaLaguna:J.Régulo[1910].

1962LingvajRespondoj.KonsilojkajopiniojpriEsperanto,eld.G[aston]Waringhien,sesaeldono,Marmande[1910.

1963FundamentodeEsperanto.Kunenkondukoj,notojkajlingvajrimarkojdeAndréAlbault,naŭaeldono,Marmande:EditionsFrançaisesd'Esperanto.

1964Hamleto.ReĝidodeDanujo.Tragedioenkvinaktoj.TradukisL.Zamenhof,okaeldono,Marmande:EditionsFrançaisesd'Esperanto.KunantaŭparolodeD.B.Gregor.

1976Hilelismo.Projektoprisolvodelahebreademando[1901],en:Ludovikito(1976:357-442).

1991Esencokajestontecodelaideodelingvointernacia[1900,1903],en:NEK(1991:336-365).

1992Me'zdunarodnyijazyk.Predistovijeipolnyiuĉebnik,Moskva:MoskvaGazeto[Warszawa1887].Subpseŭdonimo„D-roEsperanto“.

Zelazny,Walter

1985TezojprilaesplorajpostulojprilaZamenhofakajvivokajtiesinfluoenlaEsperanto-movadon,en:Strategiajdemandoj(1985:138-144).

Zesch,Felix

2002Leterodeleganto,en:SüddeutscheZeitung,1adejulio2002.

Ziegler,Siegfried

1947EsperantoaufdemWegzuroffiziellenAnerkennung[Esperantosurvojeallaoficialaagnoskiĝo],en:LaPonto,1947,julio-aŭgusto,p.1-2.

1949MinisterpräsidentverwendetEsperanto[Ĉefministrouzasesperanton],en:LaPonto,1949,septembro-oktobro,p.61.

Ziólkowska,Maria

1959DoktorEsperanto,Warszawa:WiedzaPowszechna,1959.Dulingvaeldonoesperanta-pola.

MallongigojAgAgojdelaApostoloj

BBCBritishBroadcastingCorporation

BEABritaEsperanto-Asocio

BEJOBrazilaEsperantistaJunularaOrganizo

CEDCentrodeEsploradokajDokumentado

CefCefanja

CIACentralIntelligenceAgency

COCentraOficejo

ĉ.ĉirkaŭ

D.E.B.DeutscherEsperanto-Bund

DEJDeutscheEsperanto-Jugend

ECNEsperanto-CentrumNederland

EdEEnciklopediodeEsperanto

EePEsperantoenPerspektivo

EFPEŭropaFederalistaPartio

ekz.ekzemple

eld.eldonis,eldonanto

emf.mia(j)emfazo(j)mia(j)

emf.orig.emfazo(j)originala(j)

ELNAEsperanto-LigodeNordaAmeriko

EUEŭropaUnio

FELFlandraEsperanto-Ligo

FLEFederaciodeLaboristajEsperantistoj[nederlandlingva]

FLEJAFlandraEsperantistaJunularaAsocio

FRGFederaciaRespublikoGermanio

GDRGermanaDemokratiaRespubliko

GDREAEsperanto-AsociodeGermanaDemokrata

Respubliko

GEAGermanaEsperanto-Asocio

GEJGermanaEsperanto-Junularo

GERGermanaEsperanto-Revuo

GnGenezo

HEAHungaraEsperanto-Asocio

HEJHungaraEsperanto-Junularo

HESHamburgaEsperanto-Societo

i.a.interalie

IALAInternationalAuxiliaryLanguageAssociation

ICKInternaciaCentraKomitato

ICNEMInternaciaCentrodelaNeŭtralaEsperanto-Movado

IELInternaciaEsperanto-Ligo

IEMWInternaciaEsperanto-MuzeoVieno

IJKInternaciaJunularaKongreso

IJSInternaciaJunularaSemajno

IKUEInternaciaKatolikaUnuiĝoEsperantista

ILEIInternaciaLigodeEsperantistajInstruistoj

IntIInterlinguistischeInformationen

IPRInternaciaPedagogiaRevuo

ISInternaciaSemajno/Seminario

JEFOJunularaEsperantistaFrancaOrganizo

JesJesaja

JnJohano

k.a.kajaliaj

k.c.kajcetere

KEAKanadaEsperanto-Asocio

KERKomisionopriEksterajRilatojdeTEJO

k.m.a.kajmultajaliaj

kp.komparu(indikasverkonkunaliaopinio)

KRKonstantaReprezentantaro

k.s.kajsimile

k.t.p.kajtielplu

LFlinguafranca

LPLPLanguageProblemsandLanguagePlanning

LdNLigodeNacioj

MkMarko

MLSMetzlerLexikonSprache

NEJNederlandaEsperanto-Junularo

NEKNovaEsperantaKrestomatio

NLGNederlandaGuldeno

n-ronumero

p.paĝo(j)

PAGPlenaAnalizaGramatiko

PEAPolaEsperanto-Asocio

PENPoetists,Essayists,Novellists

PIVPlenaIlustritaVortaro

red.redaktis,redaktinto

resp.respektive

skajsekva(paĝo)

s-anosamideano

SATSennaciecaAsocioTutmonda

s.j.senindikodejaro

s.l.senindikodeloko

SPDSozialdemokratischeParteiDeutschlands

SPPESocietoporlapropagandodeEsperanto

sskajsekvaj(paĝoj)

s.v.subvorto

TANEFTuristaAsocioNaturamikojEsperanto-Fako

t.e.tioestas

TEITradiciaEsperanto-Ideologio

t.n.tielnomata(j)

TEJOTutmondaEsperantistaJunularaOrganizo

UEAUniversalaEsperanto-Asocio

UFEUnuiĝoFrancaporEsperanto,Universala

FederacioEsperantista

UKUniversalaKongreso

UNUnuiĝintajNacioj

vd.vidu

vol.volumo

Notoj1.„OriginaleverkitadeE.Wende,'OndodeEsperanto',Jan.1913“,cititalaŭ:DasEsperantoeinKulturfaktor,volumo9,Köln:D.E.B.,1924.

2.Mazi(1995,emf.orig.).

3.Durwael(1991).

4.Ludovikito(1987:254).

5.EllaBEJO-organoImpulso,1984,n-ro1,laŭBEJOtridekjariĝaskompilitadelaBEJO-estraroen1997.La„semaskajsemaskonstante“estasaludoalZamenhof-apoemo.

6.Vd.Raŝiĉ(1994:56/57).Leyk(1987:12):peredefamiliovenasnurkelkdeknovulojjare.

7.Fettes(1996:50).Vd.ankaŭPicasso(1995:2).

8.Fighiera(1995:27).

9.Podkaminer(1978b:224).

10.Sadler(1966a:21).

11.Esperantoaktuell,1996,n-ro1,p.7.

12.Vd.Esperantoenla80-ajjaroj(1980,III,1).

13.Francini(1978),Auld(1991),Piron(1979).AnkaŭJanton(1988:108-109)konisnurekster-movadajnbarojnallafinavenko.

14.A.Bormann(1950:55)skribisenesperanto-informilokelaĉinakajlajapanalingvojnepovasestiinternaciajlingvojproiliaj„strangajgramatikoj“.

15.Rónai(1968:83).

16.Vd.ankaŭBlanke(1980b:106).Frijn/deHaan(1991:28)skribis,postcitodeentuziasmapropagandanto,kelaparolantojdeesperantoŝajnasestiiomnaivaj,sedtamenagnoskiske„tionesignifasaŭtomatekeesperantomemhavasnaivankarakteron.“

17.LaPraktiko,1938,novembrop.9kajdecembrop.5.

18.Vd.Haveman/DeVries(2002).

19.Lapenna(1950:128).

20.ĈestandoenlagermanaurboLeipzigen1997aktivulinodemandiĝis:„KioestasStaubsauger[polvsuĉilo]enesperanto?“–„Eh,'purigilo'.“–„KajkioestasBesen[balailo]?“–„Eh,'purigilo'“.

21.Jennurduekzemplojiomaktualaj:„PropagandiEsperanton“enEsperantoaktuell,1996,n-ro8,p.16;„Ĉupropagandi?“entejotutmonde,1997,n-ro1,p.12.–Prilaterminoj„informi,propagandi,reklami,varbi,argumenti,agiti“(precipelaŭPIV)vd.Blanke(1980a:80-81).

22.Vd.DudenHerkunftswörterbuch,Mannheim/Wien/Zürich:Dudenverlag,1989,p.553;vd.Vilborg(1995).

23.Vd.Ludovikito(1976:226).

24.Lapenna(1956:VI,f).

25.Haveman/DeVries(2002).

26.Vd.LaEsperantisto,1894,septembro,kaj1895,januaro.

27.TamentrepozitivarecenzodeKolker(1979)enEsperanto:„bonajargumentoj“,„varmerekomendinda“.

28.Vd.BernardGolden:PopolnombradoenEsperantujo,en:Eventoj,1994,oktobro,n-ro2,p.2.Vd.ankaŭB.Golden(1992).

29.Kp.Sadler(1966b):lariproĉo,ke„Esperantoestas-istaafero“,laŭSadler„servasporkaŝikontraŭ-internaciismanpolitikon“.

30.Raŝiĉ(1994:180-184).

31.Retpoŝtela23andemarto2002.

32.Okazedelajubileajaroentiuplejgrandagermanasemajnagazeto(vd.Th.Bormann1987).

33.BaudouindeCourtenay(1976:73).

34.Raŝiĉ(1994:57).

35.Vd.R.Fischer(1982:79),FrankfurterAllgemeineZeitung,19adeseptembro1979.

36.Vd.Schulz(1976:124-125).Blanke(1979)recenzeprilaSchulz-alibro:„Jes,niekscias,kelaesperantistojsamekieltiujsektanojvivasdisetralamondo.Dumpliol90jarojilivivasen'internaekzilo',enladiasporo,preskaŭenlasubgrundo[...].Feliĉe,[Schulz]forgesismenciilateroristojn.“

37.Valentin(1990,sub„Sekten“p.973-982).

38.Vd.Forster(1982:4),difinolaŭWallis.

39.Bry(1925:13/14).

40.Samloke,p.16-17.

41.Vd.Flugel(1947:161-162,165-167).

42.Waringhien(1959:402).

43.Ostwald(1927:155).Sedlaplanlingvaaferorestisnurunuellamultajdiversajhumanismajinteresiĝojdetiupostaidisto.

44.Lapenna(1971:112).

45.Finger(1997).

46.IntervjuisMarkoLins,Koncize,1996,n-ro5,p.20.

47.Vd.Forster(1982:294-295).

48.Leterela28andeoktobro1996.

49.Vd.enKune(laeksaGEJ-Gazeto),1999,n-ro6,p.8-10.

50.Rêvêsz(1985:99).

51.Vd.Camacho(1994).

52.Szilvási(1992).Vd.ankaŭCarlevaro(1989:185).

53.LaŭFlugel(1947)laesperantahimnoestaskantatajeĉiujokazojkienaciahimnoestuskonvena.–Zamenhofmemsugestisallaesperantistaroi.a.la17andedecembro,ĉartiutageen1878lifestiskunamikojsiannaskiĝtagonkajilikantisenLingweUniwersala.LaverkistojJulioBaghyproponisfariella17adedecembrola„tagondelaEsperanto-libro“(Esperanto,1961,decembro,p.210.).

54.Drezen(1991).

55.Esperantoaktuell,1990,novembro,p.6-7.

56.Esperantoaktuell,1990,junio,p.13.

