UNIVERZITET U TUZLI

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

ODSJEK: GEOGRAFIJA

ETNOLOGIJA BiH I

Tuzla, 2013-2014

Pojam, predmet, zadaci i razvoj etnologije

POJAM ETNOLOGIJA

SINONIMI

Etnografija (opisivanje naroda) – područje bivšeg SSSR-a

Ludoznanstvo (Poljska)

Narodopis (Češka, Slovačka)

Narodopisje (Slovenija)

Narodoznantsvo (Hrvatska)

Socijalna antropologija (Velika Britanija)

Kulturna antropologija (SAD)

Volkskunde (nauka o narodu tj. Nacionalna etnologija) – Njemačka

Völkerkunde (nauka o narodima tj. Nauka o narodima svijeta) – Njemačka

Laografija (Grčka)

Neprajz (opis naroda) – Mađarska

Folklor ili folkloristika

NAROD

Pod narodom se obično podrazumijeva jedna od najširih grupacija stanovništva sa zajedničkim obilježjima:

Svijest o zajedništvu Pripadnost grupaciji Pretpostavka zajedničkog porijekla Osjećanje izvjesne srodnosti

2

Relativno ujednačen jezik Ista konfsija (vjeroispovijest) Uglavnom zajednička društveno-ekonomska struktura Mentalitet Ujednačeni uslovi i karakteristike u privredi, stanovanju, oblačenju, ishrani, običajima,

u vjerovanjima i sl.

Nacija je dalji stepen, razvijeniji oblik naroda.

Etnička obilježja

Etnička obilježja čine individualnost svakog naroda po kojima se jedna grupacija razlikuje od druge:

Somatske (fizičke) Karakteristike u društvenom životu Jeziku-govoru Privređivanju Stanovanju Odijevanju Ishrani Saobraćaju Običajima Vjerovanjima Umjetničkim izrazima Znanjima Shvatanjima Moralu Mentalitetu i dr.

PREDMET PROUČAVANJA

Narodi Njihova društva Kulture i življenja (dinamičke proizvodno-potrošne funkcije) Doprinose pojedinaca društvu i kulturi Djelovanje kulture na društvo i pojedinca Odnosno društva na pojedince i kulturu

ZADACI ETNOLOGIJE

Zadatak etnologije je da prouči razvoj ljudi i kulture od nastajanja prvih kulturnih tvorevina po kojima su ljudi počeli da se razlikuju od životinja našeg vremena.

PODJELA ETNOLOGIJE

3

Opšta etnologija – pojave zajedničke svim ljudima.

Posebne etnologije – proučavaju pojedine narode ili sve narode u vidu opšteg pregleda.

Nacionalna etnologija – bavi se proučavanjem jednog naroda (regionalna etnologija ili etnografija).

Etnologija industrijskog društva

Gradska etnologija

Etnomuzikologija

Etnokoreologija (ples)

Narodna književnost

RAZVOJ ETNOLOGIJE

Riječ etnologija nastala je 1787. godine, a riječ etnografija nešto kasnije 1810. godine.

Ova dva izraza imala su prilično različita značenja od onih koja ima se danas pridaju. Historije etnološke misli zapravo je historija ideje o promjenljivosti čovjeka u prostoru i vremenu.

1. Antika

Herodot – njegova su djela etnografska, koliko i historijska. Bio je ljubitelj neobičnih činjenica ali prikupljao je samo ono što je strano. Ipak, Herodot je izradio panoramu ljudskog svijeta u V vijeku, koji mu je bio dostupan za vrijeme njegovih putovanja.

Iako klasična antika nije u vidu imala etnološku nauku, njeni pisci su ipak prikupili dovoljno dokumenata da bi se mogla sačiniti jedna istinska „etnologija antičkih društava“.

4

2. Srednji vijek i renesansa

Vrlo siromašan bilans etnološke misli.

Sreće se obezvrjeđivanje negroidne rase što je način ispoljavanja zaokupljenosti brigom da se ljudskost zadrži u strogo određenim granicama. Poznato je da se dugo raspravljalo o postojanju duše kod Afrikanaca i Indijanaca. Ove teme dobro ilustruju srednjovjekovnu misao: „ljudski svijet svesti u granice hrišćanstva i naroda koje ono poznaje (Jevreja i „muhamedanaca“), a sve rase koje tu ne sapadaju svrstati u zoologiju“ .

Marko Polo u XIII vijeku,

vizantijski dokumenti (Prokopije, Konstantin Porfirogenet),

hronike i sjećanja arapskih, persijskih i indijskih putopisaca (doprinos arapskih putopisaca poput El Idrizija, Ibn Batute, Al Birunija je u tom pogledu nezamjenjiv izvor),

kineski radovi (izvještaji Mijuan Cinga) itd.

Koliko je srednji vijek bio malo sklon da se otvori prema „drugačijem“ čovjeku toliko je renesasa bila naklonjena takvom poduhvatu. Velika geografska otkrića i putovanja dovela su do identifikacije društava čije se postojanje do tada nije ni slutilo (narodi Okeanije, Australije, Amerike).

Uzdrmane su bile uvriježene ideje, a izvjestan broj tradicionalnih shvatanja morao je biti revidiran. Počev od sredine XVI vijeka započinje objavljivanje velikih putopisa.

5

Ne samo što Zapad izlazi u susret novim svjetovima nego domoroci i urođenici iz naprimjer Amerike i Okeanije bivaju dovođeni u Evropu. Prikazuju ih povodom različitih parada, praznika i sl.

Otkriće tih udaljenih pripadnika ljudskog roda pobudilo je rađanje idejnih struja koje su se razvijale u oprečnim smjerovima.

S jedne strane, jedan dio javnog mijenja i dalje je „divljim“ plemenima odbijao častan naziv ljudskih bića. Nasuprot tome, rađaju se brojne filozofske, mitološke teme koje sistemski valoriziraju egzotična društva: takozvana teorija o „dobrom divljaku“, predstavljaju ih kao ljude zaštićene od mana civilizacije i na čudesan način opstali su u „prirodnom stanju“, te mogu staroj Evropi donijeti i pouku.

3. XVII i XVIII vijek

a) Od klasicizma do egzotizma

Pozivanje na klasičnu antiku ostaje intelektualna konstanta XVII vijeka. Novi dokumenti koje donose putopisci bivaju na taj način protumačeni s obzirom na veliku lekciju antičkog humanizma.

Započelo se sa željom da se historijska antika objasni savremenim „starinama“ i obratno. Glavne rasprave počinju da vode filozofi.

XVII vijek se ne zadovoljava pukom znatiželjom već počinje da razmišlja o novim iskustvima koja mu pristižu iz prekomorskih zemalja.

Nastaju putopisni izvještaji koji otkrivaju sve brojnija i raznovrsnija društva. Mnoga od njih opisuju misionari (Devre, Di Tertr, Pelpra, Dabelvil, Bernije itd.).

Zbog komparativističke perspektive u ovim radovima se uspostavljaju kulturne paralele s jednim društvima koja eruditi dobro poznaju (s grčkim, rimskim itd.). U toku XVII vijeka ovim predmetom bavit će se više desetina dijela.

Tradicionalne predrasude opstaju i dalje, igrajući na dvije karte: obezvrjeđivanje (odsada manjinsko), nasuprot rusoističkom afirmisanju „naivne“ čistote dobrih divljaka.

b) Doprinos XVIII vijeka

Putopisci i komparisti

Otvaranje zapadnog svijeta prema prekomorskim oblastima poprima univerzalnu dimenziju: polje saznanja o egzotičnom čovjeku proširuje se na sve kontinente.

Na osnovu dokumenata kojia su prikupili istraživači i putopisci moguće bi bilo izgraditi retrospektivnu“ etnologiju. Među kompilacijama i „opštim historijama“ koje se tada pojavljaju pažnju treba skrenuti na sinteze Prevoa i de Brosa. Oni se više ne ograničavaju samo na prikaz dokumenata već se upuštaju u prve pokušaje njegovog tumačenja.

6

Filozofi i prirodnjaci

Zahvaljujući tome što su shvatili promjenjivost društva pod uticajem sredine, te prihvatajući uveliko podatke iz egzotičnih krajeva, ljudski rod su pojmili šire, a ne samo kao svijet „bijelog, kršćanskog i civilizovanog“. Filozofi su stoga istinski tvorci nauka o čovjeku. Ovaj period bitan je po tome što po prvi put čovjek postaje predmet naučnog izučavanja. Izraz „nauka o čovjeku“ prvobitno je upotrijebljen (bez sumnje prvi put) u djelu „Ogled o ljudskoj prirodi“ (1739. godine) autora Hjuma.

Lafito (Francuz)

o boravio u Kanadi

o 1724. godine “Običaji američkih urođenika upoređeni sa običajima prvobitnih

vremena”

Jens Kraft (Danac)

o Proučavao neke grupe Indijanaca Južne Amerike

o 1760. godine “Kratka istorija najvažnijih ustanova, običaja i mišljenja divljih naroda”

Matija Antun Reljković

o 1762. godine pisao o pojavama iz narodnog života u Slavoniji

1791. godine u Nirnbegu - izložba “Etnogeographische Bildergalerie” (prvi pomen ovog termina)

4. Paraetnologija: uloga ideologa u rađanju nauka o čovjeku

a) Naziv etnologije: terminološki problemi

U toku revolucionarnog i postrevolucionarnog perioda javljaju se novi izrazi da bi se označila nauka o čovjeku, shvaćena u smislu diferencijalnog izučavanja rasa, etnija i kultura.

Riječ antropologija

U toku XVIII vijeka pomenuta riječ je označavala „raspravu o duši i telu čovjekovom“.

No prirodnjaci su antropologijom nazivali ono što se označavalo imenom prirodne historije, u smislu koji joj je pridavao Hjum (javila se želja da se izučavanje čovjeka demistifikuje i uključi u biološke sheme stvaranja).

Njemački prirodnjak Blumenbah bio je prvi autor koji se poslužio tim izrazom i to 1795. godine u trećem izdanju svog djela „De generis humani varietate natura“.

U isto to vrijeme, tom izrazu popularnost je pribavio i Kant koji je 1798. godine objavio svoju Anthropologie in pragmatischer Hinsicht (Antropologija s pragmatičnog stanovništva).

7

Riječ etnologija i etnografija se, međutim, pravi neologizmi. Njihovo značenje je doživljavalo različite promjene.

Riječ etnologija pojavila se 1787. godine u djelu Šavana „Ogled o intelektualnom vaspitanju, s projektom nove nauke“.

Međutim, ovaj autor je u evolucionističkom sklopu, čak i prije nego što se taj pojam pojavio, vidio u pomenutoj disciplini jednu granu historije ili tačnije rečeno filozofije historije posvećene izučavanju etapa kroz koje je čovjek prošao u svom hodu prema civilizaciji.

Ubrzo je riječ etnologija poprimila rasijološko značenje, upućujući na nauku posvećenu analizi distinktivnih crta različitih tipova ljudi i izučavanju obrazovanja rasnih skupina. Tek početkom XX vijeka ta je riječ poprimila današnje značenje.

I značenje riječi etnografija pretrpjelo je različite promjene.

Ova riječ se javila kasnije zahvaljujući njemačkom historičaru Niburu 1810. godine koji se poslužio ovim pojmom na Berlinskom univerzitetu.

