ETYKA BIZNESU 04 I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ · ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ czne Nr 04 Wymiary odpowiedzialności i zrównoważonego rozwoju ISSN 2451-456X. Śląskie Centrum

ETYKA BIZNESUI ZRÓWNOWAŻONY R O Z W Ó J

Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne

Nr 04

Wymiary odpowiedzialności i zrównoważonego rozwoju

ISSN 2451-456X

Śląskie Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju

ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ

Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne

Nr 4

Wymiary odpowiedzialności i zrównoważonego rozwoju

pod redakcją naukową

Aleksandry Kuzior

Zabrze 2016

ETYKA BIZNESU I ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJInterdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne

Nr 4Wymiary odpowiedzialności i zrównoważonego rozwoju

Redakcja naukowa numeru 4:Aleksandra Kuzior

RADA NAUKOWA:MinRat Prof. DDr. Heinrich Badura (Bundesministerium für Wissenschaft, Wiedeń, Austria)Prof. Dr Gerhard Banse (Berlin Center for Technology & Culture, Niemcy)Dr hab. Małgorzata Baron-Wiaterek, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach)Dr hab. Wiesława Caputa, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach)Dr hab. Agata Chudzicka-Czupała, prof. SWPS (SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny)Dr hab. Tomasz Czakon, prof. UŚ (Uniwersytet Śląski w Katowicach)Dr hab. Janina Filek, prof. UEK (Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie)Prof. PhDr. Daniela Fobelová, PhD. (Uniwerystet Mateja Bela w Bańskiej Bystrzycy, Słowacja)Prof. PhDr. Pavel Fobel, PhD. (Uniwerystet Mateja Bela w Bańskiej Bystrzycy, Słowacja)Prof. dr hab. inż. Wojciech Gasparski (Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie)Dr hab. Izabela Jonek-Kowalska, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach)Prof. dr hab. inż. Andrzej Karbownik (Politechnika Śląska w Gliwicach)Prof. dr hab. Aleksander Kholod (Państwowy Uniwersytet Kultury i Sztuki w Kijowie, Ukraina)Prof. dr hab. Andrzej Kiepas (Uniwersytet Śląski w Katowicach)Dr hab. Aleksandra Kuzior, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach)Prof. dr hab. Anna Lewicka-Strzałecka (Polska Akademia Nauk)Dr hab. Mariusz Ligarski, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach)Prof. dr hab. Alla Lobanova (Państwowy Uniwersytet w Krzywym Rogu, Ukraina)Dr hab. Anna Michna, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach)Prof. dr hab. Zofia Ratajczak (Uniwersytet Śląski w Katowicach)Prof. Dr. Meir Russ (Austin E. Cofrin School of Business at University of Wisconsin-Green Bay, USA)Dr hab. Danuta Szwajca (Politechnika Śląska w Gliwicach)Dr hab. Danuta Ślęczek-Czakon, prof. UŚ (Uniwersytet Śląski w Katowicach)Dr hab. Radosław Wolniak, prof. Pol. Śl. (Politechnika Śląska w Gliwicach)Dr hab. Mariusz Wojewoda (Uniwersytet Śląski w Katowicach)Dr hab. Mariusz Zieliński, prof. PO (Politechnika Opolska)

KOLEGIUM REDAKCYJNE:Dr hab. Aleksandra Kuzior, prof. Pol. Śl. (redaktor naczelna)Dr Anna Piekacz (sekretarz redakcji)Dr hab. Izabela Jonek-Kowalska, prof. Pol. Śl.Dr inż. Anna KochmańskaDr hab. Radosław Wolniak, prof. Pol. Śl.Dr hab. Mariusz Zieliński, prof. PO

© Copyright by Śląskie Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju, 2016

Opracowanie graficzne, redakcja językowa, skład, projekt okładki: REMAR, www.remar-sosnowiec.pl

ISSN 2451-456X ISBN 978-83-61975-50-2

Wydawca: Śląskie Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju 41-800 Zabrze, ul. Roosevelta 26-28 www.polsl.pl/organizacje/scebizr/strony/Witamy.aspx

3

Spis treści:

Wstęp .....................................................................................................................................................7

Justyna Kapłańska

Co ma filozof do biznesu, czyli etyki starożytne w sam raz na dziś ......................................... 9

Dariusz Krawczyk

Znaczenie aktywności CSR w ujęciu funkcjonalnym i komunikacyjnym

dla działania organizacji gospodarczej ..........................................................................................21

Aleksandra Kuzior, Janusz Karwot

Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw – teoria, instytucjonalizacja, praktyka ........31

Paulina Kuzior

Dług publiczny i jego rodzaje a odpowiedzialna polityka fiskalna .......................................... 41

Krzysztof Michalski

Problemy implementacyjne etyki korporacyjnej ..........................................................................51

Józef Ober, Janusz Karwot

Kształtowanie pozytywnego wizerunku organizacji w otoczeniu społecznym ................... 61

Zbigniew Orbik

Ekofilozofia jako podstawa koncepcji zrównoważonego rozwoju ..........................................71

Łukasz Rąb

Filozoficzne podłoże koncepcji zrównoważonego rozwoju ................................................... 83

Barbara Rożałowska

Idee i koncepcje zrównoważonego rozwoju przestrzeni miejskich – wybrane aspekty .... 91

Danuta Szwajca

W poszukiwaniu metody pomiaru społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa ...... 101

DODATEK SPECJALNY:

Henryk Kretek

„Debiut naukowy” projektem promującym zrównoważony rozwój ......................................117

5

Contents:

Introduction ..........................................................................................................................................7

Justyna Kapłańska

What has a philosopher and business in common – antique ethics just right for today ...... 9

Dariusz Krawczyk

Significance of CSR activity in functional and communication terms

for the operation of economic organization ................................................................................21

Aleksandra Kuzior, Janusz Karwot

Corporate Social Responsibility - Theory, Institutionalization, Practice ................................31

Paulina Kuzior

Public debt and its types and responsible fiscal policy .............................................................. 41

Krzysztof Michalski

Implementational problems in corporate ethics .........................................................................51

Józef Ober, Janusz Karwot

Creating a positive image of the organization in the social environment ............................. 61

Zbigniew Orbik

Ecophilosophy as the basis of the sustainable development concept ....................................71

Łukasz Rąb

The philosophical foundation of the concept of sustainable development .......................... 83

Barbara Rożałowska

The ideas and concepts of sustainable development of urban spaces – selected aspects 91

Danuta Szwajca

In search of corporate social responsibility measurement ..................................................... 101

SPECIAL SUPPLEMENT:

Henryk Kretek

„Scientific Debut” a project promoting sustainable development ..........................................117

7

Zarówno koncepcja zrównoważonego rozwoju (ZR) , jak i idea społecznej

odpowiedzialności przedsiębiorstw (CSR) czy instytucji doczekała się już wielu opracowań

naukowych. Kwestie te omawiane są z wykorzystaniem metodologii konkretnych

dyscyplin naukowych bądź w ujęciu interdyscyplinarnym. To drugie ujęcie jest bardziej

rozpowszechnione, co jest niejako, przynajmniej w pewien sposób, warunkowane samymi

koncepcjami ZR i CSR, w których odnaleźć można zarówno akcenty filozoficzno-etyczne,

jak i aksjologiczne, społeczno-kulturowe, ekologiczne i ekonomiczne. Autorzy zawartych

w niniejszym tomie artykułów rozważają różnorodne kwestie teoretyczne i zastanawiają się

nad właściwą drogą ich implementacji. Rozważania dotyczą zrównoważonego rozwoju

miast i prób doskonałego ich zaprojektowania zgodnie z wytycznymi zawartymi

w dokumentach ONZ czy Europejskiej Rady Urbanistów. Zagadnienia te prezentuje

artykuł dotyczący wybranych aspektów różnych idei i koncepcji zrównoważonego

rozwoju przestrzeni miejskich. Zrównoważony rozwój ma także swoje filozoficzne

fundamenty, co zostało zaprezentowane w artykułach: Filozoficzne podłoże koncepcji

zrównoważonego rozwoju oraz Ekofilozofia jako podstawa koncepcji zrównoważonego

rozwoju. W artykule poświęconym ekofilozofii omówione zostały założenia natury

metafizycznej, aksjologicznej, epistemologicznej i historiozoficznej.

W obrębie rozważań filozoficznych usytuować należy także artykuł poświęcony etykom

starożytnym. Autorka zastanawia się nad tym, jak rozważania starożytnych filozofów

wykorzystać we współczesnym biznesie. Postuluje poszukiwanie w antycznej myśli

filozoficznej elementów uzasadniających i stymulujących etyczne postępowanie

pracowników i pracodawców oraz kształtowanie poprawnych relacji interpersonalnych,

co niewątpliwie może się przełożyć na lepsze funkcjonowanie samej organizacji.

Wstęp

Introduction

Wstęp


8

Artykuł poświęcony etyce korporacyjnej wskazuje mocne i słabe strony podejmowanych

inicjatyw etycznych w polskich przedsiębiorstwach i instytucjach administracji

publicznej. Autor wyjaśnia znaczenie etyki w działalności nowoczesnych korporacji i cele

realizowanych programów etycznych. Wskazuje jednak na problemy, które pojawiają się

przy ich wdrażaniu. Wartością dodaną prezentowanych rozważań jest próba określenia

warunków powodzenia skutecznej implementacji tych programów.

Spora część artykułów niniejszego tomu poświęcona została społecznej odpowiedzialności

przedsiębiorstw. Ukazują one historię konstytuowania się tej idei, instytucjonalizację oraz

implementację. Autorzy wskazują m.in. na pożytki związane z wdrażaniem idei społecznej

odpowiedzialności w przedsiębiorstwach, która wpływa na kształtowanie pozytywnego

wizerunku i reputacji oraz buduje przewagę konkurencyjną na rynku. Problemem pozostaje

jednak właściwa ocena i kwantyfikacja społecznego zaangażowania przedsiębiorstw.

Kreowanie pozytywnego wizerunku firmy, instytucji, organizacji poprzez społeczne

zaangażowanie staje się coraz bardziej popularne. Jednak ujmowanie społecznej

odpowiedzialności wyłącznie jako narzędzia PR jest podejściem znacznie zawężającym

jej istotę, opartą przecież przede wszystkim na zobowiązaniach moralnych.

W obrębie działań społecznie odpowiedzialnych warunkujących zrównoważony

rozwój mieści się także prowadzenie przez państwo odpowiedzialnej polityki fiskalnej.

Dług publiczny i deficyt środków w sektorze finansów publicznych zagrażają bowiem

finansowaniu podstawowych funkcji państwa i uniemożliwiają wsparcie dla realizacji zasad

zrównoważonego rozwoju.

Polecając uwadze Czytelników artykuły zawarte w prezentowanym tomie, zachęcam do

wielokierunkowej refleksji dotyczącej omawianych w publikacji treści.

Aleksandra Kuzior

9

Streszczenie

Starożytne etyki mogą inspirować współczesny biznes. Celem niniejszego artykułu

jest próba wprowadzenia elementów etycznych w świat biznesu poprzez oparcie się

na koncepcjach klasycznych, dając tym samym możliwość zaczerpnięcia np. dla kodeksów

etycznych f irm. Kolejnym celem jest zrównoważenie galopującego rozwoju

technologicznego przez inspirowanie rozwoju myślenia etycznego. Ostatnim zaś,

szukanie w starożytnej myśli filozoficznej elementów uzasadniających i stymulujących

postępowanie etyczne w firmie, poprawne relacje między pracownikami oraz między

pracownikami a pracodawcą oraz lepsze funkcjonowanie samej firmy.

Filozofia Sokratesa pokazuje czym jest cnota i dlaczego pozostaje aktualnym pojęciem.

Podkreśla wartość wyzbywania się złudzeń, zdobywania wiedzy, zadawania pytań,

dochodzenia do prawdy oraz związek dobra z pożytecznością. Platon to królestwo idei,

rola rozumu, triada Dobra, Prawdy i Piękna. Epikureizm pokazuje szczęście jako brak

cierpień i przyjemność osiąganą z pomocą rozumu i cnoty. Stoicyzm natomiast uczy,

że najwięcej można osiągnąć, wyzbywając się nadmiernych namiętności i nadmiaru

potrzeb, a jedyne nad czym panujemy, to nasze wnętrze.

W artykule posłużono się metodą analizy i krytyki tekstów oraz heurystyczną, próbując

odkryć nową inspirację przez powrót i głębsze zrozumienie starych (konkretnie

starożytnych) i pozornie znanych treści.

Słowa kluczowe: filozofia, biznes, starożytne etyki

1

1 Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk Społecznych, Wydział Pedagogiki i Psychologii

Justyna Kapłańska1

Co ma filozof do biznesu, czyli etyki starożytne w sam raz na dziś

What has a philosopher and business in common – antique ethics just right for today


10

What has a philosopher and business in common – antique ethics just right for today

Abstract

Antique ethics can inspire the modern business. The first aim of this article is an attempt

to enter of ethics in the business world by relying on concepts of classical, thus giving

the possibility of draw inspiration for companies ethical codes. Another goal is to leverage

the galloping technological development by inspiring the development of ethical thinking.

The last one is searching in ancient philosophical elements that justify and encourage

ethical behavior in the company, the correct relationships between employees and

between employees and the employer and a better functioning of the company itself.

Philosophy of Socrates shows, what is virtue and why it remains up to date term. It highlights

the values of casting out delusions, gaining knowledge, asking questions, coming into truth

and the relationship between the rightfulness and usefulness. Platon is a realm of ideas,

a role of reason, a triad of Goodness, Truth and Beauty. Epicureanism shows happiness

as a pleasure and lack of suffering achieved with the use of reason and virtue. On the other

hand the Stoicism teaches, that the most can be earned by the rejection of excessive

ardours and needs; and that the only thing that we can control, is our inner self.

The article was used method of analysis and criticism of texts and heuristic, trying to

discover a new inspiration for return and a deeper understanding of the old (specifically

ancient) and seemingly well-known content.

Keywords: philosophy, business, antiqua ethics

Filozofie starożytnej Grecji

W zamierzchłych czasach starożytnej Grecji budziły się rozliczne systemy filozoficzne

i etyczne, które wywarły znaczący wpływ na cywilizację basenu Morza Śródziemnego,

a następnie całej Europy. Są one, oprócz źródeł chrześcijańskich, podstawowymi filarami

naszej kultury. Stąd, wbrew pozorom, z bogactwa tej myśli można czerpać także dziś,

a połączenie filozofii z biznesem nie jest tak absurdalne, jak mogłoby się wydawać

na pierwszy rzut oka.

Przedmiotem naszego zainteresowania będą dziś cztery nurty etyczne starożytnej Grecji,

cztery typy myślenia i spojrzenia na rzeczywistość. Mieszczą się one w przybliżeniu

w V-II wieku przed naszą erą. Są to: myśl sokratejska, myśl platońska, epikureizm

i stoicyzm. Każda z tych etyk może stanowić odpowiedź na specyficzne problemy, z jakimi

spotykamy się we współczesnym biznesie. Stąd warto nieco bliżej przyjrzeć się postaciom

Sokratesa, Platona, Epikura, Zenona z Kition czy Marka Aureliusza.

INTERDYSCYPLINARNE STUDIA TEORETYCZNO-EMPIRYCZNE. NR 4/2016

11

Sokrates – sztuka zadawania pytań i dążenie do cnoty

Sokrates – żył w latach 470-399 p.n.e., czyli w okresie klasycznym Grecji. Całe jego życie

związane jest z Atenami. Mimo niezrozumienia przez wielu współczesnych i tragicznej

śmierci (kara śmierci przez wypicie trucizny za bezbożność i demoralizację młodzieży),

zarówno ówcześnie, jak i dziś jest jednym z najważniejszych filozofów w historii,

traktowanym jako ideał filozofa i twórca etyki. Stawiał się w opozycji do działającej

wtedy w Grecji grupy sofistów, wędrownych nauczycieli, kwestionując ich relatywizm

i w przeciwieństwie do nich ucząc bezinteresownie, choć równie wszechstronnie.

Cechowała go wnikliwa analiza i krytyczne spojrzenie na wiele spraw, co bywało

postrzegane jako społeczne zagrożenie. W centrum jego filozofii była etyka, którą łączył

z logiką. Jako przedmiot etyki jako pierwszy wyróżnił dobra moralne. Konsekwencją tego

aktu było wskazanie zalet moralnych wśród zalet człowieka.

Z jego myśli w kontekście biznesowym warto zwrócić uwagę na dwa zagadnienia:

koncepcję cnoty oraz jego metodę wychowawczą.

Czym zatem jest cnota? Cnota to pewne dobro bezwzględne, np. sprawiedliwość,

odwaga. Jest ona powszechna, aktualna zawsze i wszędzie. Jednocześnie jest jedna.

To pewna wiedza, której można się nauczyć, a zatem od człowieka zależy, czy ją posiada,

czy też nie. Z tą koncepcją wiąże się intelektualizm etyczny Sokratesa – nikt umyślnie

nie czyni zła; zło jest zatem pewnym brakiem wiedzy (cnoty). Oprócz tego cnota wiąże się

z dobrem i pożytkiem: tylko to, co dobre jest naprawdę pożyteczne, gdyż „każdą rzecz,

jaką posługuje się człowiek, uważamy za piękną i dobrą ze względu na to właśnie, co ją

czyni przydatną do celu” [Ksenofont 1967, s. 153]. Dla Sokratesa wszystko bowiem jest

dobre i piękne ze względu na swą użyteczność, wszystko jest złe i brzydkie ze względu

na swą szkodliwość.

„Za niezawodne oznaki szlachetnej natury uważał szybkość, z jaką człowiek przyswaja

sobie to, czego się uczy, pilność, z jaką zapamiętuje to, czego się nauczył, oraz pragnienie

zdobycia wszystkich umiejętności pożytecznych do należytego zarządzania zarówno

domem, jak i państwem, i w ogóle do właściwego współżycia z ludźmi i załatwiania

wszelkich spraw” [Ksenofont 1967, s. 179]. Jednocześnie ci najzdolniejsi, aby nie popadać

w pychę, także potrzebują wychowania. Tylko wtedy mogą oni być najbardziej pożyteczni.

Ta podstawowa koncepcja prowadzi do metody wychowawczej Sokratesa. „Sokrates

spostrzegł, że prawie wszyscy ludzie wierzą, iż znają odpowiedź na pytanie o dobro i cnotę.

W rzeczywistości ich wiedza jest wiedzą pozorną, która w rozmowie nie wytrzymuje

sprawdzenia przez logos (rozum)” [Kunzmann i in. 1999, s. 37]. I to właśnie stało się

podstawą stworzenia jego metody, której cel był bardzo praktyczny: uczyć rozumu,

przez szukanie pojęć, by zdobyć wiedzę, która prowadzi do cnoty.

Sokrates sam szukał swoich rozmówców, przechadzając się po Atenach i zaczepiając

przechodniów. Zadawał im pytania, pobudzał do refleksji, pozostając cały czas skupionym


12

na rozmówcy i jego sprawach. Nie dawał gotowych odpowiedzi na poruszane kwestie,

lecz obiecywał wspólne dążenie do cnoty i prawdy.

Jego metoda wychowawcza dzieli się na dwie zasadnicze części – negatywną i pozytywną.

Pierwsza część – negatywna, zwana także elenktyczną – brała sobie za cel pozbycie się

wiedzy pozornej. Służyła temu ironia sokratejska – pozorna zgoda Sokratesa na pogląd

rozmówcy, następnie drążenie tematu i dopytywanie o szczegóły aż do momentu

sprowadzenia do absurdu pierwotnej tezy rozmówcy w ten sposób, że stawała się ona

sprzeczna z poglądami powszechnie uznawanymi lub sprzeczna sama w sobie. Skutkiem

tego procesu było odrzucenie fałszywych przekonań oraz zdobycie świadomości własnej

niewiedzy.

Druga część metody – pozytywna, nazwana została majeutyką, czyli sztuką położniczą.

Według Sokratesa każdy człowieka ma w sobie wiedzę, ale nie jest tego świadom, zatem

trzeba pomóc mu w wydobyciu tej wiedzy tak, jak położna pomaga w wydobyciu dziecka

na świat. Sztuka ta polegała na umiejętnym zadawaniu pytań, między innymi przez

rozbijanie pytań złożonych na prostsze oraz przez pytania najpierw o mniejszym wymogu

samodzielności myślenia (np. rozstrzygające tak/nie). „Pytaniami takimi przyciskał do muru,

zmuszał do dawania odpowiedzi. Odpowiedź na proste pytania etyczne musiała wypadać

trafnie, nie wymagała bowiem żadnych specjalnych wiadomości, lecz tylko rozsądku,

który każdy posiada” [Tatarkiewicz 2002, s. 76].

Uważając zatem, że posiadamy intuicyjną wiedzę o dobru, Sokrates prowadził

od szczegółu do ogółu. Rozpoczynał od faktów znanych i uznanych, sprawdzonych

doświadczeniem i czynem, dotyczących czynności człowieka, np. rzemieślnika,

które stawały się przesłankami dla rozumowania. Do sfery moralnej przechodził drogą

analogii. Zakładał tutaj stałość tych czynności: koniecznych umiejętności, zalet, zagrożeń,

wiedzy. Następnie dodawał przez analogię nowe elementy. Tak powstawał zakres pojęcia,

ale nie treść. Do jej określenia konieczna była indukcja – przez konkretne przypadki

i analogię szukano cech wspólnych, ogólnych, które zawsze pasują do pojęcia.

Był to zatem intensywny proces, który zmuszał do myślenia, szczególnie nad treścią

używanych słów. Sugerował, by np. chwaląc kogoś za odwagę, mieć świadomość,

czym jest odwaga, co oznacza samo to pojęcie. Dotarcie do ogólności i treści było zwykle

zakończeniem rozmowy.

W jaki sposób powyższe kwestie można przenieść na sferę biznesową?

Warto zwrócić uwagę, by działania biznesowe, mające na celu pożytek i zysk firmy, służyły

zarazem dobru jednostki i ogółu. Dobro osoby przekłada się na dobro firmy. Tylko to,

co dobre, jest naprawdę pożyteczne – działania moralnie negatywne prędzej czy później

doprowadzą do szkody dla całej organizacji. Może to być utrata cennych pracowników,

zasobów, złe opinie o firmie. Warto zatem tak ustawiać cele, aby ich pożytek łączył

się z dobrem. Jednocześnie ustalając cele firmy, działając dla jej dobra, istotne jest to,


13

że wszystkie działania powinny być pożyteczne, dostosowane do branży, a zachowanie

nieproduktywne – systematyczne eliminowane.

Warto także zainspirować się koncepcją cnoty jako wiedzy, którą można sobie przyswoić.

Pracodawcy, kierownicy są zobowiązani, by pomagać pracownikom wydobywać

ich wiedzę. Z jednej strony przez specjalistyczne szkolenia, w niektórych branżach

wciąż niedoceniane, z drugiej – przez dawanie pracownikom jak najczęściej szansy

na samodzielne uczenie się, działanie i podejmowanie decyzji. Według badań psychologii

społecznej, to właśnie nauka połączona z konkretnym działaniem jest najbardziej

efektywna – zapamiętujemy z niej aż 90% treści.