57.Trompeter(1839HeydebeiRellingen–1901Essen)devislaborienkarbo-minejokiamlihavisnur13jarojn.Prosiastrebadolisukcesisfariĝilernantoenminejafaklernejo(1856-60).De1861-63liservisenlaprusaarmeo,posteankaŭdumlafranca-germanamilito,enkiuallihelpisaŭtodidakteakiritajscipovojenlafranca.En1873lipartoprenis,enBochum,enkursoporter-mezuristoj(Markscheider,geometroj).Ekde1877liloĝisenSchalke,en1899litranslokiĝisalEssen.Lihavisedzinondepost1868,unufilinon.Prisiapolitikamondobildoliskribis:junuleultramontana(katolika),postesimpatiantodelaliberalapartio.Vd.Holzhaus(1973).Parenteze:SchalkeenVestfalioestasnunpartodelaokcidentgermanagrandurboGelsenkirchenkajkonataprosiapiedpilkaklubo.

58.Vd.Ludovikito(1974:187-).Vd.ankaŭForster(1982:63),Zamenhof(1929:496).Trompetertamenpostenemalaperisellamovado.

59.Courtinat(1964:53)netrovissignonantaŭ1894keTrompeterdekomencevolislimigisiansubtenonalcertatempo.

60.Vd.Ludovikito(1982:59).–Lagazetoinformiskiuabonantohaviskiunopinionenlabalotado.Trompeterkajlanurenberganojestisporreformoj,tioestisneniasekreto.


62.Privat(1927:54).

63.Vd.Zamenhof(1963:37).

64.Vd.Gonin(1998:6).

65.W.Bormann(1995b:54).

66.L'echodeParis,1andeaŭgusto1905,enartikoloLeCongrèsespérantistedeF.deMénil.LaŭInformilode„EsperantistaCentraOficejo“,Parizo.

67.Esperanto-institutoporlaGermanaRegno,laŭlastatistikodeJohannesDietterle.

68.OftgestellteFragen(1999).

69.LaŭPhilippe(1991:10).Manders(1947:99)nomisjamnombronde2,5milionoj„fantastika“.–Vd.pritiuĉitemolaserionkiukomenciĝasperB.Golden(1994a).

70.LaŭPhilippe(1991:10).

71.Majo1967.EnrespondodeD.Bilenkin,sciencafako,allegantletero.Litaksistiunnombronmalgranda.LaŭBronŝtejn(1998:81).

72.Laŭesperanto-informiloj(ekz.Freunde1992).SeĝivereestasdeUN,dekieUNhavaslanombron?ĈudeUEA?


74.Samloke.

75.LaŭSchulz(1976:117)resp.Radiointerviews(1990:13).TemaspriintervjuodeHamburg-WellekunLuWunsch-RolshovenkajElsbeth

Bormann.

76.OftgestellteFragen(1999).


78.Vd.Lindstedt(1996:7).

79.Retamesaĝola13andeseptembro2000.

80.„Statistiko“,en:EdE(1934:501-503);Jarlibro(1929).

81.Vd.Jarlibro(2001:44),Esperantoaktuell,2001,n-ro4,p.5.

82.Pejno(s.j.)..

83.Vd.KorĵenkovenEsperanto,1997,junio,p.117,resp.lareagondeBlankeenjulio-aŭgusto.

84.ĴurnalistodeNorddeutscherRundfunk,interjvuanteLuWunsch-Rolshovenla28andedecembro1983.Vd.Radiointerviews(1990:18).

85.Maul(1988:49:50).

86.Vd.lasesanpartonellaseriokomenciĝantaperB.Golden(1994a).

87.B.Golden(1994b).

88.Ståhlberg/Aninjin(1992:8).

89.Vd.Radiointerviews(1990:10).

90.Sappl(s.j.:13).

91.Ĉinio:Eŭropanojantaŭ1907,sednurkunmomentasukceso(WonKenn1986).Maroko:„Unuajpionirojestisen1906francajoficiroj“(EdE1986:361-362).Sudano:en1897tieestisesperantistokunfranclingvanomo.Nuren1930:„s-roMarinankaŭentiuĉilandopoviskunigidekondaindiĝenajadeptoj“(EdE1986:521).

92.Prilaapudagrafiko:lanombrojellaJarlibrode1929neinkluzivas

Sovetunion,kajtemasprilokojlaŭstatistikatabelo.Enladatumojpri2001temaspridelegitoj,dokelkajmalmultajlokojkievivasnurjunularaaŭfakadelegitomankas.RuslandoestaskalkulitaalEŭropo.Cetere,UEAmembrigasperlafondaĵoCanutoprecipehomojnelmalriĉajlandoj,kioinfluaslanombrojn.

93.Vd.Ilustritahistorio(1993:17).

94.EllasepaeldonodeJournalofPlannedLanguages.Diskutoensoc.culture.esperanto,oktobro1992.

95.Vd.ankaŭJanton(1988:51-52)kajBlanke(1985:94-95).

96.Vd.B.Golden(1995).„Priarabdevenajvortoj“vd.Esperanto,1985,julio-aŭgusto,p.131.Ĉefetemasĝusteprivortojkiujatingisesperantonperedehindeŭropajlingvoj,ekz.kafo,cifero,almanako,ĝirafok.t.p.

97.Vd.Janton(1987:79-82).Vd.ankaŭJanton(1988:46).Piron(1991b:329)atentigiskeZamenhofkonisankaŭnehindeŭropanlingvon,nomelahebrean.

98.Vd.Eco(1994:5).

99.ECN(1986:22).

100.EeP(1974:59):„Hodiaŭekzistasminimume200infanojaŭjunulojenpliol19landoj,kieshejmalingvoestasEsperanto.“Senmenciodefonto.LaŭlaenketodeForsteralmenaŭ44procentojdelainfanojdeesperantistojmemlernasesperanton.Vd.ankaŭRaŝiĉ(1994:46).

101.Esperantoaktuell,1992,n-ro5,p.8.

102.EnDENASK-L-mesaĝola26andemarto1997(emf.mia).

103.NomeSchmalzriedt(1953).

104.GEJ-Gazeto,1989,n-ro5,p.24.


106.Vd.Forster(1982).Etimologie,kranksignifas„malforta“,ekz.en

mezepokagermanaonipovishavikrankesinne,„malfortanmenson“.

107.Lapenna(1947:4),trovitaperedeLarge(1985:111).

108.Lins(1988a:22):enlaLondonaUK1938Lapenna,„kielpostememoriskongresanino,'kvazaŭelektroŝokislakongresonpermaŝinpafilefluajparoladojĝusteprilatemo,kelainternaideoestasbastionokontraŭfaŝismo[...]“.

109.Tonkin(1998).

110.Vd.Matthias(1991:23/24,104).

111.Vd.samloke,p.74/75.

112.Vd.Ludovikito(1974:271/272):LaEsperantisto1893,n-ro2.SupozebletemaspriIljaOstrovskij,laŭkapvortoenEdErusakuracistoenJalta,Krimeo(nask.1855).

113.Gama(1998).

114.Vd.Senatoro(1997).

115.Stocker(1998).

116.Schulz(1979).„Normlingvo“estasoriginaleHochsprache,uzatapordistingilanormanliteraturangermanandeladialektoj.

117.TioestaslingvoprojektojdeZamenhofen1878kaj1882.Vd.Waringhien(1991:19-54),ankaŭLudovikito(1976).

118.Vd.Adam(1913).

119.Vd.Lins(1988b:383-391).

120.EeP(1974:767-773).

121.Vd.EeP(1974:502-503).

122.Vd.samloke,p.520.

123.Vd.Esperanto,1995,februaro,p.29.Friedverkislernolibronen1903.

Boveti.a.prelegisenSomeraUniversitato,vd.Privat(1927).

124.LanurenbergaUEA-delegitinoAnnyHartwigesplorisi.a.enlaurbaarkivoprilaunuajesperantistojdeNurenbergokajpetisminpublikigilakonfirmojnkajnovaĵojn.Laklubofondiĝisla26andefebruaro1885,kvankamenlaliteraturofojeaperasla18a.Vd.enStadtarchiv[urbaarkivo]NurenbergosubWeltsprachevereinNbg,1885-1934,n-ro1051.Labibliotekodelakluboforbruliĝisproaviadilaraatakoen1943.Enlaarkivopriasociojonitrovas:DeutscherEsperanto-Bunde.V.n-ro863;EsperantaLaboristagrupo(1913/14)n-ro484;EsperantoGruppeNbg.e.V.n-ro1199;WeltspracheVereinNbg.n-ro291.Pliinformaestaslapolicajaktojpriasocioj(vol.15,1832-1940).Tieaperas:DeutscherArbeiterEsperantistenbund(1922-1933)n-ro5666;DeutscherEsperantobundn-ro4160;EsperantistaLaboristaGrupo(1911-1920)n-ro4727;WeltsprachenvereinNbg.(1885-1934)n-ro1051;WeltspracheVereinvolapükaklub,deNbg.n-ro1270;Volapükplovalikans[?](Weltsprachenverein)(1892-1899)n-ro1682;WissenschaftlicherWeltspracheVereinVolapükaklubnolik(7.2.1888-1894,prezidantoAntonColling)n-ro1270;Esp.GruppeNbg.1888VereinsNr.1199,n-ro1-5.Ekde17.12.1982laesperanto-grupoNbg.estasregistritakunn-roVR1765.Ekde1980ekzistasasociaaktoĉelaurbaarkivon-ro1199.

125.Donetuteĝustaskeen1888„fondiĝis“launuaesperanto-grupo(Philippe(1991:14).Antaŭjaroj,AleksejI.Verŝininpostulislahonoronestilaunuaesperanto-societoporlagrupodeOdeso,sedliaargumentadoestisnetrekonvinka,ĉarlaodesaklubofondiĝisnurenseptembro1889.LinepoviskontraŭikelaklubodeNurenbergokonvertiĝisjamendecembro1888,sederareasertiskeĝiekzistisnurkelkajnmonatojn.Vd.Verŝinin(1961),Pickel(1963).

126.Courtinat(1964-66:41),Privat(1923:43),Auld(1988:61),EdE(1986:116-117,s.v.„Einstein“).„Forta“ĝiestisverŝajneprecipeprolatreaktivaL.Einstein.

127.Privat(1923:43,1957:53),EeP(1974:414),Drezen(1991:174),Courtinat(1964:41).

128.Vd.laleteronenLudovikito(1974:295).

129.Artikolola10andedecembro1958,p.10,enNürnbergerNachrichten.

Enleteroelsupozeble1979al„karajbulgarajsamideanoj“AlexanderStarkemenciisnombronde65gesinjoroj(„preskaŭlatutanürnbergaVolapük-klubo“),kiutransirisalesperanto.Fontomankas.

130.Ludovikito(1980:25).–„LaverainiciatintodelaEsperanto-MovadoenGermaniotamenestislaSvisoJeanBorel,kiufondisen1903Esperanto-gruponenBerlino[...]“(EeP1974:462).

131.Vd.LaEsperantisto,1892,novembro.

132.Vd.LaEsperantisto,1893,julio,p.99.

133.Vd.lanekrologondeZamenhofpriL.EinsteinenLaEsperantisto,1890,n-ro10,p.49-50(Ludovikito1979:113-115).

134.Ekz.episkop'fariĝasbiĵop'(laŭnormagermanaprononco:biŝof').L.Einstein(1888),ĉitielaŭLudovikito(1979:130).

135.Ludovikito(1982:51),vd.ankaŭLudovikito(1980:125):Zamenhofenleterola3andedecembro1896alDevjatnin.

136.Laŭlaarkivajfontojmenciitajenpiednoto124.

137.Szimkat(1985:337).Vd.ankaŭCourtinat(1964-66:75).

138.Drezen(1991:284).

139.Laŭlaarkivajfontojmenciitajenpiednoto124.Lainformoprilaesperanto-grupode1909laŭLaEsperantisto.