Italijan Balbi kasnije je taj pojam vulgarizovao u većem broju djela objavljenih na francuskom jeziku, a naručito u svom Etnografskom atlasu svijeta objavljenom 1826. godine.

Etnografija je u početku označavala klasifikaciju ljudskih grupa na osnovu identifikacije njihovih lingvističkih karakteristika;

potom je taj napor u smislu karakterizacije u obzir uzimao različite elemente materijalne kulture;

kasnije su etnologija i etnogeografija težile da postanu dva momenta jednog istog istraživanja u kojem je etnografska analiza prikupljala osnovna dokumenta, a etnološka sinteza pristupala njihovom tumačenju.

b) Rani XIX vijek

Etnologija se postepeno afirmiše u XIX vijeku, u doba kada paralelan proces dovodi do obrazovanja društvenih nauka. U ovom periodu dolazi do velikog broja značajnih etnoloških događanja. Osnivanja etnoloških društava, katedri na univerzitetima i sl.

U Parizu je 1839. godine osnovano Etnološko društvo

1842. godine u Londonu je osnovano slično društvo (Etnological Society)

1845. godine i Petrovgradu (Geografičesko obščevstvo)

U Njujorku je osnovano 1846. godine

U Kopenhagenu 1841. godine – prvi muzej etnologije

1865. godine je ustanovljen British Museum

8

U Vašingtonu je 1880. godine osnovan Bureau of etnology

U Berlinu 1888. godine Museum for Völkerkunde i osnovana je katedra za etnologiju

U Moskvi je do 1930. godine postojao Etnološki fakultet

TEORIJE I METODOLOGIJA ETNOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA

1. Monogenetsko – prema kojem jedan kulturni element, jednom stvoren na nekom mjestu, širenjem se može prenositi na razne strane svijeta

2. Poligenetsko – je ono po kojem su određena kulturna dobra stvarana na više mjesta i u različito vrijeme

METODE U ETNOLOGIJI

Evolucionizam Kulturno-historijski metod ili teorija kulturnih krugova Difuzionizam Historijski materijalizam Funkcionalizam Strukturalizam

TEHNIKE ETNOLOŠKIH ISTRAŽIVANJA

Razgovor – sa lokalnim stanovništvom

Intervju – razgovor prema pripremljenim pitanjima

Anketa – metod prikupljanja podataka na osnovu pripremljenog upitnika i određenog uzorka

Posmatranje – prikupljanje podataka putem njihovog neposrednog čulnog opažanja

Test – se sastoji od međusobno povezanih zadataka čijim se rješavanjem nešto mjeri i ustanovljuje. Ti zadaci su za sve isti, uz njih je preceziran način rješavanja, kao i načini ocjenjivanja postignutih rezultata

KOMPLEMENTARNE NAUKE I DISCIPLINE

Arheologija (ispitivanje starina) Historija (nauka koja istražuje i proučava prošlost) Numizmatika (nauka koja se bavi proučavanjem starinskog novca i starih medalja) Epigrafika (poznavanje natpisa, tumači i rješava natpise urezane u kamen, metal ili

drugi trajan materijal) Historija umjetnosti Lingvistika (nauka o jeziku) Dijalektologija (nauka o dijalektima) Zoologija (nauka o životinjama) Botanika (nauka o biljkama)

9

Mineralogija (nauka o mineralima) Antropologija (fizička i kulturna)

POVEZANOST ETNOLOGIJE I GEOGRAFIJE

Etnogeografija je disciplina društvene geografije. Naziv joj potiče od grčke riječi ethnos što znači narod, pleme. Tijesno je povezana sa etnologijom.

Proučava geografski razmještaj etničkih zajednica, osobenosti njihovog naseljavanja i uzajamne teritorijalne odnose u tijesnoj zavisnosti od socio-ekonomskih, političkih, prirodnih i drugih faktora.

Njen osnovni zadatak je utvrđivanje nacionalnog sastava zemalja svijeta, njihova brojnost, izdvajanje podgrupa, etničkih, lingvističkih, religijskih i dr.

STANJE I PROBLEMI ETNOLOŠKE NAUKE U BOSNI I HERCEGOVINI

Etnološki rad u Bosni i Hercegovini može se podijeliti uglavnom u tri značajna perioda:

1. Počeci rada na sakupljanju građe iz narodnog života u XIX stoljeću do kraja osmanske vladavine;

2. Period Austrougarske vladavine (1878.-1918.) kada počinje sistemski rad na prikupljanju građe, objavljivanju monografija i rasprava, a osniva se i prva specijalizovana ustanova - muzej i njen časopis;

3. Period druge Jugoslavije je značajan jer se etnološki rad postavlja na šire stručne i naučne osnove, znatno proširuje i usmjerava. Naročito se proširuje kadrovska osnova etnološkog rada. Osnivaju se mnoge naučne i stručne institucije i izdaju nove publikacije.

Prva glavna literaturna obavještenja o narodnom životu u Bosni i Hercegovini potiču uglavnom od stranih putnika i naučnika (Amede Chaumet des Foses, Ami Boue, Alexandar Hilferding i dr.).

Amede Chaumet des Fosses – Putovanje u Bosnu godine 1807-1808.

Ami Boue – austrijski geolog, njemačkog porijekla (prvi je objavio 1849. godine etnografsku kartu turskih zemalja Balkana)

Alexandar Hilferding – ruski lingvista i folklorista (u kasnim 1850-tim bio je ruski diplomata u Bosni), istraživao je slavenske jezike

Benedikt Kuripešić, Hadži Kalfa, Evlija Čelebija, Mula Mustafa Bašeskija, Atanasije Djordjić i dr.

Pod uticajem rada Vuka Karadžića (1878-1864.) počinje i u Bosni i Hercegovini sakupljanje građe o narodnim umotvorinama i običajima.

10

Rezultati tog rada se publikuju uglavnom izvan BiH (Beograd, Novi Sad, Zagreb i Zadar).

Na tom poslu istaklo se nekoliko imena:

Ivan Franjo Jukić, bosanski franjevac, prosvjetitelj, etnograf, pjesnik, književnik

1849. pokretač je jedne od prvih svjetovnih škola u Bosni

Pokretač je i urednik prvog književnog časopisa u BiH “Bosanski prijatelj”

Njegovo djelo Zemljopis i poviestnica Bosne dugo su smatrani najznačajnijim djelom za proučavanje historije i geografije Bosne

Zagovarao je lične i kulturne slobode, slobodu štampe

Bio je pristalica Ilirskog pokreta i podržavao je ideju ujedinjenja svih "hrvatskih" zemalja. Kako je živio u19. vijeku za vrijeme srpskih i hrvatskih nacionalnih pokreta Ivan Frano Jukić je 1848. godine objavio i sljedeći tekst:

„...Mi Bošnjaci njekad slavni narod sad jedva da smo živi nas samo kao očenutu glavu od stabla slavjanskog gledaju priatelji naukah i žale nas.... Vrime je da se i probudimo od dugovične nemarnosti; dajte pehar, te carpite iz studenca pomnje mudrost, i nauk; nastojte da najpred naša serca očistimo od predsudah, fatajmo za knjige i časopise, vidimo što su drugi uradili, te i mi ista sredstva poprimimo, da naš narod prosti iz tminah neznanstva na svitlost isitne izvedmo...“

B.Petranović, srpski pravnik i historičar

J. Pamućina,

K. Hadži-Ristić,

V. Vrčević,

Mehmed - beg Kapetanović Ljubušak, rođen 1839., završio medresu, učio je orijentalne jezike, bavio se sakupljanjem narodnog blaga, napisao je knjige “Narodno blago”, “Istočno blago”, u kojima je sabrao i preveo nove turske, arapske i perzijske mudre poslovice i rečenice

U periodu Austrougarske vladavine pored rada na sakupljanju građe pojavljuju se i monografije i rasprave o pojedinim etničkim cjelinama i o pojedinim pojavama u narodnom životu.

Osnovan je Zemaljski muzej u Sarajevu sa etnografskim odjeljenjem.

Muzej pokreće časopis Glasnik Zemaljskog muzeja, a u kojem se objavljuju i etnološki prilozi. U Glasniku, pored stručnjaka, sarađuje i veći broj amatera.

U muzejskim zbirkama skupljen je bogat etnografski materijal, mada je to urađeno ne sistematski i nekritično.

11

Osim u Glasniku etnološki radovi objavljuju se i u časopisima:

a) Bosanska vila,

b) Behar,

c) Zora (Mostar).

Objavljuju se i knjige o narodnim umotvorinama kao i širi prikazi narodnog života (Život i običaji Hrvata, Život i običaji Muslimana i dr.).

Paralelno s ovim radom teče i rad na etnološkom proučavanju ovih krajeva pod rukovodstvom ustanova u Beogradu i Zagrebu, posebno u ediciji “Naselja i porijeklo stanovništva” koju je pokrenuo i uređivao J. Cvijić.

Saradnici iz Bosne i Hercegovine objavili su u ovoj ediciji više predionih etnoloških monografija.

I u časopisu Jugoslovenske akademije u Zagrebu: Zbornik za narodni život i običaje Južnih Slavena objavljeni su mnogi etnološki radovi sa područja BiH.

Etnološki rad u Bosni i Hercegovini u periodu prve Jugoslavije (1918.-1941.) stagnira. Nema stručnog osoblja. Glasnik je smanjio obim i objavio je malo etnoloških radova.

Etnološki prilozi pojavljuju se još u časopisima: Napredak, Gajret, Pregled, Prosvjeta, Razvitak (Banja Luka).

U Banjoj Luci je osnovan Muzej koji je sabrao etnografski materijal iz Bosanske Krajine.

U ovom periodu etnološki rad se uglavnom obavlja pod rukovodstvom akademija i muzeja u Zagrebu i Beogradu u čijim publikacijama se objavljuje veći broj etnoloških radova i rasprava.

Period druge Jugoslavije pored opštih promjena donosi i preokret u etnološkom radu BiH.

Rad se postavlja na stručne i naučne osnove.

U etnološkom odjeljenju Zemaljskog muzeja u Sarajevu radi veći broj kvalifikovanih stručnih i naučnih saradnika, specijalista za razna područja etnološkog rada.

Etnografske zbirke Muzeja se znatno uvećavaju sistematskim otkupom predmeta za etnografsku zbirku. Glasnik povećava obim i kvalitet priloga. Izlaze i posebne sveske Glasnika za Etnologiju.

Osniva se veći broj zavičajnih muzeja sa etnografskim zbirkama u mnogim manjim mjestima.

U Sarajevu se osniva i Institut za folklor koji izdaje svoj Bilten. Zakratko se uvodi nastava etnologije na Filozofskom fakultetu u Sarajevu.

12

Na Muzičkoj akademiji u Sarajevu uvodi se studij etnomuzikologije. Sedamdesetih godina uvodi se nastava etnologije (dvosemestralan predmet) na Sociološkom odsijeku Fakulteta političkih nauka u Sarajevu.

Naučno društvo BiH, odnosno Akademija nauka i umjetnosti BiH i njen Balkanološki institut, odnosno Centar za balkanološka ispitivanja također organizuju i pomažu etnološki rad i u svojim edicijama objavljuju etnološke monografije, rasprave i priloge.