Majeutyka Sokratesa uczy także, jak istotne może być dojście i dobre korzystanie z zasobów

pracownika, skupienie na rozmówcy, by możliwie najlepiej go zrozumieć. W psychologii

zarządzania pojawiają się tendencje, by pracownicy najwyższych szczebli, managerowie,

schodzili do najniższych pięter organizacji, by poznać opinie szeregowych pracowników,

by lepiej organizować wdrożenia, wysłuchiwać uwag dotyczących nowych rozwiązań oraz

skuteczniej rozwiązywać konflikty. Jeśli temu procesowi towarzyszyć będzie używanie

rozumu, analiza, krytycyzm, rozwaga, dążenie do sedna sprawy, z pewnością działania

firmy będą bardziej efektywne i zyskowne.

Platon – świat idei

Uczniem i następcą Sokratesa był Platon, który żył w latach 427-347 p.n.e. Jest najbardziej

znany jako twórca teorii idei, którą stosował w wielu dziedzinach życia, oraz dualista,

dzielący świat i człowieka na dwie części: duchową i materialną. Jego koncepcje

filozoficzne wywarły i wywierają ogromny wpływ na światową filozofię, a założona przez

niego szkoła – Akademia – przetrwała niemal 1000 lat.

Jego niezwykle rozbudowana filozofia zostanie tu ujęta w formie zaledwie kilku spojrzeń

na teorię idei.

Królestwo idei to dla Platona wieczny, niezmienny, niematerialny, obiektywny (niezależny

od naszego poznania) prawzór świata realnego. Świat idei istnieje realnie, nasz świat

natomiast to jego odbicie, zależne od świata idei. To królestwo idei jest dostępne

rozumowi.

W codzienności człowiekowi dostępne są zwykle jednostki, na przykład konkretne

ryby czy ich gatunki. Uogólniając je i abstrahując tworzymy pojęcie „ryba”. Dla Platona

ta zdolność oznaczała, że gdzieś istnieje idea ryby (rybowatości), która stała się wzorem

każdej pojedynczej ryby. Każda jednostkowa ryba to pewne odbicie idei ryby.

W centrum platońskiej teorii idei jest idea dobra, która staje się wartością wykraczającą

daleko poza etykę. Dobro to cel i źródło wszelkiego bytu, podstawa wszelkich idei, źródło

ich znaczenia. „Dopiero z idei dobra wywodzą się idea bytu i wartości, a z nimi cały świat.


14

Tworzy ona ich porządek, miarę, jedność” [Kunzmann i in. 1999, s. 39]. Byt jest możliwy

do poznania jedynie w świetle dobra, tak jak przedmioty poznajemy w świetle słońca:

„Więc to, co nadaje prawdę przedmiotom poznania, a poznającemu daje moc poznawania,

nazywaj Ideą Dobra (…). Tak więc i przedmiotom poznania nie tylko poznawalność dzięki

Dobru przysługuje, ale również istnienie, oraz istota ich od niego pochodzi, chociaż Dobro

to nie jest istota, tylko coś ponad wszelką istotę, coś wyższego i mocniejszego o wiele”

[Platon 2003, s. 215]. Dobro i to, co pomyślane jest zatem jak słońce i proces widzenia,

bo „słońce rzeczom widzialnym nie tylko widzialności dostarcza, ale i powstawania,

i wzrostu, i pożywienia, choć ono samo nie jest powstawaniem” [Platon 2003, s. 215].

Z etyką Platona ściśle wiąże się teoria poznania. Filozof wyznawał racjonalizm – źródłem

poznania jest rozum, a im wyżej ontologicznie stoi przedmiot poznania, tym cenniejsze

staje się jego poznanie. Platon wyróżnił cztery stopnie poznania, rozpoczynając od tych

najbardziej niezależnych od empirii: rozum (noesis), rozsądek (dianoia), wiara, myślenie

obrazami. Jednak w odróżnieniu od sokratejskiej indukcji, sądził on, iż najwyższej formy

wiedzy nie można z niczego wywieść. Wiąże się to z jego koncepcją preegzystencji

duszy, która oglądała świat idei, po czym za swe przewinienia została strącona

w ciało. Stąd uczenie się to tak naprawdę anamneza, przypominanie sobie świata idei

oglądanego przez duszę. Zobrazowaniu tej koncepcji służy platońska metafora jaskini.

Otóż przedstawia ona ludzi, którzy siedzą w ciemnej jaskini, przykuci do niej plecami,

do jej wejścia. Dochodzące zza ich pleców światło tworzy na ścianie jaskini cienie

poruszających się przedmiotów, które przez siedzących są brane za rzeczywistość.

Tak wygląda rzeczywistość ludzkiej duszy. Poznanie natomiast, czyli anamneza, to w tej

metaforze proces uwalniania się z jaskini i wychodzenia na światło dzienne, co skutkuje

stopniowym odrywaniem od świata cieni i poznaniem prawdziwej rzeczywistości.

To właśnie dzieło ludzkiego rozumu.

Tym, co pobudza, co budzi tęsknotę do wznoszenia się ku prawdziwemu bytowi i dobru,

jest Eros. Jest on pewnym filozoficznym dążeniem do poznania piękna, pośredniczy

między światem zmysłowym a duchowym. W ten sposób poznajemy całą tak zwaną triadę

platońską: Dobro, Prawdę i Piękno. Dobro jest tożsame z Prawdą i Pięknem.

Sposobem, by niejako uruchomić proces przypominania sobie, były dla Platona dialogi.

Większość jego dzieł przyjmuje taką właśnie formę. Był to sposób na przypominanie sobie

zapomnianej wiedzy, poprzez odwołanie się do pojęć reprezentowanych przez idee.

„W dialogu, dialektycznie i bez odwoływania się do oglądu, udaje się wydobyć na światło

dzienne, w celu lepszego ich zrozumienia, idee i ich powiązania. Dokonuje się to

przez analizę i syntezę pojęć, ale także przez tworzenie hipotez, które po sprawdzeniu

zostają zaakceptowane lub odrzucone. Osoby występujące w Platońskich dialogach

świadomie zajmują zatem przeciwstawne pozycje, aby tezę sprawdzić przez jej antytezę”

[Kunzmann i in. 1999, s. 41].


15

Przenosząc się z powrotem w świat biznesu, warto zwrócić uwagę na cztery kwestie.

Pierwsza to fakt, że nie zawsze empiria udziela nam słusznych wskazówek – każde

rozwiązanie warto odnieść do rozumu i krytycznie przeanalizować. Nie zawsze

doświadczenie będzie naszym najlepszym doradcą, choć często nasuwa się niejako

automatycznie jako pierwsza i najlepsza wskazówka.

Po drugie, odnosząc się do metafory jaskini, bardzo często rządzą nami pozory.

Warto zatem oderwać się od tego, co na pierwszy rzut oka się jawi. Odpowiedni czas

od oferty do decyzji, spojrzenie z dystansu, wnikliwa analiza – mogą uratować od firmowej

porażki.

Po trzecie, Eros jako istotna wartość dla firmy. Podobnie jak on w filozofii Platona, podobną

funkcję współcześnie pełni na przykład sztuka, ale i wizualne otoczenie firmy. Powinno ono

prowadzić pracownika do skojarzenia z firmą, więzi z nią, do prawdy o niej i pracy dla jej

dobra. Stąd bardzo pożyteczna jest dbałość o każdy szczegół wyposażenia organizacji,

o elementy wystroju, o gadżety firmowe dla pracowników i bliskich, które wzbudzają

sympatię i bliżej łączą z firmą. Mogą być one także nośnikiem wizji firmy przez promowanie

określonych haseł, skojarzeń marki z cenionymi wartościami czy formami spędzania czasu.

I na koniec czwarta kwestia, czyli wartość platońskiego dialogu. Dialog, którego

odpowiednikiem może być współcześnie tzw. „burza mózgów”, jest niezwykle skuteczny

jako sposób zdobywania nowych informacji bez pierwotnego ich cenzurowania,

jako forma poznawania intencji, szczerych myśli itd., co może przyczyniać się do wzrostu

skuteczności podejmowanych w firmie działań.

Epikureizm

Twórcą epikureizmu jest Epikur z Samos (342-287 r. p.n.e.). W jego filozofii mocno

zaznacza się powiązanie teorii z praktyką, a jej rdzeniem pozostaje etyka.

Podstawową zasadą jego etyki jest przyjemność. Każda istota żywa naturalnie dąży do

osiągnięcia przyjemności i uniknięcia bólu, a zatem dla Epikura cel życia to przyjemność

rozumiana jako brak bólu i niepokoju. Między nimi nie ma stanu pośredniego.

Największym dobrem jest zatem szczęście rozumiane jako przyjemność. Szczęście

to po prostu doznawanie przyjemności, nieszczęście zaś – doznawanie cierpień.

Warunkiem szczęścia jest zatem zaledwie brak cierpienia: już to jest odczuwane jako

przyjemność. Owa przyjemność to naturalny, wrodzony stan człowieka, niszczy się on,

gdy pojawiają się cierpienia i niepokoje.

Aby osiągnąć przyjemność, trzeba usunąć ból cielesny (wywołany brakiem) i myślowy

(wywołany strachem). Łączy się to częściowo z zaspokajaniem potrzeb.

Epikur wyróżnił trzy grupy potrzeb: naturalne i konieczne, naturalne i niekonieczne oraz

pozorne (skutek fałszywych mniemań). W ich rozpoznawaniu konieczna jest rola rozumu


16

i cnoty – należy kierować się mądrością, jako naszym przewodnikiem po przyjemnościach.

Brak cierpienia daje już zaspokojenie podstawowych potrzeb. Potem przyjemność daje

zróżnicowanie przyjemności.

Nie jest to jednak takie proste. „Zaspokojenie potrzeb pierwszego rodzaju osiąga się

bez trudu. Dlatego wstrzemięźliwość uznaje Epikur za jedną z najważniejszych cnót.

Rozum, zgodnie z „rachunkiem przyjemności” powinien rozważyć, co jest nadmiarem,

a co brakiem, i odrzucić przyjemności, które wywołując ból cielesny lub niepokój duszy,

doprowadzić mogą do większej przykrości” [Kunzmann i in. 1999, s. 59]. Konieczne są

zatem dwie rzeczy. Najpierw rozsądna kalkulacja, gdyż niektóre małe przyjemności niosą

w dalszej perspektywie ból, a mały ból może później przynieść większą przyjemność:

„Dlatego też wszelka przyjemność ze względu na swoją naturę jest dobra, ale nie każda

jest godna wyboru; i podobnie, wszelki ból jest złem, ale nie każdego bólu należy unikać”

[Epikur]. Z drugiej strony Epikur promuje umiarkowanie – nie dlatego, żeby mieć mało,

ale dlatego, że najlepiej z dóbr korzysta ten, który ich najmniej pożąda. Jak pisze w liście

do Menoikeusa:

„Nie pijatyki i hulanki, nie obcowanie z pięknymi chłopcami i kobietami; nie ryby i inne

smakołyki, jakich dostarcza zbytkowny stół, czynią życie przyjemnym, ale trzeźwy

rozum, dociekający przyczyn wszelkiego wyboru i unikania, odrzucający czcze domysły,

owo źródło największych utrapień duszy. Z tego wszystkiego mądrość jest początkiem

wszelkiego dobra i dobrem najwyższym, a wskutek tego jest cenniejsza nawet od filozofii,

jako źródło wszystkich innych cnót. Ona nas uczy, że nie można żyć przyjemnie, jeśli się

nie żyje mądrze, pięknie i sprawiedliwie, i na odwrót, że nie można żyć mądrze, pięknie

i sprawiedliwie, jeśli się nie żyje przyjemnie. Wszak cnoty tworzą wraz z przyjemnym

życiem naturalną jedność i życie przyjemne jest od nich nieodłączne” [Epikur].

A zatem drogą do szczęścia i przyjemności jest uprawianie filozofii, a wraz z nim trzeźwe

i krytyczne myślenie.

Nie oznacza to jednak, że tylko radość życia jako wewnętrzna może nam dawać

szczęście. Możliwa jest także przyjemność spowodowana czynnikami zewnętrznymi.

Dla pierwszej jednak wystarczy brak cierpienia, dla innych konieczne jest zadziałanie

czynników pozytywnych. „Dla osiągnięcia pozytywnych przyjemności muszą być

spełnione dwa warunki: trzeba mieć potrzeby i trzeba by były zaspokojone. Tymczasem

tamtą radość życia odczuwa się właśnie wtedy, gdy nie jest się zaabsorbowanym przez

potrzeby i ich zaspokajanie” [Tatarkiewicz 2002, s. 140]. Całkowitą wolność od cierpienia

dają zatem jedynie potrzeby negatywne, bo gdzie istnieją potrzeby, tam istnieje groźba ich

niezaspokojenia.

Reasumując, cel życia stanowi negatywna przyjemność – wyzbywanie się cierpień,

wyzbywanie potrzeb, a przyjemność pozytywna to jedynie środek do zagłuszania

dręczących człowieka cierpień.


17

Życie przyjemne jest równoznaczne z życie rozumnym, sprawiedliwym i moralnie

podniosłym (jest to zależność obustronna). Epikur podkreśla konieczność rozumu

do szczęścia: by dobrze wybierać przyjemności i kierować myślami, które mają tendencję

do błądzenia, wytwarzania złudzeń i produkowania lęków, co w konsekwencji utrudnia

czy uniemożliwia szczęście. A jak głosił filozof, gorszy jest lęk przed cierpieniem niż samo

cierpienie. Stąd bardzo istotna jest umiejętność odróżniania prawdy od fałszu, a także

świadomość, że szczęście leży w człowieku, nie w warunkach zewnętrznych. By poznać

rzeczywistość, trzeba się skupić na wrażeniach zmysłowych: są one nieomylne, mylą się

nasze sądy o nich. By stać się świadomym wszystkich powyższych prawidłowości Epikur

zaleca oświecenie, naukę, która ostatecznie ma doprowadzić do uniknięcia cierpienia

i życia w przyjemności.

Jakie cenne wskazówki można przenieść z epikureizmu na współczesny grunt

organizacji?

Po pierwsze, warto uczyć się kalkulowania przyjemności. Rozważać, czy nie chcemy zbyt

wiele, czy doraźne rozwiązania sprawdzą się na dłuższą metę. Skutkiem tego może być

nowe spojrzenie na pracownika, refleksja czy na pewno czy doraźnie go wykorzystując,

nie stracimy go szybko przez jego rezygnację, wypalenie, wyczerpanie, niezdrową

atmosferę. Istotna staje się tu ocena skutków podejmowanych działań i ich oddziaływanie

w dalszej perspektywie.

Drugą podpowiedzią może być sugestia, by porządkować potrzeby na konieczne

i niekonieczne, nadawać określone priorytety, wyznaczać czas wykonania. Do tego

niezbędna jest nauka dobrego rozeznawania potrzeb, pewne oświecenie jako dobre

rozeznawanie okoliczności, sytuacji, by dobrze planować działania.

I na koniec, warto spojrzeć na pracownika epikurejskim okiem. Najpierw usuwając

trudności, by zwiększać wydajność i satysfakcję z pracy, a co za tym idzie, nieustannie

szukać tego, co jest w pracy największą trudnością. Następnie zaś zapewniając

pracownikom różnorodność bodźców, różnorodność systemu nagród (bodźce finansowe

jako podstawowe, ale i całą gamę gratyfikacji pozafinansowych).

Stoicyzm

Ruch stoicki został założony przez Zenona z Kition ok. 300 r. p.n.e., a usystematyzowany

przez Chryzypa – jego początki są zatem datowane na III w. p.n.e., choć przeszedł dość

długą historię dzieloną na trzy etapy – od początków aż po Cesarstwo Rzymskie i znane

nazwiska Seneki, Marka Aureliusza czy Epikteta.

Sam Zenon z Kition, zafascynowany Sokratesem, najpierw przyłączył się do szkoły

cynickiej, a dopiero potem założył własną. Według filozofii stoickiej, szczęście osiąga

się przez zapanowanie lub uniezależnienie od okoliczności. Nad światem nie da się


18

jednak zapanować, a zatem trzeba zapanować nad sobą, bo w mocy człowieka zawsze

pozostaje jego wewnętrzna postawa. Należy wyrzec się wszystkiego, aby mieć wszystko.

Konieczna jest praca nad obojętnością wobec zmiennych, nietrwałych, znikomych dóbr,

tak, by nie czuć wobec nich ani pożądania ani wstrętu, bo tylko to daje człowiekowi

niezależność.

Pewne i zależne od nas są jedynie dobra wewnętrzne, stąd jedynie one powinny być celem

naszym starań.

Najwyższym dobrem wewnętrznym jest cnota, stąd jest ona najbardziej pożądana,

pozwala bowiem uniezależnić się od zewnętrznych okoliczności. Cnota utożsamiana jest

ze szczęściem, łączy się z mądrością i niezależnością.

Oprócz niezależności od okoliczności, u stoików mocno obecny jest także kult natury.

Jest wedle nich ona boska, rozumna, harmonijna. Należy się do tej harmonii dostosować,

gdyż na tym polega właśnie najwyższa doskonałość człowieka. Cnota to życie zgodne

z naturą: życie cnotliwe jest równoznaczne z życiem zgodnym z naturą. Życie cnotliwe

to także życie wolne, a można być wolnym żyjąc w zgodzie z naturą. Jednocześnie życie

cnotliwe jest zgodne z rozumem – bo naturą człowieka jest rozum, a nie namiętności.

Cnota to zatem rozsądek, rozum, wiedza. „Rozum zaś rządzi nie tylko człowiekiem,

ale całym kosmosem; stanowi więc łącznik między człowiekiem a kosmosem, między

cnotą ludzką a prawem natury” [Tatarkiewicz 2002, s. 132].

Tak rozumiana cnota jest jedynym dobrem, bo wszystko inne może wyjść na złe

(czyli nie jest dobrem). Znikome, obojętne rzeczy to jednak materiał czynów – mogą być

dobrze lub źle wykorzystane, niektóre warto wybrać, inne nie. Mogą być one godne

przyjęcia w przeciwieństwie do cnoty, która jest godna dążenia do niej. Zło to nie rzeczy

obojętne, a życie wbrew cnocie, naturze i rozumowi. Jego źródłem są afekty – bezrozumne

poruszenia duszy, silniejsze od rozumu i przeciwne naturze ludzkiej. Żaden z nich nie służy

dobru, trzeba ich się zatem wyzbyć – stąd apatia, beznamiętność jako cel życia moralnego,

bo szczęście jest możliwe, gdy brak jest afektów. Źródłem afektu jest przypisywanie

fałszywej wartości pewnemu wyobrażeniu, a że popęd często pozostaje niezaspokojony,

prowadzi to do cierpienia. Trzeba zatem stale odwoływać się do rozumu, który pomaga

w pozbyciu się fałszywych złudzeń i strachu przed rzekomym złem.

Jak przełożyć te kwestie na świat biznesu? Po pierwsze, nie sposób osiągnąć władzy nad

wszystkim, jedyna realna władza to władza nad sobą. Warto zatem nieustannie pracować

nad sobą i mobilizować do tego pracowników. Po drugie, zbędne afekty, emocje,

utrudniają naszą efektywność, stąd konieczność redukcji zbędnych emocji, konfliktów,

próba odcinania się od zewnętrznych okoliczności, szaleńczego biegu świata i nieustającej

presji czasu.


19

Zakończenie

Jak widać na powyższych nielicznych przykładach, filozofia, także ta starożytna, może

stale inspirować różne dziedziny naszego życia, nawet tak pozornie odległe, jak świat

biznesu. Wydaje się, że może się to odbywać w sposób szczególny na kilku poziomach

funkcjonowania organizacji. Po pierwsze, może dotykać fundamentów funkcjonowania

firmy, zasad, na jakich się opiera, być podstawą kodeksu etycznego, wskazówką dla

przełożonych i właścicieli, jak tworzyć organizację. Tu przydatna może być na przykład

koncepcja cnoty Sokratesa. Po drugie, etyka starożytna może poprawiać relacje między

pracownikami oraz między pracodawcą a pracownikiem, np. przez wzorowanie się

na sokratejskiej majeutyce czy epikurejskim kalkulowaniu. Przez odpowiednie podejście

do pracownika, czerpiące chociażby ze stoickiego panowania nad sobą, odwołania do

rozumu, platońskich dialogów czy Erosa, można zarazem stymulować rozwój firmy.

Etyki te mogą także pomagać dobrze ustawiać cele organizacji i zachowywać zdrowe

podejście do pracy. Tu przydatne mogą być priorytetyzacja oparta na Epikurze, metafora

jaskini czy stoickie wyzbycie się zbędnych afektów.

Reasumując, warto korzystać z tego bogactwa ludzkiej myśli, aby czynić organizacje

bardziej skutecznymi, bardziej satysfakcjonującymi i bardziej etycznymi.

Bibliografia:

1. Aureliusz M., 1997, Rozmyślania, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.

2. Epikur, List do Menoikeusa, http://sady.up.krakow.pl/antfil.epikur.menoikeus.htm, data dostępu: 01.05.2016.

3. Gasparski W. (red)., 2012, Biznes, etyka, odpowiedzialność. Podręcznik akademicki, PWN, Warszawa.

4. Gwiazdecka J., 2003, Etyka Platona. O formie platońskiej refleksji moralnej, Antyk, Kęty.

5. Ksenofont, 1967, Pisma Sokratyczne, PWN, Warszawa.

6. Kunzmann P., Burkard F-P., Wiedmann F., 1999, Atlas filozofii, Prószyński i S-ka, Warszawa.

7. Platon, 1991, Gorgiasz, PWN, Warszawa.

8. Platon, 2003, Państwo, Antyk, Kęty.

9. Sułkowski Ł., 2014, Etyka w służbie biznesu. Społeczna Akademia Nauk, Warszawa.

10. Ślipko T., 2004, Myśl filozoficzna. Zarys etyki ogólnej, WAM, Kraków.

11. Tatarkiewicz W., 2002, Historia filozofii tom I, PWN, Warszawa.

12. Vardy P., Grosch P., Etyka: poglądy i problemy, Zysk i s-ka.

21

Dariusz Krawczyk1

Znaczenie aktywności CSR w ujęciu funkcjonalnym i komunikacyjnym dla działania organizacji gospodarczej

Streszczenie

Społeczna odpowiedzialność istotna jest dla nowoczesnych organizacji gospodarczych

łączących osiąganie założonych celów biznesowych z długofalowym kształtowaniem

wizerunku. Skuteczne działania CSR wymagają uwzględnienia zrównoważonego rozwoju

już w strategii przedsiębiorstwa. Ważne jest stworzenie spójnego systemu procedur

dla wdrażania, realizacji oraz oceny przeprowadzonych przedsięwzięć. Efektywność

programów CSR w dużym stopniu zależy od właściwego komunikowania tej aktywności.

Stąd dla skuteczności projektów CSR ważne jest wykorzystywanie odpowiednich narzędzi

public relations dedykowanych poszczególnym grupom odbiorców.

Słowa kluczowe: społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR), sponsoring, promocja, mecenat

1

Significance of CSR activity in functional and communication terms for the operation of economic organization

Abstract

Corporate social responsibility is important for modern business organizations, which

combine to achieve business goals with long-term evolution of their image. Effective

CSR activities need to take into account sustainable development already in the business

strategy. It is important to create a coherent system of procedures for the implementation,

execution and evaluation of carried out projects. The effectiveness of CSR programs largely

1 Urząd Miasta Zabrze Wydział Kontaktów Społecznych, Polskie Towarzystwa Komunikacji Społecznej.


22

depends on appropriate communication of this activity. Hence, for the effectiveness of CSR

projects, it is important to use the right tools of public relations dedicated to particular

groups of customers.