140.Ekz.Privat(1923:43),Janton(1978:89),Gvidlibro(1979:43-44),kajankaŭMaul(1988:2),Centassi/Masson(1995:116),Støp-Bowitz(1996:14).

141.JamZamenhofkaŝislareformemondeL.Einsteinkajfarisellilaunuan„apostolon-martiron“deesperanto(vd.Ludovikito1982:53).LaartikolojpriNürnbergkajSchmidtenlaEnciklopediodeEsperantoĉesasje1888/89,vd.EdE(1986:418-419,s.v.„Nürnberg“);ceteremenciopriUKkajkatolikakongresoen1923,EdE(1986:481,s.v.„Schmidt,Christian“).Jela70adatrevenoHeroldodeEsperantosimileraportiskun„truo“interla1890ajjarojkajlajaro1923,kiamokazislanurenbergaUK(HeroldodeEsperanto,

1958,1adedecembro,n-ro17/1277).En1988lamovadofestislacentjaranjubileondelaklubo,sedprilasekvahistoriolagazetojsilentis.LaGEA-gazetomemorigisprila„fondiĝo“delaunuaesperanto-grupo,prilatransirodevolapukoalesperanto,sednenionprireformemo(Esperantoaktuell,1988,septembro,p.2-3.KatrinBussong:Nürnberg:Lamovadocentjaras,enEsperanto,1988,decembro,p.206-207).Sentiajinformojestasankaŭdueldonaĵojdelaesperanto-grupoenNurenbergo(100JahreEsperanto-GruppeNürnberg.18881988[100jarojnesperanto-grupoNurenbergo],redaktisHermannSchmidkajMargareteSchmid,Augsburg1988;Esperanto-GruppeNürnberg:Rückblick/Rerigardo1988,[Nürnberg:?]Esperanto-GruppeNürnberg[1988?]).

142.Vd.Adam(1912),Bastien(1986).LaklubodeOdesoestisfonditaplifrue,sedoficialenuren1894.Vd.Verŝinin(1961).

143.Gonin(1998:4).

144.Vd.Ludovikito(1974:250),LaEsperantisto,1892,n-ro12.

145.Drezen(1991):„formaletutmonda,plejpartefranclingva“,kiojaneestaskontraŭdiro.

146.Lejzerowicz(1935:14).

147.LinsenEeP(1974:420-424).

148.Samloke,p.432,plidetaleprilaHelsinkasistemotie.LakontraktonleguenPrivat(1927:117-118).

149.Samloke,p.435.

150.LasvisojStettlerkajJakob,multjarajprezidantoresp.direktorodeUEA,eksiĝisprotesteellakomitato,ĉarneelektiĝisi.a.lakunfondintoPrivat.

151.Vd.Lins(1988b:148).LinsdirektisalartikolodeVogtenEsperanto,1935,januaro,p.3:„Novacelo–novasprito“.Tiutekstoneestasspecifenacisocialisma,tamenoftauzode„batalo“aŭ„gvidi“montrascertanaŭtoritatecantendencon,similekielĉeLapenna.Laŭbiografietosurp.9AntonVogt,nask.1882,doktoropripolitikajsciencoj,bankdirektoro,estisekde1897volapukistokajekde1903esperantisto.Mankastieindikopripolitika

tendenco.UEAposedaslaleteron,enkiuVogtpostlamalpermesoenGermanioanoncisalUEA-prezidantoBastiensiandevigitaneksiĝonelUEAkajĝiaestraro.Liesprimisgrandeganbedaŭron,lieĉkonatiĝiskunsiapostaedzinoperesperanto.

152.Vd.cetereForster(1982:219-221)kajLins(1988b:151)prilamalkonsentoj.Kp.Courtinat(1964-66:903-905),lidefendislaĝenevanojn.

153.Vd.priUEAĝisĉ.1971LinsenEeP(1974:414-446).

154.Støp-Bowitz(1996:40).

155.Lins(1988a).

156.Vd.pritioLins(1988a).

157.Ekz.Jarlibro(1997:81).

158.Vd.Raŝiĉ(1994:155).

159.Vd.ekz.lapri-sektaninformlibronSekten(1994:71-72).

160.Jarlibro(1999:36)..EstistradiciokerevuoEsperantolistislaevoluojnenlamembraroenlamartaeldono,seden2002tiomankis.

161.EdE(1986:488).

162.Vd.OraLibro(1937:195).

163.http://satesperanto.free.fr/

164.Lamembro-nombroasertitadeSATenlaUEA-Jarlibro1996de„ĉ.2.000“ŝajnasestitroalta.EnlaUEA-Jarlibrode2001mankasnombro.

165.Vd.http://satesperanto.free.fr/

166.Vd.Raŝiĉ(1994:94,184).

167.Arbeiter-Esperantist,1928,n-ro1,p.5.

168.GermanaEsperantisto.DerDeutscheEsperantist,1910,n-ro2,p.46-

48.

169.WestdeutscheAllgemeineZeitung/GladbeckerTageblattkajRuhrnachrichten,ambaŭla4andemarto1958.

170.Enleterola27andemarto1997.

171.Childs-Mee(1996:171).

172.LeterodeZamenhofalTheBritishEsperantist(Zamenhof1929:456).Vd.ankaŭGvidlibro(1979:45).

173.Vd.EeP(1974:415).LaŭLudovikito(1974:267)priverdakolorokajsteloenLaEsperantisto,1893,n-ro3.

174.Vd.Rátkai(1994).

175.Vd.Durwael(1988).Vd.pozitiveprilajubileasimboloankaŭCamacho(1993),kiunomasĝin„melono“.

176.RetpoŝtodeHilmarIltonSantanaFerreira,la17andefebruaro2000.

177.„Premiitajsimbolokajafiŝo“,en:Esperanto,1984,p.2.

178.Vd.Rátkai(1994).Kp.lareagojnenEsperanto(1994,oktobro,p.168-169),kiujemfazaslakonatecondelaverdastelokajplendiskelajubileasimbolo„dirasnenion“.Vd.jamConrad(1977:10-17)kontraŭlastelo.

179.Silfer(1993).

180.OraLibro(1937:161).PriesperantoenAŭstrio1933/34-38vd.Lins(1988b:130).

181.CititalaŭLins(1988b:98),liatraduko.AdolfHitler:MeinKampf[Mialukto],603-607aeldono,München1941,p.337.

182.deresperantist1981:4,laŭLaOndodeEsperanto,1999,n-ro4,p.8.

183.DetlevBlankeenLaOndodeEsperanto,1999,n-ro4,p.8.

184.Vd.Kolbe(1996:52/64).

185.Lins(2001).

186.Bronŝtejn(1998:97).

187.Podkaminer(1978a:31).

188.Vd.Blanke(1985:22,65).Barandovská-Frank(1995:54)skribiskeMarx„teoriumispriuniversalalingvoutilaallacelojdeinternacialaboristaro“.Primarksismokajesperantovd.ceterelatendencanNekrasov(1986).

189.Podkaminer(1978b:222-223).

190.UlrichLinsenleterola5andeaprilo1997.CankoMurginen:ProgresemajmomentojenlaideologiodeL.L.Zamenhof,Sofio1985,p.58.

191.Vd.Lins(1987:28).

192.ĈaĉeenEsperanto,1969,februaro,p.24-27,resp.Lins(1970).

193.LaŭinstitutoEmileVandervelde,demanditadeSAT.Vd.Lins(1970:108-109).

194.LatvajesperantistojavertiskontraŭlaagadodeĈaĉe.Vd.Lins(1970:109).

195.Lins(1988b:340-341).

196.Lins(1970:111).

197.LaŭLins(1988b:339).

198.TemassupozebleprireferaĵodeLeninla13andejulio1913enBern.Vd.Lins(1988b:339).

199.Podkaminer(1978a:33).

200.Samloke,p.47-48.

201.Borst(1961:1761).

202.Milojeviĉ(1980).

203.WernerBormann(leterela9andejanuaro2002)skribiskelatezo4koncernisnurlatiambrulantanproblemonpri„ata/ita,„enkiunLapennaestisenvolvita.“

204.Lapenna(1968).LaĉitienecititajpartojdelaMadridajTezojtemasprila„demokratastrukturo“deUEAkajlaobeoaldecidojdelagvidajinstancoj.

205.Samloke,enredakciaaldono.

206.Vd.Lapenna(1947).

207.JarlibrodeUEA,1956,duaparto,p.85.

208.Lapenna(1950:39,45,54).

209.Samloke,pp.48-50.

210.Solzbacher(1957/58:53/84).

211.Samloke,p.84.

212.Samloke,p.85.


214.LaŭMöbusz(1921:39).

215.Zamenhof(1963:33-37).

216.Enlagermanalingvo„finavenko“estasEndsieg,vortokonataellalingvaĵodelaHitler-reĝimo:„finavenko“enduamondomilito.Germanlingvanojtialdevasserĉialiajntradukojn,ekz.letztendlicherSiegdesEsperanto(Matthias1991:33),endgültigerSieg(Wingen/Wingen1990).

217.Vd.Flochon(1995).

218.FrapfrazometitadeGEAsurlakovrilpaĝondeA.Bormann(1950).

219.Schulz(1976:168,169,emf.orig.).Iometeplimodestesonaslausona-kanadainformiloABC(1986:14):esperantoestas„ĉefapaŝoalmondapaco/

bonfarto.“

220.Schad(1996).

221.Schulz(1976:165).

222.LapennaenEeP(1974:797).Privat(1957:133)skribispri„krimajmalkuraĝoj“.

223.Durwael(1991:7,emf.orig.).

224.Vd.ankaŭTh.Bormann(1987).

225.Raŝiĉ(1994:124).

226.Wingen/Wingen(1990).

227.W.Bormann(1991:275).

228.Fighiera(1995:48).

229.H.Hoffmann(1993).

230.Raŝiĉ(1994:176).Enenketo23,08procentojrespondiskelafinavenkopovusbaldaŭokazi,prola„lingvo-problemo“.Aliaj19,87procentojopiniaske„lahomaroankoraŭneestasmaturaportio“.

231.Vd.laprelegondeKobayashiTsukasaenAllingvademokratio(1998:142).Vd.jamMaimon(1985:247)prilakomparolinioEinstein,Freud,Zamenhof.

232.Zamenhof(1991:336-337).SimileMaximilianMariaMielertenGermanaEsperantisto,1918,marto,kunabundodaekzemplojkajkuraĝigo,Borgius(1907:28),A.Bormann(1950:5),Wagner(1964:5),Podkaminer(1978b:216),Piron(1991a:18),Matthias(1991:72).Kontraŭtiuargumentadovd.ankaŭFraŭsin(1987:68).

233.Childs-Mee(1996:183).

234.Fenomeno,1994,novembro,p.3.

235.Sappl(s.j.:23).

236.Enleterola5andeaprilo1997.Vd.kontraŭ„falsasentodepersekutiĝo“ankaŭTonkin(1997:3).

237.Vd.EeP(1974:454)kajlajarlibrojndeUEA.

238.ABC(1986:14).

239.Symoens(1985:124).

240.Maul(1987:8,emf.orig.).

241.Dahmann(1989:21).

242.Retleterela31andedecembro2002.

243.Dietterle(1920:26).

244.Vd.„jurajeblecojporinstruadodeEsperantoendiversajlandoj“por1968,enEeP(1974:93ss).

245.Lapenna(1956:178-179,emf.orig.).

246.Esperanto,1971,februaro,p.27.

247.Vd.Lapenna(1956:178).LamenciitaartikoloestasLapenna(1952).

248.Forster(1982:241),Blanke(1980b:81-82).

249.http://www.geocities.com/CapitolHill/Senate/1240/

250.Esperanto,1991,oktobro,p.187-189.

251.Esperanto,1996,septembro,p.146.