Orijentalni institut u Sarajevu objavljuje turske dokumente u kojima se mogu naći značajni etnografski podaci iz tog perioda naše historije.

Istovremeno i dalje etnološke ustanove u Zagrebu i Beogradu objavljuju etnološke radove iz BiH.

Mada je bibliografija etnoloških radova o Bosni i Hercegovini obimna, analiza tih radova pokazuje da to još nikako ne zadovoljava potreba.

Više predjela i oblasti nije nikako etnološki ispitano;

Također mnoge značajke narodnog života i kulture ostale su sasvim neobrađene ili su samo fragmentarno obrađene.

Usljed toga složenije etnološke pojave su posve zanemarene i teško je uspješno rješavati probleme većeg i šireg značenja.

Zbog toga je malo urađeno na problemima: etnohistorije, postanka pojednih etničkih grupa, simbioze raznih etničkih grupa i pojava koje odatle proističu.

Ostala su mnoga otvorena pitanja iz područja stare slovenske baštine, udjela i uloge romanskih, orijentalnih i drugih utjecaja i miješanja zatim pojava etničkog pluralizma i simbioze u seoskim naseljima gdje žive predstavnici dva ili tri naroda Bosne i Hercegovine itd.

Danas su etnolozi neophodni za rad u ustanovama u oblasti kulture (muzejima, galerijama, zavodima za zaštitu spomenika kulture i prirodnog naslijeđa, arhivima i dr.) kako na lokalnom, tako i na kantonalnom i federalnom nivou.

Isto tako njihov doprinos u oblasti kulture bio bi izuzetan i na nivou države Bosne i Hercegovine.

Osim toga, sve vladine i većina nevladinih organizacija trebale bi imati u svom sastavu stručnjake ovog profila, pogotovo u ovom poratnom periodu kada bosansko-hercegovačko društvo ulazi u evropske integracije i novi društveno-ekonomski poredak.

Takođe, mišljenja smo da bi etnologija sa kulturnom antropologijom trebala da nađe i svoje mjesto u budućim inoviranim i reformiranim srednjoškolskim programima, naročito u školama društvenog usmjerenja.

13

Zemaljski muzej Sarajevo

Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine osnovan je 1888. godine i najstarija je moderna kulturna i naučna ustanova u Bosni i Hercegovini zapadnog tipa.

Na njegovo osnivanje uticao je splet historijskih događanja.

Samom osnivanju prethodio je dug period u kojem su brojni pojedinci ili grupe intelektualaca ukazivali na potrebe za jednom takvom ustanovom.

Prva ideja o osnivanju muzeja javila se još 1850. godine ali od ideje do realizacije protekle su skoro 4 pune decenije, a u međuvremenu na prostoru Bosne i Hercegovine su se smijenile dvije carevine, - Osmansku je zamijenila Austro –Ugarska carevina.

Politički, strateški i ekonomski ciljevi koje je sebi postavila austrougarska uprava zahtijevali su evropsku pismenost i masovniju obrazovanost.

Bosna i Hercegovina, kao jedna od još uvijek neistraženih zemalja Balkana, privlačila je radoznalost mnogih naučnika, naročito onih iz Austro-Ugarske, ali i kvazi naučnika, što je već prvih godina okupacije rezultiralo raznošenjem spomenika kulture iz naših krajeva.

To je doprinijelo poduzimanju konkretnijih mjera u cilju ostvarivanja dugo prisutne ideje o osnivanju muzeja, što se ogledalo u osnivanju Muzejskog društva nakon čega je 1. februara 1888. godine Zemaljska vlada osnovala Zemaljski muzej za Bosnu i Hercegovinu.

Za direktora Muzeja imenovan je vladin savjetnik Kosta Hörmann.

Kosta Hörmann

Kulturni radnik i od 1878. godine visoki činovnik austrougarske vlade u Bosni i Hercegovini

Prvi je direktor Zemaljskog muzeja

Pokrenuo je i značajni književni časopis “Nada” (1895. godine)

Objavljivao je narodne pjesme naroda BiH

Budući da je prostor u kome je Muzej bio prvobitno smješten uskoro postao suviše skušen i nepogodan 1908. godine pristupilo se izgradnji nove zgrade.

Odlučeno je da se gradi muzejsko zdanje paviljonskog tipa u koje će se smjestiti kao zasebne cjeline sve postojeće zbirke.

Gradnja je završena 1913. godine, a Muzej otvoren za javnost 4. oktobra iste godine.

14

Karlo Paržik

Češki arhitekta rođen 1857. godine

Umro je u Sarajevu 16. juna 1942. godine

U Sarajevo je došao sa 26 godina gdje je djelovao skoro 60 godina

Zalagao se za očuvanje historijskog dijela grada, te je dao svoj lični pečat i veliki doprinos urbanizaciji i izgradnji Sarajeva za vrijeme austrougarske okupacije

Projektovao je i palaču Marijin Dvor

Od samog početka rada Zemaljski muzej se razvijao kao kompleksna kulturna i naučna ustanova u okviru koje se njeguje više naučnih disciplina:

1. historija,

2. geografija,

3. arheologija (prahistorijska, antička i srednjovjekovna),

4. etnologija,

5. historija umjetnosti i

6. prirodne nauke (biologija, geologija i mineralogija),

7. djelomično jezik, književnost,

8. statistika i

9. bibliografija.

Iz ovih područja su se vremenom iskristalizirala tri današnja odjeljena:

1. Odjeljenje za arheologiju,

2. Odjeljenje za etnologiju i

3. Odjeljenje za prirodne nauke.

Velika pažnja od samih početaka poklanjala se obrazovno-vaspitnoj i kulturološkoj funkciji, a u okviru muzeološke djelatnosti postavljen je temelj svim današnjim zbirkama kroz:

a) terensko-istraživački rad,

b) kupovinu,

c) razmjenu ili poklone Muzeju.

15

Naučnoistraživačka djelatnost odvijala se u periodu austrougarske okupacije pod snažnim utjecajem razvoja i usmjerenja nauke i kulture Evrope 19. stoljeća, što je usmjerilo pažnju naročito na arheologiju i prirodne nauke.

Poslije zastoja izazvanog iscrpljujućim četvorogodišnjim ratom (1914.-1918.), slijedi period prve zajednice južnoslovenskih naroda Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslavije (1918.-1945.) koji karakterizira osjetan pad aktivnosti u svim osnovnim djelatnostima Zemaljskog muzeja, kao posljedica izgradnje hegemonističkog i centralističkog sistema vlasti koga diktira Dvor i velikosrpska buržoazija.

U tom periodu Bosna i Hercegovina se našla na marginama društveno-ekonomskih, političkih i kulturnih tokova.

Agonija Zemaljskog muzeja nije ovim završena. Drugi svjetski rat (1941.-1945.) nije pružao mogućnosti za rad i razvoj Zemaljskog muzeja, te on doživljava najnižu tačku djelovanja.

Početni period stabilizacije Zemaljskog muzeja, po završetku Drugog svjetskog rata, odvijao se sporo i trajao je sve do početka šezdesetih godina. U sklopu napredovanja društveno-ekonomskih odnosa, oblast kulture proglašava se djelatnošću od posebnog društvenog značaja.

To je razdoblje kada Zemaljski muzej postiže izuzetne rezultate u svim aktivnostima, pa umnogome nadmašuje i ono što je postignuto u austrougarskom periodu.

To se posebno odnosi na:

a) naučnoistraživačku,

b) izdavačku i

c) izložbenu aktivnost.

Agresija na Bosnu i Hercegovinu i dugotrajni rat koji slijedi (1992.-1995.) nisu donijeli Muzeju samo zastoj u razvoju, već i direktna razaranja 4 zgrade muzejskog kompleksa i Botanički vrt.

Muzejski predmeti, uključujući bogat bibliotečki fond, su fizički spašeni zahvaljujući, prije svega, ljudima koji nisu napuštali Muzej ni u najtežim situacijama.

Kao što je i ranije dijelio sudbinu Bosne i Hercegovine i danas, nakon rata (period od 1996.) u životu i radu Muzeja oslikava se život dejtonske Bosne i Hercegovine.

Pomoć za rehabilitaciju ove kulturne ustanove dali su:

1. Zavod za zaštitu kulturnog, historijskog i prirodnog naslijeđa BiH;

2. UNESCO;

3. Federalno ministarstvo za obrazovanje, nauku, kulturu i sport;

16

4. Ministarstvo nauke, kulture i sporta Kantona Sarajevo;

5. Zavod za izgradnju grada Sarajeva;

6. Internacionalni centar za mir u Sarajevu;

7. Švicarski muzeji, Švicarski ICOM i Švicarski nacionalni muzej u Cirihu;

8. BHHR (Društvo za spašavanje bosansko-hercegovačke kulturne baštine);

9. Norks Folkesmuseum iz Osla;

10. The Foundation for Cultural Heritage without Borders iz Švedske;

11. Prirodnjački muzej, Etnografski muzej, Muzej za islamsku umjetnost i drugi muzeji iz Švedske, i mnogi drugi.

Odjeljenje za etnologiju zemaljskog muzeja

Odjeljenje za etnologiju 1913.g. je smješteno u jednom od paviljona Zemaljskog muzeja čiji enterijer odslikava izgled bosanskohercegovačke tradicionalne gradske kuće.

Prikupljanje etnološkog materijala otpočelo je sa osnivanjem Muzeja 1888.g. kada su otkupljeni veoma vrijedni etnološki predmeti (kao naprimjer kompleti narodnih nošnji).

Odjeljenje se bavi muzeološkim, naučnoistraživačkim i pedagoškim radom. Izdaje godišnjak Glasnik Zemaljskog muzeja sv. Etnologija;

Ima jednu stalnu izložbenu postavku, a svake godine nudi nekoliko tematskih izložbi.

Muzejski stručni i naučni radnici sakupljaju, čuvaju, izlažu i proučavaju sve segmente materijalne, duhovne i socijalne kulture naroda Bosne i Hercegovine.

Odjeljenje za etnologiju posjeduje bogat fundus muzejskog materijala koji je pohranjen i tematski razvrstan u zbirke.

Zbirke etnološkog odjeljenja

1. Zbirka gradskih i seoskih nošnji

2. Zbirka narodne privrede

3. Zbirka oružja

4. Zbirka tekstilnog pokućstva i pomagala za preradu tekstila

5. Zbirka nakita

6. Zbirka muzičkih instrumenata

7. Zbirka gradskog i seoskog pokućstva

17

8. Zbirka narodne medicine i vjerovanja

9. Zbirka narodnih običaja

10. Folklorni arhiv

11. Arhiv terenske građe

ZATVOREN ZEMALJSKI MUZEJ BIH

Zakucavanjem daski s natpisom "Zatvoreno" na vrata najstarije i najznačajnije kulturne institucije u BiH, prvi put u svojoj 124 godine dugoj historiji zatvoren je Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine. (04.10.2012.)

Godišnjica zatvaranja Zemaljskog muzeja: Prije 365 dana umrla je kultura u BiH

Umjesto da slavi današnji dan kao stogodišnjicu svečanog otvorenja u reprezentativnom zdanju arhitekte Karla Paržika, Zemaljski muzej, najstarija i najznačajnija kulturna institucija u BiH, broji tačno godinu dana otkako je zatvorio svoja vrata. (04.10.2013)

Navršila se godišnjica od zatvaranja vrata Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu, koji je 4. oktobra prošle godine, prvi put u svojoj 125 godina dugoj historiji, zatvoren za javnost. (04.10.2013.)

