Upload
others
View
3
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Esteribarreko Aditsak
IÑAKI GAMINDE
A RTIKULUSKA honetan aurkezten dugun materiala 1983 eta 1984. urteetako udetan bertan eginiko txangoen ondorioa da. Material hau aurkezteari inte-
resgarri eritzi diogu, izan ere, euskararen egoera aski gaizki dago; eta bertzalde haran honetan erabiltzen den euskara hego goi nafarrera euskalkiaren barnean kokatzen denez geroztik euskalki hau hobeki ezagutzeko materiala izan daiteke. Haran honetan «cispamplones» deritzon azpi-euskalkiaren aldaera ezberdin bi egiten ziren; bata Artzekoa, zein hiltzat jo bait dezakegu, eta bertzea Errokoa, zein halaber hiltzear dagoela erran bait dezakegu.
1863. urtean ' Olloki salbu haran osoko herri guziak intentsitate handiaren barnean ziren. 1904. urtean artean herri guziak euskalduntzat jotzen ziren. 1935. urtean erdalduntzat soilki agertzen zaigu Olloki berriz. Egun, egoera ho- nako hau da:
Inbuluzketan azken euskalduna 1982. urtean hil zen 4 eta 1984. urtean Yri- zarren informazionearen arauera artean Ilurdoz, Iragi, Eugi eta Agorretan eus- kaldunak aurkitzen ahal ziren. Gu 1984.eko neguan Usetxin eta Leranotzen izan- du ginelarik bina euskaldun geratzen ziren.
Urtasuneko ereizletzat izandu genuen azken euskalduna 1983. urtean hil zela erran zigun haraneko alkate ohiak, Barber jaunak, 1984.eko neguan. Haran ho- netako euskararen bilakaeraz informazione handiagoa izaitekotz kontutan har daitezke honako lanok:
-Etxaide, A.M.: ((Regresión del vascuence en el valle de Esteribar, Nava- rra», Problemas de la Prehistoria y de la Etnología vascas, Iruñea 1966, 257-259. orri.
-Irigaray, J.: ((Rescoldos del euskara de Iroz (Valle de Esteribar, Navarra))), FLV 31 (1979), 163. orri.
1. Bonaparte, L.L.: Curte des sept provinces basques. London, 1863. 2. Apat-Echebarne, A.: Unageogrja diacrónica del euskara en Navarra. Iruñea 1974,20. orri. 3. Apat-Echebarne, A.: op. cit., 140. orri. 4 . Aaola, K.: Edabarteko euskara, in Aingeru Irigarayri omenaldia, Zarautz 1985,98. orri. 5. Yrizar, P. de: Las formas verbales -AKO-, -EKO- en el alto navarro meridionai, in Aingeru Iriga-
rayri omenaldia, Zarautz 1985,267. orri.
IÑAKI GAMINDE
Guk hemen aurkezten ditugun materialak Eugi, 'Urtasun eta Usetxin bilduta- koak dira, halaber, zenbaitetan Mezkiritz, Linzoain, Auritz-berri, Garralda eta Egozkuekoak, hots, inguruko haranetan bildutakoak, aurkezten ere ditugu erkatu ahal izaiteko.
Hona hemen izan ditugun ereizle batzuren izenak, denen izenak ezin har ba- genitzakeen ere liemendik eskerrik beroenak guziei:
Usetxi Santiago Orradre Eugi: Jesus Linzoain.
Aspektoa
Aspekto perfektoa bertze aunitz tokitan bezala egiten da; bertzeetan bezala hemen ere «tu» sartzeko joera handia dago, hala nola: bizitu, izendu, egondu, e.a.
Aspekto ezperfektoa egiteko «TEN» edo «TZEN» erabiltzen dira, adibidez: erosten, maten, yartzen, gustatzen, zauntzen, e.a.
Gero aldia egiteko «KO» eta «EN» erabiltzearekin honako hauek aurkitzen ahal dira:
biziko, yarriko, erosiko, karko, e.a. «dw)z bukatutakoekin, Ultzaman eta Anuen bezala, «u» «i» bihurtzen da: sal-
diko, galdiko, e.a. «NEN» aski arrunta denez «IN» bihurtzen da: egoin, edain, izein, yoain, e.a.