252.B.Golden(1997b).

253.Buhlmann(1996).

254.Korĵenkov(1998).

255.Esperanto,1996,septembro,p.144.

256.Esperanto,1997,februaro,p.24.Esperanto,2000,aprilo,p.71raportispri13.437subskribintoj.

257.Esperanto,1997,aprilo,p.71.

258.Retpoŝte,la9andejanuaro2002.

259.Laŭlaretepublikigitaversio:

http://www.uea.org/esperanto_p/dokumentoj/gvidlinioj.html

260.Esperantoenla80-ajjaroj(1980).

261.ManifestodeRaŭmo,en:Esperanto,1991,oktobro,p.188.NurtioĉiestaslaunuarepresodelaManifestodeRaŭmoenEsperanto,dodekunujarojnpostlaIJKenRaŭmo.Vd.cetereLF-koop(1981).Vd.pritiuIJK1980Weatherby(1980:4).

262.Stocker(1996:57),kajEsperantoaktuell,1994,n-ro7,p.12.SimileTonkin(1994).

263.LaOndodeEsperanto,1999,n-ro12(62);2000,n-ro2(64).

264.Urueña(2001).

265.Komuniko028deHeroldodeEsperanto.

266.Vd.Blanke(2001:85).

267.Wüster(1970:277).

268.Samloke,p.432-433.Decsy(1973:252)skribispri„elstarainternaciaorganizaĵopor-instruada“,kiunesperantolaŭlihavas.

269.Manders(1947:54).

270.Vd.Manders(1950:51).

271.Samloke,p.7.

272.LPLP,1977-78,vol.1,p.173-177.

273.Jordan(1987:120).

274.Welger(1982:26).

275.Raŝiĉ(1994:176-177).

276.Vd.Wunsch-Rolshoven(1993).

277247.Vd.Korĵenkov(1998).

278.Kniivilä(2001).

279.Samloke.

280.Vd.Piron(1991b:326).

281.deresperantist,1981,n-ro2,p.29,emf.mia.

282.Janton(1988:106).

283.Esperanto,1997,aprilo,p.67,lamallongigotie;ellakadrodelapriparlamentanaagadodeGermainPirlot.Unuelabundodaekzemplojpormikspotodefamajparolantoj,simpatiantojkajmitojestaskontraŭ-Kohl-asatiretoenEsperantoaktuell,1995,n-ro7,p.3,kunamasodanomoj.

284.GermanaEsperantisto,1910,p.25.

285.Vd.Waringhien(1948b:263),EeP(1974:641).

286.Vd.Drezen(1978:133).

287.Esperantistadokumentaroprilaoficialajhistoriaj,bibliografiajkajstatistikajaferoj,Parizo:EsperantistaCentraOficejo,kajerodek-dua,1909,p.37.

288.Dratwer(1977).EnEsperanto,1966,marto,p.52(rubrikodeCED),LapennaraportaskeDratwerjam„kompilispli-ol-50-paĝanmanuskriptonkunopiniojdepliol80eminentulojdiversepokaj“.

289.EdE(1934).Hebreo,naskitaenVarsovio.

290.Samloke,p.157.

291.Samloke,p.185.

292.Samloke,p.221.TamenJaurèshavissimpatiojnporesperanto,vd.EeP(1974:635).

293.LeteroalUlrichLinsla7andeaprilo1984(laŭleterodeUlrichLinsalmila5andeaprilo1997).Lafrancafrazo:„Laporeoestaslaasparagodelamalriĉulo.“

294.Vd.Esperanto,1977,novembro,p.191-192.

295.Ekzemple,ScheeljamtrijarojnnepluestisFRG-ministro,sedFRG-prezidento.

296.LaredaktistoIstvánErtlenEsperanto,1995,p.29:„[...]neniopruvaslaesperantistecondeQuasimodo:fontosurkiuDratwerapogassin(InformilodeIEMW,majo1964),tutenemenciaslaitalanpoeton.“Letere(24andemarto1999)ErtlsupoziskeDratwerebleintermiksisQuevedokajQuasimodo,lasolajQ-nomulojenlaverko.

297.Vd.Esperantoaktuell,1995,n-ro7,p.16.


299.Gese(1962).

300.Vd.Stojan(1929:30,n-ro1):„nekonataprofesialingvistodeorientajlingvojenlalibreto'LaBibliaProfetoCefanjahoantaŭanoncintaEsperanton,1910.Paris.PresaEsp.Societo'“.

301.AsertodeDrezen(1991:70),lakorektodeKuznecovp.395.LaŭlaZamenhof-Rust-BibliokajPIVlaesperantanomoestasCefanja,lanunkutimagermanaformoestasZephanja.

302.L.Einstein(1976[1885]).EsperantatradukoenlaFundamentaKrestomatio(Zamenhof(1954)).Tieinformokelatekstobaziĝassurpublika

paroladoenlaNurenbergaklubodeinstruistoj,la11andenovembro1884.ViktimodeDrezenestasekz.Støp-Bowitz(1996:8)k.a.Vd.Waringhien(1987:15-16).

303.EnlakoncernapartoelJesaja,kajhebreekajenVulgata,LutherkajKingJamesaperastrifojelavorto„lipoj“kajunufojelavorto„buŝo“,dumZamenhof-Rusttradukisĉiujnkvarfojojnper„lipoj“.EldadSalzman(retpoŝtola22andeaprilo2002)supoziskeZamenhof„konsiderislalipojnkielfigurativanformonpor‚buŝo’,kajprotiolitieltradukistion.“

304.Jarlibro(2001:205).


306.Matthias(1999:87,90).

307.GER,julio,p.69,senfontindiko.

308.Vd.Chr.Meier(1965).

309.Vd.Till(1935:29).

310.Drezen(1991:71).DrezenapogissinjelabibliografiodeStojan(1929:31).

311.Barandovská-Frank(1995:50).

312.V.d.Pauly-Wissowa,s.v.„Galenos“,kol.578-591.

313.Manders(1958).

314.A.Bormann(1950:52-53).Psametiĥestislanomodeeĉtrihistoriajegiptajreĝojella26adinastio,laaferonrakontisHerodoto.

315.Vd.laenkondukonalEco(1994).

316.Drezen(1991:71).

317.KuznecovenDrezen(1991:395).

318.Manders(1961).

319.Vd.LaEsperantisto,1894,julio,p.99-100.

320.Kiamen1888ZamenhofsendisekzemplerondelaUnuaLibroalTolstoj,linericevisrespondon(laŭLudovikito).

321.Vd.leterondelegantoSherwood(1979),kiureagisalKolker(1978)kajdemandis,rilateallavortojprilaeŭropecodeesperanto:„Ĉuintencaellaso?“.NeellasitajestastiujvortojenStojan(1929:293,n-ro3050).

322.Vd.Trompeter(1992:346-348).

323.Vd.Haveman/DeVries(2002).

324.Vd.Dratwer(1977:209).

325.La31andedecembro2001.WonKenn(1986)enEdEnemenciasestrecondeSunYatSen.Lanomodelafondintodelarespublikoaperasenliaartikolonurtiel:„KursojmalfermiĝasenSunYat-senkajKuoMinUniversitatoj[...].“

326.Solzbacher(1957/58:25/26).Trotzki(1971:179-182).

327.Trotzki(1971:181/182).

328.A.deJong:WillemDrees:100-jarulokaj50-jaraesperantisto,en:Esperanto,1986,junio,p.101-102.

329.Esperanto,1988,septembro.

330.GER,1958,junio,p.74.

331.EeP(1974:478).

332.Ziegler(1949),germanlingve.

333.Drees(1961:6).Simileenliamulteplipostaaŭtobiografio.

334.Vd.Dratwer(1977:227),tieerareStamberger.

335.Jonas(1970).

336.Matthias(1991:54).

337.D.BlankesendisalmilakoncernanpartonellabiografioEinsteinprivatdeFriedrichHerneck.Minekonaspri-esperantaneldirondeA.Einsteinpost1950.En1929EinsteinkonsentismembriĝienBundfürdieEinführungeinerinternationalenHilfssprache(Asocioporlaenkondukodeinternaciahelplingvo),Esperanto,1999,julio-aŭgusto,p.126/127.

338.Dratwer(1977:118).

339.Vd.Groth(1960a+b),kromeGER,1960,aprilo,p.39.

340.Vd.Groth(1960a).

341.MatthiasenEsperantoaktuell,1995,n-ro7,p.16.–ProlagrandakonatecokajpopularecodeAlbertEinsteinlatrompaĵotredisvastiĝis,vd.ekz.Esperantovandaag(1986:15),Grenzelooskommuniceren(1994:8).ItallingvaafiŝokungrandaEinstein-kapoasertis:Einsteinamisesperanton.

342.Esperanto,1977,p.191.

343.Schulz(1979:224).Lagermanlingvateksto:„D-roAlbertEinstein,profesorodefiziko,nobelpremiito.“

344.Esperanto,1979,marto,p.40.

345.Silfer(1983).

346.Vd.Kock(1985:9).

347.Plipri„Novparolo“leguenDeWit(1984).

348.Esperanto,1967,februaro,p.16.PritioatentigisminBertilWennergren.

349.Leterela6andejunio2002.

350BernhardPabstsendisalmikopiondepaĝoellajaro1975aŭ1976(emf.orig.).

351.Vd.Esperanto,1989,januaro,p.5,kajfebruaro,p.37.

352.GEJ-Gazeto,1987,n-ro4,p.11-13.

353.Verŝajneĝirilatasal„Lincos“,Linguacosmica,delanederlandamatematikistoHansFreudenthalel1960,vd.Blanke(1985:117).

354.Manders(1947:3).

355.Vd.Fernández(1995:67-69).

356.ElBlanke(1985:169).

357.Blanke(1998).

358.LaŭBlankeenderesperantist,1981,n-ro2,p.29.

359.Vd.Rask(1996).

360.Samloke,p.117/118kaj123/124.

361.Samloke,p.128.

362.Samloke,p.142.

363.Vd.A.Bormann(1950:52-53),Groth(1960b:69).

364.Fr.Hoffmann(1905:440).

365.NomeGrimm(1976),tielaatentigodeHaupenthalpriFr.Hoffmann(1905).Vd.priA.-Th.Grimm:Drezen(1991:152),vd.ankaŭReinhardHaupenthal:August-TheodorvonGrimm(1805-1878).Forgesitaprapatrodelainterlingvistiko,Saarbrücken:Iltis-Eldonejo,1990.

366.Vd.Fr.Hoffmann(1905:440-441).NikolausEichhorn:DieWeltsprache.EinneuerVersuch,eineUniversalsprachemitZugrundelegungdeslateinischenWortstammeszubilden[Lamondlingvo.Novaprovokonstruiuniversalanlingvonbazanteĝinsurlalatinajvortradikoj],Bamberg1887,p.8-15,laŭFr.Hoffmann.

367.Bodmer(1955:478).PliaviktimorilatealGrimmestisL.Einstein(1992:97).

368.Mülleren1864,vd.Manders(1947:354).

369.Ekz.Sprache(1948:30),ModerneMenschen(1966:26).

370.A.Bormann(1950:5).

371.Vd.lakoncernantekstondeMüllerenLaEsperantisto,1894,oktobro,p.146.

372.LiaĉefastudopriplanlingvojestasebleSchuchardt(1976)el1904,pliajntekstojnonitrovosenlakolektoSchuchardt(1928).

373.Brugmann/Leskien(1907).

374.LaŭBorgius(1907:24-28).

375.Vd.B.Golden(1979a).

376.Vd.BaudouindeCourtenay(1976).

377.DeSaussure(1967).

378.Dratwer(1977):ThéophileCartenLingvoInternacia,marto1913,p.107.