Izdavanje Glasnika Zemaljskog muzeja BiH je dokaz njegove neuništivosti

U najtežim vremenima za najznačajniju kulturnu instituciju u našoj zemlji - Zemaljski muzej BiH pokazuje da je neuništiv. Naime, danas je promovirano novo izdanje Glasnika muzeja, i to sve tri sveske - arheologija, etnologija i prirodne nauke.

Promocija je održana u prostorijama Akademije nauka i umjetnosti BiH, a promotori su bili prof. dr. sci. Enver Imamović (sveska arheologije), akademik Dubravko Lovrenović (sveska etnologije) te akademik Vladimir Beus (sveska prirodnih nauka).

OPŠTE KARAKTERISTIKE RAZVOJA I PROMJENA U KULTURI NARODA BOSNE I HERCEGOVINE

S obzirom na geografski položaj Bosne i Hercegovine i društveno historijska zbivanja, kontakte i međusobne kulturne utjecaje i miješanja u ranijim periodima potrebno je istaknuti da se u tradicijskoj kao i savremenoj kulturi naroda BiH, mogu izdvojiti sljedeće komponente:

starobalkanski (misli se na ilirske i tračke elemente)

Trakija (jugoistočni dio Balkanskog poluostrva – istočna Trakija obuhvata evropski dio Turske, a zapadna Trakija dio Grčke i Bugarske)

18

Značajan je i udio romanskih etničkih i kulturnih elemenata i utjecaja koji se pojavljuju u više slojeva:

a) preko poromanjenih starosjedioca,

b) stočarskih Vlaha u srednjem vijeku te Cincara (Aromunski Vlasi) u XVII i XVIII stoljeću,

c) a dosta je romanskih elemenata kulture ušlo u kulture naših naroda i u kontaktima sa romanskim zapadom i posredstvom katoličke crkve.

Ovi utjecaji i miješanja različito su raspoređeni kod naroda Bosne i Hercegovine i predstavljaju elemente njihovih specifičnih kultura.

romanski (iz vremena rimske vladavine od romaniziranih Ilira i Tračana),

vizantijski ili bizantijski (u istočnim dijelovima Balkanskog poluostrva)

Bizantijsko Carstvo ili Bizantija je historijski naziv za istočnu rimsku imperiju koje je nastalo 285 godine kad je car Dioklecijan administrativno podijelio tadašnju Rimsku Imperiju na Istočnu i Zapadnu.

Stara slovenska baština, zajednička za sva tri naša etnički srodna naroda, donesena prilikom doseljenja u ove krajeve i ovdje dalje razvijana.

Islamsko-orijentalni utjecaji koji se pojavljuju sa dolaskom Osmanlija u ove krajeve i traju kroz vrlo dug period izazvali su krupne kulturne i etničke promjene putem prelaska na islam jednog dijela stanovništva, a prenosili su se i na druge grupe stanovništva.

Ovi utjecaji doprinijeli su daljnjoj međusobnoj kulturnoj i etničkoj diferencijaciji.

Također je moguće izdvojiti, u manjoj mjeri i na ograničenom prostoru panonske utjecaje.

Razumije se da je BiH kao evropska zemlja u svim historijskim periodima bila izložena srednjoevropskim i evropskim utjecajima, dijeleći s drugim evropskim narodima zajedničku povijest i zajedničko naslijeđe.

Ovi utjecaji i elementi najčešće imaju međuetnički karakter i značaj premda su različito raspoređeni kod tri bosansko-hercegovačka naroda.

U Bosni i Hercegovini, kao sastavnom dijelu zapadnog Balkana, sučeljavaju se dijelovi triju velikih geografsko-kulturnih oblasti Balkanskog poluostrva:

1. dinarske,

2. mediteranske (jadranske) i

3. panonske,

19

Od kojih ove dvije posljednje u BiH čine krajnju periferiju tih velikih geografsko kulturnih oblasti, jer pored čisto klimatskih ekoloških i drugih fizičko-geografskih osobina pomenute velike oblasti se izdvajaju i kao posebne kulturne zone jugoistočne Evrope.

Kao posljedica svih tih geografskih, kulturnih, historijskih uslova i događaja u ukupnoj etnografskoj slici BiH (bez obzira na etničku pripadnost) izdvajaju se nekolike etnografske oblasti, koje, razumije se, međusobno nisu razgraničene nikakvim čvrstim graničnim linijama, već prelaznim miješanim zonama.

Takođe omeđene oblasti treba shvatiti kao prostor na kojem postoji veći broj karakterističnih obilježja etnografskog karaktera, koja su više ili manje vidljiva i koja u drugim susjednim oblastima dolaze rijetko ili nikako, ili predstavljaju jednu posebnu vrstu.

Međutim, ako bismo mogli da kažemo da su dvije pomenute periferne zone, jadranska (mediteranska) i panonska u okviru Bosne i Hercegovine relativno homogene zone u etnografskom pogledu, to se ne bi moglo reći za središnju dinarsku zonu, koja se već zbog svog velikog prostranstva, geografskih razlika u njoj te historijskog i kulturnog naslijedja, dijeli na nekoliko manjih geografsko-kulturnih oblasti, koje istovremeno čine cjeline i u etnografskom pogledu.

1. Te oblasti u dinarskoj zoni Bosne i Hercegovine su:

a) Zapadna Bosna,

b) Srednja Bosna i

c) Istočna Bosna.

2. Jadranska zona obuhvata Hercegovinu,

3. Panonska obuhvata Bosansku posavinu.

U razvoju i promjenama tradicijskih kultura naša tri auhtohtona naroda, koje se formiraju u osmanskom periodu u nizu akulturacionih procesa i reprodukuju se u okviru osmanskog feudalnog poretka.

Značajne promjene se dešavaju i dolaskom Austrougarske.

Tada se takođe otvaraju akulturacioni procesi na podlozi kapitalističkih društveno-ekonomskih odnosa, preko kojih se i selo postepeno uvlači u okvire robno-novčane privrede i tako počinje rastakanje tradicijskih ustanova i odnosa na selu.

Otvaruju se novi procesi deagrarizacije i urbanizacije koji dalje narušavaju intaktnost tradicijskih oblika života. U ovim procesima promjena različito participiraju pripadnici triju naših naroda.

U kratkom periodu za vrijeme prve Jugoslavije (1918-1941.) ekonomska osnovica tradicijske kulture djelimično se mijenja agrarnom reformom.

20

Međutim, nije bilo uslova ni vremena za potpuni razvitak kapitalističkih društvenih odnosa na selu u Bosni i Hercegovini, pa nova promjena društvenih odnosa - uvođenja socijalizma - zatiče očuvane mnoge stare oblike života i kulture na selu.

Novi društveni poredak (socijalizam) donosi vrlo značajne promjene u svim sferama materijalne, duhovne kulture i socijalne strukture i narodnog života uopšte.

Nova agrarna reforma i industrijalizacija višestruko su ubrzali, ranije već započete procese, deagrarizacije i urbanizacije, što izaziva nove promjene u tradicijskoj kulturi i grada i sela.

U našim razmatranjima etničkih odnosa, antičko-kulturnih i etnografskih karakteristika naroda Bosne i Hercegovine, polazimo od slijedećeg:

1. Bosna i Hercegovina predstavlja složenu zajednicu naroda i narodnosti utemeljenu na osnovu slobode i ravnopravnosti svih naroda i njihovih kultura, koje se uzajamno prožimaju i bogate.

2. Etničke i etničko-kulturne karakteristike, naroda Bosne i Hercegovine, mogu i trebaju zajednički posmatrati i prezentirati

a) zajednička historijska sudbina,

b) srodna etnička osnova,

c) jezik,

d) izmještenost stanovništva,

e) akulturacioni procesi i etnička saživljavanja i simbioze,

Tokom historijskog razvoja ovi procesi, doveli su do specifičnih zajedničkih (međuetničkih) kao i posebnih etničkih odlika.

NASELJAVANJE BOSNE I HERCEGOVINE

DOBA PRAHISTORIJE I ANTIKE

Zemlja migracionih raskrižja

Proučavanje porijekla bosanskohercegovačkog stanovništva predstavlja veoma složen problem.

Riječ je o zemlji koju zbog izuzetnog strateškog i geografskog položaja nije mogla mimoići nijedna migracija do kojih je dolazilo na širem prostoru Evrope od prethistorije do današnjeg dana. Preko bosanskohercegovačkog prostora prolazila je jedna od najvažnijih transverzala Evrope koja je vodila s juga na sjever i obrnuto. To su doline rijeka Neretve i Bosne, koje su spajale Mediteran, i Podunavlje (srednju Evropu) - dva potpuno različita klimatska, kulturna, etnička i politička svijeta.

21

Zahvaljujući izuzetnom strateškom i geografskom položaju Bosna i Hercegovina sadrži veoma bogat i raznolik arheološki materijal koji su iza sebe ostavile, nebrojene ljudske zajednice iz raznih epoha koja su ovdje boravile ili prolazile na svom putu iz Azije u Evropu i obrnuto.

Brdsko - planinska konfiguracija zemlje, obilje šuma, divljači i pašnjaka, plodne doline rijeka, rudno blago i druga bogatstva kojima je bosanskohercegovačko tlo oduvijek obilovalo, činilo je idealne uvjete za život ljudi.

U nauci je već davno iznesena konstatacija da Bosna i Hercegovina predstavlja izuzetno važno arheološko područje jer su se tu kao malo gdje taložili milenijski tragovi života ljudi koji su pripadali raznim rasnim, etničkim, kulturnim i geografskim skupinama.

Bosanskohercegovački lokaliteti su dali unikatne nalaze koji u nekim slučajevima predstavljaju ključ za rješavanje arheološke problematike šireg dijela Evrope, pogotovo Balkanskog poluotoka.

Takve su, naprimjer, antropomorfne figure iskopane u Butmiru kod Sarajeva koje prikazuju pripadnike čak tri rase (crnačku, kavkasku i alpsku). To je zagonetka kojom se već dugo bave arheolozi i etnolozi.

22

Prvi ljudi na tlu Bosne i Hercegovine

Sve se donedavno smatralo da su se ljudi naselili na područje današnje Bosne i Hercegovine tek koju hiljadu godina unazad, odnosno u epohi mlađeg kamenog doba prije 5 - 6 hiljada godina.

Intenzivna arheološka istraživanja obavljena nakon Drugog svjetskog rata pod vodstvom dr. Đure Baslera, dugogodišnjeg radnika Zemaljskog muzeja u Sarajevu, oborila su to mišljenje.

On je sustavnim iskopavanjima otkrio tragove čovjeka koji je ovdje živio još u epohi starijeg kamenog doba, ili tačnije, u srednjem paleolitu koji obuhvaća vrijeme od 120.000 - 60.000 godina stare ere.

Riječ je o davnašnjem ljudskom pretku (pračovjeku) koji se izgledom i umom uveliko razlikovao od današnjih ljudi.

To biće se u nauci naziva Homo neanderthalensis (Neandertalski čovjek), nazvan tako po čuvenom nalazu u Neandertalu u Njemačkoj.