Keywords: corporate social responsibility (CSR), sponsorship, promotion, patronage

Wstęp

Przedsięwzięcia ze sfery Społecznej Odpowiedzialności Biznesu (ang. CSR – Corporate

Social Responsibility) nabierają w Polsce coraz większego znaczenia. Nierzadko

realizowane są przez przedsiębiorstwa już w sposób świadomy i planowy z uwzględnieniem

założeń opracowywanych programów partycypacji przedsiębiorstwa w życiu społecznym.

Dotyczy to szczególnie społeczności lokalnych w miejscowościach, gdzie znajdują się

siedziby firm, ich przedstawicielstwa bądź prowadzony jest proces inwestycyjny.

Społeczna odpowiedzialność biznesu przyjmuje różnorodne formy w zależności

od charakterystyki konkretnego podmiotu gospodarczego. Do popularnych inicjatyw

ukierunkowanych na otoczenie społeczne przedsiębiorstwa należy wspieranie kultury,

sztuki, ekologii, sportu, nauki, szkolnictwa wyższego, opieki medycznej, projektów

edukacyjnych itd. Dzięki społecznej odpowiedzialności biznesu możliwe jest także

ograniczanie niekorzystnych następstw społecznych i ekonomicznych powiązanych

z negatywnie postrzeganymi aspektami działalności przedsiębiorstwa. Tymczasem opór

społeczny związany z różnymi przejawami aktywności gospodarczej powoduje wzrost

kosztów działalności, wydłużenie czasu niezbędnego dla wykonania zaplanowanych

zadań, a nawet wymusić może ich zaniechanie. Tym większą wartość mają efektywne

działania CSR.

Rola odpowiedzialności społecznej w działalności biznesowej

Raport Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju ONZ „Nasza wspólna przyszłość”

z 1987 roku zawiera następującą definicję zrównoważonego rozwoju: „to proces

mający na celu zaspokojenie aspiracji rozwojowych obecnego pokolenia, w sposób

umożliwiający realizacje tych samych dążeń następnym pokoleniom” (http://www.

unesco.pl). Z założeń zrównoważonego rozwoju w życiu gospodarczym wynika potrzeba

upowszechniania społecznej odpowiedzialności biznesu pojmowanej w kategoriach

strategii zarządzania, która „poprzez prowadzenie dialogu społecznego na poziomie

lokalnym przyczynia się do wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw na poziomie

globalnym i jednocześnie kształtowania korzystnych warunków dla rozwoju społecznego

i ekonomicznego” [Rok 2004, s. 15]. Warto zaznaczyć, że Międzynarodowa Organizacja


23

Normalizacyjna ISO w 2005 roku powołała grupę roboczą ds. odpowiedzialności

społecznej złożoną z 450 ekspertów oraz 210 obserwatorów z 99 krajów członkowskich

ISO, a także reprezentujących 42 organizacje powiązane. W rezultacie prac zespołu

stworzono i opublikowano 1 listopada 2010 roku normę ISO 26000 Guidance on social

responsibility. Przyjęta norma „zawiera wytyczne dotyczące społecznej odpowiedzialności

zdefiniowanej jako odpowiedzialność organizacji za wpływ podejmowanych przez

nią decyzji i działań na społeczeństwo i środowisko poprzez przejrzyste i etyczne

postępowanie, które: (A) przyczynia się do zrównoważonego rozwoju, w tym zdrowia

i dobrobytu społeczeństwa; (B) uwzględnia oczekiwania interesariuszy (osób lub

grup, które są zainteresowane decyzjami lub działaniami organizacji); (C) jest zgodne

z obowiązującym prawem i spójne z międzynarodowymi normami postępowania;

(D) jest zintegrowane z działaniami organizacji i praktykowane w jej działaniach

podejmowanych w obrębie jej sfery oddziaływania” [Odkrywając ISO 26000, s. 2].

Norma znajdować może zastosowanie również w realizacji działań CSR podmiotów

komercyjnych. Długookresowym celem społecznej odpowiedzialności jest bowiem

wykonywanie zasadniczej działalności przedsiębiorstwa w formie umożliwiającej

nawiązywanie i podtrzymywanie trwałych relacji z otoczeniem, co oznacza dobrowolne

wzięcie pod uwagę przez organizację gospodarczą kwestii zrównoważonego rozwoju oraz

partnerstwa w kontaktach z interesariuszami. Dlatego społeczna odpowiedzialność biznesu

powinna być zintegrowana z podstawową działalnością przedsiębiorstwa już na etapie

opracowywania strategii. Istotnym elementem pozwalającym skutecznie włączyć

moduł CSR w strategię przedsiębiorstwa jest wdrożenie odpowiednich działań ze sfery

komunikacji społecznej. Zasadnicze znaczenie ma wykonanie audytu komunikacyjnego.

Narzędzie to ujawnić ma zakres i formułę przekazu informacji w obrębie i na zewnątrz

analizowanej organizacji. Badaniu podlegają wówczas podstawowi uczestnicy procesu

komunikacji, ustalani są liderzy opinii oraz grupy wpływu zaangażowane w relacje

komunikacyjne. Charakteryzuje się ponadto możliwe zagrożenia dla komunikowania

wewnętrznego i zewnętrznego, a szczególnie z wykorzystaniem środków masowego

przekazu. Identyfikacji podlegać mają ponadto mass media istotne dla danego procesu

oraz forma dystrybucji wiadomości w zakresie media relations. Równie ważne znaczenie

ma odkrycie poziomu aprobaty wobec organizacji i jej działalności w wewnętrznych

obszarach komunikacyjnych ukierunkowanych na pracowników (analizując stan faktyczny

w takich segmentach jak np. załoga, średnia kadra kierownicza, kierownictwo wyższego

szczebla, przedstawiciele związków zawodowych, reprezentanci organizacji branżowych

funkcjonujących w ramach przedsiębiorstwa itp.).


24

Procedury związane z planowaniem i koordynacją przedsięwzięć CSR wewnątrz organizacji gospodarczej

Działania z zakresu CSR podejmowane w dużych organizacjach gospodarczych

poprzedzone są zazwyczaj realizacją precyzyjnie określonych procedur związanych

z wyborem, przeprowadzeniem i ewaluacją skuteczności poszczególnych projektów.

Planowane przedsięwzięcia ze sfery społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa

podlegają wstępnej ocenie merytorycznej i formalnej. Z wywiadów2 przeprowadzonych

na potrzeby niniejszego artykułu wynika, że podjęcie decyzji o włączeniu się w program CSR

– szczególnie długofalowy – wiąże się z gruntowną analizą korzyści strategicznych

i taktycznych, które osiągnąć może przedsiębiorstwo. Badane są zarówno przewidywane

skutki wizerunkowe, jak też krótkookresowe efekty produktowe. Z racji przyczyn

podejmowania działań CSR można wyróżnić akcje np. ugruntowujące założoną pozytywną

reputację firmy (jako m.in. spółki przyjaznej społeczności lokalnej), przeciwdziałające

zidentyfikowanym zagrożeniom (związanym m.in. z rozbudową zakładów produkcyjnych)

czy towarzyszące planowanym przedsięwzięciom biznesowym (dotyczącym m.in.

ekspansji terytorialnej, wymagającej wyprzedzających działań kształtujących renomę

firmy). Ze względu na formę zainicjowania konkretnych aktywności CSR wskazać

można: (A) działania inspirowane przez wewnętrzne struktury przedsiębiorstwa, które są

następnie zlecane do przeprowadzenia podmiotom zewnętrznym oraz (B) propozycje

podmiotów zewnętrznych, które pozostając w zgodzie z założeniami polityki promocyjnej

przedsiębiorstwa przyjmowane są do realizacji. Ten prosty model uwzględniać musi

również różnego rodzaju uwarunkowania pośrednie wynikające chociażby z uwarunkowań

związanych z nadzorem właścicielskim, wpływem podmiotów zewnętrznych na najwyższe

kierownictwo przedsiębiorstwa lub umiejscowieniem spółki w grupie kapitałowej.

Niezależnie od formy zgłoszenia programu CSR, wykonanie jego założeń, wymaga

uwzględnienia aspektów związanych z planowaniem, organizowaniem i koordynacją

działań po stronie przedsiębiorstwa. W tym celu tworzone są procedury pozwalające

systemowo podejmować inicjatywy związane z CSR. Jako przykład przytoczyć można tryb

postępowania w przypadku zawierania umów dotyczących CSR określony regulaminem

jednego z dużych koncernów3, gdzie co prawda „wnioski dotyczące działań reklamowych,

marketingowych, darowizn przyjmowane są i rozpatrywane na bieżąco przez cały rok”,

lecz „przed zawarciem umowy ubiegający się zobowiązani są złożyć: kopie dokumentów

określających ich ustrój prawny (np. statut, umowa) i reprezentację, szczegółowe określenie

przeznaczenia (celu) zawieranej umowy – identyfikację imprezy, zdarzenia, akcji oraz podać

2 Wywiady własne autora przeprowadzone zostały z osobami będącymi rzecznikami prasowymi lub odpo-wiadającymi za komunikację korporacyjną pięciu przedsiębiorstw sektora energetycznego, transporto-wego i wydobywczego.

3 Dokument wewnętrzny pt. „Zasady polityki reklamowej i promocyjnej” wprowadzony zarządzeniem pre-zesa zarządu nr 17/2012 z późniejszymi zamianami obowiązujący w dużej spółce sektora wydobywczego. Stan na rok 2016.


25

kontakt z organizatorami”. Istotne było również „określenie jaką część całości kosztów

stanowić będzie udział przedsiębiorstwa oraz informacja kim są ewentualni pozostali

partnerzy przedsięwzięcia”. Wymagano także podpisania „listu intencyjnego, w którym

ubiegający się o zawarcie umowy zobowiązują się do spożytkowania środków wyłącznie

na cel zgodny z przedłożoną prośbą”. Tak więc dla przedsiębiorstwa zainteresowanego

realizacją zadania z obszaru CSR ważne było nie tylko podanie celu przedsięwzięcia

i przebiegu kolejnych jego etapów, lecz również doprecyzowanie kto będzie operatorem

wykonującym dane czynności i czy przewidywany jest udział innych podmiotów, które mają

być zaangażowane w wykonanie zakresu rzeczowego potencjalnej umowy. Liczy się też

udokumentowanie przepływów finansowych związanych z wykonaniem określonych

w niej zadań. Cytowany regulamin zawierał wstępne przyporządkowanie konkretnej

sprawy do grupy działań w szerokim zakresie utożsamianych z promocją sprzedaży lub też

upowszechnianiem dobrej renomy firmy. W zależności od wybranej kategorii sprawę

prowadził wyznaczony wydział przedsiębiorstwa. Zadaniem pracowników było m.in.

przedstawienie oceny projektu oraz pozyskanie wstępnej decyzji członka zarządu koncernu.

Następnie projekt uzyskać musiał akceptację „prezesa zarządu lub drugiego z członków

zarządu (albo prokurenta)”. Konsekwencją wyrażenia aprobaty było „przygotowanie umowy

lub zlecenia (wystawienie zamówienia) albo przygotowanie projektu uchwały zarządu

i sporządzenie umowy (wymagana kontrola zespołu radców prawnych)”. Przygotowywane

do wdrożenia projekty CSR w przedsiębiorstwach weryfikowane są również pod względem

kosztów ich wdrożenia. W firmach obowiązują unormowania uwzględniające ten parametr

i ustalające przebieg procesu zawierania umów z podmiotami zewnętrznymi. Przykładem

może być wspomniany regulamin stanowiący, że w przypadku umowy „do 10 tys. złotych

netto wymagane jest uzyskanie podpisów dwóch członków Zarządu (ew. członka

Zarządu z prokurentem); przy wartości przewyższającej 10 tys. zł netto uchwała Zarządu;

a przy umowach powyżej 5 tysięcy euro netto, zatwierdzenie uchwały Zarządu przez Radę

Nadzorczą”.

W przypadku wielu dużych organizmów gospodarczych podejmowane działania CSR coraz

częściej stanowią wyraz realizacji świadomie przyjętego planu uwzględniającego nie tylko

korzyści dla przedsiębiorstwa, lecz precyzującego również organizatorów i adresatów

konkretnych czynności określonych zawartymi umowami, które podlegają wewnętrznej

weryfikacji z zastosowaniem obowiązujących w przedsiębiorstwie przepisów.

Aktywność CSR jako przeciwdziałanie sytuacjom kryzysowym

Przemysł, a szczególnie górnictwo, budownictwo, transport i energetyka stanowią

branże szczególnie narażone na krytykę ze względu na uciążliwość ekologiczną,

a także problemy stwarzane dla mieszkańców, tak z racji normalnego funkcjonowania,

jak też w przypadku podejmowania procesów inwestycyjnych bądź ograniczania swej


26

działalności. Przypomnieć należy, że „jedna z pierwszych w Polsce akcji protestacyjnych

w sferze przemysłu wydobywczego została zorganizowana w 1993 roku, kiedy to

działacze organizacji „Greenpeace” wspięli się na platformę wiertniczą zainstalowaną

przez spółkę Petrobaltic około 70 km na północ od Rozewia, rozwieszając transparent

z napisem No Drill No Spill („Żadnych wierceń, żadnych wycieków”), a następnie dokonali

jeszcze desantu w rejonie Władysławowa” [Badera 2010, s. 108]. Obok motywacji

związanej z ochroną środowiska naturalnego powodem generowania konfliktów mogą

być – w przypadku wymienionych sektorów – utrudnienia dla społeczności lokalnych

odnoszące się do komfortu w miejscu zamieszkania czy nasilenia ruchu drogowego

(samochodów ciężarowych). Pod uwagę brać trzeba takie czynniki jak hałas, wibracje,

zanieczyszczenia nawierzchni czy niedogodności związane z gospodarką odpadami

itd. Tworzy to atmosferę podwyższonego zagrożenia wybuchem konfliktów, których

katalizatorem bywają np. materiały publikowane w środkach masowego przekazu lub

upowszechniane w mediach społecznościowych przyczyniające się do wywoływania

zaniepokojenia i powstania niesprawdzonych pogłosek. Naturalna jest wówczas tendencja

do podnoszenia kolejnych – mniej lub bardziej realnych – zagrożeń odnoszących się

do różnorodnych zagadnień jak np. zwiększonego poziomu pola elektromagnetycznego

groźnego dla zdrowia, spadku rentowności produkcji rolniczej czy utraty wartości

nieruchomości. Każde z tych działań oznacza realną możliwość eskalacji protestów

społecznych, powodujących zagrożenie dla funkcjonowania lub rozbudowy firmy.

Narastaniu problemów wyjątkowo sprzyja wówczas brak efektywnych działań

komunikacyjnych, a zaniedbania ze sfery CSR szybko mogą przynieść wymierne straty.

Zagrożenia związane z likwidacją programów CSR

Zaniechania w sferze CSR przyczyniają się do powstawania sytuacji kryzysowych,

ograniczają efektywność kształtowania pozytywnego wizerunku oraz mogą obniżać

konkurencyjność organizacji gospodarczej. Nagłe ograniczenie lub zaprzestanie

działań CSR również przynosi negatywne konsekwencje. Dlatego firmy postępujące

odpowiedzialnie z wyprzedzeniem planują postępowanie na wypadek konieczności

zredukowania nakładów na CSR. W przypadku dużego koncernu energetycznego,

który funkcjonując jako organizacja rozproszona, kanalizował jednak projekty z zakresu

CSR na miejscu zlokalizowania swojej siedziby, zaowocowało to stworzeniem programu

ewolucyjnych przekształceń działań wobec społeczności lokalnej. Koncern postrzegany był

jako mecenas kultury, oświaty, rekreacji i wypoczynku oraz opieki medycznej w mieście.

Konsolidacja branży wymusiła wycofanie się lub radykalne ograniczenie zakresu wsparcia

(likwidacja szkoły zawodowej, sprzedaż basenu kąpielowego, wstrzymanie nakładów

finansowych na rzecz służby zdrowia i oświaty oraz rezygnacja ze sponsorowania klubów,

związków, stowarzyszeń i organizacji społecznych itd.). Wprowadzenie takich ograniczeń


27

bez wsparcia komunikacyjnego oraz programu osłonowego wywołałoby nagłą i negatywną

zmianę w obszarze relacji ze społecznością lokalną, a także władzami samorządowymi

miasta. Proces ten mógłby być odebrany jako przejaw obojętności koncernu, który był

do tej pory pozytywnie kojarzony nie tylko jako przyjazny pracodawca, ale także donator.

Niespodziewana zmiana polityki sponsoringowej wyzwolić mogła poczucie straty, a nawet

obawy czy gniew. Koncern więc zaczął komunikować poszerzenie zakresu aktywności

CSR na sferę sportu masowego. Wspierano – w znacznie mniejszym niż poprzednio

zakresie – wypoczynek, turystykę grupową, edukację sportową oraz czynne formy

rekreacji. W efekcie wycofaniu się z szeroko zakrojonych i realizowanych przez wiele lat

projektów CSR nie towarzyszyła eskalacja społecznego niezadowolenia.

Formy upowszechniania informacji o działaniach CSR

W celu budowania pozytywnych relacji z otoczeniem społecznym, przedsiębiorstwa

wdrażające projekty CSR, obok właściwego raportowania wykonywanych działań powinny

skutecznie implementować tę sferę aktywności w realizowaną politykę informacyjną.

Zgodnie z zasadami tworzenia planu komunikacyjnego, adresatami przekazów muszą być

właściwie dobrani przedstawiciele otoczenia organizacji gospodarczej.

Nawet w przypadku zasięgu terytorialnego obejmującego wyłącznie jedno miasto

wyodrębnić należy poszczególne grupy celowe, wśród których znaleźć się mogą

np. mieszkańcy, przedstawiciele lokalnych elit, liderzy opinii, administracja publiczna,

kościoły i związki wyznaniowe, podmioty konkurencyjne, pracownicy, rodziny

pracowników, emeryci, kontrahenci i dostawcy firmy itd. Tworzenie typologii odbiorców

działań komunikacyjnych ułatwić ma bowiem wybór właściwych form przekazu informacji

na temat działań CSR. Mieszkańcy pojmowani jako publiczność medialna w danym

mieście również podlegać powinni procesowi segmentacji adresatów z uwzględnieniem

możliwości zastosowania takich nośników, jak prasa ogólnodostępna: (1) sublokalna,

(2) lokalna, (3) regionalna czy nawet (4) ogólnopolska, ale także czasopisma branżowe,

zakładowe, parafialne itp. Tworząc plan komunikowania działań CSR rozważyć trzeba

wykorzystanie takich narzędzi jak serwisy agencji informacyjnych, regionalne stacje

radiowe, telewizje regionalne czy telewizje kablowe. Rozwój technologiczny determinuje

coraz powszechniejsze posługiwanie się rozwiązaniami komunikacyjnymi opartymi o sieć

komputerową. Stąd zazwyczaj pożądana będzie w strategii informacyjnej obecność tzw.

nowych mediów. Wśród nich wskazać można szczególnie na portale internetowe o zasięgu

lokalnym i regionalnym, serwisy regionalne portali ogólnopolskich4, strony internetowe

lokalnych i regionalnych czasopism5 bądź rozgłośni radiowych. Wyodrębnionym, a zarazem

4 Przykładem takiego nośnika może być serwis „Śląsk” na ogólnopolskim portalu Onet.pl.5 W przypadku, gdy nie są to jedynie zarchiwizowane wersje elektroniczne gazet do pobrania, lecz portale

internetowe ukierunkowane na prezentację wydarzeń lokalnych czy regionalnych.


28

bardzo skutecznym – przy właściwym zastosowaniu – kanałem dystrybucji informacji

dotyczących działań CSR mogą być media społecznościowe, gdzie założyć należy

zarówno funkcjonowanie indywidualnego profilu, jak też uczestnictwo w interakcjach

komunikacyjnych na wybranych profilach6 popularnych wśród grup odbiorców, których

segmentację przeprowadzono przy tworzeniu wspomnianej strategii. Cyberprzestrzeń

pozwala również na posługiwanie się np. aplikacjami na urządzenia mobilne,

komunikatorami, forami internetowymi, newsletterami, blogami oraz kanałami filmowymi.

Oczywiście świadomość bogatych możliwości wirtualnego dotarcia do adresatów

przekazu i nawiązania relacji zwrotnych zwiększa skuteczność podejmowanych inicjatyw.

Warto jednak pamiętać również o klasycznych formach kontaktu z przedstawicielami

audytorium. Mieszkańcy mogą być bowiem zrzeszeni w organizacjach, związkach

i stowarzyszeniach społecznych, politycznych, gospodarczych. Elementami układu

odniesienia będą więc kluby radnych, rady dzielnic, parafie, instytucje publiczne, szkoły

i inne ośrodki edukacyjne, jednostki sytemu pomocy społecznej, kluby skupiające kibiców

i sympatyków sportu, zrzeszenia hobbystyczne itd. Rozważyć więc należy podtrzymywanie

relacji z grupami celowymi z zastosowaniem takich technik jak np. spotkania, wiadomości

wysyłane pocztą elektroniczną, listy okolicznościowe, biuletyny specjalne, tablice

ogłoszeniowe.

Na przykładzie Zabrza wskazać można pozytywne działania realizowane przez koncern

Fortum Power and Heat Polska, który przejął elektrociepłownię i rozbudował zakład

wytwórczy, tworząc nowoczesne przedsiębiorstwo, produkujące energię cieplną

na potrzeby odbiorców regionalnych. Koncern poświęca wiele uwagi zrównoważonemu

rozwojowi. Podejście do zagadnienia CSR ma w tym przypadku ujęcie systemowe.

Firma sama informuje, że „odpowiedzialność ma dla nas w Fortum trzy wymiary –

ekonomiczny, ekologiczny i społeczny. Tylko ich jednoczesna realizacja zapewnia firmie

zyski i bezpieczeństwo na rynku. Biznes nie działa w odosobnieniu. Od dużych graczy

rynkowych oczekuje się dziś elastyczności w działaniu, szerokiego spojrzenia na otoczenie

konkurencyjne, a także dostrzegania i rozwiązywania problemów środowiskowych oraz

społecznych”7. Obok sformułowania oraz wdrożenia zasad kodeksu etycznego ważnymi

akcjami z zakresu CSR systematycznie przeprowadzanymi przez przedsiębiorstwo są takie

inicjatywy charytatywne, sportowe i kulturalne jak: „Fortum dla Śląskich Dzieci”, „Honorowy

Dawca Energii Fortum”, „Leżak Fortum” czy „Ogrody społeczne”. Istotne znaczenie

w kształtowaniu reputacji koncernu w środowisku społecznym mają także wolontariat

pracowniczy i cyklicznie organizowane „Dni Otwarte”.

DB Cargo Polska S.A. – kolejny duży koncern mający swoją siedzibę w Zabrzu –

również aktywnie przeprowadza przedsięwzięcia ze sfery zrównoważonego rozwoju.

Firma deklaruje m.in., że sukces ma „nie tylko wymiar ekonomiczny. Dlatego dążymy 6 W opisywanym okresie (2016 rok) dotyczyło szczególnie serwisu społecznościowego Facebook.7 Dział „Zrównoważony Rozwój” oficjalnej strony internetowej koncernu Fortum Power and Heat Polska

pod adresem http://www.fortum.com.

http://www.fortum.com


29

do równowagi pomiędzy trzema filarami: ekonomicznym, społecznym i ekologicznym.

Na rynku niemieckim naszą ambicją jest znaleźć się w pierwszej dziesiątce do roku 2020.