NOR
Indikatiboa Oraina guziak naiz yaiz d d d e gara zara zate dire
Eugi nitzen yitzen zen ginen zinen zineten ziren
Iragana Usetxi/Urtasun nitze yitze ze gine zine zinete zire
«de», «daren ordez, aurreko partizipioaren «u» edo «i»ren eraginaz erablitzen da.
Hona hemen inguruko haranetan erabiltzen diren iraganak
Egozkue nitzen yitzen zen
Linzoain nitze yitze ze
Auritz-berri nitza yitza za
Garralda nintze intze ze
ESTERIBARREKO ADITZAK
giñen gine ziñen zine ziñeten zinete zi(r)en zire
gina zina zinate zire
gine zine zinate zire
Balditza ondorio oraina Eugflrtasun nitzeke yitzeke litzeke ginezke zinezke zinezketeke lirezke
Usetxin baldintza ondorioen ordez Indikatibo iragana erabiltzen da, gauza bera gertatzen da inguruko haranetan Egozkuen izan ezik
Egozkue nitzeke yitzeke litzeke giñeke ziiieke ziñeteke lireke
Ahalezko hurbila guziak naike yaike daike gaizke zaizke zaizkete daizke
Aunitzetan hauen ordez ((yartzen ahal da» bezalakoak erabiltzen dira. Inguruko haranetan honako hauek dauzkagu:
Egozkue naike yaike daike gaizke zaizke zaizketeke daizke
Mezkiritz naike yaike daike gaizke zaizke zaizkete daizke
Auritz-berri Garralda naike naike
yaike daike daike gaizke gaizke zaizke zaizke zaizkete zaizkete daizke daizke
NOR-NORI
Indikatibo oraina ( H U R M A I E K ) Guziak
zaide zaik zain zayo zaigu zaizu zaizie zayote
zaizkide/zaizkire (Usetxi) zaizkik zaizkin zaizkio zaizkigu zaizkizu zaizkizie zaizkiote
Inguruko haranetan honako hauek aurkitzen ahal dira:
Egozkue zaide zaik zain zayo zaigu zaizu zaizie zayote
Egozkue zaizkide zaizkik zaizkin zaizkio zaizkigu zaizkizu zaizkizie zaizkiote
Linzoain/Mezkiritz zaide zaik zain zayo zaigu zaizu zaizie zayote
Auritz-berri Garralda zaida zaida
zaik zain
zayo zayo zaigu zaigu zaizu zaizu zaizie zaizie zayote/zaye zaye
Linzoain zaizkide zaizkik zaizkin zaizkio zaizkigu zaizkizu zaizkiezie zaizkiote
Mezkiritz zaizkide zaizkik zaizkin zaizkio zaizkigu zaizkizu zaizkizie zaizkote
Indikatibo iragana ( H U R M A I E K )
Eugi zakiden zaki(k)en zakinen zakion zakigun zakizun zakizien zakioten
Auritz-berri Garralda zaizkida zaizkida
zaizkik zaizkin
zaizkio zaizkio zaizkigu zaizkigu zaizkim zaizkizu zaizkizie zaizkizie zaizkiote zaizte
Usetxu'ürtasun zakide zakie zakine zakio zakigu zakizu zakizie zakiote
ESTERIBARREKO ADITZAK
Inguruko haranetan honako hauek ditugw
Egozkue
zakiden zakien zakiñen zakion zakigun zakizun zakizien zakioten
Linzoain
zekide - - zekio zekigu zekizu zekizie zekiote
Auritz-berri zizaida -
zizayo zizaigu z i z a h zizaizie zizayote/zizaye
Mezkiritz
zizaide -
zizayo zizaigu zizaizu zizaizie zizayote
Garralda zitzaide zitzaita zitzaina zitzeo zitzaigu zitzaizu zitzaizie zitzee
Eugi Uxetxi/Urtasun
zakizkiden zakizkien zakizkinen zakizkion zakizkigun zakizkizun zakizkizien zakizkioten