379.Vd.Meillet(1928:278).PriMeilletvd.Manders(1947:364).

380.Vd.laintervjuondeFrançoisLoJacomokajDetlevBlankekunMartineten1987.Martinet(1993:5,7).

381.Wüster(1970).Lipriskribastieankaŭsianpropranesperantistiĝonkiamliestis15-jara(p.391-392).

382.PriWüster-arilatoalesperantovd.RobVetter:Laaliaflankodelamedalo,en:Esperanto,1978,marto,p.44-46,kajlareagojndeMarcelDecourt/JeanAmouroux:WüsterkajDrezen,en:Esperanto,1978,novembro,p.197-198kajdeDetlevBlanke:Sciencistoantaŭmovadano,en:Esperanto,1979,februaro,p.27-28.

383.Laŭlagermanatraduko,Bodmer(1955:492).

384.Eco(1994),italaoriginaloel1993.RecenzodeFrankNuesselenLPLP,1995,n-ro1,p.69-73.

385.EnEsperanto,1995,septembro(prelegoenUK1995Tampere).AliaentuziasmareagoenEsperantioekz.Matthias(1994a).LatitolodetiuartikolovenisdelaredaktantoFrankStocker.

386.Haarmann(2001,priEsperantop.115-118,priWeltsprachenp.419-424).

387.Jonas(1970).

388.AngleLeagueofNations,franceSocietédesNations,germaneVölkerbund.1920ĝis1946.

389.Vd.plipriLigodeNaciojkajesperantoLins(1988b).

390.MalagrablaestislatrofruaanoncodetriaUnesko-rezolucioel1993enlaUEA-Jarlibrode1994.Plurajaŭtorojripetislainformon:Esperantoaktuell,1994,n-ro3,p.5,Flochon(1995),Sikosek(1995a),FettesporAnupdateonEsperanto.SedenlapostaJarlibro(1995:81)onidevislegi:„Kvankamen1993la27-aĜeneralaKonferencodenovediskutispriesperanto,lafavorarezolucioproponitadeItalioneatingisvoĉdononkajrestislabordokumento“.IstvánErtlenleterodela24ademarto1999rakontisalmikepostlakoncernaUnesko-sesioenParizoonienRoterdamonesciiscerteĉu„nia“rezoluciovereakceptiĝis.Nurlapostaoficialapublikigodelaakceptitajrezoluciojevidentigisnegativanrezulton.

391.PorlarezolucioIvoLapennak.a.batalisdumUnesko-konferencoenUrugvajo(„HeroodeMontevideo“).LegindaslaLapenna-nekrologoverkitadeLins(1988a:24),vd.ankaŭEsperanto,1955,februaro,marto.

392.Vd.LapennaenEeP(1974:770).

393.LatekstojnonitrovasenlaJarlibrodeUEA.

394.Esperanto,1985,decembro,p.201.

395.Walther(1970).Nombrojpor1966/67laŭEsperantoenperspektivo(1974:780).

396.Vd.Janton(1978:88).

397.Solzbacher(1956:123/124).

398.EeP(1974:781).

399.Vd.Kanguruo(1967:11-12).

400.Esperantoaktuell,1986,novembro,trovitaenLPLP,1987,p.254.

401.Vd.Wüster(1970:343),Gvidlibro(1979:43),B.Golden(1982).

402.Privat(1923:37).

403.Adams(1934).

404.Vd.Schulz(1979:44).

405.Vd.Dratwer(1977:18-19).

406.Forster(1982:55).

407.Vd.Manders(1947:356-357).

408.Vd.Drezen(1991:239).Blanke(1985:210):lalondonasocieto„venisalpozitivajuĝopriVolapük“.

409.Vd.Blanke(1985:187),cetereprilaDelegacioWüster(1970:344),Drezen(1991:278-288),Manders(1947:100-106),Forster(1982:110-144),Ludovikito(1982:160ss).Plejdetalevd.Zamenhof(1948).

410.Vd.W.Bormann(1995b:43).Sedneretiriĝis,skribisalmiDetlevBlankeenleterola21andenovembro1996.AnkoraŭunujaronantaŭsiamortoOstwaldverkisartikolonenIdo.

411.Vd.Blanke(1985:159).

412.Plan-Sprache(1993:3).

413.A.Neußner,germanlingvaleterola7andeseptembro1995.

414.Vd.Drezen(1991:295).Vd.ankaŭWüster(1970:345).

415.Vd.Solzbacher(1950:237-239).

416.PriIALAvd.kromeManders(1947:372-380),Manders(1950:34-45),Blanke(1985:167-173),Wüster(1970:349).

417.RegineRoemheld:DieEuropäischeFöderalistischePartei,eldonisFöderalistischeBewegung,1985.InformodeWojciechSoczówkaperedeGaryMickle,kielankaŭlasekvajprogramoj,lacitoelFederalistokajella„programajeldiroj“.

418.EuropäischesGrundprogrammderEFP,senjaro,supozeble1965.

419.GrundprogrammundEuropäischeSatzung,EuropäischeFöderalistischePartei,deciditadeEuropäischerKongreßla17andenovembro1974.

420.GER,1970,septembro,p.90.KontaktadresoestisK.-E.Salzmann.

421.LitovaStelo,1991,n-ro6,p.31.Tioielsimilasallaprojekto„UnuiĝintajŜtatojdeEŭropo“kunoficialalingvoesperanto,deJosefZauner,vd.EdE(1986:564,s.v.„UŜE“).LaŭleterasciigodeGaryMickleEFPneniamestisnuresperantlingva,uzisenlafinonurlagermanan.

422.1991,novembro,numero01.

423.VonMünch(1983:501-502).

424.Weber(1991:231).

425.Stöss(1983).

426.Esperanto,1994,januaro,p.2/3.

427.Laŭleterola17andejanuaro1996.Parenteze:Schleyerestis„personaĉambelanodeliasanktapapamoŝto“(Drezen1991:174).

428.Matthias(1999:48),apogassinjeOsservatoreRomanodela15adeaŭgusto1975.

429.Vd.Esperanto,1994,majo,p.86.

430.Vd.legantleterondeBernhardWesterhoff(sekretariodeBahaaEsperanto-

Ligo),en:Esperantoaktuell,1995,n-ro3,p.13.

431.Ellaenkondukojallaunuakajduaeldonoj,Dratwer(1977).

432.Janton(1987:79).LeteroalJavalla11andejulio1906,vd.Zamenhof(1948b:274).

433.Vd.Wells(1989:13).

434.TrenegativapriskribodeesperantofaredelagenerativajgramatikistojestasFrijn/deHaan(1991).Ladecidakriterioporlingvecoestaslaŭiliĉulingvoestaslernatakielgepatralingvo.–Porĉitiuĉapitromiuzisi.a.Wells(1989).

435.Schulz(1976:156).

436.Vd.Stamatiadis(1986),Blanke(1986:31),Wells(1989:33).Bausani(1970:126)opiniaskela„peraglutinecoformitastrukturo“estasprincipoprecipetaŭgaaluniversaleco.Pritiujlingvotipojvd.enesperantoWells(1989).Kp.Piron:likonkludiskeesperantoestasfundamentelingvoizola.Rigardeallavortdeveno,laĉefajfontojestaslatinidajkajĝermanaj:„Rilatealtio,ladulingvojplejproksimajalesperantoestaslaanglakajlaromanĉa.[...]Skalo,kiuprecipebaziĝasjestilokajsintakso,enordiguesperantonkielslavan.Sedniankaŭrimarkis,keenmultajaspektojĝiestasnajbarodelaaglutinagrupo“(Piron1986:31-32,emf.orig.).

437.Schubert(1996:30).

438.Waringhien(1980:241/242).

439.Zamenhof(1961:49),n-ro1423.

440.Sappl(s.j.:7).

441.Vd.B.Golden(402,410).

442.BernhardPabstatentigisminrilatealnehindeŭropajradikojpri:AndréCherpillod:Milekzotajvortoj,Courgenard:propraeldono,1992.

443.Vd.Wüster(1970).

444.Cherpillod(1996).LiabazoestaslaNaŭlingvaEtimologiaVortarodeLouisBastien(unuaeldono1907),kiu,Cherpillodnotasprave,apenaŭmeritaslatitolon„etimologia“,sednur„kompara“.

445.Teatraĵojela12adedecembro1959.

446.Francini(1978:21).

447.Boulton(1962:117).SimilelaManifestodePrago,punkto1.

448.Zamenhof(1991:351).

449.Kielfarasekz.Schulz(1979),Fernández(1995:46),Støp-Bowitz(1996).

450.EsperantoataGlancedeEAB.

451.Kopelew(1979:132).

452.Blanke(1981a:129).

453.Pusch(1995)k.m.a.

454.Taalproject(1996:17).

455.Vd.Blanke(1981a:22,1985:96),Philippe(1991:284-288),B.Golden(1994ĉ).Wüster(1936:30):„Pleneeviteblalaplursignifeconeestas.“

456.Cart(1927:58).

457.Duliĉenko(1989:56-57).

458.Zamenhof(1962).–EĉankoraŭStocker(1996:69)skribis:„klara,travideblakajlogikastrukturodelaEsperantagramatiko“.LaverketodeHölscher(1965:11)estasbelegaekzemplo,alkiajabsurdaĵojkondukaslaesperanto-ideologia„logikeco“:„Lagermanaesprimmanierorilateallatempoformoestasoftenepreciza[...].Esperantoankaŭtiurilatepensaspliprecizekajpertioedukasalseveralogiko.“

459.Vd.Blanke(1975).–Pri„logikoenlalingvo“oniparolasi.a.enlagenerativaskolo,sedĝitemasprisupozatajenkapajlingvajstrukturoj,kajpriĉiujhomajlingvoj.

460.Vd.Blanke(1985:87),tiepliajekzemploj(IALA,Couturat).

461.Wennergren(2001,sub„Respondvortoj“).

462.SusanneMolnar,ĉ.15jaraknabino,enlagazeto„Elysia“delernejoenHeilbronn,Germanio,laŭPusch/Lins(1994).

463.Vd.Frijn/deHaan(1991:23).

464.Vd.samloke,p.27-28,emf.iliaj.

465.Vd.kritikojnprila„AnalizaSkolo“ekz.deLindstedt(1986),Nagy(1988),Wennergren(1988).

466.EsperantoataGlancedeEAB.SimileSchulz(1976:102).

467.Auld(1988:79,87).

468.Vd.D.B.GregorenZamenhof(1964).GregormenciaslokojnkieZamenhoflaŭliplibonetradukisolSchlegel,ekzemple:wit/witz/saĝo.SedenlatempodeSchlegel,ĉ.1800,lagermanaWitzankoraŭmulteplisimilsencisallaetimologieparencaanglawit,dumGregorkonissupozeblenurlamodernansencondeWitz(„spritaĵo“).

469.Oeste(1952:63,72-73).

470.Schaeffer(1995),engermanlingvapropagandaprelego.

471.Podkaminer(1978b:225).

472.RecenzodeTillDahlenburg(deresperantist,1988,n-ro5,p.109)priAuld(1988:16),kiucitaselalialibrokajĝeneraligastionallatutaprofesio.

473.Vd.Eichholz(1996).

474.Oeste(1952:23).

475.Drezen(1991:145).

476.Vd.L.Einstein(1976,1992).

477.Vd.Blanke(1985:83).Vd.tiep.83-87prilalingvistikapostulodefacileco.

478.ElHolzhaus(1969:60-61,emf.orig.deZamenhof).

479.Germanlingve,LaEsperantisto,1889,n-ro1.Vd.Zamenhof(1929:aldonop.2).SimileSappl(s.j.:9).