Chcemy również utrzymać wiodącą pozycję poza Niemcami. Status najlepszego

pracodawcy mamy w wielu krajach, m.in. w Polsce. Nasza społeczna odpowiedzialność

to więcej niż tylko budowanie wizerunku pracodawcy. Chcemy być rozpoznawalnym

członkiem społeczeństwa i naszą odpowiedzialność wyrażać poprzez wspieranie

prospołecznych projektów”8. Koncern stale uczestniczy w życiu społecznym regionu

wspierając przedsięwzięcia sportowe dla młodzieży, organizując akcje charytatywne

dla dzieci, promując inicjatywy sprzyjające integracji i aktywizacji społeczności lokalnej,

przeprowadzając kampanie proekologiczne, a także występując w roli mecenasa kultury

wspomagającego organizację koncertów.

Działania te komunikowane są w prasie regionalnej i lokalnej. Informacje znaleźć można

w różnych sferach cyberprzestrzeni – od miejskich portali i regionalnych serwisów

informacyjnych poprzez profile na Facebooku po relacje w telewizji internetowej.

Podsumowanie

Działania organizacji gospodarczej ze sfery CSR są jeszcze niekiedy niedoceniane

lub krytykowane. Podnosi się m.in. argument, że „menadżerowie i biznesmeni nie są

osobami kompetentnymi do podejmowania decyzji dotyczących spraw społecznych”

[Walicka 2009, s. 2015]. Faktem jest jednak, że społeczna odpowiedzialność ma jednak

coraz większe znaczenie dla podstawowej działalności przedsiębiorstwa. Wizerunek

wynikający ze społecznego postrzegania firmy znajduje przełożenie na rentowność

funkcjonowania i skuteczność prowadzenia ekspansji rynkowej. Ważną rolę odgrywa

również w przypadku konieczności redukowania miejsc pracy, ograniczania produkcji

bądź zmiany jej profilu. Aktywność CSR musi być jednak odpowiednio przygotowana,

właściwie prowadzona i optymalnie komunikowana. Dochodzi wówczas do

współoddziaływania obszarów CSR i public relations. Słusznie bowiem zauważono,

że „znacznie łatwiej osiągać jest wyznaczone cele przy społecznym zrozumieniu i wsparciu.

Praktyka PR, podobnie jak praktyka CSR, zmierza do uzyskania obopólnego porozumienia

poprzez obiektywną, rzetelną i pełną informację, która dodatkowo powinna stanowić

przekaz prosty i zrozumiały dla wszystkich grup odbiorców” [Jarosławska-Sobór 2014,

s. 315]. Warunkiem jest efektywne realizowanie misji oraz osiąganie celów strategicznych

organizacji gospodarczej przy założeniu praktycznego wdrożenia przesłania zawartego

w Raporcie Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju ONZ „Nasza wspólna przyszłość”.

8 Informacja pt. „Oferujemy nieograniczone możliwości” z oficjalnej strony internetowej koncernu DB Cargo Polska S.A. pod adresem https://pl.dbcargo.com.

https://pl.dbcargo.com


30

Bibliografia:

1. Badera J., 2010, Konflikty społeczne na tle środowiskowym związane z udostępnianiem złóż kopalin w Polsce, „Gospodarka surowcami mineralnymi”, tom 26, zeszyt 1.

2. Jarosławska-Sobór S., 2014, CSR czy PR? Nowy wymiar komunikowania społecz-nego przedsiębiorstwa, [w:] Media a środowisko społeczne. Dylematy teorii i praktyki, red. St. Michalczyk, D. Krawczyk, t. 3, Gliwice-Katowice.

3. Odkrywając ISO 26000, 2010, International Organization for Standardization, Genewa.

4. Rok B., 2004, Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Warszawa.

5. Walicka A.M., 2009, Corporate Social Responsibility (CSR) – zagrożenia i korzyści, [w:] Problemy i wyzwania public relations w świetle badań i praktyki, red. D. Tworzydło, Zb. Chmielewski, Rzeszów.

31

Aleksandra Kuzior1

Janusz Karwot2

Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw – teoria, instytucjonalizacja, praktyka

Streszczenie

Artykuł prezentuje rozważania na temat społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw

i jej kluczowej roli we wdrażaniu założeń zrównoważonego rozwoju. Przedstawiono

także krótką historię rozwoju tej idei, wskazując na jej instytucjonalizację i zastosowanie

w praktyce życia gospodarczego. Kluczowym elementem artykułu jest case study

działalności przedsiębiorstwa z branży usług komunalnych, realizującego założenia CSR

i zrównoważonego rozwoju.

Słowa kluczowe: społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw (CSR), zrównoważony

rozwój, Global Compact, innowacje ekologiczne12

Corporate Social Responsibility - Theory, Institutionalization, Practice

Abstract

The article presents reflections on corporate social responsibility and its key role in

implementing sustainability goals. A brief history of the development of this idea is also

presented, pointing to its institutionalization and practical application in economic life.

The key element of the article is the case study of the enterprise activity of the municipal

services industry, which pursues CSR and sustainable development.

Keywords: Corporate Social Responsibility (CSR), sustainable development, Global

Compact, ecological innovation1 Wydział Organizacji i Zarządzania Politechnika Śląska, Katedra Stosowanych Nauk Społecznych.2 Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Rybnik.


32

Wprowadzenie

Idea społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw nie ma jeszcze zbyt długiej tradycji,

chociaż powstało już na jej temat wiele opracowań naukowych i publicystycznych.

Zaczęła rozwijać się w latach 70. XX wieku, czego wyrazem były m.in. działania OECD

i przygotowane wytyczne dla przedsiębiorstw wielonarodowych. Wcześniej kwestie te

także poruszała Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP). W Konstytucji tej organizacji

z 1919 roku we wstępie jest zapisane „pokój powszechny i trwały może być zbudowany

jedynie na zasadach sprawiedliwości społecznej3 [www1]. Jednak instytucjonalne ramy

w postaci inicjatywy Global Compact zostały opracowane przez ONZ i przedstawione

przez Sekretarza Generalnego Kofi Annana na Światowym Forum Ekonomicznym w Davos

w Szwajcarii w 1999 roku. Wcześniej (Davos 1992) odniesienie do kwestii społecznej

odpowiedzialności artykułował także książę Walii, ale wówczas ta inicjatywa nie uzyskała

jeszcze na Światowym Forum Ekonomicznym należytej rangi [Segerlund 2010].

Inauguracja inicjatywy UN Global Compact miała miejsce w siedzibie ONZ w Nowym

Jorku 26 lipca 2000 r. Z Biurem UN Global Compact współpracuje siedem agend ONZ:

International Labour Organization, Office of the High Commissioner for Human Rights,

United Nations Environment Programme, United Nations Development Programme,

United Nations Industrial Development Organization, United Nations Office on

Drugs and Crime, United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment

of Women. Sieci UN Global Compact działają na całym świecie w 170 krajach, skupiając

13 500 podmiotów, będących członkami UNGC. Poprzez 10 uniwersalnych zasad

UNGC wpływa na rozwój społecznie odpowiedzialnego biznesu i realizację celów

zrównoważonego rozwoju [www2].

Można uznać, że inicjatywa Global Compact była niejako odpowiedzią na założenia

zrównoważonego rozwoju zawarte w Globalnym Programie Działań „Agenda 21”,

dokumencie programowym przyjętym na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 roku.

Zostały w nim zawarte szczegółowe założenia implementacji koncepcji zrównoważonego

rozwoju, a rozdział 30. został poświęcony rozwojowi biznesu (zarówno korporacji

transnarodowych, jak również małych i średnich przedsiębiorstw). Agenda 21 zakłada,

że dostosowanie działalności przedsiębiorstw, w tym korporacji transnarodowych do zasad

zrównoważonego rozwoju może być osiągnięte dzięki zastosowaniu odpowiednich

instrumentów ekonomicznych i rynkowych oraz wdrożeniu strategii rozwoju opartych

na czystszej produkcji i odpowiedzialnej przedsiębiorczości. Odpowiedzialna

przedsiębiorczość może odegrać znaczącą rolę w poprawie efektywności wykorzystania

zasobów oraz ograniczenia ryzyka i zagrożeń. Ponadto należy zainwestować

w badania i rozwój technologii przyjaznych środowisku i systemów zarządzania

środowiskowego, angażując do współpracy środowiska akademickie, zakłady naukowo-

techniczne, organizacje międzynarodowe. Instrumentem wdrażania odpowiedzialnej 3 MOP obecnie należy do sieci UN Global Compact.


33

przedsiębiorczości powinny być odpowiednie programy finansowego wsparcia małych

i średnich przedsiębiorstw wdrażających działania na rzecz zrównoważonego rozwoju.

Agenda 21 rozdział 30. zakłada także, że rozwój gospodarczy powinien opierać się

na większym udziale kobiet-przedsiębiorców w aktywności rynkowej [Agenda 21]4.

Można oczywiście podać głębsze korzenie społecznej odpowiedzialności. Wspomniane

wcześniej działania MOP i zapisy zawarte w Konstytucji tej organizacji czy rozważania

o etyce biznesu, zobowiązaniach biznesu, odpowiedzialności społecznej i interesariuszach

E.M. Dodda, zawarte w artykule z 1932 roku pt.: “For Whom Are Corporate Managers

Trustees?“ [Dood 1932]. Wskazać tutaj należy także rozważania Howarda R. Bowena

zawarte w książce pt. „Social Responsibilities of the Businessman” [Bowen 1953],

który akcentował potrzebę uwzględniania celów i wartości społecznych w działalności

biznesowej, czy Petera Druckera, który w „Praktyce zarządzania”, eksponując ekonomiczne

aspekty działalności przedsiębiorstwa, umieszczał je jednocześnie w sferze etycznej.

Twierdził, że: „Podstawowa odpowiedzialność przedsiębiorstwa wobec społeczeństwa

dotyczy wypracowania zysku (...). Biznes jako organ społeczeństwa tworzy i produkuje

bogactwo” [Drucker 1998, s. 413], ale dzięki temu powiększa także bogactwo społeczne,

buduje dobro powszechne i w tym objawia się jego odpowiedzialność społeczna

[Kuzior 2007, s. 97-109].

Rozumienie idei CSR-u ewoluuje. W Europie CSR odzwierciedla potrzebę obrony

wspólnych wartości oraz zwiększenie poczucia solidarności i spójności. Najogólniej

definiowane jest jako dobrowolne zaangażowanie przedsiębiorstw w problematykę

społeczną i ochronę środowiska naturalnego, wykraczające poza wymogi

prawne5. Dyrektywa 2014/95/UE Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dnia

22 października 2014 r. zmieniająca dyrektywę 2013/34/UE w odniesieniu do ujawniania

informacji niefinansowych i informacji dotyczących różnorodności, nakłada już jednak

na niektóre duże podmioty (powyżej 500 pracowników w roku obrotowym) pewne

obowiązki związane z raportowaniem, dotyczącym m.in. kwestii środowiskowych,

społecznych i pracowniczych, w tym poszanowania praw człowieka, przeciwdziałania

korupcji i łapownictwu. O potrzebie społecznego zaangażowania czytamy w takich

komunikatach, rezolucjach i dokumentach Unii Europejskiej, jak: „Akt o jednolitym rynku –

Dwanaście dźwigni na rzecz pobudzenia wzrostu gospodarczego i wzmocnienia zaufania

– »Wspólnie na rzecz nowego wzrostu gospodarczego«” (2011), „Odnowiona strategia UE

na lata 2011-2014 dotycząca społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw” (2011),

„Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw: rozliczalne, przejrzyste i odpowiedzialne

4 Szersze opracowanie zagadnień uwzględnionych w rozdziale 30. Agendy 21 znajdzie czytelnik w: A. Kuzior, „Zrównoważone przedsiębiorstwo”, [w:] Globalne konteksty poszanowania praw i wolności człowieka, red. A. Kuzior, Remar, Zabrze 2013, s. 15-30.

5 Comunication from the Commission to the European Parllament, the council and the European Economic and Social Committe. Implementing the Partnership for Growth and Jobs: Making Europe a Pole of Excelence on Corporate Social Responsibility. Bruksela 2006. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2006:0136:FIN:en:PDF (data dostępu 19.10.2016)


34

zachowanie przedsiębiorstw a trwały wzrost” (2013), „Społeczna odpowiedzialność

przedsiębiorstw: dbanie o interesy obywateli a droga do trwałego ożywienia

gospodarczego sprzyjającego włączeniu społecznemu” (2013). Dyrektywa 2014/95/UE

zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia procedur krajowych umożliwiających

skuteczne egzekwowanie obowiązków raportowania. Pomocne w tym mogą być narzędzia

Global Compact czy norma ISO 26000 [www3].

Global Compact i CSR w Polsce

Ostatnie lata przynoszą coraz większe zainteresowanie koncepcją CSR i zrównoważonym

rozwojem. Coraz częściej polskie przedsiębiorstwa zwracają uwagę na interesariuszy,

wykorzystując różnorodne narzędzia kształtowania odpowiednich relacji. Powstają

strategie CSR przedsiębiorstw uwzględniające odpowiedzialne podejście zarówno

do interesariuszy wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Stosując strategię marketingu

personalnego, przedsiębiorstwa starają się przyciągać i zatrzymywać najlepszych

pracowników. Dbanie o interesariuszy wewnętrznych jest szczególnie ważne w przypadku

rynku pracownika (pracobiorcy), a w tym kierunku ewoluuje rynek polski [Zieliński 2016,

s. 567-576]. Odpowiedzialne społecznie działania deklarują polskie spółki notowane

na Giełdzie Papierów Wartościowych. W grudniu 2016 GPW ogłosiła dziesiąty już ranking

Respect Index spółek odpowiedzialnych społecznie [www4]. Od wielu lat prowadzone są

badania społecznego zaangażowania firm. Analiza raportów z badań pozwala zauważyć

pozytywne zmiany w sposobie myślenia i postrzegania CSR przez polskich przedsiębiorców

i menedżerów, chociaż poziom wdrażania założeń CSR, szczególnie w MŚP, jest jeszcze

niski [Kuzior, Knosala 2015, s. 120-129]. Można jednak znaleźć wiele przykładów dobrych

praktyk, które opierają się na idei CSR. Forum Odpowiedzialnego Biznesu (FOB) od 2002 r.

wydaje publikację: „Odpowiedzialny biznes w Polsce. Dobre praktyki”. Przegląd publikacji

pozwala stwierdzić coraz większą ilość firm, które podejmują działania społecznie

odpowiedzialne w różnych obszarach. Ostatni raport FOB za 2015 rok wskazuje, że ilość

firm społecznie odpowiedzialnych, raportujących CSR wzrasta [Odpowiedzialny biznes

w Polsce...].

W obrębie CSR mieszczą się proekologiczne działania przedsiębiorstw. W tym obszarze

przedsiębiorstwa mogą zastosować strategię czystszej produkcji, która jest de facto

strategią zrównoważonego rozwoju produkcji i usług zainicjowaną przez agendę

ONZ – UNEP (United Nations Environment Programme). Światowy Program Czystszej

Produkcji powstał w 1989 roku, a UNEP było inicjatorem wprowadzenia tego

programu do Globalnego Programu Działań Agenda 21, przyjętego na Szczycie Ziemi

w Rio de Janeiro w 1992 r. [Kuzior 2008, s. 39-42].


35

W Polsce w ramach działań wskazywanych przez Światowy Program Czystszej

Produkcji p dejmowane są różnorodne inicjatywy w dziedzinie ochrony środowiska.

Należą do nich m.in. Dobrowolne Zobowiązania Ekologiczne. Jak sama nazwa wskazuje

przedsiębiorstwa do programu przystępują dobrowolnie, składając wniosek aplikacyjny.

W nawiązaniu do dokumentu Global Compact zobowiązania ekologiczne poszerzone

zostały także o zobowiązania o charakterze społecznym. Po wstępnej weryfikacji wniosku

przedsiębiorstwa otrzymują Tymczasowe Świadectwo CP na okres 2 lat , a następnie

po pozytywnej ocenie Rzeczoznawców ds. CP mogą uzyskać wpis do Polskiego Rejestru

Czystszej Produkcji i Odpowiedzialnej Przedsiębiorczości oraz dyplom za wprowadzenie

CP jako Strategii Systemu Zarządzania Środowiskiem [Nowak 2005, s. 221-225; Kuzior 2007,

s. 105-106]. W Polskim Rejestrze Czystszej Produkcji i Odpowiedzialnej Przedsiębiorczości

aktualnie wpisane są 22 podmioty (lista laureatów po ostatnim posiedzeniu Kapituły

w 2015 roku), niektóre z nich znajdują się w rejestrze od 2002 roku, czyli od momentu

powstania tej inicjatywy. Łączna ilość podmiotów, które przynajmniej raz były laureatami

Rejestru wynosi 82 [www5]. Natomiast w grudniu 2016 r. Global Compact Poland we

współpracy z Rzecznikiem Praw Obywatelskich oraz Partnerami Programu „Biznes i Prawa

Człowieka” zaprezentowali narzędzie pomocne we wdrażaniu programu etycznego,

oparte na Wytycznych ONZ ds. biznesu i praw człowieka [www6] – tzw. „Standard

Minimum Programu Etycznego. Samoregulacja biznesowa w ramach II filaru UN Guiding

Principles on Business and Human Rights” [www7]. Jakie rezultaty przyniesie wdrożenie

tego programu, pokażą kolejne lata.

Nie ulega jednak wątpliwości, że odpowiednie narzędzia do wdrażania i raportowania

CSR i zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw istnieją. Barierą mogą być ograniczone

środki finansowe, brak wykwalifikowanego z zakresu CSR personelu i czasochłonność

przygotowania raportów. Jednak „przedsiębiorstwa powinny dążyć do zrównoważenia

celów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych, ponieważ tylko takie podejście

jest im w stanie zagwarantować realizację zysków, wzrost wartości i przetrwanie w długim

okresie” [Jonek-Kowalska 2016a, s. 33]. Jednocześnie CSR ujmowana jest także jako jeden

ze strategicznych nośników wartości przedsiębiorstw [Jonek-Kowalska 2016b, s. 47-59].

Przynosi także określone korzyści ekonomiczne [Kuzior, Knosala 2015, s. 120-129;

Zieliński 2016, s. 124-132].

Studium przypadku

Studium przypadku dotyczy Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji Rybnik, którego

głównym udziałowcem jest Miasto Rybnik. Przedsiębiorstwo to z dużymi sukcesami

realizuje założenia idei CSR w różnych jej wymiarach. CSR w PWiK Rybnik realizowane jest

przede wszystkim jako odpowiedzialność za losy pracowników, za ich bezpieczeństwo

i bezpieczeństwo ich rodzin. Przez takie zaangażowanie jednocześnie PWiK jest obecne


36

w środowisku zewnętrznym. Realizacja CSR nie jest prosta. Trudno jest pogodzić interesy

akcjonariuszy z interesami klientów. Akcjonariusze oczekują określonej stopy zwrotu

inwestycji, dlatego oczekują bardzo umiejętnego prowadzenia polityki CSR, która prowadzić

powinna do kształtowania pozytywnego wizerunku przedsiębiorstwa. Klientom zależy

na otrzymaniu usługi i produktu wysokiej jakości za jak najniższą cenę. Dla PWiK Rybnik

zarówno interesariusze wewnętrzni, jak i zewnętrzni są jednakowo ważni, stąd też

podejmowane są różnorodne działania, które mają zaspokoić interesy różnych podmiotów.

W stosunku do lat 90. XX wieku sytuacja się zmieniła i przedsiębiorcy zrozumieli,

że powinni się angażować w działania społecznie odpowiedzialne. PWiK Rybnik umiejętnie

dostosowuje się do tych nowych realiów opartych na CSR i zrównoważonym rozwoju.

Jak wspomniano zaangażowanie wobec interesariuszy wewnętrznych w ramach społecznej

odpowiedzialności idzie przede wszystkim w kierunku zapewnienia bezpieczeństwa

pracowników (chociaż to wynika także z przepisów BHP), ale także promowania kultury

zdrowego życia. Zadanie te wypełniane są nie tylko poprzez komercyjne ubezpieczenie

medyczne, ale także poprzez dostęp do platform internetowych, pozwalających

monitorować pewne trendy w zakresie kultury zdrowia. PWiK Rybnik promuje także

wśród pracowników proekologiczne wartości firmy, pokazując, jak zachowywać się

przyjaźnie wobec środowiska, zarówno w pracy, jak i w domu. Dodatkowo tworzone są

pracownicze zespoły, w których możliwa jest partycypacyjna wymiana doświadczeń

między starszym („analogowym”) i młodszym („cyfrowym”) pokoleniem. Przynosi to wiele

pozytywnych rozwiązań organizacyjnych i technologicznych. PWiK Rybnik tworzy również

dla pracowników specjalne programy emerytalne, w oparciu o obowiązującą ustawę.

Zaangażowanie zewnętrzne PWiK Rybnik jest wielokierunkowe, począwszy od

wspierania lokalnych instytucji oraz ich działań sportowych czy kulturalnych, jak również

organizowania konkursów dla szkół, np. „Woda z kranu jest super. Podaj dalej”,

czy happening „Wodą malowane”, promujący picie wody z kranu i wodomaty. Rybnickie

wodomaty są unikalnym na skalę krajową rozwiązaniem, pozwalającym mieszkańcom

i turystom na zakup taniej i jakościowo bardzo dobrej wody pochodzącej z pierwszego

własnego ujęcia PWiK Rybnik na ulicy Tęczowej.

Ponadto PWiK Rybnik uruchomiło ekologiczną ścieżkę edukacyjną przy oczyszczalni

ścieków, prowadząc działania w zakresie proekologicznej edukacji studentów, uczniów

szkół podstawowych, gimnazjalnych i średnich. Wycieczki do oczyszczalni ścieków

organizowane są także dla naukowców. PWiK Rybnik ściśle współpracuje ze studenckimi

kołami naukowymi i przeprowadza lekcje pilotażowe w różnych placówkach oświatowych.

Bierze aktywny udział w projektach realizowanych przez Politechnikę Śląską, takich jak

„Inżynier XXI wieku” i „Mój pomysł na biznes”. PWiK Rybnik również merytorycznie wspiera

inkubatory przedsiębiorczości. Mocno także angażuje się w działalność innowacyjną,

a innowacyjne działania przedsiębiorstw przecież także wpisują się w społeczną

odpowiedzialność. PWiK Rybnik posiada sprecyzowane założenia CSR oraz strategię


37

innowacyjności na lata 2015-20. Władze PWiK Rybnik podkreślają, że innowacyjność jest

jednym z głównych rodzajów społecznego zaangażowania, gdyż przez innowacyjność

zwiększa się poziom postępu technologicznego i podnosi tym samym jakość życia.

Ponadto innowacyjne działania firmy odpowiadają na społeczne oczekiwania

interesariuszy zewnętrznych. Przeprowadzone metodą sondażu diagnostycznego badania

wśród mieszkańców Rybnika, dotyczące wpływu innowacyjnego przedsiębiorstwa

na społeczność lokalną, potwierdziły, że mieszkańcy Rybnika oczekują społecznego

zaangażowania firmy w zakresie tworzenia innowacyjnych produktów i usług. Społeczność

lokalna Rybnika chce także uczestniczyć w cyklicznych szkoleniach czy prelekcjach

przygotowujących do partycypacji w ocenie innowacyjnych technologii6. Partycypacyjny

model oceny technologii nie jest jednak w Polsce powszechny i istnieje potrzeba

przygotowania społeczności lokalnej do partycypacyjnego modelu oceny technologii

(participatory technology assessment model).