zakizkire/zakizkide (Urtasun) zakizkie zakizkine zakizkio zakizkigu zakizkizu zakizkizie zakizkiote
Inguruko haranetan honako hauek ditugw
Egozkue Linzoain Mezkiritz
zakizkiden zakizkien zakizkiñen zakizkion zakizkigun zakizkizun zakizkizien zakizkioten
zekizkide
zekizkio zekizkigu zekizkizu zekizkizie zekizkiote
zizaizkide - - zizaizko zizaizkigu zizaizkizu zizaizkizie zizaizkote
Auritz- berri zizaizkida
Garralda zitzaizkide
IÑAKI GAMINDE
zizaizko zizaizkigu zizaizkizu zizaizkizie zizaizkote
zitzaizkita zitzaizkina zitzaizkio zitzaizkigu zitzaizkizu zitzaizkizie zitzaiztea
NORK-NOR
Indikatibo oraina
Hura dut duk dun du
dugu duzu duzie dute
Indikatibo iragana HURA
Eugi nuen yuen zuen ginuen zinuen zinuten zuten
Haiek tut tuk tun tu
tugu tm tuzie tuzte
Urtasull/Usetxi nue
Yue zue ginue zinue zinute zute
Inguruko herrietan honako hauek ditugu
Egozkue nuen
Yuen zuen
muen g' - ziñuen ziñuten zuten
Indikatibo iragana HAIEK
Eugi nituen yituen zituen
Urtasun nitue yitue zitue
Linzoain/Mezkiritz/Garralda nue
Yue m e gindue zindue zindute zute
Usetxi nitue yitue zitue
ESTERIBARREKO ADITZAK
gintuen zintuen zinuzten Zuzten
gintue zintue zinuzte zuzte
Inguruko haranetan honako hauek ditugu:
Egozkue nituen yituen zituen gintuen zintuen/ziñituen ziñuzten zuzten
Auritz-berri nitue :
zitue ginduza zinduza zinduzte zituzte/zuzte
Linzoain nitue yitue zitue ginduze zinduze zinduzte zuzte
Baldintza ondorio oraina (HURA) Eugflrtasun nuke yuke luke ginuke zinuke zinukete Lukete
Egozkuen bertze hauek ditugu: nuke yuke luke giñuke ziñuke ziñukete lukete
Ahalezko hurbila
Eugi dezaket dezakek
Garralda nitue itue zitue ginduze zinduze zinduzte zituzte
Usetxi zaket zakek
ginitue zinitue zinuzte zuzte
Mezkiritz nitue yitue zitue ginduze zinduze zinduzte zuzte
IÑAKI GAMINDE
dezaken dezake dezakeguke dezakezuke dezakezieke dezakete
zake zakeu zakezu zakezie zakete
Inguruko haranetan honako hauek ditugu:
Egozkue dezaket dezakek dezaken dezake dezakeuke dezakemke dezakezieke dezakete
Mezkiritz dezaket dezakek dezaken dezake dezakeguke dezakezuke dezakezieke dezakete
NORK-NORI-NOR
Indikatibo oraina NIRI (s., p.) herri guzietan berdin.
direk diren dire direzu direzie direte
tirek tiren tire tirezu tirezie tirete
Inguruko herrietan honako hauek ditugu:
Egozkue diek dien dire/die diem diezie diete
Auritz-berri darak
dara darazu darazie darate
Lintzoain direk diren dire direzu direzie direte
Garralda dadak dadan dada dadam dadazie dadate
Garralda dezaket dezakek dezaken dezake dezakegu dezakezu dezakezie dezakete
Mezkiritz direk diren dire direzu direzie direte
ESTERIBARREKO ADITZAK
Egozkue tiek tien tie tiezu tiezie tiete
Lintzoain Garralda tirek dazkidak tiren dazkidan tire dazkida tirezu dazkidazu tirezie dazkidazie tirete dazkidate
NIK-HIRVZURVZUEI (s., p.) guziak berdin.