Za nauku je značajan jer predstavlja jednu od najvažnijih karika u razvoju ljudskog roda.

Treba napomenuti da u Bosni nisu pronađeni njegovi fizički ostaci (kosti) nego oruđe (kamene sjekire) kojima se služio.

23

To ne umanjuje značaj nalaza jer oni nedvojbeno potvrđuju prisustvo pračovjeka na bosanskohercegovačkom prostoru prije i nekih stotinjak hiljada godina.

Prastari bosanski stanovnici

1. utok Usore u Bosnu kod Doboja

a) lokalitet Kamen,

b) Crkvina i

c) Londa kod Makljenovca,

2. Sastav Velike i Male Ukrine

a) lokalitet Čelinjak u Popovačama,

b) Lukšić,

c) Mala Gradina,

d) Gaj i Krčevine u Kulašima,

e) Matića Glavica u Dragalovcima,

f) Lupljanica,

g) Krndija itd.

3. Najjužnija tačka gdje su nađeni ovakvi nalazi jeste Gradina Varvara na vrelu Rame kod Prozora.

Homo bosniacus (bosanski pračovjek)

0 tome kako je fizički izgledao bosanski pračovjek znamo preko potpunijih nalaza iz drugih krajeva Evrope, prije svega iz Neandertala u Njemačkoj, a onda iz susjedne Hrvatske otkuda potječe znameniti nalaz Krapinskog čovjeka.

Konstitucija tijela, oblik glave, izgled lica i način pokreta, odnosno hoda, mnogo se razlikovao od savremenog čovjeka.

Ustvari, to još nije bilo potpuno razumno biće.

Jedva je poznavao vatru, hranio se korijenjem, šumskim plodovima, puževima, mesom divljači (nosoroga, mamuta, divljih konja itd.).

Hodao je go, a u hladnijim razdobljima zaogrtao se kožama ubijenih zvijeri. Jedino oružje kojim se služio bio je kameni šiljak, tek malo pritesan za lakše rukovanje.

Stupanj umnog razvoja nije mu dozvoljavao do izrađuje savršenija oruđa.

24

Prastanovnici Bosne živjeli su u pećinama a u nekim slučajevima na otvorenom prostoru pod nekom vrstom šatora napravljenog od granja ili životinjskih koža.

Nisu imali stalna staništa jer su lutali za stadima životinja i čoporima zvijeri.

Ne zna se tačno kada i kako su iščezli ti prvi stanovnici Bosne.

Da li su to uzrokovale prirodne pojave kao što je naglo oštro zahlađenje, bolesti i slično, ili su postali žrtve prodora nove savršenije vrste ljudi, neizvjesno je.

Prva oružja na tlu bosne i hercegovine

Paleolit, Makljenovac kod Doboja

Prva oružja KAMENOG DOBA

Mikroliti iz kamenog doba pronađeni u sjevernoj Španiji i Jugu Francuske

25

Nakon izumiranja Neandertalaca Bosnu su naselila savršenija, odnosno razumna bića (Homo sapiens).

Oni pripadaju razdoblju mlađeg paleolita koje obuhvaća vrijeme od 60.000 -10.000 godina st.e.

Dok se za Neandertalskog čovjeka drži da je pripadao tipu evropskog pračovjeka, za ovog iz mlađeg paleolita smatra se da je stigao iz Prednje Azije.

Analiza sustava njegovog skeleta pokazuje da je bio veoma okretan i vješt lovac na brzu divljač.

To je uvjetovalo da počne upotrebljavati složenija oruđa i oružja kao što su primitivno koplje, luk i strijela i dr.

POJAVA RAZUMNOG BIĆA

Prvo razumno biće na bosanskohercegovačkom prostoru pojavilo se prije nekih 35.000 godina.

Njegovi tragovi su dosta brojni. Evidentirano je više od deset lokaliteta koji potvrđuju njegovu prisutnost.

1. Kadar kod Gornjeg Svilaja nedaleko od Odžaka,

2. Markovci u Detluku kod Dervente,

3. Veliki Majdan kod Tešnja,

4. Krčevine u Maloj Brijesnici kod Gračanice,

5. Pećine u Glamočanima kod Banje Luke itd.

Najpoznatiji bosanskohercegovački lokalitet, iz kasne faze mlađeg paleolita jeste pećina Badanj kod Stoca u Hercegovini.

Bila je intenzivno naseljena prije 12.000 - 14.000 godina.

Uz brojne primjerke kamenog oruđa i oružja (preko 200.000 komada) nađeno je mnogo nakita.

Većinom su to ogrlice, načinjene od probušenih pužića, zuba divljači, školjki i sl.

Najvažniji nalaz iz ove pećine je urezani crtež na živoj stijeni koji prikazuje konja.

To je do sada jedini nalaz spiljske umjetnosti paleolitskih ljudi na području jugoistočne Evrope.

26

Pećina badanj kod Stoca- Najpoznatiji lokalitet iz kasne faze mlađeg paleolita

Slika konja – pećina badanj-Jedini nalaz spiljske umjetnosti paleolitskih ljudi u Bosni i Hercegovini

PRVI ZEMLJORADNICI I STOČARI NA TLU BOSNE I HERCEGOVINE

Prije pet - šest hiljada godina desile su se nove velike promjene u Evropi pa tako i na tlu Bosne i Hercegovine.

Bile su karakterizirane pojavom novog stanovništva i općim kulturnim napretkom.

Novost je bila da su se ljudi počeli baviti obradom zemlje, uzgojem domaćih životinja, izradom zemljanog posuda itd.

To su bili revolucionarni pomaci u kulturi čovjeka.

I Bosna je s tim promjenama dobila nove stanovnike. Ne zna se pouzdano odakle su došli.

Situacija na lokalitetima govori da između njih i paleolitskih starosjedilaca nije bilo sukoba.

Smatra se da su ovi posljednji izumrli prije dolaska neolitičara, ali nije jasno na koji način.

27

Naseljavanje neolitskog stanovništva odvijalo se uglavnom u rejonima plodnih polja i dolina rijeka. Zanimljivo je da su predjeli zapadne Bosne ostali nenaseljeni u ovoj epohi. Nisu nigdje pronađeni tragovi života iz ovog doba.

Smatra se da je razlog nedostatak kvalitetnog kamena od kojeg su neolitičari izrađivali oruđe i oružje. U ostalim krajevima Bosne naseljenost je bila veoma gusta.

Naselja su u prosjeku zapremala površinu od 20.000 do 30.000 m2, kakav je slučaj s lokalitetom Kraljevina kod Novog Šehera nedaleko od Žepča.

Neolitičari su po pravilu podizali naselja u ravnicama ili na riječnim teresama:

1. Gornja Tuzla,

2. Nebo kod Travnika,

3. Kakanj,Obre kod Kaknja,

4. Butmir kod Sarajeva itd..

5. U kraškoj Hercegovini za nastambe su korišćene pećine, kakav je slučaj sa Zelenom pećinom iznad vrela Bune,

6. Ravlića pećinom kod Gruda itd.

Ogrlica od pužića i školjki-Pećina Badanj kod Stoca, Stara 12 000 – 14 000 godina

Neolitsko doba je donijelo napredak i u načinu stanovanja.

Sada se grade nastambe uglavnom od drveta nad zemljom, ili do pola ukopane u zemlju (zemunice).

U kostur načinjen od greda ugrađivao se pleter koji se potom s obje strane lijepio ilovačom.

Ognjište se nalazilo u sredini prostorije, a u toplijim razdobljima ložilo se vani. Veličina pojedinih kuća iznosila je 50 - 60 m2

U Gornjoj Tuzli otkriveno je sojeničko naselje. Tu su kuće stajale na kolju iznad vode, odnosno uz obalu.

To dokazuje da je prije pet - šest hiljada godina dio današnje Tuzle bio pod jezerom ili močvarom.

Značaj tuzlanskog naselja je što je to jedno od najstarijih i rijetkih sojeničkih naselja iz razdoblja neolita, jer su ona specifikum brončanog i željeznog doba.

28

DOBA MIRA I SPOKOJA

Razdoblje neolita je bilo mirno doba bez sukoba, pljačkanja i pohoda. Kod ljudi se javlja potreba da međusobno komuniciraju pa se uspostavljaju trgovačke veze između najudaljenijih zajednica, što je dalo još veći podstrek kulturnom razvoju.

Tako bosanski neolitičari održavaju veze sa zajednicama i izvan Balkanskog poluotoka.

Na ovdašnjim lokalitetima nađeni su predmeti iz Italije, Grčke, Podunavlja itd.

Jedan od glavnih trgovačkih puteva u to doba vodio je dolinom Neretve i Bosne.

Na nalazištima u Kaknju, Obrima i Lisičićima kod Konjica, često se susreće nakit načinjen od morskih školjki koje su ovamo dospjele trgovinom.

Još su češći nalazi keramike rađene po uzorima iz Sicilije, Panonije ili jadranskih otoka.

Dosta smo dobro obaviješteni i o duhovnom životu bosansko hercegovačkih stanovnika od prije pet - šest hiljada godina.

U to doba imao je veliki značaj kult predaka.

Na lokalitetu Lisičići kod Konjica pored ognjišta su nađeni dijelovi ljudskog kostura što predstavlja ostatke kultnog obreda obožavanja umrlog pretka.

Njih su često zakopavali uz ognjište ili ispod poda nastambe kako bi ostali trajno uz svoje potomke i "čuvali" ih od zla.

U nekim slučajevima umrlog pretka su jeli kako bi u svojim potomcima "nastavio" živjeti.

Bio je čest slučaj i žrtvovanja djece, posebno dojenčadi.

U Obrima kod Kaknja i u Zelenoj pećini iznad vrela Bune kod Mostara uz ognjište su nađene kosti djece izmiješane s kostima životinja.

Ritualno ubijanje djece bilo je uobičajena pojava u neolitsko doba.

To se činilo u posebnim prilikama kao što je podizanje novog naselja, izbor poglavice, da se pospješi plodnost stoke, žena i sl.

BOSANSKI CRNCI

Neolitsko nalazište u Butmiru kod Sarajeva je po svom neobičnom sadržaju postalo poznato širom svijeta i nezaobilazno je kada se govori o evropskom neolitu.

To je bilo tipično zemljoradničko naselje čiji su stanovnici bili nosioci napredne kulture.

Izrađivali su veoma kvalitetno zemljano posuđe jedinstvenih oblika i ukrasa.

Ovaj lokalitet je, međutim, poznat prije svega po izradi ljudskih figura.

Njihova vrijednost je ta što na realističan način prikazuju osobe različitih rasa.

29

Na jednoj od njih kovrdžava kosa, širok i spljošten nos, naglašene jagodice i debele usne prikazuju tipičnog predstavnika crnačke rase.

Na drugoj figuri sa jako zabačenim čelom, istaknutim i povijenim nosom izvedenim u jedinstvenoj kosoj liniji glave, prepoznaju se osobine armenoidne (kavkaske) rase.

Treća figura prikazuje standardne crte lica s pravilno zaobljenom glavom, što je osobina alpske rase.

NEOLITSKE FIGURE IZ BUTMIRA

Nauka nije još odgonetnula pojavu i smisao ovih figura. Posebno je zanimljiva predstava crnca. To se dovodi u vezu s prodorom pripadnika te rase u sjevernomediteranske predjele što je potvrđeno i na nekim nalazištima u Italiji.