PWiK Rybnik ma duże doświadczenie we współpracy z polską nauką, co jest motorem

innowacyjności przedsiębiorstwa. Współpraca z nauką jest jednocześnie elementem

społecznego zaangażowania. PWiK Rybnik ma podpisane umowy o współpracy

z Politechniką Śląska, Głównym Instytutem Górnictwa, École des Mines de Saint-

Étienne. Jest członkiem Instytutu Autostrada Technologii i Innowacji. Dotychczas

PWiK Rybnik zrealizowało 5 projektów B+R. Podobnie jak wcześniej, obecnie

współpraca ukierunkowana jest na projekty innowacyjne, wpisujące się w założenia

społecznej odpowiedzialności i zrównoważonego rozwoju. Współpraca z polską nauką

przynosi obopólne korzyści – „nauka uczy się przemysłu; przemysł uczy się nauki”.

Przedsiębiorstwo, współpracując z uczelniami, tworzy nową jakość kultury organizacyjnej.

Współpracując z nauką polską staje się odpowiedzialne społecznie.

Ważnym aspektem społecznej odpowiedzialności są także działania informacyjne.

PWiK Rybnik ma dobrze przygotowaną stronę internetową, czytelną i przejrzystą, na której

na bieżąco zamieszcza istotne dla mieszkańców Rybnika i jednocześnie usługobiorców

informacje. W dobie rozwoju internetowych technologii informacyjno-komunikacyjnych

nie jest to niczym wyjątkowym, jednak przedsiębiorstwo musi pamiętać, że zamieszczane

na stronie treści muszą dotrzeć do bardzo zróżnicowanej grupy odbiorców, toteż powinny

być sformułowane w sposób przystępny i komunikatywny. Z zadania tego PWiK Rybnik

wywiązuje się w sposób wysoce satysfakcjonujący [www8], zapowiada także kolejne

udogodnienia, z których w przyszłości będą mogli korzystać zarówno klienci indywidualni,

jak i instytucjonalni. Oprócz wymienionych aktywności społecznie odpowiedzialnych,

firmy często także realizują tzw. wolontariat pracowniczy. Przed tym wyzwaniem stoi teraz

PWiK Rybnik.

6 Badania przeprowadzone przez zespół pracowników Katedry Stosowanych Nauk Społecznych Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej w 2015 roku.


38

Stopień społecznego zaangażowania mierzony jest m.in. nagrodami. Od 16 lat PWiK Rybnik

jest laureatem konkursu Przedsiębiorstwo Fair Play, organizowanego przez Instytut Badań

nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym.

Podsumowanie

Zapotrzebowanie społeczne na CSR jest coraz większe. Przedsiębiorstwa, by sprostać

społecznym potrzebom, muszą podejmować coraz szersze inicjatywy, które odpowiednio

komunikowane wpływają na poprawę wizerunku firmy. Coraz częściej także kojarzy się

CSR z procesem innowacji. CSR staje się niejako motorem napędowym procesów

innowacyjnych, uwzględniających potrzeby społeczne i środowiskowe, staje się impulsem

do implementowania nowych rozwiązań, które z jednej strony przynoszą zyski firmie,

a z drugiej są pożyteczne dla otoczenia społecznego i środowiska przyrodniczego.

Szczególnie pożyteczne społecznie i ekologicznie są ekoinnowacje. PWiK Rybnik

realizuje je dzięki współpracy z nauką i pozyskiwaniu funduszy finansowych z różnych

źródeł. Wymienić tutaj należy projekty zrealizowane na terenie Oczyszczalni Ścieków

w Rybniku-Orzepowicach, takie jak:

1. „Zwiększenie redukcji biogenów przez optymalizację procesu biologicznego

oczyszczania ścieków w oczyszczalni ścieków Rybnik-Orzepowice” − projekt

zrealizowany w latach 2009-2012 we współpracy z Głównym Instytutem Górnictwa

w Katowicach, dzięki dofinansowaniu z funduszy Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa

Wyższego.

2. „Innowacyjny sposób zagospodarowania osadów ściekowych celem spełnienia

wymagań dyrektyw Unii Europejskiej w zakresie środowiska i energetyki” − projekt

zrealizowany w latach 2009-2011 we współpracy z Politechniką Śląską w Gliwicach,

dzięki dofinansowaniu z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.

3. „Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii na terenie oczyszczalni ścieków

w Rybniku-Orzepowicach poprzez skojarzoną produkcję ciepła i energii elektrycznej

z biogazu” − projekt zrealizowany w latach 2010-2012 dzięki wsparciu finansowemu

Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach.

4. „Kampania edukacyjna Dni Promocji Ochrony Środowiska” zrealizowana dzięki

wsparciu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

w Katowicach [Karwot 2015, s. 102].

Przed PWiK Rybnik kolejne zadania, które uwzględniać mają w założeniach postulaty

zawarte w nowej „Agendzie na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030” [www9].

Mowa w niej m.in. o zrównoważonym zarządzaniu wodą i infrastrukturą sanitarną,

co w perspektywie kurczących się zasobów wody pitnej staje się kolejnym wyzwaniem CSR

[Kuzior 2016, s. 317]. Działania PWiK Rybnik idą w kierunku budowania „zrównoważonego

przedsiębiorstwa” definiowanego jako pewien typ „organizacji biznesowej, kierującej się


39

w swoich działaniach zasadą odpowiedzialności, ostrożności, profilaktyki, prewencji

i optymalizacji w trzech wymiarach: społecznym, ekologicznym i ekonomicznym

[Kuzior 2013, s. 15].

Bibliografia:

1. Agenda 21: Earth Summit: The United Nations Programme of Action from Rio. United Nations. 1993.

2. Bowen H.R., 1953, Social Responsibilities of the Businessman. Harper and Brothers, New York.

3. Communication from the Commission to the European Parliament, the council and the European Economic and Social Committe. Implementing the Partnership for Growth and Jobs: Making Europe a Pole of Excelence on Corporate Social Responsibility. Bruksela 2006. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2006:0136:FIN:e-n:PDF, data dostępu: 19.10.2016.

4. Dodd Jr. E.M., For Whom Are Corporate Managers Trustees? “Harvard Law Review”, Vol. 45, No. 7, pp. 1145-1163, dostępny na: https://pl.scribd.com/doc/128092362/Dodd-For-Whom-Are-Corporate-Managers-Trustees.

5. Drucker P., 1998, Praktyka zarządzania, Czytelnik, Kraków.

6. Jonek-Kowalska I., 2016a, CSR jako nośnik wartości przedsiębiorstw górniczych, „Etyka Biznesu i Zrównoważony Rozwój. Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empi-ryczne” nr 1, s. 47-59, http://www.polsl.pl/organizacje/SCEBIZR/Documents/Kuzior%20Aleksandra%20-%20Etyka%201-2016.pdf.

7. Jonek-Kowalska I., 2016b, Koncepcja zrównoważonego rozwoju jako wyzwanie dla polskich przedsiębiorstw górniczych, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej „Organizacja i Zarządzanie” z. 95, s. 131-145.

8. Karwot J., 2015, Strategia w zakresie innowacyjności rozwojem przedsiębiorstw sektora komunalnego we współpracy z instytucjami naukowo-badawczymi, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej „Organizacja i Zarządzanie” z. 79, s. 99-112.

9. Kuzior A., 2007, Społeczna odpowiedzialność menadżerów i społeczna odpowiedzial-ność przedsiębiorstw – recepcja poglądów Petera F. Druckera, [w:] Świadectwo Petera Druckera, red.: I. Sobieraj, J. Broda, J. Rąb, Zabrze, s. 97-109.

10. Kuzior A., 2008, Kierunki rozwoju „zrównoważonego przedsiębiorstwa”, [w:] Społeczne konsekwencje restrukturyzacji regionów górniczych na przykładzie Rybnickiego Okręgu Węglowego. Seminarium, red. T. Odlanicki-Poczobut,, Laboratorium Nowoczesnych Technologii Przemysłowych. Centrum Kształcenia Inżynierów, Politechnika Śląska, Rybnik, s. 39-42.

11. Kuzior A., 2013, „Zrównoważone przedsiębiorstwo”, [w:] Globalne konteksty poszano-wania praw i wolności człowieka, red. A. Kuzior, Remar, Zabrze, s. 15-30.

12. Kuzior A., 2016, Rola CSR w działalności „zrównoważonego przedsiębiorstwa”, [w:] Business Innovation. Źródła przewagi konkurencyjnej, red. Bartkowiak P., Kucęba R., Toruń, s. 307-322.

https://pl.scribd.com/doc/128092362/Dodd-For-Whom-Are-Corporate-Managers-Trustees

https://pl.scribd.com/doc/128092362/Dodd-For-Whom-Are-Corporate-Managers-Trustees

http://www.polsl.pl/organizacje/SCEBIZR/Documents/Kuzior%20Aleksandra%20-%20Etyka%201-2016.pdf



40

13. Kuzior A., Knosala B., 2015, Changes in perception and implementation of CSR in the polish enterprises, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej „Organizacja i Zarządzanie”, z. 81, s. 120-129.

14. Nowak Z., 2005, Czysta produkcja. Strategia zrównoważonego rozwoju sektora produkcji i usług – polski przykład, [w:] Zrównoważony rozwój. Od naukowego badania do politycznej strategii, red G. Banse, A. Kiepas, edition sigma, Berlin, s. 221-225.

15. Odpowiedzialny biznes w Polsce. Dobre praktyki. Raport 2015. Forum Odpowiedzialnego Biznesu 2015, http://odpowiedzialnybiznes.pl/wp-content/uploads/2016/04/Raport-Odpowiedzialny-biznes-w-Polsce-2015.-Dobre-praktyki.pdf.

16. Przekształcamy nasz świat: Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030, http://www.unic.un.org.pl/files/164/Agenda%202030_pl_2016_ostateczna.pdf.

17. Segerlund L., 2010, Making Corporate Social Responsibility a Global Concern. Norm Construction in a Globalizing World, Routledge, ISBN 978-0-7546-7707-9.

18. Standard Minimum Programu Etycznego. Samoregulacja biznesowa w ramach II filaru UN Guiding Principles on Business and Human Rights, UN Global Compact Network Poland 2016, http://ungc.org.pl/wp-content/uploads/2016/12/UNGC_Biznes-WWW-O01.17.pdf.

19. Zieliński M., 2016, Koncepcja CSR z perspektywy korzyści ekonomicznych, „Etyka Biznesu i Zrównoważony Rozwój. Interdyscyplinarne studia teoretyczno-empiryczne” nr 1, s. 124-132, http://www.polsl.pl/organizacje/SCEBIZR/Documents/Kuzior%20Aleksandra%20-%20Etyka%201-2016.pdf.

20. Zieliński M., 2016, Znaczenie CSR w warunkach rynku pracownika, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej „Organizacja i Zarządzanie”, z. 95, s. 567-576.

Strony internetowe:

1. www1: http://www.mop.pl/html/miedzynarodowe_standardy/konstytucja_mop.html, data dostępu: 1.11.2016 r.

2. www2: http://ungc.org.pl/o-nas/, data dostępu 12.12.2016 r.

3. www3: https://www.mr.gov.pl/media/15924/20141201_CELEX_32014L0095_PL_TXT.pdf, data dostępu: 6.12.2016 r.

4. www4: http://www.odpowiedzialni.gpw.pl/, data dostępu: 12.12.2016 r.

5. www5: http://www.prcpiop.pl/poprzednie-edycje.html, data dostępu: 13.12.2016 r.

6. www6: http://ungc.org.pl/strefa-wiedzy/biznes-prawa-czlowieka/, data dostępu: 13.12.2016 r.

7. www7: ungc.org.pl/wp-content/uploads/2016/12/UNGC_Biznes-WWW-O01.17.pdf.

8. www8: http://www.pwik-rybnik.pl/, data dostępu: 6.10.2016 r.

9. www9: http://www.unic.un.org.pl/files/164/Agenda%202030_pl_2016_ostateczna.pdf.

http://odpowiedzialnybiznes.pl/wp-content/uploads/2016/04/Raport-Odpowiedzialny-biznes-w-Polsce-2015.-Dobre-praktyki.pdf

http://odpowiedzialnybiznes.pl/wp-content/uploads/2016/04/Raport-Odpowiedzialny-biznes-w-Polsce-2015.-Dobre-praktyki.pdf

http://ungc.org.pl/wp-content/uploads/2016/12/UNGC_Biznes-WWW-O01.17.pdf

http://ungc.org.pl/wp-content/uploads/2016/12/UNGC_Biznes-WWW-O01.17.pdf



http://www.mop.pl/html/miedzynarodowe_standardy/konstytucja_mop.html

http://www.odpowiedzialni.gpw.pl/

http://www.prcpiop.pl/poprzednie-edycje.html

http://ungc.org.pl/strefa-wiedzy/biznes-prawa-czlowieka/

http://www.pwik-rybnik.pl/

41

Paulina Kuzior1

Dług publiczny i jego rodzaje a odpowiedzialna polityka fiskalna

Streszczenie

Dług publiczny jest obecnie jednym z najpowszechniejszych tematów w publicznej

debacie na temat kondycji zasobów finansowych państwa. Również środki masowego

przekazu prześcigają się w dostarczaniu społeczeństwu coraz bardziej sensacyjnych

doniesień na temat polityki fiskalnej naszego kraju.

Celem artykułu jest wskazanie, że nadmierny dług publiczny zagraża finansowaniu

podstawowych funkcji państwa. Deficyt środków w sektorze finansów publicznych

uniemożliwia wsparcie dla realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju. Zadaniem

państwa jest prowadzenie odpowiedzialnej polityki fiskalnej.

Słowa kluczowe: dług publiczny, deficyt finansów publicznych, odpowiedzialna polityka

fiskalna

1

Public debt and its types and responsible fiscal policy

Abstract

Public debt is currently one of the most common topics in the public debate on the

financial condition of our country. Mass media also outstrip the increasingly sensational

reporting of fiscal policy in our country.

The purpose of the article is to point out that excessive public debt threatens financing

the basic functions of the state. Deficit of funds in the public finance sector makes it 1 Katedra Stosowanych Nauk Społecznych, Wydział Organizacji i Zarządzania, Politechnika Śląska.


42

impossible to support the implementation of the concept of sustainable development.

The task of the state is to carry out responsible fiscal policy.

Keywords: Public debt, Public finance deficit, Responsible fiscal policy

Wstęp

Dług publiczny jest obecnie jednym z najpowszechniejszych tematów w publicznej

debacie na temat kondycji zasobów finansowych państwa. Również środki masowego

przekazu prześcigają się w dostarczaniu społeczeństwu coraz bardziej sensacyjnych

doniesień na temat polityki fiskalnej naszego kraju.

Celem artykułu jest wskazanie, że nadmierny dług publiczny zagraża finansowaniu

podstawowych funkcji państwa. Deficyt środków w sektorze finansów publicznych

uniemożliwia wsparcie dla realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju. Zadaniem

państwa jest prowadzenie odpowiedzialnej polityki fiskalnej.

Dług publiczny – definicja, rodzaje, podział, statystyki

Zgodnie z legalną definicją dług publiczny (formalnie zwany państwowym długiem

publicznym, choć w literaturze nazywany bywa także długiem narodowym, długiem

państwowym bądź długiem rządowym [Wernik 2011, s. 9]) obliczany jest jako nominalna

wartość zobowiązań jednostek sektora finansów publicznych, zarówno tych państwowych,

jak i samorządowych. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na wyłączenie zobowiązań

wzajemnych między tymi jednostkami.

Do sektora finansów publicznych zaliczamy m.in.: [Ustawa z 27 sierpnia 2009]

• organy władzy publicznej, w tym organy administracji rządowej, organy kontroli

państwowej i ochrony prawa oraz sądy i trybunały;

• jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki;

• jednostki budżetowe;

• Zakład Ubezpieczeń Społecznych i zarządzane przez niego fundusze oraz Kasa

Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i fundusze zarządzane przez Prezesa Kasy

Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego;

• Narodowy Fundusz Zdrowia;

• uczelnie publiczne.


43

Dług publiczny ten składa się ze zobowiązań sektora finansów publicznych pochodzących

z konkretnych tytułów:

1. wyemitowanych papierów wartościowych opiewających na wierzytelności pieniężne;

2. zaciągniętych kredytów i pożyczek;

3. przyjętych depozytów;

4. wymagalnych zobowiązań:

a. wynikających z odrębnych ustaw oraz prawomocnych orzeczeń sądów lub

ostatecznych decyzji administracyjnych,

b. uznanych za bezsporne przez właściwą jednostkę sektora finansów publicznych

będącą dłużnikiem [Tobera 2013, s. 428-430].

W literaturze przedmiotu wyróżnia się różne rodzaje podziału długu publicznego.

Do najważniejszych można zaliczyć: podział ewidencyjny, czasowy, rodzajowy, podział

ze względu na zakres obciążenia gospodarki oraz podmiotowy.

Wykres 1. Sposoby podziału długu publicznego

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Tobera 2013].

Podział ewidencyjny uwzględnia istnienie długu publicznego brutto oraz długu

publicznego netto. Do pierwszego z nich zalicza się wszelkie zobowiązania, które władze

publiczne mają wobec sektora finansów publicznych, czyli podmiotów krajowych

i zagranicznych, które się na niego składają. Jednak bywają i takie sytuacje, w których

owe władze są wierzycielami długów. W związku z tym faktem dług publiczny brutto

pomniejszony o te należności, a także o zaległości podatkowe, cła itp., tworzy dług


44

publiczny netto. Podział czasowy zakłada powstawanie długów krótkoterminowych,

tzw. płynnych, zaciąganych przeważnie na bieżące wydatki, związanych z chwilową

niewypłacalnością; bądź długoterminowych, tzw. fundowanych, do których zaliczane są

także inwestycje. Podział rodzajowy związany jest z kryterium waluty, w jakiej zaciągane

jest zobowiązanie. Długi wewnętrzne oznaczają zobowiązania krajowe, z kolei długi

zewnętrzne charakteryzują m.in. pożyczki zagraniczne. Ze względu na zakres obciążenia

gospodarki wyróżniamy dług nominalny oraz dług realny. Pierwszy z nich przeliczany jest

jako nominalna wartość wszystkich zobowiązań zaciągniętych przez państwo (tj. pożyczek

czy kredytów), z kolei drugi znacznie trafniej wyraża poziom obciążenia rynku finansowego

długiem publicznym. Ze względu na podmiot zaciągający pożyczkę wyróżniamy dług

lokalny, który jest zaciągany przez samorządy, oraz dług centralny, zaciągany przez

państwo [Tobera 2013].

Wśród innych podziałów warto przytoczyć ten zaproponowany przez H. Daltona,

a mianowicie dług produktywny (na który składają się aktywa) oraz dług martwy

[Dalton 1948, s. 215-216; Owsiak 2001, s. 252], a także podział na dług publiczny

dobrowolny i przymusowy – zaciąganie zobowiązań w tym drugim przypadku ma charakter

bardzo zbliżony do podatku [Owsiak 2001, s. 252].

Z danych statystycznych Eurostatu wynika, że dług publiczny w Polce w ostatnich latach

maleje (por. wykres 2.)

Wykres 2. Dług publiczny w Polsce w latach 2012-2015 (w % PKB)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat z 21.04.2016 r.


45

Procedura nadmiernego deficytu

Od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, nasze państwo zostało

obarczone obowiązkiem urzeczywistniania budżetowych wskaźników podobieństwa

w obrębie dwóch wymiarów: deficytu oraz długu sektora instytucji rządowych

i samorządowych. Celem realizacji takiego przedsięwzięcia było stworzenie podstawy

do kontroli i sprawdzenia tzw. procedury nadmiernego deficytu istniejącej w unijnej

legislacji. Dlatego też Polska, jak wszystkie pozostałe kraje członkowskie, zobligowana

była do dostosowania krajowego porządku prawnego do sposobu kwalifikacji

wskaźnika długu publicznego według wytycznych opracowanych przez Eurostat

[Marchewka-Bartkowiak 2013, s. 3].

Zgodnie z polskim ustawodawstwem niedozwolone jest zaciąganie pożyczek, a także

udzielanie gwarancji i poręczeń finansowych, jeżeli ich następstwem miałoby być

przekroczenie przez dług publiczny progu 3/5 produktu krajowego brutto [Konstytucja RP]..

Jeżeli natomiast relacja ta nie przekroczy progowej wartości 60%, ale przekroczy 55%,

wprowadza się procedury ostrożnościowe i sanacyjne. Są to m.in.:

• w ustalanym budżecie państwa na kolejny rok „nie przewiduje się wzrostu

wynagrodzeń pracowników państwowej sfery budżetowej”, a „waloryzacja rent

i emerytur nie może przekroczyć poziomu odpowiadającego wzrostowi cen

towarów i usług konsumpcyjnych, ogłoszonego przez Główny Urząd Statystyczny

za poprzedni rok budżetowy”;

• „Rada Ministrów dokonuje przeglądu wydatków budżetu państwa finansowanych

środkami pochodzącymi z kredytów zagranicznych oraz przeglądu programów

wieloletnich” [Ustawa z 27 sierpnia 2009].

Kontrola tych zadań należy do obowiązków Ministra Finansów [Ustawa z 27 sierpnia 2009].

W innych krajach europejskich również istnieją limity wysokości długu, jednak tylko

w Polsce takie regulacje pojawiły się w akcie prawnym najwyższej rangi [Duda 2014, s. 66].

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, iż istnieją pewne sposoby na zmniejszenie

ciężaru długu publicznego. Należą do nich: repudiacja, moratorium oraz konwersja

[www1].

Repudiacja jest działaniem, które łamie obowiązek zwrotu pożyczki. Następuje ona,

gdy państwo odmawia spłaty zaciągniętych długów. Działanie takie jest podejmowane

spontanicznie i jednostronnie, bez próby uzyskania zgody wierzycieli. Jest to zjawisko,

które występuje nadzwyczaj rzadko, a u jej podstaw każdorazowo leżą pewne szczególne

polityczno-gospodarcze przesłanki. Dzięki zastosowaniu repudiacji dług zostaje uznany

za niebyły [Drwiłło 1989, s. 66; Oplustil, Woroniecki 2012, s. 157-207].


46

Z kolei moratorium definiowane jest jako odroczenie bądź przedłużenie wykonania

danych czynności bądź zobowiązań na pewien oznaczony czas z uwagi na wystąpienie

wyjątkowych okoliczności (np. wojna czy kryzys finansowy) [Mała encyklopedia

ekonomiczna...; Leksykon współczesnych...]. Moratorium na spłatę długu jest w praktyce

bardzo trudne do osiągnięcia i zdecydowanie częściej przejawia się przedłużeniem

okresu do spłaty zadłużenia (np. o rok lub kilka lat), niż całkowitym jego umorzeniem

[Szpringer 2009, s. 275].

Konwers ja jest zamianą obecnie i s tn ie jącego długu na inny ty tuł dłużny

[Lipiec-Warzecha 2011, s. 409]. Najczęściej występuje w postaci zmiany warunków

kredytu na takie, które są korzystniejsze dla kredytobiorcy. Dług może zostać zamieniony

na inny dług, na udziały kapitałowe w przedsiębiorstwach, na towary bądź na wydatki

przeznaczone na ochronę środowiska. W niektórych źródłach podaje się ponadto,

iż konwersja długu obejmuje jego zamianę na obligacje [Bień 2008, s. 35].

Skutki długu publicznego i polityka fiskalna

Skutki istnienia i pogłębiania się długu publicznego są odczuwalne zarówno w sferze

ekonomicznej, jak i społecznej. W większości przypadków akceptowalna jest sytuacja,

kiedy dług powstaje w wyniku nakładów na rozwój gospodarki. Jeżeli natomiast

powstaje on z konsumpcji wyższej niż chwilowa możność kraju, pojawiają się sprzeciwy,

ponieważ stosowane rozwiązania są balastem dla przyszłych dochodów. Skutki długu

publicznego są jednym z elementów polityki fiskalnej państwa [Begg i in. 2003, s. 71].