diet dinet dizut diziet
tiet tinet tizut tiziet
Ingurako haranetan honako hauek ditugu:
Egozkue Mezkiritz
diet tiet diet tiet diñet tiñet dizut tizut dizut tizut diziet tiziet diziet tiziet
Mezkiritz tirek tiren tire tirezu tirezie
Lintzoain
diet tiet dinet tinet dizut tizut diziet tiziet
Auritz-berri Garralda dautat dauzkitat daunat dauzkinat
dauzut dauzkizut douzut dauzkitzut dauziet dauzkiziet douziet dauzkitziet
HARK/HAIEK- GURI (S) guziak berdin. dlgu digute
Inguruko herrietan honako hauek ditugu:
Egozkue Lintzoain/Mezkiritz Auritz-berri Garralda
digu digu dagu da^ digute digute dagute dagute
HARI (s.) herri guzietan berdin.
diot diok dion dio diogu
IÑAKI GAMINDE
diozu diozie diote
Inguruko haranetan honako hauek ditugu:
Egozkue diot diok dion dio diogu diozu diozie diote
Auritz-berri dakot dakok
dako dakogu dakozu dakozie dakote
HAIEI (s.)
Eugi diotet diote diogute diote
Mezkiritz dakot dakok dakon dako dakogu dakozu dakozie dakote
Lintzoain dakot dakok dakon dako dakogu dakozu dakozie dakote
Chrralda dakot dakok dakon dako dakogu dakozu dakozie dakote
Usetxi diotet diote dioute diote
Urtasun diotet diote dioute diote
Inguruko haranetan honako hauek aurki daitezke:
Egozkue Mezkiritz Lintzoain Auritz-berri Garralda diotet dakotet dakotet dakotet daet diote dakote dakote dakote dae dioute dakoteu dakoute dakoute daegu diote dakote dakote dakote dae
NORK-NORI-NOR Indikatibo iragana NIK (S'.)
Eugi nien ninen nion
UsetxiAJrtasun nie
nio
ESTERIBARREKO ADITZAK
nizun nizien nioten
nizu nizie niote
Inguruko haranetan honako hauek ditugu
Egozkue nien niñen nion nizun nizien nioten
Auritz-berri nauta
neko nauzu nauzie nekote/nee
Eugi nitien nitinen nition nitizun nitizien nitioten
Mezkiritz nie
neko nizu nizie nekote
Lintzoain nie nine neko nizu nizie nekote
Garralda nauta nauna nako nauzu nauzie nae
Usetxflrtasun nitie
nitio nitizu nitizie nitiote
Inguruko haranetan honako hauek ditugu
Egozkue nitien nitiñen nition nitizun nitizien nitioten
nezko nauzkizu
Mezkiritz nitie
nezko nitizu nitizie nezkote
Garralda nauzkita nauzkina nazkio nauzkitzu
Lintzoain nitie nitine nizkio nizkizu nizkizie nizkiote
IÑAKI GAMINDE
n auzkizie nezkote
nauzkitzie naizte
HIIVZUK/ZUEK-HARI (s.)
Eugi yion zinion zinioten
Usetxdürtasun yio zinio ziniote
Inguruko haranetan honako hauek ditugu
Egozkue yion ziñion ziñioten
Mezkiritz yeko zindeko zindekote
Lintzoain yeko zindeko zindekote
Auritz-berri ako zindako zindakote
Garralda
yako zindako zindakote
GUK (s.)
Eugi ginion ginioten
Usetxdürtasun ginio giniote
Inguruko haranetan honako hauek ditugu:
Egozkue Lintzoain giñion gindeko giñioten gindekote
Mezkiritz gindeko gindekote
Auritz-berri gindako gindee
Garralda gindako gindae
HARK (s.)
Urtasun zire zio ziu ziote
Eugi ziren zion zigun zioten
Usetxi zire zio zigu ziote
ESTERIBARREKO ADITZAK
Inguruko haranetan honako hauek ditugu
Egozkue ziredzien zion zigun zioten
Auritz-berri zada zeko
zegu zekote/zee
HAIEK (p.)