Butmirska kultura rasprostranjena je na području Butmira kod Sarajeva i predstavlja jedno od najznačajnijih nalazišta iz neolitskog perioda u Europi.

Smatra se da je butmirska grupa nastala oko 4000. godine p.n.e.

Butmirska vaza

Bosanskohercegovački neolitski stanovnici bili su poklonici jednog specifičnog kulta, poznatog mnogim starim narodima, među kojima starim Egipćanima, Hindusima, Babiloncima i dr.

Riječ je o tzv. astralnom kultu. Sastojao se od obožavanja nebeskih tijela (sunca, mjeseca, zvijezda).

U Obrima kod Kaknja iskopan je pljosnat kolut načinjen od pečene zemlje na kojem su četiri rupice koje su služile za vješanje tog predmeta.

Riječ je o sunčevom disku koji je upotrebljavan u obredu obožavanja sunca.

U Lisičićima kod Konjica iskopana je keramika na kojoj su ukrasi u obliku polumjeseca.

Obožavanje nebeskih tijela bilo je prisutno kod svih zemljoradničkih zajednica, a bilo je u uskoj vezi s kultom plodnosti.

30

Posude i objekti kulta

Butmir i Obre II, mlađi neolit, 4700 god. p.n.e

BOSNA I INDOEVROPSKA SEOBA

Koncem III i početkom II milenija st.e. zbili su se krupni događaji koji su imali dalekosežne posljedice za povijest ljudi na tri kontinenta.

Došlo je do velikih etničkih pomjeranja koja su zahvatila široki euroazijski prostor.

To se odrazilo i na područje današnje Bosne i Hercegovine.

Brojne zajednice koje su do tada naseljavale prostrane euroazijske stepe pokrenule su se i pošle u raznim pravcima.

Jedni su krenuli na zapad u Evropu, drugi na jugozapad, naselivši obale istočnog Mediterana, a treći na jugoistok prema Perziji i Indiji.

Ta seoba je u Europu dovela brojne nove narode, među kojima su najvažniji Germani, Kelti (Gali) i Iliri.

Svi su bili nosioci jedne nove kulture koja se zasnivala na poznavanju metala (bakar i bronca).

Zahvaljujući novom ubojitom oružju od metala, poznavanju konja i lahkoj pokretljivosti, posvuda su uništavali mirne neolitske starosjedioce. Sukob Indoevropljana i neolitičara bio je nemilosrdan.

Ovi posljednji nevični ratovanju, opremljeni kamenim oruđem i oružjem i fizički inferiorniji u odnosu na indoevropske zavojevače, bili su posvuda proganjani pa su za kratko vrijeme bili sasvim istrijebljeni.

O onome šta se tada dešavalo na tlu današnje Bosne i Hercegovine svjedoče ostaci spaljenih i porušenih neolitskih naselja.

Arheološka iskopavanja nam predočavaju pravu dramu koja se odvijala na ovim prostorima prije 4.000 godina. Ostaci spaljenih kuća, razbijeno pokućstvo, nagorjele i prebijene ljudske kosti i dr., daju jasnu predstavu o razmjerama tragičnih zbivanja.

Pronalaskom metala i usavršavanjem sredstava za vođenje rata, otpočelo je razdoblje trajnih neprijateljstava među ljudskim zajednicama, i to u najvećem intenzitetu. To je primoralo ljude da podižu naselja na uzvisinama s kojih se moglo lakše braniti.

31

Ta mjesta se obično nazivaju gradinama. Bila su okružena bedemima načinjenim od suhozida, palisadama ili jarkovima.

Na području naše zemlje takvih gradina je evidentirano na hiljade, što govori da je prostor današnje Bosne i Hercegovine prije 4.000 godina bio gusto naseljen.

Tokom seobe Bosna i Hercegovina je dobila nove stanovnike. Bili su to Iliri.

Značajni su i po tome što su to prvi bosanskohercegovački stanovnici čije nam je ime poznato. Oni su Bosni dali trajno kulturno, etničko i političko obilježje. Njihovu kompaktnost razbili su tek Slaveni dvije hiljade godina kasnije, tokom VII stoljeća n.e.

Jedno od njihovih glavnih središta nalazilo se na Glasincu nedaleko od Sarajeva.

Sjeverozapadnu Bosnu naseljavali su Japodi,

Sjevernu Mezeji,

Istočnu Dindari,

Zapadnu Dalmati,

Srednju Desidijati,

Breuci – između Vrbasa i Drine

Južnu Daorsi i Ardijejci itd.

Iliri su bili vrsni ratnici, nosioci napredne kulture i tvorci novog društvenog poretka koji je doveo do stvaranja prvih političkih organizacija na ovim prostorima iz kojih su potom nastale prve države (Ilirska kraljevina).

Privredni i politički uspon Ilira veže se za razdoblje željeza (od X do I stoljeća ste.).

Kako je Bosna izuzetno bogata zlatom, srebrom, bakrom, željezom itd., Iliri s ovog područja su stekli znatnu prednost u odnosu na svoje susjede pa je to razlog da se Bosna i Hercegovina smatra njihovom centralnom kulturnom i političkom zonom.

Bosnu su, naime, naseljavala najpoznatija i najjača ilirska plemena. Tokom I milenija st.e. za bosanskohercegovačke Ilire desila su se tri velika događaja koja su odredila njihovu daljnju sudbinu.

Od VII stoljeća st.e. počinju kontaktirati sa Grcima pa se uspostavljaju obostrane kulturne i trgovačke veze. To je za Ilire imalo veliki značaj jer su ih Grci uveli u historijsko doba.

Pod njihovim utjecajem Iliri počinju kovati novac, susreću se s pismom, od njih preuzimaju savršeniji oblik društvenog organiziranja i druge tekovine visoke helenske kulture. Iz tog vremena potječu i prvi pisani podaci o našoj zemlji i njenim stanovnicima. Time započinje historijsko doba bosanskohercegovačkih zemalja.

32

Drugi važan događaj veže se za prodor Kelta (Gala), prastanovnika današnje Francuske i sjeverne Italije.

Oni su početkom IV stoljeća st.e. provalili na Balkanski poluotok kojom prilikom je jedan njihov dio napao bosanske starosjedioce. Vođeni su dugi i teški ratovi o čemu nas dosta opširno obavještavaju grčki pisci.

Njihov prodor u Bosnu prouzrokovao je velika pomjeranja tamošnjih plemena.

Iz srednje Bosne potisnuli su Autarijate koji su se uputili u istočnu Hercegovinu i današnju Crnu Goru. Od njih potječe naziv rijeke Tare.

Pleme Ardijejaca, koje je naseljavalo gornji tok Neretve (od Konjica na jug), pomjerilo se niz Neretvu i zaustavilo na dijelu primorja i južne Hercegovine od ušća Neretve do Boke kotorske. Tu su kasnije stekli veliku moć pa su osnovali kraljevstvo koje je dugo predstavljalo bitan politički faktor na srednjem Jadranu.

Najvažniji događaj u historiji bosanskohercegovačkih Ilira bio je stopedesetogodišnji rat protiv Rima i njihovo konačno pokorenje s te strane (I stoljeće n.e.).

To je predstavljalo veliku prekretnicu u njihovom životu.

Pod rimskom vlašću ostali su duže od 500 godina. Kroz to vrijeme dijelili su sudbinu ostalih pokorenih naroda objedinjeni moćnim Rimskim Carstvom koje se prostiralo od današnjeg Maroka na zapadu do Irana na istoku, i od Velike Britanije na sjeveru do današnjeg Sudana na jugu.

Zahvaljujući rezultatima arheoloških iskopavanja i djelima grčkih i rimskih pisaca, dosta smo dobro obaviješteni o izgledu, načinu života, društvenom poretku i kulturi tih starobosanskih starosjedilaca.

Sasvim je izvjesno da su Iliri pripadali indoeuropskoj grani naroda, srodnih precima današnjih Francuza, Nijemaca, Španjolaca, Grka, Iranaca, Hindusa itd.

Grčki i rimski pisci ih opisuju kao visoke, riđe, spretne, ratoborne i slobodoljubive ljude.

U historijsko doba živjeli su u plemenima kojih je bilo na desetine. Povezivala ih je krvna i jezička srodnost.

Osnovno zanimanje bilo im je stočarstvo. Zahvaljujući obilju ruda koje su im osiguravale dovoljno metala za izradu oružja, i još k tome gorštaci, bili su neustrašivi ratnici. To je razlog da je moćni Rim protiv njih vodio stoljetne iscrpljujuće ratove.

Metalno doba na tlu Bosne i Hercegovine

Glasinačka kultura je najizrazitija grupa starijeg metalnog doba na Balkanu. Rasprostirala se u istočnoj Bosni i Hercegovini, jugozapadnoj Srbiji, sjevernim dijelovima Crne Gore, a značajno je utjecala na susjedne oblasti. Naziv je dobila po visoravni Glasinac kod Sokolca, istočno od Sarajeva.

33

Osnovne karakteristike ove kulture su tumuli, gupirani oko gradina s ostacima suhozida, čineći nekropole.

Najstariji pripadaju ranobrončanom razdoblju, no, budući da su najbrojniji i najbogatiji, tumuli iz halštatskog razdoblja se smatraju pravom glasinačkom kulturnom kulturom.

Smatra se da su nosioci glasinačke željezne kulture bili Iliri, te da se čitav kulturni kompleks može vezati za Autarijate.

Glasinac je arheološko nalazište poznato od konca 19. stoljeća.

Sustavna istraživanja su provedena od 1886.-91. godine na Glasinačkom polju, a kasnije je prošireno da Prače i Drine, pa je arheološki pojam Glasinac (glasinačko područje) znatno širi od geografskog.

Evidentirano je oko 50 prapovjesnih gradina i više od 1200 tumula (grobnih humaka), koncentriranih u grupe i nekropole.

BRONZANA STATUA-Studenci kod Ljubuškog, željezno doba oko 500 godina p.n.e

NAKIT OD BRONZE I JANTARA-nekropole Jezerina i Ribić kod Bihaća, mlađe željezno doba, 4-1 vijeka p.n.e

SREBRENI NAKIT-Štrpci kod Višegrada, 4 vijek p.n.e

KORJENI MULTIETNIČKE, MULTIVJERSKE I MULTIKULTURALNE BOSNE

Rimsko osvajanje Bosne znatno je izmijenilo njenu etničku sliku.

S dolaskom Rimljana započeo je proces koji je Bosnu doslovno pretvorio u multietničku, multivjersku i multikulturnu zemlju.

Rim je već tokom osvajanja doveo na ovaj prostor veliki broj vojnih jedinica koje su bile sastavljene od pripadnika raznih naroda sa raznih strana prostranog Rimskog Carstva. Za vojskom su došli činovnici, trgovci, radna snaga (robovi), zanatlije i dr.

Mnogi od njih su ovdje stalno ostali.

O tome svjedoče brojni nadgrobni spomenici na kojima se skoro uvijek navodi etnička pripadnost umrlog.

Tako smo saznali da su u antičko doba uz starosjedilačke Ilire u Bosni živjeli i Rimljani, Italici, Gali, Germani, Britanci, Egipćani, Sirijci, Grci, Iranci itd. Prisustvo stranaca potvrđuju i vjerski (kultno-votivni) spomenici.