480.Vd.Zamenhof(1991:347-350),t.e.laanonimaeseo„Esencokajestontecodelaideodelingvointernacia“.–TutesimileLapenna(1950:50):homo,kiu„profundeekregislaInternacianLingvon,kutimeparolaskajskribasĝinplikorektekajplifacileolsianproprangepatran.“

481.Vd.Stojan(1929:256,n-ro2472).

482.BaudouindeCourtenay(1976:95).

483.Vd.L.Einstein(1888:4).

484.Vd.Blanke(1985:170-171).

485.Vd.Janton(1978:93),senindikodejaro.

486.Vd.Falkenhahn(1973:21),trovitaperedeBlanke(1985:85-86).

487.Vd.Szerdahelyi(1979:214),laŭBlanke(1986:18-19).

488.Vd.Walther(1970:14-15).

489.Stocker(1996:131).

490Vd.Matthias(1991:34).

491.Raŝiĉ(1994:,77,127).

492.Samloke,p.128.

493.Trompeter(1992:335)en1896:„nur16mallongajreguloj“;Hölscher(1965:10):„Ĝiagramatikoestasmontreblauzantedunormalajnpresitajnpaĝojn,lamalmultajregulojnekonasescepton“;Lapenna(1970:3):„Laesperanto-gramatikokonsistaselnur16fundamentajreguloj“,Schulz(1976:

83):„Plenagramatikodeesperanto“,tiellatitolodeĉapitro;ABC(1986:7):„16bazajreguloj–senesceptoj,senneregulaĵoj“;Fighiera(1995:26);Støp-Bowitz(1996:69):„LagramatikodeEsperantokonsistantael16reguloj“.EineSprachefüralle?(2001):„Lalingvohavasprincipenur16regulojn.“Zesch(2002):„16regulojsenesceptoj“.K.m.a.

494.Drezen(1991:273):„latutagramatikokonsistasel16mallongajreguloj,kiujnonipovasellernienduonhoro“,Manders(1947:217)skribasprila„11aregulodelaPlenaGramatiko“.LapennaenEeP(1974:38):„Lagramatikokonsistasel16mallongajbazajregulojn,kiujnonipovaskomprenienduonhoro.“Forster(1982:3):„Esperantopovasestisumigitagramatikeperĝiaj'16reguloj'“.–PliboneTonkin(1987:267):„t.n.deksesreguloj,kiujformaslabazonaŭ'Fundamenton'delalingvo“,kvankamlaFundamentojainkluzivaspliolladekseson.

495.Vd.Baur(1976:11).

496.PAG(1985:18).Vd.ankaŭJanton(1988:46).


498.Manders(1947:345).

499.Vd.DucGoninaz(1987:98).

500.Vd.Frank(1987:12-13).Blanke(1985:171):eksperimentajrezultojindikastiunefikon.LaverkodeFighiera(1995)jesenhavaslonganlistondelernejajeksperimentojkajiliajceloj,sedneraportasprirezultoj.Enp.37liasertiskeeksperimentojen1980„definitivepruvis,kelaantaŭalernadodeEsperantoplirapidigaslapostanlernadondealiajlingvoj.“

501.Raŝiĉ(1994:163).

502.Vd.ekz.Frank(1983).


504.Corsetti(1998).

505.Ekz.Large(1985:119),vd.ankaŭEsperantovandaag(1986:2),faldfolio

deEAB(EsperantoataGlance):„Esperantoestasfonetika“,k.m.a.

506.Vd.Pompino-Marschall(1993).

507.Vd.Wells(1989:17).

508.VanOostendorp(1996:89/91).

509.Vd.ĉikazeekz.Baur(1976),Blankek.a.(1986).

510.ElPusch(1995).

511.Wüster(1970:312),kiuestaspriladiferencojplidetalaolmultajaliaj,sedankoraŭnesufiĉe.

512.Leterela9andejanuaro2002.

513.Ekz.Decsy(1973:252).

514.Støp-Bowitz(1996:67).

515.Vd.Monato,1988,oktobro;1989,julio.

516.Raŝiĉ(1994:166).

517.Jahrhundertwerk(1988:66).

518.Zamenhof(1992[1887]).

519.Vd.Waringhien(1980:240).

520.KabecititaenKalocsay(1986).

521.Janton(1988:95).Priliteraturovd.CarlevaroenEeP(1974:113-312),Janton(1988:82-96),Gvidlibro(1979).

522.RedaktisWilliamAuld,Rotterdam:UEA1984.

523.Vd.Philippe(1991:325).

524.Støp-Bowitz(1996:50-55).

525.LeterasciigodeIstvánErtlla24andemarto1999.

526.EnEventoj225(februaro2002).

527.Vd.ekz.Janton(1978:91)porlajaro1975.

528.Suplementoaln-ro029.

529.22andemajo2002.AlsenditadeLuvonWunsch-Rolshoven.

530.Vd.Haarmann(2001:12/13).Lalistonemontrasekz.lavariantojninternedelaĉina;allanombroprilafrancaevidentealiĝisgrandakvantodaneeŭropanoj,kiujoftevivasendiglosia(specialadulingva)situacio.Ankaŭlagermanaverŝajneinkludasneeŭropanojn,elmigrintojn.

531.Samloke,p.7-10.

532.Sadler(1966c).

533.Lins(1988b:28).

534.Couturat/Leau(1903:XXVII,emf.orig.).

535.Wingen/Wingen(1990).

536.ABC(1986:5).

537.Pliajekzemploj:UFE(1987:13),faldfoliodeELNA(TheCulturalValueofEsperantodeWilliamAuld),faldfoliodeGEA(EinblickeundEinsichten,duaeldono1994),faldfoliodeKebekiaEsperanto-Societo(1995?),Fighiera(1995:27),k.m.a.

538.ModerneMenschen(1966:4).

539.Jahrhundertwerk(1988:63).

540.UFE(1987:3).

541.LaPonto(GEA-gazeto),1950,aprilo.

542.LaaludopritiuBibliarakontotroviĝasjamenartikolodeZamenhofel

1889,vd.Zamenhof(1929:258).DetalepriBabelovd.Waringhien(1987:12-15).

543.Vd.en:Esperanto-Info.BulletinTrimestriald'informationsurlaLangueInternationale,p.7.

544.Vd.Manders(1947:68).

545.Ekzempleflugfolioel1988(?)transprenitadeKanadaEsperanto-Asocio.Subedelapaĝoonimenciaskelalistodelingvojenhavasĉiujnlingvojnkunalmenaŭ25milionojdaparolantoj.

546.Vd.ekz.Kar/Schneider(1987:7).

547.Szilagyi(1986).

548.Privat(1927:22,emf.mia).Similepensisankaŭaliajsamtempanoj,cetereSprache(1948)kajankoraŭPiron(1991a:7):„Esperantohavaskielĉiulingvopropranpersonecon,propranspiriton.“

549.ŜercedisvastigitadeThomasPuschenplurajgermanajvarbiloj.

550.Vd.Tonkin(1994).

551.NombrojenlagrafikolaŭFischerWeltalmanach2002.Tiaprezentopovasestiĉiamnurproksimuma,ĉarnecertaskiujnpopolanojnmetialkiulingvogrupo.Ekzemple,laWeltalmanachmencias58.518.748francianojn,sedaldonaskeelilii.a.1.200.000estasalsac-lotaringianoj,kiujprolagrandpartaasimiliĝotamenneestasŝovitajĉitiedelafrancaallagermanalingvo.Delahispanianojmiforkalkulislakatalunanojn,sednelagaleganojnkajeŭskojn.Ĝeneralelatabelotamenbonemontraslagrandeco-diferencojninterlaunuopajoficialajEU-lingvojenEŭropo,forlasantelamultajnaliajnlingvojnenEŭropaUnio.

552.Vd.Brackeniers(1992:11).

553.E-0075/02EN,anglalingvarespondodes-roKinnocknomedelakomisiono,12andemarto2002.SciigodeUlrichMatthiasenlanovaĵ-grupoDEJ,20andemarto2002.

554.Vd.Stocker(1996b:2).EnAllingvademokratio(1998:107-116)HansErasmusprezentasdu(tradiciecajn)proponojnpriesperantoenEŭropo.

555.Welger(1982:25).

556.Vd.Hölscher(1965:10).

557.Leterela28andeoktobro1996.

558.Martinet(1993:12)

559.KritikoankaŭdeSadler(1966c:89).

560.Kielfarasekz.Wagner(1964:38),enaparteridindapoemo;Wassmann(1989:4).

561.Vd.ankaŭTh.Bormann(1987:146).

562.Lindstedt(1982:22).

563.„Zeemiparoolaslaanglan,ooniaŭdasjadeekiloometroofoa,keemineeestasangloo,zetgeamanoo“(nobelpremiitodumNitobe-simpozioenUKPrago,1996).

564.B.Golden(1994c),vd.ankaŭB.Golden(1994ĉ).

565.LeeChong-Yeong(1997).

566.Vd.laorganondelaLiberaEsperanto-Asocioporgermanlingvajregionoj(LEA/Gmagazino),2000,n-ro1.

567.Vd.Fighiera(1995:29),pliaekzemplodeliestasĉilianokajhispanoenlakastilia.

568.Vd.ankaŭMartinet(1993:15),Plurlingvismo(1994:11).

569.HetLaatsteNieuws,2002,8andejanuaro,p.8.

570.Drezen(1991:392).

571.Manders(1950:54).

572.Vd.Piron(1991a:8).

573.Vd.Manders(1950:12),Jespersen(1928).LaesprimoestisunueuzitasupozebledeJulesMeysmans(1976)en1911.

574.Vd.Manders(1950:18);A.Bormann(1976:294-295);Szerdahelyi(1976:306-307).

575.Blanke(1985:293).

576.Vd.Blanke(1985:294).

577.Støp-Bowitz(1996:7).Vd.ankaŭModerneMenschen(1966:4),ECN(1986:1).

578.Vd.A.Bormann(1950).

579.PriLinguaIgnotakajBalaibantiurilatevd.Blanke(1985:123)kajlakomentojndeKuznecovenDrezen(1991:395).

580.Auld(1988:27),sekvasalDrezen.

581.LagrekdevenapseŭdonimoCarpophorophilussignifas„frukto/port/emulo“.Vd.Blanke(1985:124,141-142).Lafontogermanlingvaestas:DeutscheActaEruditorium–DieGeschichtederGelehrten,Leipzig1732,vol.XV,n-ro169,p.46-52.Latinaversiosekvisdujarojnposte,kajlaantaŭeanonimaaŭtoronomissinjenCarpophorophilus.

582.Vd.KuznecovenDrezen(1991:398).

583.LaŭStojan(1929:523)kajCouturat/Leau(Lesnouvelleslanguesinternationales,Paris1907).LaversiolaŭDrezen(1991:98),iommalsama,ŝajnasestinelasekvinda.Fankadustieanstataŭlacerteĝustasankadusaspektaskieltipakonfuzoprofrakturajliteroj.

584.LaŭBlanke(1985:67).Vd.ankaŭBlanke(1994).

585.Kp.Rónai,kiusekvislamalnovanmiskomprenon:„Jaronpostjarokreskadasnovajlingvojellatero“(1969:81,emf.mia).

586.TerminologiolaŭBlanke(1982,1985).

587.EnBlanke(1985:enmetaĵointerp.112kajp.113).Tamen,prilainternaciaparolaaplikodeekz.Interlinguavd.ĉi-librep.233.

588.LaŭBlanke(1985:73).

589.Vd.Matthias(1989:5,1991:79-81).

590.Matthias(1989:4-5).

591.Vd.i.a.Blanke(1985:68-72).

592.Janton(1978:13).

593.Manders(1950:14).

594.Vd.Couturat/Leau(1903:27-28),surbazedeMoch.