Polityka fiskalna jest kluczowym instrumentem polityki gospodarczej. Wyróżnia się aktywną

oraz pasywną politykę fiskalną, w zależności od przyjętych rozwiązań wykorzystywania

poszczególnych mechanizmów. Niepokojąca sytuacja gospodarcza na rynkach

europejskich skłoniła państwa do powzięcia zabiegów koniecznych dla usprawnienia

tej dziedziny poprzez wprowadzenie odpowiednich regulacji prawnych wspierających

poczynania swoich rządów, aby te mogły prowadzić odpowiedzialną, zrównoważoną

i transparentną politykę finansową. Ogół tych zabiegów nazywany jest odpowiedzialną

polityką fiskalną (FRL).


47

Wykres 3. Instrumenty odpowiedzialnej polityki fiskalnej

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Połomka, Zalesko 2015, s. 172].

Odpowiedzialna polityka fiskalna składa się z następujących elementów: procedur

budżetowych, reguł fiskalnych oraz niezależnych instytucji fiskalnych monitorujących

i kontrolujących politykę fiskalną. Procedury badawcze to wszelkiego rodzaju regulacje,

na których opierają się decyzje legislacyjne dotyczące przygotowania, uchwalania

oraz wdrażania budżetu państwa. Zastosowanie tego rodzaju rozwiązań pozwala na

ograniczanie rozmiaru wydatków publicznych, a także na zmniejszanie nierównowagi

budżetowej. W literaturze przedmiotu funkcjonuje pogląd, iż większa centralizacja

procedur budżetowych zmniejsza skłonności władzy do uprawiania swobodnej polityki

fiskalnej [Połomka, Zalesko 2015, s. 172].

Kolejnym istotnym instrumentem FRL są reguły fiskalne. Przedstawia się je jako

„długotrwałe ograniczenia polityki fiskalnej, wyrażone wskaźnikami wprowadzającymi

limit dla określonego agregatu fiskalnego (deficytu budżetowego lub długu publicznego)

zazwyczaj w odniesieniu do PKB” [Połomka, Zalesko 2015, s. 172]. Powinny one mieć

precyzyjnie nakreślone cechy, które będą gwarantowały skuteczność. Tak więc idealne

reguły fiskalne powinny być:

• precyzyjnie zdefiniowane;

• transparentne;

• proste;

• elastyczne;


48

• adekwatne;

• egzekwowalne;

• spójne;

• efektywne [Kopits, Symansky 1998; Połomka, Zalesko 2015].

Wymienione wyżej cechy są punktem odniesienia podczas tworzenia reguł fiskalnych

w ogóle. Na rynku europejskim reguły takie unormowane zostały Traktatem o Unii

Europejskiej (Traktat z Maastricht) z dn. 7 lutego 1992 r. To tam oficjalnie ustalono

maksymalny poziom długu publicznego równy 60% PKB [Traktat o UE].

Ostatnim ze wspomnianych wyżej instrumentów polityki fiskalnej jest niezależna

instytucja fiskalna, zwana radą fiskalną. Celem jej działalności jest obserwowanie

bieżącej polityki fiskalnej oraz długofalowe wartościowanie jej poczynań. Instytucja

rady fiskalnej funkcjonuje w wielu krajach Unii Europejskiej, poczynając od Holandii

(założona w 1945 roku), kończąc na Włoszech (założona w 2014 roku) [Dziemianowicz,

Kargol-Wasiluk 2012; Połomka, Zalesko 2015]. Istnieje wiele pomysłów na to, jak owe rady

powinny wyglądać. Dla przykładu można tu wspomnieć o swoistym trójpodziale: model

bardzo miękki, model miękki i model twardy [Gołębiowski 2010; Połomka, Zalesko 2015],

a można także całkowicie odróżniać rady fiskalne od niezależnych instytucji finansowych

[Debrun i in. 2009; Połomka, Zalesko 2015].

Z kolei do instrumentów każdej polityki fiskalnej zalicza się instrumenty makro-

i mikroekonomiczne. Wśród tych pierwszych wymienić można dochody i wydatki budżetu

państwa, deficyt i nadwyżki budżetowe, a także dług publiczny. Natomiast instrumenty

mikroekonomiczne to m.in. podatek, cło, dotacja, subwencja, obligacje skarbowe

czy poręczenia i gwarancje rządowe [Owsiak 2001, s. 206].

Rodzaje i skutki polityki fiskalnej

W literaturze przedmiotu wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje polityki fiskalnej:

aktywny i pasywny. Aktywna polityka fiskalna charakteryzuje się tym, że rząd używa

określonych procedur ostrożnościowych w celu „przeciwdziałania cyklicznym

fluktuacjom, zapewnienia stabilizacji cen, ograniczania bezrobocia itp.” [Owsiak 2001,

s. 286]. Jednak wbrew pozorom taki rodzaj polityki ma również sporo przeciwników,

którzy twierdzą, że jeżeli państwo będzie miało zbyt dużo swobody w tym zakresie,

może to skutkować wystąpieniem wielu niekorzystnych zjawisk. Ten sposób

prowadzenia polityki może być źródłem sukcesu, pod warunkiem, że nie wystąpi nagłe,

nieprzewidziane załamanie sytuacji przy jednoczesnym zbytnim zadłużeniu kraju

[Zieliński 2012, s. 702].


49

Z kolei pasywna (zwana też bierną) polityka fiskalna charakteryzuje się tym, że nie służy

jako instrument wpływania na stan gospodarki [Zieliński 2012, s. 702]. Wykorzystuje ona

automatyczne stabilizatory, ponieważ uwolnienie środków nie jest zależne od decyzji

urzędniczych, a jest rezultatem wrażliwości na wahania poziomu bezrobocia i dochodu

narodowego [Owsiak 2001, s. 286].

Podsumowanie

Systematyczne powiększanie się długu publicznego jest jednym z podstawowych

problemów polskiej gospodarki finansowej. Wskaźnik poziomu zadłużenia sektora finansów

publicznych bezlitośnie pokazuje, że w ciągu najbliższych lat niewielkie są szanse na jego

obniżenie. Unia Europejska dba o sytuację finansową swoich krajów członkowskich,

dlatego też wprowadza coraz nowsze regulacje prawne. Oczywistym jest jednak,

że samo wprowadzenie do porządku prawnego odpowiednich zasad niewiele zmieni.

Jednak długofalowo prowadzenie odpowiedzialnej polityki fiskalnej jest perspektywą

na zmniejszenie niewygodnych zobowiązań i to jest ten element, który powinien być

punktem wyjścia do dalszych działań.

Bibliografia:

1. Begg D., Fischer S., Dornbush R., 2003, Makroekonomia, Warszawa.

2. Bień W., 2008, Rynek papierów wartościowych, Warszawa.

3. Dalton H., 1948, Zasady skarbowości, Łódź.

4. Debrun X., Hauner D., Kumar M.S., 2009, Independent fiscal agencies, [w:] Journal of Economic Surveys, tom 23.

5. Duda M., 2014, Dług publiczny i praktyczne problemy realizacji procedur ostrożnościo-wych, [w:] Journal of Finance and Financial Law, 1/2014.

6. Drwiłło A., 1989, Konstrukcje prawne wewnętrznych pożyczek publicznych, [w:] Rozprawy i monografie: Zeszyty naukowe, Uniwersytet Gdański, Tom 137, Gdańsk.

7. Dziemianowicz R.I., Kargol-Wasiluk A., 2012, [w:] Instytucjonalne ramy odpowiedzialnej polityki fiskalnej, [w:] Stabilizacja fiskalna: teorie i doświadczenia wybranych gospodarek, Szczecin.

8. Gołębiowski G., 2010, Rada polityki fiskalnej, [w:] Infos BAS, nr 7(79).

9. Kopits G., Symansky S., 1998, Fiscal policy rules, [w:] International Monetary Fund, Occasional, Paper, nr 162.

10. Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, 1998, red. Mojsiewicz C., Wrocław.

11. Lipiec-Warzecha L., 2011, Ustawa o finansach publicznych: Komentarz, Warszawa.

12. Mała encyklopedia ekonomiczna, 1962, red. Pohorille M., Warszawa.


50

13. Marchewka-Bartkowiak K., 2013, Konsekwencje zróżnicowania metodologii pomiaru długu publicznego w Polsce, [w:] Analizy BAS nr 11(100).

14. Oplustil K., Woroniecki P.M., 2012, Budżet i podatki, [w:] Instytucje gospodarki rynkowej, red. Włudyka T. i Smaga M., Warszawa.

15. Owsiak S., 2001, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, Warszawa.

16. Połomka J., Zalesko M., 2015, Dług publiczny w Polsce – instytucjonalne możliwości jego redukcji, [w:] Optimum. Studia Ekonomiczne Nr 1 (73), s. 172.

17. Szpringer W., 2009, Społeczna odpowiedzialność banków: Między ochroną konsumenta a osłoną socjalną, Warszawa.

18. Tobera P., 2013, Dług publiczny – istota, przyczyny powstawania, instrumenty finanso-wania, [w:] Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae, Rok 17, Nr 1/2013.

19. Wernik A., 2011, Problemy definicji długu publicznego, [w:] Studia BAS, Nr 4(28).

20. Zieliński M., 2012, Polityka fiskalna a kryzys gospodarczy w wybranych krajach Unii Europejskiej, [w:] Ekonomia, Wrocław.

Akty prawne:

1. Konstytucja RP: Konstytucja Rzeczypospolitej Polski z dnia 2 kwietnia 1997 r.

2. Traktat o UE: Traktat o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht) z dnia 7 lutego 1992 roku.

3. Ustawa z 27 sierpnia 2009: Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz.U. 2009 nr 157 poz. 1240 ze zm.).

Źródła internetowe:

1. www1: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/dlug-publiczny;3893065.html, data dostępu: 21.12.2016 r.

51

Krzysztof Michalski1

Problemy implementacyjne etyki korporacyjnej

Streszczenie

W artykule omówiono aktualny stan rozwoju etyki korporacyjnej na przykładzie polskich

przedsiębiorstw i instytucji administracji publicznej. Wskazano na mocne i słabe strony

podejmowanych przez nie inicjatyw etycznych oraz zwrócono uwagę na typowe

deficyty implementacyjne dominujących rozwiązań. Wyjaśniono znaczenie etyki

dla funkcjonowania nowoczesnych korporacji i cele realizowanych w nich programów

etycznych. Następnie scharakteryzowano podstawowe elementy funkcjonalne typowego

programu etycznego. Na tle tej charakterystyki wyszczególniono najważniejsze problemy

towarzyszące wdrażaniu programów etycznych w korporacjach, zaproponowano ich

konkretne rozwiązania oraz określono warunki ich powodzenia.

Słowa kluczowe: etyka korporacyjna, etyka przedsiębiorstwa, etyka instytucji, progra-

mowanie etyczne, implementacja etyki, zaufanie i polityka reputacyjna, whistleblowing

1

Implementational problems in corporate ethics

Summary

The article discusses the current state of development of corporate ethics on the example

of Polish enterprises and public administration institutions. The strengths and weaknesses

of their ethical initiatives were pointed out and the typical deficits in implementation

of dominant solutions were highlighted. The importance of ethics for the functioning of the

1 Politechnika Rzeszowska, Wydział Zarządzania.


52

modern corporation were explained and the goals of ethical programs achieved in these

organizations were discussed. Moreover the fundamental functional elements of a typical

ethical program were characterized. Against the background of this characteristic the main

problems associated with the implementation of ethical programs in corporations were

listed, specific solutions were proposed and conditions for their successful implementation

were defined.

Keywords: corporate ethics, ethics of enterprise, ethics of institution, ethical programming,

implementation of ethics, trust and reputation policy, whistleblowing

Wstęp

Od kilkunastu lat w przypadku przedsiębiorstw, a od kilku lat w przypadku instytucji

publicznych daje się w Polsce zaobserwować ciągły wzrost zainteresowania podmiotów

korporacyjnych sprawami etyki. Dzieje się tak pod wpływem wielu procesów społecznych:

m.in. powolnego kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego i oddolnych nacisków

obywateli i klientów, formowania się nowej klasy liderów – ekonomicznie niezależnych,

dobrze wykształconych i wyróżniających się wysokim poziomem kultury osobistej

„ludzi z zasadami” – i ich polityki lansowania wzorów dobrych praktyk, coraz większego

doceniania w teorii i praktyce zarządzania znaczenia satysfakcji pracowników i synergii

wynikających z pracy zespołowej, rosnącego uznania znaczenia wzajemnego zaufania

w relacjach organizacji z jej interesariuszami (firma–klient, instytucja–obywatel,

pracodawca–pracownik, firma–instytucja, firma–kontrahenci, firma–sąsiedzi etc.),

ale także pod wpływem polityki państwa i nacisków odgórnych związanych z postępującą

globalizacją i integracją międzynarodową oraz nasilającej się konkurencji ze strony innych

korporacji (firm i instytucji). Spośród średnich i dużych przedsiębiorstw już tylko nieliczne

pozwalają sobie na niepodejmowanie żadnych inicjatyw związanych z szeroko rozumianą

etyką korporacyjną, a sprowadzających się do polityki przejrzystości, odpowiedzialności,

działań antydyskryminacyjnych czy zaangażowania na rzecz środowiska i odpowiedniego

informowania publiczności o takich działaniach. Niektóre firmy starają się pod tym

względem wyprzedzić konkurencję i w tym celu wbudowują we własne systemy

zarządzania ambitne całościowe programy etyczne i faktycznie realizują je w praktyce.

Inne postępują bardziej powściągliwie i ograniczają się do sformułowania ogólnikowych

zasad sumienia obowiązujących osoby w nich zatrudnione i zamieszczenia odnośnych

deklaracji woli ich respektowania na swojej stronie internetowej. W praktyce zwykle jednak

niewiele z takich deklaracji wynika, a bywa nawet i tak, że pracownicy w ogóle nie wiedzą

o istnieniu takich wewnętrznych norm i nie mają żadnego udziału w ich opracowywaniu.


53

Za przykładem przedsiębiorstw idzie coraz więcej instytucji, jednak skala ich

zaangażowania, a jeszcze bardziej sposób real izacj i projektów związanych

z wbudowywaniem etyki w zarządzanie instytucją świadczą o nieporównanie bardziej

lekceważącym stosunku do tych zagadnień w porównaniu z tym, jaki manifestują poważne

przedsiębiorstwa. Biorąc pod uwagę społeczny status obu typów korporacji, taka sytuacja

może wydawać się zaskakująca. Organizacje biznesowe działają bowiem na zasadzie

„wolnej ręki” i kierują się partykularnym, najczęściej prywatnym interesem, w związku

z czym nie mają potrzeby bezwzględnego legitymizowania swoich działań przed całym

społeczeństwem. Mimo to doceniają znaczenie zaufania zarówno wewnątrz organizacji,

jak i zaufania w swoim otoczeniu i do jego budowania chętnie wykorzystują narzędzia,

jakie oferuje etyka korporacyjna.

W odróżnieniu od korporacji biznesowych, instytucje publiczne realizują społecznie

ważne misje, kierują się w swoim działaniu dobrem wspólnym i interesem ogółu,

korzystając przy tym nierzadko z poważnych zasobów społecznych oraz uprawnień

znacząco ograniczających prawa obywateli i utrudniających tym ostatnim życie.

Ze względu na swój szczególny status i wynikające z niego społeczne powołanie

instytucje publiczne i funkcjonariusze w nich zatrudnieni podlegają rygorystycznym

restrykcjom legitymizacyjnym: muszą w sposób bezkompromisowy wykazywać przed

całym społeczeństwem prawomocność swoich działań, aby nie narazić na szwank

społecznego zaufania, które jest warunkiem koniecznym ciągłości ich istnienia, a zarazem

gwarantem powodzenia podejmowanych przez nie działań. To klasyczna teoria, od której

współczesne praktyki instytucji daleko odbiegają. Z punktu widzenia teorii systemowej

instytucje są społecznymi systemami, a więc autonomicznymi samoreprodukującymi się

układami cechującymi się wewnętrzną dynamiką wynikającą z interakcji komunikacyjnych

i sprzężeń między elementami, działającymi w zgodzie z własną samozachowawczą

logiką. Dla tak rozumianych instytucji cele społeczne, oczekiwania i presje legitymizacyjne

związane z ich realizacją mają charakter zewnętrzny i należą do otoczenia systemu.

Biorąc pod uwagę rzeczywistą działalność większości współczesnych instytucji

teoria systemowa wydaje się bardziej adekwatnie od teorii klasycznej określać profil

operacyjny instytucji i warunki możliwości instalowania w nich regulacji etycznych.

W tych warunkach przede wszystkim nie należy oczekiwać od instytucji podejmowania

inicjatyw wykraczających poza „przywracanie wewnętrznej równowagi po destabilizacji

spowodowanej przez czynniki otoczenia” [Luhmann 2001], a jednym z takich czynników

najbardziej destabilizujących funkcjonowanie mikrosystemów, jakimi są instytucje

publiczne, byłaby z pewnością zmiana przepisów stanowiących ich prawne umocowanie.

Przykładem takich politycznych rozwiązań jest uchwalona w 2002 roku przez Kongres USA

ustawa Sarbanesa Oxleya, będąca reakcją samoobronną amerykańskiego społeczeństwa

obywatelskiego na serię afer korupcyjnych (m.in. afery Enronu i WorldComu).

Celem przeciwdziałania w przyszłości podobnym skandalom ustawa nałożyła na wszystkie


54

spółki podlegające amerykańskiemu kodeksowi papierów wartościowych obowiązek

instalowania wewnętrznych systemów powiadamiania o nadużyciach, programów ochrony

osób zgłaszających i nagłaśniających takie przypadki (whistleblowerów) oraz obowiązek

informowania publiczności o wszelkich ujawnionych dzięki temu nieprawidłowościach oraz

szczegółowego raportowania z prowadzonych w związku z tym postępowań. Taka forma

przeciwdziałania poważnym nadużyciom w świecie wielkiego biznesu zyskuje obecnie

coraz większą popularność w międzynarodowym biznesie. Gdyby w koncernie Volkswagen

nie były stosowane podobne rozwiązania, niedawna afera spalinowa najprawdopodobniej

nigdy nie ujrzałaby światła dziennego. To, co dzięki woli politycznej udało się osiągnąć

w odniesieniu do wielkich przedsiębiorstw, niekoniecznie uda się przeszczepić na grunt

instytucji publicznych. Jednak bez takich działań nieufność obywateli do instytucji państwa

pozostanie w Polsce i wielu podobnych krajach trwałym czynnikiem rozkładu panującego

porządku społecznego i poważnym hamulcem rozwoju gospodarczego.

Etyka korporacyjna w Polsce. Fakty i mity

Poglądy autora na inicjatywy etyczne przedsiębiorstw i aktualny stan społecznego

zaangażowania firm w Polsce zostały zaprezentowane we wcześniejszym tomie niniejszego

czasopisma i z braku miejsca musi tutaj wystarczyć odesłanie czytelnika do tego źródła

[Michalski 2016]. Omówione we wspomnianym artykule wnioski z kwerend internetowych

zogniskowanych na sposobach realizacji etyki w ogółem 70 polskich i niemieckich firmach

reprezentujących 7 branż, wylosowanych spośród przedsiębiorstw określających się

jako „firmy z zasadami” i deklarujących społeczną odpowiedzialność, nie pozostawiają

złudzeń: większość badanych przedsiębiorstw zdecydowanie nadużywa statusu etycznej

i społecznie odpowiedzialnej firmy i zamiast rzeczywistego zaangażowania społecznego

jedynie pozoruje przejęcie sprawami etyki, wykorzystując korzystną koniunkturę oraz

naiwność specjalnej klasy empatycznych inwestorów i klientów. Slogany etyczne – po które

firmy sięgają coraz chętniej w przekonaniu, że te do niczego konkretnego nie zobowiązują

– stały się we współczesnym biznesie „gumą do żucia”. Większość firm dokumentuje swoje

deklaracje etyczne błahymi, marginalnymi działaniami, często działaniami tak czy owak

wymaganymi przepisami prawa. Nieuczciwe firmy, które w sposób bezpodstawny uzurpują

sobie prestiż etycznej i odpowiedzialnej społecznie korporacji, grzeszą podwójnie:

nie tylko nadużywają w ten sposób zaufania swoich interesariuszy, ale także podsycają

wszechobecną podejrzliwość i nieufność do autentycznych inicjatyw etycznych

nielicznych firm, które do spraw etyki i odpowiedzialności społecznej podchodzą poważnie

i angażują nierzadko duże zasoby w budowanie zaufania w swoim otoczeniu, wykraczając

w tych działaniach daleko poza obowiązujące w międzynarodowym biznesie społeczne

standardy. Takie firmy najbardziej tracą na powszechnym propagowaniu niewiarygodności

zachowań etycznych. Można wręcz stwierdzić, że firmy nie interesujące się sprawami


55

etyki biznesu i nie prowadzące swoich interesów w sposób społecznie odpowiedzialny

i na społecznie uczciwych warunkach to jeszcze nie jest największe zło, bowiem

pod względem konsekwencji pozorowanie etyczności i odpowiedzialności wydaje się być

dużo gorsze.

Winę za istniejący stan rzeczy ponoszą jednak nie tylko obojętne lub nieuczciwe firmy.

Niedostateczne naciski ze strony konsumentów i całego społeczeństwa oraz brak

przejrzystych i łatwych do egzekwowania regulacji ze strony państwa zachęcają firmy

do tego typu nadużyć. Mimo kilku zasługujących na uwagę prób (m.in. inicjatywy CEBI)

nie udało się dotąd zbudować w Polsce odpowiednich, bezstronnych, wolnych od lobbingu

i nacisków politycznych struktur kompetencyjnych do audytowania, ewaluacji i certyfikacji

przedsiębiorstw pod kątem programów etycznych, społecznej odpowiedzialności

czy zrównoważoności. Zmiana tej niekorzystnej sytuacji wymaga szerokiej kampanii

społecznej, w którą obok akademickich etyków zaangażują się postępowi liderzy biznesu,

organizacje społeczeństwa obywatelskiego, media i wpływowe osoby ze świata polityki.

Zawsze można też liczyć na przyjazne współdziałanie firm zaangażowanych w sprawy

etyki w biznesie na serio, bo ostatecznie to właśnie one są w obecnej sytuacji największymi

przegranymi.

Natomiast w kontekście instytucjonalnych inicjatyw zmierzających do remoralizacji sfery

publicznej na uwagę zasługują rezultaty międzynarodowego projektu inwentaryzacyjnego

dotyczącego dzielenia się najlepszymi praktykami w zakresie wprowadzania zasad etyki

w administracji publicznej i nauczania ich pracowników tych instytucji [Jirsa et al. 2013].