Svaka od nacionalnih skupina donosila je svoje vjerske predstave pa se tako stvorilo multivjersko društvo. Evidentirane su čak 24 razne vjere i desetine raznih božanstava.

34

Prisustvo stranaca nije narušilo etničku kompaktnost starosjedilačkog ilirskog stanovništva.

Oni su za sve vrijeme rimske okupacije uglavnom ostali stanovnici sela i malo su saobraćali i miješali se sa strancima. Romaniziranih (civiliziranih) Ilira bilo je malo.

Njih su uglavnom činili isluženi vojnici koji su se po odsluženju 20-30-godišnjeg vojnog roka vraćali u svoj zavičaj i nastanjivali u gradovima.

Takvi su živjeli po rimskim uzorima, uključivali se u javni život, i obično se ženili strankinjama. Njih je, međutim, bio mali broj i oni nisu utjecali na etničko raslojavanje svojih sunarodnjaka.

ILIRSKA PORODICA-Jedna ilirska porodica iz rimskog doba, Lisičići kod Konjica

SLOM ANTIČKE CIVILIZACIJE I BOSNA

Kraj rimskog prisustva i slom antičke civilizacije, do čega je došlo krajem VI i početkom VII stoljeća n.e., bili su sudbonosni i za bosanskohercegovačko područje i njegove starosjedioce.

To je bilo praćeno prodorom brojnih znanih i neznanih hordi, plemena i naroda koji su posvuda rušili, palili, pljačkali i ubijali.

Na taj način, nestalo je svega što je na ovim prostorima do tada postojalo i što je stvarano više od pola milenija.

Sa zemljom je sravnjeno više od 100 gradova, a svi su bili građeni po standardima visoke rimske civilizacije, opremljeni tekućom vodom, kanalizacijom, sistemom centralnog grijanja itd. Zapisi suvremenih pisaca podrobno opisuju stravična zbivanja koja su pod konac antičkog doba zahvatila Evropu.

Balkan je u tome imao posebno mjesto, a u njemu, pak, Bosna. Na udaru barbarskih zavojevača prvo su se našli stanovnici gradova.

Oni koji nisu uspjeli pobjeći, nestali su u plamenu svojih kuća i gradova. Iskopavanja ruševina iznose na vidjelo stravična svjedočanstva onoga što se ovdje dešavalo u doba seobe naroda (kraj VI i početak VII stoljeća n.e.).

Skoro u svakoj ruševini nailazi se na sloj gareži, a u njoj ljudske kosti, polomljeni inventar, vrhovi strjelica i sl. Pustošenja su bila tolika da se na većini takvih mjesta nije nikada više obnovio život.

Od naroda za koje se pouzdano zna da su najviše učestvovali u napadima, pustošenju i pljačkanju bosanskohercegovačkog prostora bili su Vizigoti, Ostrogoti, Avari i Slaveni. Oni su u velikoj mjeri izmijenili dotadašnja etničku sliku ovog prostora.

Njihove žrtve su uglavnom bili gradski stanovnici, a njega su najvećim dijelom činili stranci, dok su starosjedioci živjeli po vrletnim selima pa su bili manje izloženi stradanjima.

35

Bosna je u takvim okolnostima i u takvom stanju ušla u srednji vijek. Isti je slučaj, manje - više, bio s čitavim Balkanskim poluotokom.

TRADICIONALNA PRIVREDA BOSNE I HERCEGOVINE

U prikazu tradicionalne materijalne kulture naroda Bosne i Hercegovine treba istaći da su u oblikovanju elemenata materijalne kulture djelovale dvije osnovne grupe faktora: prirodni i društveno-kulturnu.

Prirodne fakrore čini prirodna sredina: zemljište, reljef, klima, vodeni tokovi, prirodne komunikacije ili prepreke itd., što sve stvara početne uslove za nastanak i razvoj: seoske privrede, zanatstva, naselja, stanovanja, nošnje i dr.

Društveno-kulturni faktori u širem smislu oduhvataju: istorijske, ekonomske, kulturne i društvene uslove i kontakte te procese i odnose, koji su se dešavali i dešavaju na širem globalnom, regionalnom i užem lokalnom planu.

Obje ove grupe faktora se tokom istorijskog razvoja kombinuju na različite načine, stvarajući kulturne, etničke i regionalne spscifičnosti, s tim da prirodni činioci imaju prevagu u početnim fazama, a društveno-kulturnu u toku razvoja, posebno u najnovije vrijeme, kad procesi urbanizacije postepeno briše regionalne, etničke, društveni i dr. razlike u materijalnoj kulturi, unificirajući sve njene manifestacije.

1. SEOSKA PRIVREDA

Seoska privreda, posebno kad je riječ o seoskoj tradicionalnoj privredi ovisna je u većoj mjeri od prirodnih uslova za proizvodnju, tako da nije moguće izdvojiti neke etničke osobenosti u toj djelatnosti (posebno zbog izmješanosti stanovništva).

Rečeno je da se u Bosni i Hercegovini sučeljavaju tri velike prirodne regije: dinarska, kao dominantna po prostranstvu i panonska i jadranska, kao periferne.

Općenito uzevši tradicionalnu seosku privredu u ove tri regije karakteriše: u jadranskoj regiji - koja obuhvata periferno Hercegovinu i predstavlja kraško područje sa izmijenjenom mediteranskom klimom (u nižim dijelovima) a u reljefu se ističu kraška polja i visoko planinski vijenci - glavna privredna grana je, u višim dijelovima, stočarstvo (ovčarstvo) sa stočarskim sezonskim kretanjima, a u nižim dijelovima uzgoj vinove loze i duhana. Ovdje se još uzgaja krompir, povrće, i kukuruz.

U planinskoj oblasti koja obuhvata sjeverne i sjeveroistočne dijelove Bosne, a predstavlja oblast sa kontinentalnom klimom, u refelju uskim pojasom nizina uz rijeku Savu i niskim pobrđem posavskih rubnih planina - seosku privredu karakteriše proizvodnja žitarica i krupno stajsko stočatstvo (govedarstvo) i svinjogojstvo.

Središnja regija - koja obuhvata niže planine, visoravni i duge zaobljene kose koje se postepeno spuštaju prema sjeveru i Savi predstavlja oblast izmijenjene kontinentalne klime i

36

oblast zelenog krasa - odlikuje se kombinovanom seoskom privredom: u stočarstvu ovčarstvo, govedarstvo i svinjogojstvo, u ratarstvu proizvodnjom: žitarica, povrća i voća dopunskim privređivanjem preko seoske zanatske proizvodnje.

U novim društvenim uslovima sa razvojem proizvodnih sredstava i napredkom tehnike i tehnologije proizvodnje i transporta i seoska privredna koristeći zadati prirodni okvir, tranformiše proizvodnju u skladu sa tržnim potrebana, naročito u kooperativnoj sprezi sa društvenim poljoprivrednim organizacijama.

U tradicionalnoj seoskoj privredi bile su zastupljene slijedeće grane proizvodnje:

a) sabiranje,

b) lov,

c) ribolov,

d) zemljoradnja,

e) stočarstvo,

f) prenos robe tovarnim konjima (kiridžijanje),

g) pčelarsvo,

h) lokalna i regionalna razmjena dobara i trgovina,

i) te dopunsko privređivanje preko seoskih zanata, kućne radinosti, sezonskog rada izvan sela, privremenog rada u drugim granama privrede itd.

A) SABIRANJE

Sabiranje plodova i drugih dijelova samorodnih biljaka, kao i sitnih životinja, najstariji način pribavljanja hrane, nije nikad potpuno istisnuto, čak poprima nove forme.

U sadašnje vrijeme mogu se izdvojiti tri načina korištenja sabranih plodova: za dopunu i ishrani, za prodaju na lokalnom tržištu i za industrijsku preradu.

U dopunskoj ishrani su zavisno od ekoloških činilaca u pojedinim krajevima korišteni ili se koriste slijedeći samoradni plodovi: gljive, jagode, lješnjici, kesteni, borovnice, drenjine, kupine, bukov žir, divlje kruške i divlje jabuke i dr.

Osim plodova u ishrani su korištene i mnoge trave, najpoznatije su: radić i kopriva, a zabilježeno je da se u Hercegovini koristilo 27 vsta trava u ljudskoj ishrani.

Za prodaju na lokalnom tržištu sabiraju se, uglavnom gljive, jagode, borovnice, kupine, drenjine i kesten. Za industrijsku preradu od plodova sabiraju se: kupine, drenjine, borovnice, a kao posebno značajan izvor prihoda, je sakupljanje ljekovitog bilja kao: kadulja, šljez, list od kupine, šipurak, kamilica, nana, pelin, zova, lincura itd. Od sitnih životinja najviše su se sakupljali puževi za ishranu i za izvoz u druge zemlje.

37

Interesantno je da u sabiranju plodova i ostalog učestvuju žene i djeca, a ne i odrasli muškarci (podjela rada), kao i to da zarađeni novac za sabrane plodove pripada sakupljačima dok kod sabiranja ljekovitog bilja za industrijsku preradu zarađeni novac odlazi u kućnu blagajnu.

Često puta sabiranje plodova vrši se kolektivno (lješnici), to onda služi i kao sastanak mladeži.

B) LOV

Lov je u Bosni i Hercegovini s obzirom na raniji bogat šumski pokrivač bio razvijena grana seoske privrede. Služio je kao dopunska ishrana a još više za pribavljanje koža i krzna divljih životinja.

Sve do drugog svjetskog rata, kože i krzna bile su važan izvozni artikal. Izvozile su se veće količine lisićijih koža, koža zečeva, kuna, vjeverica, tvorova, jazavaca, divljih mačaka i vukova.

Danas su divlje i druge šumske životinje znatno prorijeđene, pa lov sada više služi turističkoj privredi, kao i sportu i rekreaciji gradskog stanovništva.

Lovilo se na razne načine.

U srednjem vijeku i u tursko doba lovilo se i pomoću ptica grabljivica, prvenstveno sokola (postojalo je i posebno zanimanje sokolari) zatim uz pomoć lovačkih pasa, čime su se koristili povlašteni slojevi.

Seljaci su uglavnom lovili uz pomoć raznih zamki i gvožđa za hvatanje zvijeri sasvim rijetko, kasnije, i vatrenim oružjem.

C) RIBOLOV

Ribolov u rijekama Bosne i Hercegovine je, također, u prošlosti imao veći značaj, kao dopuna u ishrani okolnog stanovništva, a riba je prodavana pazarnim danom i na lokalnim tržištima u svježem stanju, a i sušena.

Turski dokumenti govore o ribnjacima.

Također su u rijekama lovljeni i rakovi koji su se izvozili.

Ribolov se obavljao uz pomoć: vrša, mreža, osti i udica.

Na pojedinim pogodnim mjestima na rijekama pravljene su lovnice, pregrade sa uskim otvorima na koje se stavljaju vrše ili mreže, itd.

U današnje vrijeme ribolov više nema onaj značaj za seosku privredu kao ranije i više služi sa sport i rekreaciju.

38

D) ZEMLJORADNJA

Zemljoradnja je u najvišem dijelu Bosne i Hercegovine najvažnija grana seoske privrede.