Eugi zireten zioten ziguten zioten
Mezkiritz zire zeko zigu zekote
Garralda zade zako
zagu zae
Usetxi ziete ziote zigute ziote
Inguruko haranetan honako hauek ditugu
Egozkue Mezkiritz ziretenhieten zirete zioten zekote ziguten zigute zioten zekote
Auritz-berri zadate zekote zegute zekote/zee
Baldintza ondorio oraina; herri guziak berdin. nioke yioke lioke ginioke zinioke ziniokete liokete
Lintzoain zire zeko zigu zekote
Lintzoain zirete zekote zigute zekote
Garralda zadate zakote zagute zae
Urtasun zirete ziote ziute ziote
Egozkuen bertze hauek ditugu nioke yioke
IÑAKI GAMINDE
lioke giñioke ziñioke ziñiokete liokete
Ahalezko hurbila HARI (s.) Usetxi zoket zokek
zoke zokeu zokezu zokezie zokete
Egozkuen bertze hauek ditugu: dezoket dezokek dezoken dezoke dezokeuke dezokezuke dezokezieke dezokete
EGON Indikatibo oraina
Eugi nago
yago dago gaude zaude zauzte daude
JOAN Indikatibo oraina
Eugi nae
goaye dae gazi zazi zazte dazi
Usetxi nae
Yae dae gazi zazi zazte dazi
UsetxiXJrtasun nao
Ya0 dao gaude zaude zauzte daude
Urtasun nae
dae gazi zazi zazte dazi
ESTERIBARREKO ADITZAK
Inguruko haranetan honako hauek ditugu:
Egozkue nuaye
guaye duaye goazi zoazi zoazte doazi
Auritz-berri nae
goaye dae g(o)azi z(o)azi zazte dazi
Mezkiritz nae
goaye dae gazi zazi zazte dazi
IBILLI Indikatibo oraina
Eugdürtasun nabile yabile dabile gabiltze zabiltze zabiltzete dabiltze
Garralda nae
gaye dae gaza zaza zazte daza
Usetxi naile yabile daile gailtze zailtze zailtzet dailtze
Inguruko haranetan honako hauek ditugu:
Egozkue nabille yabille dabille gabiltze zabiltze zabiltzete dabiltze
Lintzoain naile yaile daile gailtze zailtze zailtzete dailtze
JAKIN Indikatibo oraina HURA dakit dakik dakin daki dakigu dakizu
Lintzoain nae
goaye dae gazi zazi zazte dazi
Garralda naila yaila daila gailtza zailtza zailtzate dailtza
dakizie dakite
Indikatibo oraina HAIEK
Eugi/Urtasun dakizkit dakizki dakizkigu dakizkite
EDUKI Indikatibo oraina HURA dauket daukek dauken dauke daukegu daukezu daukezie daukete
Indikatibo oraina HAIEK
Eugimrtasun dauzket dauzke dauzkegu dauzkete
Usetxi dazkit dazki dazkigu dazkite
Usetxi dauzkit dauzki dauzkigu dauzkite
EKARRI Indikatibo oraina HURA Eugi dakarrat dakarrak dakarran dakarra dakarragu dakarrazu dakarrazie dakarrate
Indikatibo oraina HAIEK dakarrazkit dakarrazki dakarrazkigu dakarrazkite
Inguruko haranetan honako hauek ditugu:
Egozkue dakartxat
Garralda dakarrazkit
ESTERIBARREKO ADITZAK
dakartxa dakartxagu dakartxate
dakarrazki dakarrazkigu dakarrazkite
ERAMAN Indikatibo oraina HURA Eugu'üsetxi damat damak daman dama damagu damazu damazie damate
Indikatibo oraina HAIEK Eugu'üsetxi damazkit damazki damazkigu damazkite
Inguruko haranetan honako hauek ditugu:
Egozkue damatxat/damazkit damatsa/damazki damatxagu/damazkigu damatxate/damazkite
Garralda damazkit damazki damazkigu damazkite
Alokutiboa
Ata1 honetan aurkezten ditugun adizki gehienak Ebgin bilduak dira.
NOR Indikatibo oraina.
nauk duk gaituk tuk
Indikatibo iragana.