Przeprowadzone w latach 2011-2013 dwuścieżkowe kwerendy internetowe, którymi

objęto m.in. strony domowe różnego typu instytucji i jednostek administracji publicznej

kilkudziesięciu krajów europejskich i pozaeuropejskich, dostarczyły mało optymistycznych

wniosków, że w przeciwieństwie do organizacji drugiego (przedsiębiorstw) i trzeciego

(organizacji społeczeństwa obywatelskiego) sektora, deklarowanie znajomości

i poszanowania zasad etycznych przez instytucje nie jest standardem, lecz raczej

wyjątkiem. Skodyfikowane standardy etyczne częściej umieszczają na swoich stronach

internetowych organizacje odpowiedzialne za obronność, bezpieczeństwo, sprawy

socjalne i ochronę zdrowia, a rzadziej organizacje odpowiedzialne za finanse czy organy

wymiaru sprawiedliwości, co wydaje się paradoksalne, zważywszy na znaczenie zaufania

społecznego dla prawidłowego funkcjonowania wymienionych instytucji (w przypadku

organów wymiaru sprawiedliwości i instytucji odpowiedzialnych za finanse o wiele

większe, niż w przypadku instytucji odpowiedzialnych za obronność czy sprawy socjalne)

oraz poziomy zaufania, jakim te instytucje cieszą się w społeczeństwie (policja, wojsko

czy straż pożarna cieszą się o wiele większym społecznym zaufaniem niż sądownictwo

czy administracja podatkowa).


56

W przypadku instytucji przyznających się do etyki i upubliczniających informacje

o podejmowanych przez siebie działaniach dotyczących wewnętrznych regulacji etycznych

nie ma oczywiście mowy o ofensywnym podejściu do spraw etyki w korporacji i rozległych,

szeroko zakrojonych programach etycznych, ale co najwyżej o fragmentarycznych,

jednorazowych akcjach polegających na przyjęciu szablonowego kodeksu etycznego

zgodnego z odgórnymi zaleceniami politycznymi dotyczącymi tego typu dokumentów2,

często wzorowanego na podobnych dokumentach innych instytucji. Poszczególne

zapisy w kodeksach etycznych instytucji publicznych dotyczą zwykle ich społecznej misji

i celów działania, obowiązków pracowników wobec pracodawcy i obywateli, a także

zasad traktowania pracowników. Treści zawarte w tych dokumentach są najczęściej dość

ogólnikowe i mgliste, mają formę wytartych sloganów zawierających rytualne, nic nie

znaczące zwroty grzecznościowe. Wiele zapisów niepotrzebnie dubluje treść różnych

przepisów prawa i regulaminów służbowych, co świadczy o tym, że ich twórcy utożsamiają

postępowanie etyczne z przestrzeganiem prawa, urzędowych procedur i wymagań

profesjonalizmu, co jednak z pewnością nie jest właściwe.

Znaczenie etyki korporacyjnej i funkcje programów etycznych w korporacjach

Znaczenie etyki dla sukcesu przedsiębiorstw oraz właściwego funkcjonowania instytucji

publicznych wynika częściowo z przedstawionej powyżej charakterystyki obu typów

korporacji. W warunkach wzrastającej złożoności struktur współczesnego społeczeństwa

należy w sposób szczególny chronić wzajemne zaufanie, które jest głównym społecznym

„produktem” etyki, a zarazem najprostszym mechanizmem redukującym złożoność

procesów społecznych [Luhmann 2000]. W obliczu postępującej erozji zaufania

pod wpływem procesów, o których z braku miejsca nie można się tutaj rozpisywać,

zainstalowanie etyki w systemie zarządzania przedsiębiorstwem lub instytucją publiczną oraz

związanej z nią uczciwością i przejrzystością działań jest najprostszym w użyciu i najtańszym

narzędziem budowania wzajemnego zaufania i lojalności w relacjach między korporacją

a jej wewnętrznymi i zewnętrznymi interesariuszami. Zarówno w przypadku przedsiębiorstw,

jak i w przypadku instytucji publicznych, zaufanie interesariuszy jest kluczowym warunkiem

sukcesu oraz podstawą społecznej licencji na działalność (licence-to-operate). Realizacja

programu etycznego w korporacji zapobiega konfliktom społecznym wewnątrz organizacji

i w relacjach z otoczeniem, a w razie wystąpienia takich konfliktów łagodzi ich przebieg.

Przykładowo pracownicy bardziej akceptują zmiany kadrowe, jeśli zasady zwalniania lub

wymiany pracowników są jasno określone, zgodne z przyjętymi standardami, racjonalnie

uzasadnione w sposób zrozumiały dla nich i w odpowiedni sposób komunikowane oraz

gdy mieli wcześniej prawo współdecydowania o tym, jakie standardy w tej kwestii będą

2 W przypadku polskich organów administracji publicznej punkt odniesienia stanowi zwykle Zarządzenie Nr 114 Prezesa Rady Ministrów z dnia 11 października 2002r. w sprawie ustanowienia Kodeksu Etyki Służby Cywilnej (M. P. 2002 Nr 46 poz. 683).


57

obowiązywały w ich organizacji. Prawidłowe funkcjonowanie programu etycznego

w korporacji jest czynnikiem znacząco minimalizującym nadużycia, oszustwa, korupcję,

defraudację, praktyki dyskryminacyjne i inne społeczne patologie. Dodatkowo obecność

etyki w przedsiębiorstwie lub instytucji publicznej podnosi atrakcyjność takiego pracodawcy

w oczach tzw. pracowników wysokiej klasy.

Programy etyczne oddziałują socjalizująco i wychowawczo na pracowników, budzą

świadomość obowiązków i poczucie społecznej odpowiedzialności na służbie i po służbie,

kształtują postawy uczciwości i solidarności, dają orientację w działaniu, ułatwiają

podejmowanie i legitymizowanie decyzji, ujednolicając standardy zachowań oddziałują

koordynująco i konsolidująco, upowszechniają wśród pracowników kulturę współdziałania

i orientację na dobro wspólne, zapewniają pracownikom i klientom bezpieczeństwo

i ochronę przed niewłaściwym traktowaniem czy dyskryminacją, a także dostarczają

dobrych wzorców innym korporacjom i stymulują je do podobnych działań.

Integracja etyki w system zarządzania korporacją

Jak wcześniej wspomniano, jeśli przedsiębiorstwa lub instytucje publiczne w ogóle

podejmują jakiekolwiek działania na rzecz wbudowania treści i norm etycznych

w wewnętrzne standardy zachowań, inicjatywy takie skupiają się najczęściej przede

wszystkim na określaniu naczelnych zasad postępowania obowiązujących pracowników.

Mogą one mieć bardzo różny stopień usystematyzowania, wachlarz rozwiązań sięga

od rytualnych formuł uroczystych ślubowań, całkowicie oderwanych od dylematów

etycznych codzienności, aż po konkretne obowiązki szczegółowo skodyfikowane

i pogrupowane w rozdziały w zależności od obszarów działalności, interesariuszy

lub wymiarów odpowiedzialności. W przypadku większości całościowych kodeksów

etycznych firm i instytucji z pewnością największe wrażenie robią eleganckie preambuły.

Skromne przepisy wykonawcze umieszczane są w takich dokumentach zwykle pod

tytułem „postanowienia końcowe” i bywają ograniczone do dwóch-trzech standardowych

formułek w stylu: „pracownik składa pisemne oświadczenie o zapoznaniu się z zapisami

kodeksu etycznego” oraz „pracownik ponosi odpowiedzialność porządkową i dyscyplinarną

za naruszenie zasad niniejszego kodeksu etyki”, co dobitnie świadczy o niewielkiej wadze

przywiązywanej przez twórców takich dokumentów do rzeczywistego egzekwowania

zawartych w nich zapisów.

Tymczasem z pragmatycznego punktu widzenia znaczenie dużo większe niż sama treść

zapisów w tego typu dokumentach, mają następujące pytania:

- czy te dokumenty powstały na społecznie uczciwych (niedyskryminujących)

warunkach, tj. czy właściwy udział w ich opracowaniu miały wszystkie grupy

pracownicze i czy w trakcie odnośnych prac zapewniono właściwy poziom ochrony

mniejszości i osób o słabszej pozycji negocjacyjnej w hierarchii danej korporacji;


58

- na ile przewidziany sposób nadzoru nad realizacją postanowień zawartych

w kodeksie gwarantuje, że będą one rzeczywiście przestrzegane, czy ten sposób

nadzoru jest wystarczająco niezależny, społecznie wiarygodny i wykluczający

jakiekolwiek podejrzenia o zmowę lub stronniczość;

- czy wbudowano adekwatny i społecznie wiarygodny system powiadamiania

o nadużyciach, gwarantujący, że jakiekolwiek nieprawidłowości, niedopełnienia

obowiązków czy przekroczenia uprawnień ze strony pracowników instytucji będą

sygnalizowane i nagłaśniane zarówno przez innych pracowników, jak i klientów

danej instytucji, tj. czy w ramach takiego systemu istnieje na przykład wiarygodny

program ochrony whistleblowerów przed przykrymi konsekwencjami donoszenia

na przełożonych i kolegów;

- czy na potrzeby realizacji etyki w danej korporacji określono konkretne, specyficzne,

mierzalne, społecznie uzgodnione, relewantne i zlokalizowane w czasie3 cele

i przewidziano odpowiednie, społecznie wiarygodne i miarodajne procedury pomiaru

i oceny sukcesów i postępów w ich osiąganiu;

- czy przewidziano odpowiedni, społecznie wiarygodny sposób wewnętrznego

i zewnętrznego raportowania z prowadzonych działań, ich efektów i rezultatów

nadzoru, gwarantujący, że o wszelkich nieprawidłowościach i niepowodzeniach

w realizacji założonych celów, o postępowaniach prowadzonych wobec osób

dopuszczających się naruszeń i o ich konsekwencjach oraz o działaniach prewencyjnych

i naprawczych podejmowanych w związku z ujawnionymi nieprawidłowościami

i „lukami w zabezpieczeniach” w ogóle dowie się szersza publiczność.

Wyszczególnione powyżej elementy funkcjonalne wewnętrznego systemu normalizacji

etycznej w korporacji mają charakter zupełnie podstawowy i są warunkami koniecznymi,

nie zawsze wystarczającymi do pełnego sukcesu. Bez spełnienia tych minimalnych

wymagań formalnych nie ma mowy o właściwym funkcjonowaniu takiego systemu

wewnątrz organizacji. Natomiast zapewnienie formalnych warunków do jego prawidłowego

funkcjonowania dopiero rozpoczyna właściwy proces realizacji etyki na poziomie korporacji.

Możliwości szczegółowego programowania działań, w tym związanych na przykład

z mobilizowaniem i motywowaniem pracowników do etycznej odpowiedzialności czy

to poprzez plebiscyty na najbardziej odpowiedzialnego pracownika miesiąca czy roku

i związane z tym nagrody (np. awanse, premie pieniężne czy zwiększony wymiar urlopu),

czy to poprzez ciągłe monitorowanie nieprawidłowości (odpowiednie procedury wzajemnej

kontroli, infolinie, telefony zaufania i dotkliwe kary dla osób przyłapanych na łamaniu

przyjętych regulacji etycznych), są ograniczone jedynie ludzką wyobraźnią i pomysłowością.

Dopiero od tego momentu nabierają też większego znaczenia aspekty treściowe przyjętych

regulacji i pojawiają się problemy związane z legitymizacją naczelnych norm etycznych i ich

operacjonalizacją, o czym za chwilę.

3 Cele powinny odpowiadać standardowi SMART (specific, measurable, agreed, relevant, timebounded).


59

Podsumowując, należy stwierdzić, że właściwa realizacja etyki na poziomie korporacji

(zarówno instytucji publicznej, jak i przedsiębiorstwa) wymaga wielopłaszczyznowych

działań i ich odpowiedniego zaprogramowania. Taki wewnętrzny program etyczny

powinien obejmować kilka podstawowych elementów formalnych, takich jak określenie

trybu powoływania organów odpowiedzialnych za jego realizację i udoskonalanie

(zespoły ds. etyki, komisje etyczne, pełnomocnicy ds. etyki) oraz organów wewnętrznego

i zewnętrznego nadzoru (audytorzy wewnętrzni, organizacje pozarządowe zajmujące się

przeciwdziałaniem korupcji, specjalnie powoływane jednorazowe gremia obywatelskie

itp.), określenie długoterminowych i krótkoterminowych celów działania oraz procedur

pomiaru i oceny efektów ich realizacji, zainstalowanie w organizacji wewnętrznego

i zewnętrznego systemu powiadamiania o nadużyciach i nieprawidłowościach oraz

programu ochrony whistleblowerów dającego gwarancje bezpieczeństwa osobom

zgłaszającym nieprawidłowości, obudowanie programu odpowiednimi działaniami

edukacyjnymi i informacyjnymi gwarantującymi odpowiedni poziom wiedzy o programie

i świadomości etycznej wśród pracowników (np. opracowanie podręcznika standardów

korporacyjnych, odpowiedniego programu szkoleń), przyjęcie programu promocji

postaw etycznych wśród pracowników oraz odpowiedniego systemu sankcji ,

określenie sposobu wewnętrznego i zewnętrznego raportowania z realizacji programu

etycznego umożliwiającego niezakłócony przepływ informacji wewnątrz organizacji

i do jej otoczenia, będący filarem wiarygodnego procesu opiniotwórczego, a dopiero

po dokonaniu powyższych ustaleń przychodzi pora na określenie wspólnych wartości,

opracowanie treściowe wewnętrznych standardów etycznych i zredagowanie ich w formie

kodeksów, deklaracji i dodatkowych dobrowolnych zobowiązań. Brak tutaj więcej

miejsca na rozwijanie wątków dotyczących tego, jak w sposób właściwy budować takie

dokumenty, autorowi nie pozostaje więc nic innego, jak odesłać czytelnika do innego

źródła, gdzie autor zawarł swoje poglądy w tej kwestii [zob. Michalski 2014, s. 53n.].

Bibliografia:

1. Jirsa L. et al. (ed.), 2013, Sharing Best Practices in Introducing and Teaching Ethics Principles to Public Administration Employees, European Union.

2. Luhmann N., 2000, Vertrauen. Ein Mechanismus der Reduktion sozialer Komplexität (wyd. 4), UTB, Stuttgart.

3. Luhmann N., 2001, Soziale Systeme. Grundriss einer allgemeinen Theorie (wyd. 2) Frankfurt am Main.

4. Michalski K., 2014, Główne zagadnienia etyki inżynierskiej, [w:] Małek M., Mazurek E., Serafin K. (red.), Etyka i technika. Etyczne, społeczne i edukacyjne aspekty działalności inżynierskiej, Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s. 33-62.


60

5. Michalski K., 2016, Etyka w przedsiębiorstwie. Od pozorowania społecznej odpo-wiedzialności do rzeczywistego zaangażowania społecznego firmy, „Etyka Biznesu i Zrównoważony Rozwój. Studia Teoretyczno-Empiryczne”, Śląskie Centrum Etyki Biznesu i Zrównoważonego Rozwoju, 2016/3, s. 57-74.

6. Zarządzenie Nr 114 Prezesa Rady Ministrów z dnia 11 października 2002 r. w sprawie ustanowienia Kodeksu Etyki Służby Cywilnej (M.P. 2002, Nr 46, poz. 683).

61

Józef Ober1

Janusz Karwot2

Kształtowanie pozytywnego wizerunku organizacji w otoczeniu społecznym

Streszczenie

Problematyka niniejszego opracowania dotyczy tworzenia pozytywnego wizerunku

różnych typów organizacji w świetle społecznej odpowiedzialności biznesu. Artykuł ten

ma charakter analizy literaturowej. W pierwszej części artykułu przedstawiono różne

koncepcje wizerunku oraz jego funkcje. Natomiast w kolejnych częściach omówiono

istotę i cel kreowania pozytywnego wizerunku pracodawcy w różnych organizacjach

i instytucjach.

Słowa kluczowe: kreowanie wizerunku, PR, public relations, otoczenie społeczne,

społeczna odpowiedzialność biznesu, CSR1 2

Creating a positive image of the organization in the social environment

Summary

The problem of this paper relates to create a positive image of different types of

organizations in the context of corporate social responsibility. This article is a literary

analysis. The first part of the article presents different concepts of image and its functions.

The following sections discuss the essence and purpose of creating a positive image of

the employer in various organizations and institutions.

Keywords: creating an image, PR, public relations, social environment, corporate social

responsibility, CSR

1 Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania.2 Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Rybniku.


62

Wizerunek i jego funkcje

Samo pojęcie wizerunek pochodzi od łacińskiego słowa „imago” – obraz , symbol

lub „imaginato” – wyobrażenie, urojenie. W literaturze można spotkać wiele definicji

wizerunku np. wizerunek to osobiste wyobrażenie o danym obiekcie jakie człowiek

odbiera. Inna definicja mówi, że wizerunek to całość obiektywnych i subiektywnych

wyobrażeń, idei, postaw lub doświadczeń jakiejś osoby w stosunku do danego obiektu

np. przedsiębiorstwa.

Jeszcze inna definicja określa wizerunek jako całościowe postrzeganie danego obiektu,

utworzone wskutek informacji z różnych źródeł w danym czasie.

Jednak z punktu widzenia społecznej odpowiedzialności biznesu najbardziej trafna

wydaje się definicja: „wizerunek to obraz, na który składa się wiarygodność, niezawodność,

zasięg działania, udział w rynku, poziom cen, niezawodność, etyka oraz poczucie

społecznej odpowiedzialności upowszechnione za pomocą promocji oraz public relations”

[Jakubowska 2010, s. 90].

Przedsiębiorstwo, które chce aktywnie istnieć na rynku i przetrwać w warunkach bardzo

silnej konkurencji musi kreować swój pozytywny wizerunek. Pozytywny wizerunek firmy

w świadomości ludzi to ułożone wyobrażenie o niej. Pozytywny wizerunek jest czynnikiem

bardzo ważnym, ponieważ ma znaczenie marketingowe i społeczne, decyduje o tym,

jak dana firma jest postrzegana przez otoczenie. W otoczeniu tym możemy wyróżnić kilka

podmiotów, które dokonują oceny wizerunku organizacji:

• Klienci i kontrahenci. Pozytywny wizerunek firmy wpływa na wzrost popytu, a firma

traktowana jest jako gwarancja dobrej jakości i towary oraz usługi takiej firmy

oceniane są wyżej od innych;

• Dostawy i kooperanci. Pozytywny wizerunek może być przyczyną lepszych

warunków współpracy oraz gwarancją stałych kontaktów;

• Obecni i przyszli akcjonariusze. Dobre wyobrażenie o firmie wiąże się z większym

zainteresowaniem inwestorów;

• Instytucje finansujące. Dobra opinia daje możliwość negocjowania korzystnych

warunków finansowych;

• Organizacje rządowe, samorządowe oraz inne instytucje. Korzystny wizerunek

firmy wpływa na możliwość uzyskania łatwiejszych warunków przy ubieganiu się

o wszelkiego rodzaju licencje, koncesje czy pozwolenia;

• Izby przemysłowo-handlowe. Lepszy wizerunek korzystniej wpływa na współpracę

z nimi oraz wzajemne kontakty [Penc 1999, s. 73].


63

Można więc powiedzieć, że wizerunek organizacji jest opisem oraz obrazem ludzi,

którzy w tym przedsiębiorstwie się spotykają tj. klientów, kontrahentów, urzędników,

pracowników i innych. Wizerunek jest tym, co ludzie myślą o firmie.

Wizerunek nie jest pojęciem stałym. Wraz ze zmianą poglądów i upodobań ulega zmianie.

Na kształt wizerunku firmy mają wpływ poglądy i zapatrywania, osobowość podmiotu oraz

środowisko społeczne. Każda firma w sposób świadomy bądź też nieświadomy wytwarza

pewien obraz. Obraz ten może być bardzie lub mniej korzystny. Poznanie mocny i słabych

stron takiego obrazu firmy daje nam możliwość wyeliminowania tych negatywnych

i pozostawienie pozytywnych cech.

Możemy wyróżnić różne rodzaje wizerunków: wizerunek marki/produktu, firmy, grupy

produktów, organizacji, branży lub oferty marketingowej. Wszystkie te rodzaje wizerunku

oddziałują na siebie, a wizerunek marki, produktu i firmy tworzą jedną całość [Kupiec,

Augustyn 2004, s. 30-31].

Wizerunek firmy to trwałe przekonania i odczucia o firmie, które istnieją w opinii

społecznej. Utrzymanie dobrego wizerunku zapewnia nam dobrą opinie dla marki lub firmy,

usuwa anonimowość między producentem a odbiorcą oraz ułatwia wzajemne stosunki

i sprzyja korzystnemu nastawieniu do firmy. Na wizerunek firmy składa się wiele czynników

takich jak np. nazwa, znak firmowy, produkt, reklama itp. Analizując te elementy możemy

powiedzieć, że wizerunek zależy od tożsamości firmy, sposobu komunikowania się

z otoczeniem oraz prezentowania siebie (public relations).

Dobry wizerunek jest najważniejszym kapitałem w firmie, a jego pozytywne

kształ towanie s ię jest jednym z najważnie jszych działań market ingowych

w przedsiębiorstwie. Firma winna traktować swój wizerunek jako kapitał i zyskać reputację

firmy wiarygodnej, odpowiedzialnej społecznie oraz godnej zaufania [Penc 1999, s. 73-74].

Wizerunek świadomie i celowo często bywa kreowany przez przedsiębiorstwo. Wpływać

on może na jego renomę. Bardzo przydatne okazują się tutaj czynniki emocjonalne

brzmienia marki, opinie uznanych liderów, popularność, jakość i niezawodność produktów.

Dobry wizerunek oznaczać może również nowoczesne przedsiębiorstwo, które zatrudnia

wykształconych i dynamicznych pracowników [Cenker 2000, s. 45-47].

Pozytywny wizerunek firmy pozwala na uzyskanie wysokich zysków firmy poprzez

prowadzenie agresywnej polityki sprzedaży. Klienci chętnej kupują produkty

renomowanych firm, które w ich oczach mają dobra opinię i pozytywny wizerunek.

Przedsiębiorstwa, które mają korzystny image łatwiej wprowadzają swoje produkty

lub usługi na rynek. Taki wizerunek tworzy specyficzną gwarancję jakości. Dobra reputacja

firmy pozwala na obniżanie kosztów działalności. Kontrahenci, instytucje finansowe

skłonni są obniżać swoje prowizje i ceny dla odbiorców renomowanych. Dobry wizerunek

zapewnia mniejsze ryzyko oraz stabilność działania [Altkorn 2004, s. 27-29].


64

Kreowanie wizerunku firmy jako pracodawcy

Człowiek funkcjonujący w środowisku wchodzi w różne relacje o charakterze pośrednim

lub bezpośrednim z różnymi jednostkami. Niezależnie od rodzaju wzajemnych relacji

jednostki takie poddane są obserwacji. Na podstawie takich obserwacji obserwujący kreuje

swój własny obraz danej jednostki. W przypadku każdej jednostki obraz taki może być

bardzo różny. Obraz, który stanowi zbiór wrażeń oraz odczuć powstający w świadomości

ludzkiej określa się mianem wizerunku.

Możemy wyróżnić cztery rodzaje wizerunku przy uwzględnieniu subiektywizmu

postrzegania danej firmy:

- rzeczywisty – czyli taki, jak w rzeczywistości postrzegają firmę inne osoby (określony

mianem obcego),

- lustrzany – czyli obraz firmy, jaką widzą ją pracownicy (określony mianem wizerunku

własnego),

- pożądany – czyli taki, jaki dana firma chciałaby docelowo osiągnąć (zwany mianem

docelowego),

- optymalny – możliwy do osiągnięcia po uwzględnieniu warunków wewnętrznych

i zewnętrznych, w jakich działa dana firma (zwany mianem realistycznego).