U srednjevjekovnoj bosanskoj državi razvoj zemljoradnje dostigao je visok stepen što se vidi iz turskih izvora XV stoljeća.

Gdje god su dopuštali prirodni uslovi bilo je razvijeno vinogradarstvo, koje svakako predstavlja visok ili najviši stupan agrikulture.

Dominantna žitna kultura je pšenica, zatim ječam, raž, zob i mješanac.

Uzgajala se još heljda, proso, sijerak, zatim mahunarske: grah, bob, sočivica i grahorica, od voća: jabuka, kruška, šljiva, trešnja, orah i dr. Uzgajani su takođe lan i konoplja.

Agrikulturna proizvodnja u turskom periodu, nakon kratkotrajnog nazatka usljed ratnih pustošenja, nastavlja se i razvija na istim osnovima.

U turskom periodu zemljoradnja je davala i višak preko potreba, pa je vršen izvoz žita u Dubrovnik i gradove mletačke Dalmacije a kasnije i u Austriju. Od voća su izvožene suhe šljive.

Relativno razvijenoj zemljoradnji u doturskom periodu, a tako i kasnije, doprinijelo i postojanje dobrog i pristupačnog gvozdenog poljoprivrednog oruđa: izrađivano je u mnogobrojnim kovačnicama, koje su postojale kako uz željezne rudnike, tako i po svim trgovima Bosne, gdje su te izrađivane i prodavane.

Međutim, to je ipak bila zemljoradnja sa primitivnom tehničkom obradom zemlje.

U srednjoj i zapadnoj Bosni kao i u cijeloj Hercegovini još do pred drugi svjetski rat u znatnoj mjeri se, u obradi zemlje upotrebljava ralo, prlj, plužica i drveni plug.

Austrougarska uprava je, istina, obraćala mnogo pažnje i investirala velika sredstva u poboljšanje poljoprivrede tehnike, ali to nije dalo odgovarajuće rezultate zbog ekonomske ovisnosti u kmetskom odnosu domaćih seljaka.

Kasnije svjetska ekonomska kriza, u vrijeme prve Jugoslavije, koja je strahovito pogodila seljake, paralizovala je i onako skroman napredak poljoprivrede, tako da i pored stalnog povećanja obradivih površina na račun šuma i pašnjaka, zemljoradnja daje skromne rezultate, ne odmakavši mnogo u primjeni agrotehničkih mjera, a ni u produkciji u odnosu na tradicionalnu zemljoradnju.

U ovom periodu u proizvodnji žita po proširenosti i količini na prvom mjestu je kukuruz, iza njega pšenica, ječam, zob, krupnik, raž, napolica (mješavina pšenice i ječma), proso, heljda, sijerak.

39

e) stočarstvo

Stočarstvo je, posebno neke njegove gradne, s obzirom na prirodne uslove, od najstarijih vremena bilo, naročito u nekim krajevima, glavna privredna grana.

Stari Sloveni koji su i sami imali razvijeno stočarstvo (gajili su konje, goveče, svinju), po dolasku ovamo i smilujući autohtono stočarstvo stanovništvo prihvataju i njegova iskustva i staru balkansku stočarsku tradiciju transhumantnog polunomadsko stočarenja sa sitnom stokom (ovce i koze), koje je karakteristično za dinarski planinski sistem, a odvija se u dvije osnovne varijante.

Kretanje je išlo u dva smjera: prema primorju i panonskim ravnicama, a ljetni satnovi za obje grupe oduvijek su na najvišim planinskim pašnjacima Dinarskog visočja iznad granice šume.

Kretanja stoke i ljudi su stalan, a odvijajla su se u okviru određenog prostora u etapama, sezonski, za vegetacijom.

Osnovne su tri etape: “donje trave”, “srednje trave” i “gornje trave”. na sve tri ove etape postoje izgrađene nastambe za ljude. Stoka prebiva stalno na otvorenom, u torovima.

Osim ovaca i koza ovi stočari su gajili i poznate brdske konje koji su im služili za prenos tovara. U srednjoj etapi se boravi dva puta godišnje u proljeće i s jeseni i tu su nastali stalni stanovi - katuni, danas uglavnom pretvoreni u sela.

U toku istorijskog vremena, sa razvojem gradova u primorju, počinje sprečavanje silaženja stočara u primorje.

Ovo remeti stalni ciklus kratanja pa se ovi stočari počinju stalno nastanjivati na srednjoj etapi, to dovodi do uništavanja vegetacione baze, do skraćivanja kretanja i do stvaranja niza varijanti prvobitnog kratanja i do naseljavanja viška stočarskog stanovništva u središnjim i sjevernim krajevima Bosne i Hercegovine i njihovog postepenog prelaska na zemljoradnju (kolonizacija vlaha stočara).

Slično se dešava i sa stočarskim kretanjima u pravcu panonske nizije.

Ipak, sve do naših dana, u dvije manje regije, zadržane su sve tri etape stočarskih seoba u jako smanjenom okviru.

To su Jasenice, gdje tzv. “travari” izgone stoku ljeti i zimi, i Podveležje iznad Mostara i Nevesinja. Obje grupe su muslimanske.

Ostali stočari ovog područja su stacionirani na nekadašnjim katunima i sve se više bave zemljoradnjom, a u stočarenju koriste šumske ispaše i ljetni izgon stoke.

U središnjem pojasu, već odavno je rašireno kombinovano ekstenzivno stočarstvo: ovčarstvo, govedarstvo i svinjogojstvo sa šumskom ispašom i evntualnim izgonom ljeti u planinu gdje se stoka utovi za jesenjsku prodaju zbog nemogućnosti zimske prehrane.

40

U sjevernim područjima je zastupljeno govedarstvo i svinjogojstvo uz stajski uzgoj i uzgoj krmnog bilja.

Na temelju povoljnih prirodnih uslova bogatstvo stočnog fonda oduvijek je predstavljalo glavnu privrednu karakteristiku Bosne i Hercegovine, a izvoz stoke i stočarskih proizvoda vrlo značajnu stavku.

U turskom periodu, bogatstvu stočnog fonda, pogodovao je kmetski odnos, jer od stoke nisu vršena nikakva davanja (osim za svinje).

U odnosu na tradicionalno stočarstvo u današnje vrijeme stočni fond je smanjen ali je povećan kvalitet modernizovanim uzgojem.

Živinarstvo nije nikad u tradicionalnoj seoskoj privredi imalo veći značaj, tek u novije vrijeme ono je zastupljeno u društvenom sektoru proizvodnje.

f) pčelarstvo

Pčelarstvo je bilo razvijeno.

Šečer je u seoskoj ishrani, u većoj mjeri, zamijenio med tek u poslieratnom periodu.

Vosak je od srednjeg vijeka pa sve do drugog svjetskog rata uz stočarstvo najznačajniji izvozni artikl.

Tradicionalno pčelarstvo se modernizuje između dva rata, osnivaju se i pčelarske zadruge.

Međutim, široka baza pčelarstva opada i danas se njime bave pojedinci.

g) Kiridžijanje

Usko povezano sa stočarstvom iz kojeg se izdvojilo kao posebna djelatnost, kiridžijanje je bilo, za ove krajeve, u nedostatku komunikacija, još od srednjeg vijeka, pa sve do XX stoljeća glavno sredstvo transporta robe na veće distance.

Prenosom dobara tovarnim konjima u srednjem vijeku su se bavili vlasi stočari, tzv. “ponosnici”.

Njihovi karavani, gotovo vojnički organizirani, prenosili su trgovačke tovare između primorskih gradova i unutrašnjosti, krećući se uvijek istim putevima u određenim putnim etapama, zastajući na istim mjestima. Ovakav vid transporta praktikovan je i kroz čitav turski period.

Prenos robe tovarnim konjima - kiridžijanje bilo je u vrijeme austrougarske uprave dopunsko zanimanje većem broju seljaka, mada su već bili izgrađeni glavni pravci željezničke i cestovne mreže.

Kasnije se, između dva rata ovaj transport zadržao kao dopunsko zanimanje seljaka u prenosu drveta na šumskim radilištima.

41

h) Razmjena i trgovina

Mada je tradicionalna seoska privreda tražila da sve potrebe domaćinstva samostalno podmiruje, ipak nije bilo moguće, već zbog raznovrsnosti prirodnih uslova, koji su diktirali osnovnu podjelu rada, podmirivati sve potrebe u okviru proizvodnje u domaćinstvu.

S toga je od najstarijih vremena vršena razmjena dobara i to uglavnom na dva načina: u okviru sela i na lokalnom trgu izvan sela.

U okviru sela razmjena je vršena između putujućih seoskih zanatlija (kasnije i putujućih trgovaca) tzv. “pokućaraca”, koji su neposrednom razmjenom (trampom) mijenjali svoje proizvode za seoske npr. zemljane lonce za vunu ili žito, i sl., ili je razmijena vršena između samih seljaka. košnica za prase ili ovcu itd.

Kasnije, iza prvog svjetskog rata počinju se otvarati i trgovačke radnje u selima, danas je trgovačka mreža po selima razgranata.

Drugi način razmjene je periodičana razmjena preko lokalnog tržišta, (pijace, pazara), koja se vrši u određeni dan u sedmici

Ovaj način razmjene mnogo je značajniji za selo, jer preko pazara selo participira na širem regionalnom pa nekad i na internacionalnom tržištu.

Pazar je vrlo stara institucija potiče od pojave proste robne proizvodnje, kojoj i danas služi kao instrument razmjene.

Na trgu se razmjena vrši uglavnom posredstvom novca, ali bez posrednika, direktno između proizvođača i potrošaća.

Na ovim tržištima pored razmjene poljoprivrednih i zanatskih proizvoda vrši se i prodaja stoke. Za prodaju stoke još više služe, također periodični trgovi: vašari, sajmovi, koji se održavaju jednom godišnje, najviše u jesen, kad se stoka najviše prodaje zbog nemogućnosti zimske prehrane.

i) Odlazak na sezonski ili privremeni rad izvan sela

Kao nadopuna seoskoj ekonomiji, a posebno u pasivnim krajevima i u nerodnim godinama, praktikovao se od davnina odlazak na sezonski rad ili na prehranu u bogatije krajeve, najčešće u Posavinu, a u novije vrijeme u Vojvodinu.

Tako se pomagalo seljacima u poljskim poslovima, najčešće i berbi kukuruza i spremanju ljetine, a za uzvrat se dobivala nagrada u naturi (kukuruz i druga hrana), što se transportovalo nazad u svoje selo.

U slabim godinama znalo je odlaziti na prehranu više čeljadi iz kuće s jeseni i ostati do proljeća, pomažući domaćinima u poslu.

Sezonski su na radove izvan sela odlazili graditelji, kamenoresci, dunđeri i dr.

42

Sa pojavom industrije, počinje i odlaženje na privremeni rad na šumske radove, gradnju cesta, željeznica, građevinske radove i dr. kao nekvalifikovana radna snaga (dvojna ekonomija).

Kasnije se odlazi na privremeni rad u Ameriku i druge zemlje.

U novije vrijeme, također se iz sela odlazi na privremeni rad u industriju u zemlji i inostranstvu, ali više s ciljem da se zarađeni novac investira u gradnju kuća, privrednih zgrada i nabavku opreme za zamljoradnju i stočarstvo.

43