Eugi nuken zuken
Usetxi nuken zuken
naun dun gaitun tun
Eugi nunen zunen
IÑAKI GAMINDE
ginuken zituken
ginuzken zuzken
Ahalezko hurbila Usetxi nieikek zieikek gaizkek zaizkek
NOR-NORI Indikatibo oraina HURA
zaidek/zairek zayok zaiguk zayotek
Indikatibo oraina HAIEK
zaizkirek zaizkiok zaizkiguk zaizkiotek
Indikatibo iragana HURA
ziakireken ziakioken ziakiguken ziakioteken
Indikatibo iragana HAIEK
ziakizkideken ziakizkioken ziakizkiguken ziakizkioteken
NORK-NOR
Indikatibo oraina HURA
diet dik diegddiuk Usetxi die
ginunen zitunen
zaidedzairen zayon zaigun zayoten
zaizkiren zaizkion zaizkigun zaizkioten
ziakirenen ziakionen ziakigunen ziakiotenen
ziakizkidenen ziakizkionen ziakizkigunen ziakizkiotenen
dinet din dinegu dine
ESTERIBARREKO ADITZAK
Indikatibo oraina HAIEK
tiet tik tiegu/tiuk Usetxi tie
Indikatibo iragana HURA
nien zien ginien ziteken
Indikatibo iragana HAIEK
nitien zitien gintien zitieken
Baldintza ondorio oraina HURA
nikek likek ginikek liketek
Baldintza ondorio oraina HAIEK
nizkek lizkek ginizkek lizketek
Ahalezko hurbila HURA
zaketet zakek zakegute zaketek
NORK-NORI-NOR
Indikatibo oraina NIRI(s)
zirek ziretek
tinet tin tinegu tine
ninen zinen gininen zitenen
nitinen zitinen gintinen zitienen
niken liken giniken liketen
nizken lizken ginizken lizketen
zakenet zaken zakegune zaketen
ziren zireten
INAKI GAMINDE
Indikatibo oraina HARI(s)
Eugi ziot ziok ziou ziotek
Usetxi ziotat ziok ziotau ziotek
Indikatibo oraina GURI (S)
Eugi ziguk zigutek
Usetxi ziuk ziutek
Indikatibo oraina HAIEI(s)
Eugi ziotet ziotek ziogutek ziotek
Usetxi ziotatet ziotek zioutek ziotek
Indikatibo iragana NIK (S)
nioken nioteken
Indikatibo iragana HARK (S)
zireken zioken ziguken zioteken
Indikatibo iragana GUK (S)
ginioken ginioteken
Indikatibo iragana HAIEK (S)
zireteken zioteken ziguteken zioteken
Egon Indikatibo oraina
Eugi niagok
Usetxi niaok
nionen niotenen
zirenen zionen zigunen ziotenen
ginionen giniotenen
ziretenen ziotenen zigutenen ziotenen
Eugi zionet zion zioneu zioten
Eugi zigun ziguten
Eugi ziotenet zioten zioguten zioten
Eugi niagon
ESTERIBARREKO ADITZAK
ziagok giaudek ziaudek
Indikatibo iragana
niagoken ziagoken giaudeken ziaudeken
ziaok giaudek ziaudek
X
JOAN Indikatibo oraina
niaek ziaek giazik ziazik
Indikatibo iragana niaeken ziaeken giniaziken ziaziken
IBILI Indikatiabo oraina
Eugi niabilek ziabilek giabiltzek ziabiltzek
Usetxi niailek ziailek giailtzek ziailtzek
EDUKI Indikatibo oraina HURA
ziauket ziaukek ziaukegu ziauketek
JAKIN Indikatibo oraina HURA
ziakit ziakik ziakigu ziakitek
niagonen ziagonen giaudenen ziaudenen
niaen ziaen giazin ziazin
nianen ziaenen giniazinen ziazinen
ziaukenet ziauken ziaukenegu ziauketen
ziakinet ziakin ziakinegu ziakiten
ziagon giauden ziauden
Eugi niabilen ziabilen giabiltzen ziabiltzen