595.Vd.Blanke(1985,1986:8-10),kajBlanke(1991).Vd.ankaŭBausani(1970:137).TrelegindaĉeEco(1994).

596.Vd.Blanke(1985:134-135)kajplidetaleDrezen(1991:143-145).

597.Drezen(1991:145).

598.Vd.Blanke(1986).

599.Vd.Manders(1947:372-380),Manders(1950),Blanke(1985:167-173),Martinet(1993).Kp.Janton(1978),kietroviĝas:„Interlingua–deIALA“,kp.ankaŭForster(1982:137).KompreneblelaInterlingua-anojankoraŭnomasĝin„lingvodelaIALA“(similekielporidistojIdoestas„lingvodelaDelegacio“).

600.Vd.Blanke(1985:175).

601.LaŭlalernolibroGode(1958:10).

602.Vd.Barandovská-Frank(1995:90).

603.LeterodeRoelHaveman,la9andejunio2002.

604.Vd.Blanke(1985:146-149),detieankaŭlaekzemplojĉitieuzataj.Vd.cetereJanton(1988:18-19).

605.Ziegler(1947).

606.Lins(1988b):127).

607.Blanke(1985:183-184).

608.Blanke(1985:183)montraskromeke„parolipriskemajprojektojpovaskaŭzierarojn“,ĉarlaprincipo„skemeco“aperasendiversajkategoriojdeprojektoj.Kp.Janton(1988:14).Liuzasporelementojkajdeapriorajkajdeaposteriorajprojektojlaterminon„skemaderivado“(ekz.esperanto:kajskemakaj„naturalisma“derivado).Eninformadopreferindas„aŭtonoma“,ĉar„skema“sonassimilekiel„artefarita“.

609.B.Golden(1979b)

610.Badenoestistiamagrandduk-lando(1806-1918)enlasudokcidentodelaGermanaRegno;prelatoestassuperakatolikatitolo.PrononcuSchleyerproks.:/ŝl'aj-a/.Kp.Privat(1957:49):„abatoŜlejer“.Schleyer,naskitaenOberlauda,cetereestislaprapraonklodeHannsMartinSchleyer,prezidantodelagermanajdungantoj,murditaen1977deteroristoj.

611.Vd.Drezen(1991:167).

612.CititalaŭBlanke(1985:207).

613.Vd.Barandovská-Frank(1995:70).

614.L.Einstein(1888:3).

615.Samloke,p.2kaj76.„Harplektaĵo-ĉinoj“(bezopfteChinesen):tiamenGermaniooniuzislaĉinojnkunsiajharplektaĵojkielekzemplondetradiciismakajmemsufiĉasinteno.„Harplektaĵa“(bezopft)fariĝiseĉmemstaramokesprimo.Einsteindopleneelĉerpislapotencialondelametaforo;alnunajgermanojliaeldiroaspektastremalafablakajrifuzinda.

616.Blanke(1985:210).

617.Vd.L.Einstein(1992:101).

618.Vd.Blanke(1985:212).Couturat/Leau(1903:142):unumiliono;laŭlaSchleyer-akalendaro1890:2,5milionojda„scipovantoj,subtenantojkajamikojde[Volapük]“.Isbrücker(1932:6):„onieĉtaksaskeĝiatingismilionondaadeptoj“.Privolapukovd.B.Golden(1979b),B.Golden(1987),kajankaŭlatiutemannumerondeLiteraturaFoiro(1979,aprilo).

619.Vd.Schmidt(1986:31).Vd.ankaŭSchuchardt(1976:54),Jespersen(1928:20),Blanke(1985:215).Pri„Skismoenlamovado(1888)“vd.Drezen(1991:173).

620.Vd.ekz.Manders(1947:94),Baur(1977:21),Blanke(1985:216).

621.Vd.Rátkái(1978:172-173).

622.Samloke,p.166kaj173,emf.orig.

623.LaŭIntI29,4/1999.

624.Bishop(1998:386).

625.Kp.malnovajnverkojn,ekz.Wüster(1970:327):lidevisen1931ankoraŭkredikeIdoestis„publikigitade[...]DeBeaufront“kaj„pluevoluigita“deCouturat,OstwaldkajJespersen.Nuren1937RicBergereltroviske,malgraŭaliajasertojdeDeBeaufront,lainiciatintokajĉefaaŭtorodeIdoestistamenCouturat.–LaoriginanomodeDeBeaufront(„belafronto“–aludoalliafruakalviĝo)estisfakte,laŭlanaskiĝdokumento,LouisEugèneAlbertChevreux.Lapatroestisnekonata.Vd.Ludovikito(1982:160).

626.Manders(1947:188).

627.Samloke,p.346.

628.Drezen(1991:284).Schulz(1976:186):„maksimumenurkvinonoellaesperantistaro“,LinsenEeP(1974:424),IndraenEdE(1986:106):„Ĉ.20procentojdegvidajE[sperant]-istojkomencetransirisalIdo.Postela%deIdistoj-eks-E-istojmalkreskisĝis3-5%.El307societojĝis1910nur14aprobisIdon.“

629.Privat(1927:62).

630.Vd.OraLibro(1937:126resp.lalastanpaĝon),tieankaŭlaindikopriidistiĝo.–LaaŭtorojdePAG(1985:382)nomislaskismon„ido-milito“,Jespersen(1928:27):„gefratamilito“.LaŭPhilippe(1991)laskismoinfluisladisputojninteresperantistaj„fundamentistoj“kaj„neologistoj“ankoraŭenla1930ajjaroj.

631.Vd.Manders(1947:348).

632.Vd.Drezen(1991:271-302,285).

633.Vd.i.a.Eco(1992:331),dumGrosjean-Maupin(1986)emfazisladiferencojninteresperantokajIdo.

634.Blanke(1975:22).

635.Matthias(1994b).

636.Vd.Blanke(1985:51-65).

637.ECN(1986:1-10).

638.Duliĉenko(1989:54).

639.Piron(1985:210,emf.orig.).


641.Vd.Waringhien(1980:106).

642.Ammon(1993:688).Plidetaleprimondalingvovd.Blanke(1996),kiuemfaziskeonineuzutiunesprimonporesperanto.

643.Vd.Reith(1993:367).

644.Jespersen(1928:15),trovitaperedeManders(1947:81).

645.Vd.ankaŭDurwael(1991:7),simileBlanke(1977):nenurplanlingvopovasestiinternacialingvo.

646.Vd.Lapenna(1952:199).

647.Ekz.enFrank(1987),aŭenlaantaŭparoloporSchulz(1979).

648.Vd.ankaŭBlanke(1977).

649.Vd.Wüster(1976:273).AnkaŭGold(1982)pliŝatis„interlingvo“,ankaŭprolarespondatermino„interlingvistiko“,sedlibedaŭriskeĝiestasuzatajamenpedagogio.

650.Vd.Appel/Muysken(1987:83).

651.Gold(1982).

652.Vd.pritioAppel/Muysken(1987:82).

653.Vd.Sadler(1968:1).

654.Piron(1985:210).Vd.kritikonkontraŭtiumalnovafrapfrazoankaŭenPlurlingvismo(1994:6):„Oninepludiras,keEsperantoestasnepreporĉiuj:Esperantoestasportiuj,kiujjadezirasĝin,kiujkredasĝinutila“(IstvánErtl).Tamenlafrapfrazoestasankoraŭoftetrovebla.Kontraŭ„dualingvoporĉiu“esprimassinankaŭTh.Bormann(1987).Lafrapfrazoverŝajnedisvastiĝisi.a.prorekomendiĝoenlaPrinciparo(Lapenna(1956).

655.Vd.Jordan(1987:115).

656.Vd.samloke,p.121-122.

657.FM30-101-1DepartmentoftheArmyFieldManual;HQ,Feb-1962WashingtonD.C.

658.Pritioerarasekz.Moers(1993:63).

659.Ekz.Pusch(1995).Vd.ankaŭStøp-Bowitz(1996:69):„D-roZamenhofsimpleelektislanecesajn,utilajntrajtojnkajelementojnellaekzistantajlingvoj,forĵetanteĉionsuperfluan.“

660.I.a.IALA,EdwardSapir,sedankaŭnuntempainformilodeELNA(Bridgingtheborders).

661.Gold(1982).

662.Privat(1957:49).

663.Sprache(1948:6-7).

664.Vd.W.Bormann(1991;1995b:50).

665.Blanke(1987:336).

666.Vd.Dietterle(1920).

667.GEA-informiloella1950ajjaroj.

668.Auld(1988:31),vd.larecenzondeTillDahlenburgenderesperantist,1988,n-ro5,p.109.

669.Wells(1989:13).

670.Schuchardt(1928:163).Vd.ankaŭSchuchardt(1928:310-315):„trapensitaplano“(trovitaenManders1947:51).

671.Wüster(1970),germanePlansprache.

672.Blanke(1985:11).


674.Vd.ankaŭPiron(1985).

675.Duliĉenko(1989:51).

676.Gold(1982).

677.Vd.priLutherekz.Besch(1987).

678.Stojan(1929:459,n-ro5565):Blondel:Surlaquestiondelalangueinternationale,Grenoble1904(?).

679.CititalaŭBoulton(1962:201).

680.Freunde(1986:15),denoveenJahrhundertwerk(1988,2001).Laaŭtoroaludisperlavortelektoevidenteprilatiamaapartheid-reĝimoenSudafriko.

681.Pusch(1995).TemaspriladiverslingvaserioTiomfacilasesperanto.Laitalaversio:„Lalingvointernacianaskiĝisen1887ellageniodeLudwikZamenhof[...].“ThomasPuschrespondisalmieninformado-kunsido(ISWetzlar1995/96)keliintencelasisallatradukantojĉiunliberecon,kajaliakunsidantodirislaŭsence:„Laitalojmemsciaskielsukcesevarbiĉeitaloj.“Sedĉuverelasamanaciecosufiĉasporsciition?

682.EeP(1974:436).

683.LingvoInternacia,1910,n-ro12,p.555.

684.Ostwald(1927:172).Flugelpriskribistiel(1947:168):lapatrinodeZamenhof,malkiellapatro,apartenis„kajaljudarasokajaljudareligio“.


686.LeteroalA.Michaux(1905)enZamenhof(1948a:115,emf.orig.).Maimon(1978:131)diriskeZamenhoftimisantisemitismon.

687.En1912allaorganizantojdelaUKKrakovo(B.Golden1988).Vd.prilajudecodeZamenhofenLudovikito(1976).–EnlafamaleteroalBorovko(Zamenhof1929:417),originaleruslingva,Zamenhofskribis:„MinaskiĝisenBjelostoko,guberniodeGrodno“,tiorememorigasallarusaformodeBjalistoko.AnkaŭAlbault(1993:11)emfaziskeestisuzatarusaformo.KelkajpostajcitantojenmetismemstaremalantaŭGrodno:„(enPolujo)“,ekz.Privat(1923:23),Jubileumboek(1931:15):„MinaskiĝisenBjelostok(gubernioGrodnoenPollando)[...].“

688.LaŭGold(1987:53)estisLouisdeBeaufrontkiulanĉislamiton„rusakuracisto“en1892.JennurmalmultajekzemplojkiujaludasrilatondeZamenhofalRusio:Liptay(1991)en1891:„rusakuracisto“(p.80),cetereeraranteke„enWarschau[Varsovio][staris]lalulilodeSamenhof“(p.77);Schuchardt(1976:54)[1904]:„rusakuracisto“;Couturat/Leau(1903:364):„kuracistorusa“;EeP(1974:124-128)rigardisRusionkiella„SociakajhejmamediodeL.L.Zamenhof“,kajnomislinjep.127„ruslandahebreo“,tieldirascetereankaŭPIV.Kp.Michalski(1988):laPIV-a„ruslandahebreo“estaslaŭli„carisma“koncepto.

689.Vd.Boulton(1962:24,40).Gold(1987:41)rifuzislaopinionkelalitvikesestasĝeneralepli„inteligentaj,raciaj,instruitaj“ollapolajjudoj(kionopiniisBoultonkajankaŭMaimon).

690.Goldestas„preskaŭcerta“prilalitvanecodeZamenhof,sedmiraskialZamenhofuzis„Litovujo“,kiopornejudojjaestasapenaŭĝustekomprenebla(Gold1987:41).Litvikes:tiugrupodejudojapartenisallanord-orientajaŝkenazoj(laŭAŝkenas:„Germanio“).Ensiagramatikoprilajida,Zamenhofpreferislalitvanjidan,„ĉarĝiestasplipurakajregula“ollapolajida(Ludovikito1976:45).VerŝajneneestishazardokeZamenhofvivispreskaŭĉiamenurbokiusituisenlaeksalitva-polaregno.

691.Judaspritaĵo.Kiamregnanojricevisfamiliajnnomojn,laŭdirelaoficistojŝatisbatilajudojnperridindajnomoj.MojŝeestasjidaformodeMoseo,sedPissersignifas„pisanto“.Lakompatindaportantodelanomoŝanĝisĝin,ligealsociakariero,allagermanaMoritzWasserstrahl(„akvoŝpruco“).Lafrancaformohavaseĉplidaprestiĝo.

692.Vd.Gold(1987:43-45).

693.Vd.Zamenhof(1962:55).Vd.Rátkai(1992).

694.„Modestecon“eksplicitesupozasGrenzelooskommuniceren(1994:13),parteankaŭMaimon(1978:134).ModestecoestaskvazaŭlaakompanaornamentakarakteraĵodeZamenhof,kielAleksandrolaGrandakonatasprosialeonakuraĝokajCezaroprosiaindulgemo.

695.Kajprave,vd.Ludovikito(1976:160-163).

696.Vd.Maimon(1978:131).

697.HetLaatsteNieuws,8andejanuaro2002,p.8.GermanaradielsendaĵonomisZamenhof„dentisto“,vd.GER,junio1962,p.64.

698.RilateallalaborodeZamenhofMaimon,nevolantetroĝeneraligijenanekzemplon,sedvidanteenĝiindicon,skribisprikonatoelIsraelo.TiesfiloestisiampacientodeZamenhofenVarsovio.Dumtutajarolinehavissukceson;jenlakonatoiriskunsiafiloalaliaokulkuracisto,kajlaknaborapidesaniĝis.EnLudovikito(1980:32).

699.B.Golden(1997a).Kp.lareagojnenEsperanto,1997,aprilo,p.76-77,deesperantistojkiujvolisnepredefendilaZamenhof-an„geniecon“.

700.Vd.Rátkai(1992).SupozebleMarko,asimiliĝemajudo,opiniiskelajidaestasmalhelpiloalsociakarierokajtialpreferislarusan.Ludovikito(1982:8):„enliahejmo,oniaŭdis,kromlajidanlingvon,ankaŭlarusan.“Waringhien(1980:62):„oniparolispreskaŭnurlarusan“.Gold(1987:42):supozebleestislarusa.LaŭL.C.Zaleski-Zamenhof(leterodela16adeaprilo2002)lahejmlingvodeliaavoenVarsovioestislapola,kiujaankaŭfariĝislalingvodeliajgefiloj.–Maimon(1978:127)pravekontraŭaspentriMarkonpernigrajkoloroj(kionfarisi.a.Ziolkowska,pertipeantisemitajriproĉojkielmonemokajregemo).

701.Hölscher(1965:5).

702.LeteroalMichaux1905,cititalaŭWaringhien(1986:580,emf.orig.,trovitaperedeManders(1947:93).

703.Gold(1987:50).

704.LaurboGrodnoapartenashodiaŭallaRespublikoBelorusio.–Vd.ekz.Spruner/Menke(1880),AtlasÖstlichesMitteleuropa(1959),AndreesAllgemeinerHandatlas(1899:115-116).Pri„Lagentojenlitvalando“vd.Privat(1957:17-22).LafaktokelagrandguberniojhavislanomojndeurbojverŝajnekontribuisalideodeZamenhof,nomilandonlaŭlaĉefurbo(Rusujo=Peterburgio).

705.1856:Forster(1982:50).1857,1921:Lestschinsky(1929).1895,1913,1932,post1945:Gelber(1972).1860:Semenov:GeographicalandstatisticalDictionaryoftheRussianEmpire.1889:EntziklopedicheskiSlovar,ambaŭlaŭWiernik(1901:449),kiuskribiscetere:„Lajudakomunumo[enBjalistoko]estaslaplejprosperaenLitovio.“Lakursivajnombrojestasmiaproprakalkulo.

706.EeP(1974:125).NikolaRaŝiĉdubasprila„belorusoj“:tiunetnankategorion,lirakontisalmi,oniekkonsiderisnurpostlaunuamondomilito.AtlasÖstlichesMitteleuropa(1959):En1930,lareligiojenBjalistokoestisjenaj:podukvinonojdaizraelidoj(judoj)kajkatolikajkristanoj(poloj,litovoj),restorusortodoksaj(rusoj,belorusoj)kajprotestantaj(t.e.ĉefeluteranaj)kristanoj(germanoj).

707.Sappl(s.j.:5).Vd.ankaŭWagner(1964:24).LaŭStøp-Bowitz(1996:32)lamankantalingvainterkompreniĝokaŭzislakverelojn„grandparte“.

708.Adam(1913:4).Ziólkowska(1959:6):„Bjalistoko[...]kuŝantatujpostlanordorientalimodelaPolaReĝlando“.

709.Vd.Maimon(1978:20).Laaltanombrounuemirigas(en1921Bjalistokohavisnurĉ.40.000judojn),sedebledumlamilitoestispelitajjudojdealilokeenlaBjalistokangetton.

710.Zelazny(1985:140).Kelkloke(ekz.Drezen1991:272)troviĝaskeestisengimnazioenBjalistoko.

711.En1897nur3,5procentojella„kongres-pollandaj“judojnomislapolansiagepatralingvo.Vd.Haumann(1991:111-112).

712.Vd.Zelazny(1985:140).

713.Vd.Haumann(1991:114).

714.Gold(1987:53).Tieankaŭlistodekonatajjudajesperantistoj,i.a.:I.Dratwer,O.Ginz,L.Einstein,E.Javal,A.Kofman,W.Lippmann,G.Moch,E.Olsvanger.

715.Privat(1923:22):„patro[...]deveniselpola-hebreafamilio“;Drezen(1991:271):„elpol-hebreafamilio“;Manders(1947):p.44:„poloL.Zamenhof“,p.93:„la27-jarapolaokulkuracistoL.Samenhof“;Bausani(1970:116):„polaokulkuracistodejudadeveno“;Centassi/Masson(1995:53):„junapolo“.EineSprachefüralle?(2001):„LapoloLudwigZamenhofvivisenlatempopost1860enorientaEŭropokajrimarkistiemultajnetnajnkonfliktojn.“Blanke(1985:233,simileankaŭenp.252prilavortaro)klarigisdetalonprilaakcentoenesperantoperla„poladeveno“deZamenhof.

716.Ludovikito(1985:197-198).


718.Vilborg(1991,vol2,s.v.edz/o).

719.Ŝapiro(1920).

720.Wiesenfeld(1986).

721.Vd.Maimon(1978:17),vd.kromeLudovikito(1980),Ludovikito(1976:446).LaŭL.C.Zaleski-Zamenhof(leterola16andeaprilo2002)laurbanojkutimisnomiĝin„judastrato“,rilateallaetnodelatiealoĝantaro.

722.Maimon(1978:199-200).

723.LaŭLinsenEeP(1974:436,emf.mia).

724.Enleterola5andeaprilo1997.


726.Vd.Gold(1987:46).

727.Lins(1988b:529).Vd.priArabioB.Golden(1995,1996).


729.Vd.samloke,p.95.Laesprimoaperisenartikolo„Sublakomunastandardo!“el1882.

730.Ludovikito(1989:72).LaantikvaaŭtoroHomeropriskribislabataloninterhelenoj(Aĥilo)kajtrojanoj(Hektor).KarlTheodorKörner(1791-1813),junapoetodelakontraŭ-napoleonajmilitoj,saksovivantaenBerlino.OttovonBismarck(1815-1898),ekde1862prusaĉefministro,antaŭenigislagermananunuiĝon.

731.Vd.Zamenhof(1976:380).

732.Vd.Zamenhof(1929:344-345.)



735.Vd.Maimon(1978:107).

736.UlrichLinsenleterola5andeaprilo1997.

737.Vd.Manders(1947:94):„ZamenhofloĝisenRusaPollando[...]“,Gvidlibro(1979:35):„polaurbeto“;Blanke(1985):p.220,ceterep.70:„Bialystok,enlapolapartodelacaraRusio“;Large(1985:71):„rusaPollando“;Jahrhundertwerk(1988:8):„enBialystokenlapolapartodelarusacararegno“;Matthias(1991:18):„naskitaenlapolaurboBialystok“,k.m.a.SoleLadevèze(1911:11)jamantaŭlamilitonomisZamenhofpolo:„[...]polaokulkuracisto[...]loĝantanunenVarsovio[...]urbetoBjelostok,guberniodeGrodno,rusaPolujo“.

738.TrierischerVolksfreund,28andejanuaro2002:MitEsperantokamdieLiebe.

739.B.Golden(1996).

740.Zamenhof(1992[1887]:20),cititasenlaoriginalajstreketojinterlamorfemoj.

741.Vd.Zamenhof(1976).

742.Vd.Privat(1923:22).

743.Vd.B.Golden(1979a).

744.Vd.Stojan(1929:274,262).

745.Kelkfojetroviĝas28(ekz.Freunde1992:16),sedla28adatrevenoestisnurendecembro.

746.Ludovikito(1982:264-274).Senorganizajeldonaĵojkielekz.laAdresaro.

747.Lins(1988b:20).Vd.Blanke(1985:223).TamenZamenhofpostekelkfojememuzislavorton„kreinto“.

748.B.Golden(1979a).

749.Matthias(1991:45).

750.LaŭBlanke(1978:193).Vd.prilaunuacitoZamenhof(1929:372)

751.CarlevaroenEeP(1974:126).

752.Raŝiĉ(1994:145).

753.LinsenEeP(1974:436).

754.TiookaziscetereunukajduonanjarojnantaŭlaUniversalaDeklaraciodeHomajRajtojdeUN(Lins1988b:155-156).

755.Leterela16andeaprilo2002.

756.M.BoultonlaŭdisMaimon-on(1978),sedplendis„ĉunecesislaĉiammalestimatonopriĉiajaliajZamenhof-biografioj?“EnrecenzoenEsperanto,1978,majo.



KolofonoTitolo:Esperantosenmitoj

Aŭtoro:ZikoMarcusSikosek

Kovrilo:HugoFontyn

TekstaranĝoErikD’HondtkajPaŭlPeeraerts

ISBN9789071205703

UDK659.44.892

NUR656

LeĝadeponoD/2003/2924/1

FlandraEsperanto-Ligo

LangeBeeldekensstraat169-2060Antverpeno

www.retbutiko.be

©2003FEL,Antverpeno

Tiuĉiekzemplerode„Esperantosenmitoj”estasnurpartaeldono.Ĝirajtasestikopiatalibere

Documents

Esperanto sen mitoj - Retbutiko · 2019-08-16 · esperanto. Sed se ni jam tuj postulas la lernadon de esperanto, tiam la konversacia aŭ prelega etoso veneniĝas kaj la interesato