Wymienione rodzaje wizerunku odnoszą się do sposobu postrzegania firmy przez

otoczenie, ale mogą również dotyczyć postrzegania firmy (wizerunku firmy)

jako pracodawcy. Kreowanie wizerunku przez firmę ma na celu powstanie w świadomości

odbiorców określonego wyobrażenia o firmie jako pracodawcy. Najważniejszym

czynnikiem decydującym o postrzeganiu danej firmy jako pracodawcy jest to kto występuje

w roli odbiorcy tego wizerunku. Osoby zatrudnione w przedsiębiorstwie postrzegają

wizerunek przez pryzmat wzajemnych relacji interpersonalnych. Jeżeli relacje tych osób

zatrudnionych w firmie są dobre ma on poczucie więzi z pozostałymi pracownikami,

z którymi pracę uważa za przyjazną.

Dla menedżerów firmy wykreowanie wizerunku atrakcyjnego pracodawcy wymaga

umiejętności zrozumienia zachowań i uczuć innych ludzi. Muszą oni cechować się dużą

świadomością mocnych i słabych stron, bo inaczej nie zrozumieją drugiego człowieka.

Warunkiem efektywnej współpracy jest zasada „im więcej wiem o sobie, tym więcej wiem

o innych” [Baruk 2006, s. 31-39].

Stosunki pionowe obejmują różne sposoby wywierania wpływu przez pracodawcę

na pracowników w ramach takich procesów jak np. selekcja. W bardzo dużym stopniu

zależy od nich to, czy pracownicy są zadowoleni i odczuwają satysfakcję ze swojej pracy.

Jeżeli w firmie stworzono pracownikom odpowiednie warunku pozwalające na ich

rozwój i spełnienie oczekiwań, to taki pracodawca zostaje postrzegany jako atrakcyjny

i identyfikują się z jego celami. Zapewnienie pracownikom odpowiednich warunków pracy

sprzyja zdobyciu poparcia pracowników w procesie kreowania pożądanego wizerunku.


65

Pracownicy aktualnie pracujący w firmie spełniają rolę medium przesłania informacyjnego,

które odzwierciedla opinię na temat ich firmy. Jeżeli pracownicy nie są zadowoleni

to z reguły informacje przekazywane na temat ich firmy nie są zgodne z rzeczywistością.

Pracownicy powinny więc zajmować ważne miejsce w hierarchii grup otoczenia

podmiotowego ze względu na proces kreowania wizerunku firmy [Budzyński 2002,

s. 118, 357-385].

Bardzo istotne w celu wykreowania wizerunku atrakcyjnego pracodawcy jest podjęcie

przez firmę działań mających na celu konieczność ciągłego monitorowania tego,

w jaki sposób firma jest postrzegana. O postrzeganiu firmy przez potencjalnych

pracowników (odbiorców zewnętrznych) decydują następujące czynniki:

• personel – czyli ludzie i ich zachowania,

• antropomorfizm – czyli tendencje do nadawania ludzkich atrybutów firmom,

• język – formy językowe używane przez firmy,

• wizualna tożsamość – jest to bardzo ważny aspekt komunikacji, który ma na celu

wywarcie pozytywnego pierwszego wrażenia [Budzyński 2002, s. 48-49]..

Istota i funkcje wizerunku w organizacjach i instytucjach

W dzisiejszych czasach trudno sobie wyobrazić funkcjonowanie jakiejkolwiek instytucji

bez odpowiedniego poziomu zaufania publicznego. Organizacje te narażone są na pręgierz

opinii publicznej. Najchętniej o wpadkach i porażkach takich instytucji donoszą media.

Pomówienia i plotki, które zostaną rozpowszechnione przez media mogą powodować

spadek zaufania, które następnie bardzo trudno jest odzyskać. Public relations w tych

instytucjach powinno odegrać bardzo dużą rolę. Podstawową zasadą PR winno być

informowanie społeczeństwa o wszelkich działaniach przedsiębiorstwa – czyli dbanie

o przejrzystość wszystkich poczynań organizacji. Ważnym działaniem w zakresie public

relations w tych instytucjach jest zdobycie przychylności dla wszystkich form aktywności

biznesowej [Hope 2005, s. 1-2].

W przypadku instytucji finansowych wizerunek ma szczególne znaczenie ze względu na to,

że organy te pełnią rolę instytucji zaufania publicznego. Wizerunek instytucji finansowych

pełni bardzo ważną rolę w tworzeniu jej pozycji na rynku. Likwiduje on anonimowość danej

instytucji wobec klienta poprzez zaistnienie w jego świadomości. Jeżeli instytucja finansowa

ma pozytywny wizerunek będzie postrzegana jako instytucja zaufania publicznego.

Wizerunek jest też czynnikiem, który umożliwia pozycjonowanie swoich ofert na rynku.

Dla instytucji finansowych wizerunek ma strategiczne znaczenie i może przyczynić się do

sukcesu lub porażki. Jest też źródłem informacji o sukcesach i porażkach, przyczynia się

do budowania opinii o tej instytucji wśród pracowników, klientów, udziałowców

i konkurentów. Bardzo ważne jest jak wizerunek instytucji finansowych postrzegają jego


66

klienci, jak również pracownicy. Oni bowiem są „rzecznikami tej instytucji” przekazując

swoje opinie na jej temat podmiotom zewnętrznym. Dobry wizerunek instytucji

finansowych związany jest z:

- posiadaniem stałych klientów,

- wysokim poziomem obsługi klientów,

- staraniami personelu,

- indywidualnym traktowaniem klientów.

Dlatego też szczególną rolę w tworzeniu dobrego wizerunku instytucji przypisuje

się jego pracownikom, którzy utożsamiają się z nią i są jej dobrymi ambasadorami

[Jakubowska 2010, s. 93-98].

Wśród instytucji użyteczności publicznej w trudnej sytuacji znajdują się samorządy

lokalne, ze względu na swoje zadania (lokalizacja kapitału, inwestycje, pozyskiwanie

inwestorów itp.). W tej sytuacji public relations działa jako tłumacz w stosunku

do społeczeństwa, wyjaśniając mu cele podejmowanych działań przez samorządy,

np. wyjaśniając korzyści płynące z inwestycji w danym regionie [Hope 2005, s. 3].

Warto zwrócić uwagę, że pozytywny wizerunek regionu lub miasta wpływa na jakość życia

mieszkańców.

Jednym z głównych celów w kreowaniu pozytywnego wizerunku banków jest tworzenie

kompetentnego, solidnego i fachowego przedsiębiorstwa. W kreowaniu wizerunku banku

grupami celowymi są klienci, pracownicy, potencjalni klienci, inwestorzy, akcjonariusze,

organy rządowe, media, fundusze, organizacje polityczne itp. Najważniejszymi narzędziami

PR w banku są zachowania pracowników, informacje oraz tworzenie przejrzystości rynku

usług bankowych (sprawozdawczość finansowa, broszury, gazetki, porady, wskazówki,

materiały szkoleniowe) [Wójcik 2009, s. 801-802].

Budowanie wizerunku uzdrowisk i miejscowości wypoczynkowych jest rzadko spotykane.

W budowaniu image wykorzystuje się głównie reklamę. Podmioty, które obsługują gości

mogą kształtować właściwy wizerunek jako:

- miejscowości jako uzdrowiska,

- uzdrowiska jako miejscowości turystyczno-wypoczynkowej.

Grupami celowymi mogą być:

- poszczególne części środowiska wewnętrznego,

- kontrahenci obsługujący tych samych klientów,

- goście,

- twórcy opinii społecznej.

PR uzdrowisk wykorzystuje produkty danego uzdrowiska np. środki, które mają

właściwości lecznicze. Ponadto w kształtowaniu wizerunku pomaga informowanie

o pełnej ofercie danej miejscowości. Można również dla celów PR informować swoich


67

gości o własnościach wypoczynkowych danej miejscowości. PR uzdrowisk posługuje się

w szczególności działalnością prasową. Bardzo ważną rolę w kształtowaniu wizerunku

mają rozmaite imprezy, które przynoszą gościom ciekawe przeżycia i możliwości poznania

czegoś nowego.

Na uczelniach wyższych kształtowanie wizerunku jest wyraźnie zauważalne.

Obserwujemy to zwłaszcza w tych krajach, gdzie istnieje konkurencja w szkolnictwie

wyższym. Uwzględnia się następujące elementy oddziaływania uczelni na otoczenie:

tzw. szerokie otoczenie, inne uczelnie, władze szkolnictwa, osobowości świata polityki

i gospodarki, absolwenci, kadra nauczycielska i potencjalni studenci, studenci oraz rodzice

studentów. Do szerokiego otoczenia uczelnie docierają organizując na przykład tzw. drzwi

otwarte, imprezy okolicznościowe, wykłady publiczne, seminaria, konferencje, a także

serwisy informacyjne przekazujące wiedzę na temat możliwości i warunków kształcenia się

na danej uczelni. Do pozostałej części otoczenia uczelnie docierają poprzez wspólne

przedsięwzięcia badawcze, wspólne eksperymenty w przedsiębiorstwach należących

do absolwentów, serwisy informacyjne, organizowanie fachowych forów oraz zaproszenia

praktyków, zaproszenia dla osób publicznych, upowszechnienie historii uczelni, tablice

ogłoszeń, gabloty itp. [Wójcik 2009, s. 801-822].

Kreowanie wizerunku w administracji

Termin administracja możemy rozpatrywać w znaczeniu zbiorowym, jako całość instytucji,

oraz w znaczeniu pojedynczym, jako określona instytucja. Aby wyodrębnić, które jednostki

można zaliczyć do jakiego zbioru musimy wykazać pomocne kryteria. Możemy rozróżnić

takie kryteria jak:

• działanie na rachunek i w imieniu państwa,

• wyodrębnienie organizacyjne w ramach aparatu administracji publicznej,

• działania w ramach opartych na prawie,

• upoważnienie do posługiwania się środkami władczymi.

Zgodnie z powyższymi przesłankami podmiotami administracji są:

• organy administracji państwowej,

• organy samorządu terytorialnego,

• przedsiębiorstwa państwowe,

• organizacje społeczne,

• organy władzy ustawodawczej i sądowniczej.

Administracja to działalność państwowa, ale nie jest wymiarem sprawiedliwości

ani ustawodawstwem. Administracja ze względu na ustawowe umocowanie nie działa

w warunkach konkurencji. Ze względu na brak konkurencji urzędy mogą ze sobą


68

współpracować. Administracja może również liczyć na wsparcie i współpracę ze strony

innych przedsiębiorstw ze względu na to, że nie jest ona dla nich żadnym konkurentem.

Klienci administracji często nie zgłaszają się z własnego wyboru, a kontakt z nią

może mieć charakter wymuszony. Obywatel, który stawia się w urzędzie często jest

zmuszony zaakceptować przedstawioną mu sytuację, nawet jeśli uważa, że jest ona

dla niego niezrozumiała. Promowanie administracji publicznej może wynikać z faktu,

że administracja stała się również uczestnikiem gospodarki rynkowej. Kształtowany

wizerunek w administracji może dotyczyć wielu innych podmiotów takich jak np.:

- urzędy, instytucje,

- organizacje w gminie,

- radni, politycy,

- kraje lub regiony [Knecht 2006, s. 10].

Pozytywna relacja pomiędzy obywatelem a urzędem ma bardzo duże znaczenie

w kształtowaniu wizerunku każdej instytucji. Dlatego wysoka jakość obsługi powinna być

priorytetem w kształtowaniu pozytywnego wizerunku w administracji.

Na kształtowanie się opinii mają wpływ różne czynniki. Możemy wyróżnić kilka

najważniejszych np. kultura obsługi, zrozumiałość przekazu, szybkość dostępu

do informacji, profesjonalizm pracowników itp. Bardzo ważnym czynnikiem jest kultura

obsługi. Nikt nie lubi błąkania się po korytarzach w poszukiwaniu właściwego działu i być

odsyłanym z jednego pokoju do drugiego. Często właśnie takie błahe elementy odgrywają

rolę w kształtowaniu się opinii o całej instytucji. Bardzo ważnym elementem obsługi

klienta, który wpływa na wizerunek urzędu jest dobranie pracowników o odpowiednich

kompetencjach do pracy w takiej instytucji. Pracownik taki powinien posiadać rzetelną

wiedzę, znajomość struktury urzędu, znać wszystkie procedury oraz organizację urzędu

oraz posiadać wysoką kulturę osobistą [Giedrojć 2004, s. 81-85].

Kreowanie reputacji administracji jest sumą działań wizerunkowych i tożsamościowych.

Polega na zewnętrznym oddziaływaniu na osoby i grupy społeczne oraz na oddziaływaniu

na własną kadrę kierowniczą i pracowników. Można wskazać główne cele kreowania

pozytywnego wizerunku przez administrację:

- stworzenie dialogu między funkcjonariuszami państwowymi a obywatelami,

- informowanie społeczeństwa o wszystkich zagadnieniach, które są w kompetencji

administracji,

- gromadzenie oraz przekazywanie opinii i oczekiwań społeczeństwa.

Pozwala to administracji publicznej na uzyskanie zaufania obywateli oraz zrozumienie

decyzji podjętych przez administrację. Ułatwia też stworzenie pożądanych cech

osobowości pracownika oraz umożliwia ocenę pracy władz publicznych.


69

Pozytywny wizerunek organizacji ma kluczowe znaczenie dla jej sukcesu oraz

prawidłowego funkcjonowania w otoczeniu społecznym. Mając na uwadze zmiany

sposobu zarządzania sektorem publicznym, zaczyna zwracać się uwagę na kwestie

wizerunku administracji publicznej. Dobre funkcjonowanie administracji jest warunkiem

koniecznym, ale nie wystarczającym do budowy pozytywnego zaufania dla całego

sektora. Brakuje tu dowodów potwierdzających związek pomiędzy jakością pracy

administracji a zaufaniem obywateli do niej. Negatywne opinie na temat administracji

zbiegają się z pozytywną oceną konkretnych usług. Postrzeganie odnosi się zazwyczaj

do ogólnego wizerunku administracji publicznej. Panuje nawet powszechne przekonanie,

że zaufanie społeczne do administracji jest na niskim poziomie. Zwiększenie zaufania

jest jednym z najlepszych sposobów poprawy efektywności administracji. Odbudowa

naruszonego zaufania wymaga zazwyczaj dużo więcej czasu i wysiłku, niż planowane

działania mające na celu wypracowanie reputacji i wzajemnego zaufania między

administracją a społeczeństwem. Dlatego najważniejszą rzeczą jest to, żeby administracja

koncentrowała się właśnie na tych ostatnich działaniach [www1].

Bibliografia:

1. Altkorn J., 2004, Wizerunek firmy, Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej, Dąbrowa Górnicza.

2. Baruk A.I., 2006, Marketing personalny jako instrument kreowania wizerunku firmy, Centrum Doradztwa i Informacji, Difin sp. z o.o., Warszawa.

3. Budzyński W., 2002, Wizerunek firmy. Kierowanie, zarządzanie, efekty, Poltext, Warszawa.

4. Cenker E.C., 2000, Public relations, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań.

5. Giedrojć K., 2004, Public Relations w administracji, ALPHApro.

6. Hope E. (red.), 2005, Public relations instytucji użyteczności publicznej, Publishing Group Scientific, Gdańsk.

7. Jakubowska A., 2010, Public relations w kształtowaniu wizerunku instytucji finansowych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice.

8. Knecht Z., 2006, Public Relations w administracji publicznej, C.H. Beck, Warszawa.

9. Kupiec L., Augustyn A., 2004, Public Relations, Wydawnictwo Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok.

10. Penc J., 1999, Innowacje i zmiany w firmie, Agencja Wydawnicza PLACET, Warszawa.

11. Wójcik K., 2009, Public Relations. Wiarygodny dialog z otoczeniem, Wydawnictwo PLACET, Warszawa.


1. www1: Źródło internetowe http://dsc.kprm.gov.pl/sites/default/files/building_image_pl_1.pdf.

71

Zbigniew Orbik1

Ekofilozofia jako podstawa koncepcji zrównoważonego rozwoju

Streszczenie

W artykule przedstawia się nową dyscyplinę filozoficzną – ekofilozofię, jako podstawę

koncepcji zrównoważonego rozwoju. Jest to dyscyplina, która ma określić na nowo

symbiotyczny stosunek człowieka i przyrody. Przedstawia się jej główne pojęcia,

ugruntowanie w tradycji filozoficznej oraz założenia natury metafizycznej, aksjologicznej,

epistemologicznej i historiozoficznej. Prezentuje się także przegląd wybranych koncepcji

ekofilozofii.

Słowa kluczowe: ekofilozofia, biocentryzm, zrównoważony rozwój, środowisko naturalne

1

Ecophilosophy as the basis of the sustainable development concept

Abstract

The article presents a new philosophical discipline - ecophilosophy as the basis for the

concept of sustainable development. It is a discipline that has redefined symbiotic

relationship of man and nature. It discusses its main concepts, grounding in the

philosophical tradition, and metaphysical, axiological, epistemological and historical

assumptions. An outline of the selected concepts of ecophilosophy is also presented.

Keywords: eco-philosophy, biocentrism, sustainable development, natural environment

1 Katedra Stosowanych Nauk Społecznych Politechniki Śląskiej.


72

Wstęp

Główna idea koncepcji zrównoważonego rozwoju może zostać przedstawiona jako

postulat zmiany obecnego kierunku rozwoju ludzkości. Celem tej zmiany jest zachowanie

środowiska naturalnego i nadmiernie eksploatowanych zasobów naturalnych w stanie

umożliwiającym godne życie obecnego i przyszłych pokoleń. Koncepcja zrównoważonego

rozwoju domaga się uzasadnienia filozoficznego. Uzasadnienia takiego dostarcza nowa

gałąź filozofii – ekofilozofia (filozofia ekologiczna). Jej początków można dopatrywać

się na gruncie polskim począwszy od 1995 roku, kiedy to na VI Zjeździe Filozofii

Polskiej, odbywającym się w Toruniu, utworzono sekcję: Ekofilozofia i filozofia życia,

gdzie zgłoszono 29 referatów. Od tamtej pory termin „ekofilozofia” na trwałe wszedł do

polskiego słownika filozoficznego. W krajach zachodnich termin ten zaczął funkcjonować

począwszy od lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, kiedy to opublikowano pierwszy

raport Klubu Rzymskiego. Ekofilozofia nawiązuje do dorobku filozofii przyrody oraz

nauk przyrodniczych. W najogólniejszym ujęciu przedmiotem jej zainteresowań jest

zagadnienie związku człowieka z przyrodą. Wieloaspektowość tego związku powoduje,

że ekofilozofia zmuszona jest korzystać z dorobku takich nauk szczegółowych jak biologia,

medycyna, ekologia, etnologia, socjobiologia czy sozologia. Charakteryzując specyfikę

omawianej dyscypliny Włodzimierz Tyburski pisze: „Podkreślić należy, że swoistość tej

dyscypliny związana jest z przełomem, który, za jej sprawą, określa nową perspektywę

postrzegania miejsca człowieka w świecie przyrody i nowym myśleniu o człowieku

i przyrodzie w ich wzajemnych związkach. Specyfika i nowość perspektywy badania

środowiska przyrodniczego określona jest faktem doświadczanego przez to środowisko

kryzysu ekologicznego. Klasyczna filozofia przyrody koncentruje się na świecie przyrody

pojętym niejako ahistorycznie i autonomicznie wobec dziejących się wydarzeń kulturowo-

cywilizacyjnych i dotyczy świata niezmienionego działalnością człowieka, w tym też sensie

jest autonomicznym obiektem dociekań. Nowa dziedzina odnosi się do świata przyrody

zmienianego cywilizacyjnie i wyraźnie naznaczonego wpływami i interwencją człowieka”

[Tyburski 2011, s. 42]. Zaistniałą sytuację można ująć w sposób następujący: środowisko

przyrodnicze staje się przedmiotem zainteresowania filozofii ekologicznej ze względu

na jego dewastację.

Nowa filozofia, w przeciwieństwie do dawnej filozofii przyrody, wyrosła w sytuacji

kryzysu, któremu ma zaradzić. Kluczowe w nowej sytuacji staje się filozoficzne pytanie

o sposób istnienia człowieka w przyrodzie i o postawę, którą winien przyjąć w stosunku

do środowiska, którego jest częścią. Jest to o tyle trudne, że negatywny wpływ na stan

środowiska wywiera sam człowiek, aby zatem zaradzić niekorzystnym zmianom niezbędne

jest nie tylko podjęcie stosownych działań naprawczych czy wręcz zmiana stosunku

do przyrody, lecz przede wszystkim uświadomienie sobie, co w dotychczasowych

działaniach było niewłaściwe. Wymaga to, jak się wydaje, zmiany lub przynajmniej

modyfikacji dominującej w myśleniu ludzi postawy antropocentrycznej.


73

Podstawy ekofilozofii

Charakteryzując nową dyscyplinę filozoficzną w aspekcie dominującej dotychczas

postawy antropocentrycznej Zdzisława Piątek stwierdza: „Ekofilozofia poszukując

filozoficznego uzasadnienia postulatu trwałego, zrównoważonego rozwoju kładzie nacisk

na zakorzenienie gatunku ludzkiego w przyrodzie i tym samym przeciwstawia się postawie

aroganckiego antropocentryzmu. Dlatego już na wstępie warto podkreślić, że w sporze

ekofilozofii z tradycją antropocentryczną zmienia się motyw przewodni filozofowania.

Nowa filozofia nie poszukuje już uzasadnienia eksploatorskiej władzy człowieka

nad przyrodą, lecz przyznając biosferze wartość per se, rozważa mechanizmy harmonijnej

koegzystencji gatunku homo sapiens ze wszystkimi istotami żywymi wchodzącymi w skład

ziemskiej biosfery. Z punktu widzenia ekofilozofii, całkowita niezależność ludzkiego świata

(antroposfery) od środowiska okazuje się mitem, a człowiek zostaje zdetronizowany.

Traci bowiem status tytularnego pana przyrody, który może ją wykorzystywać w sposób

czysto instrumentalny” [Piątek 2007, s. 6]. Następuje zatem totalna zmiana stosunku

człowieka, jako istoty zakorzenionej w świecie przyrody, lecz równocześnie ją

transcendującej, jako twórca kultury. Ponieważ zmiana ta dokonuje się po wielowiekowej

refleksji filozoficznej osadzona jest ona w określonym paradygmacie filozoficznym

i naukowym. Rodzi się pytanie o zakres koniecznych zmian w myśleniu (sposobie

spostrzegania świata przyrody) ludzi niezbędnych do realizacji programu zrównoważonego

rozwoju.

W innym tekście cytowana powyżej autorka formułuje definicję ekofilozofii „jako nowej

dziedziny filozofii, która wykorzystując przyrodniczą wiedzę o człowieku i naturze

środowiska, określa na nowych zasadach symbiotyczny stosunek człowieka z Przyrodą

[Piątek 2008, s. 23]. Warto zwrócić uwagę, że powyższa definicja odwołuje się do dwóch

związków symbiotycznych: (a) wyrażonego explicite związku człowieka z Przyrodą

(środowiskiem); (b) związku filozofii z naukami przyrodniczymi. Z. Piątek podkreśla

wyraźnie interdyscyplinarny charakter nowej dyscypliny oraz jej wielowątkowość.

Symbiotyczny związek ekofilozofii z takimi naukami jak biologia, fizyka czy chemia

przejawia się w naukowym poszukiwaniu relacji łączących człowieka z biosferą.

Dawne pojęcie „walki o byt” zastąpione zostaje pojęciem kooperacji, która jest nową

formą opisu odwiecznych relacji człowieka z przyrodą. Na powszechność tej symbiozy

wskazuje Lynn Margulis, gdy pisze: „Symbioza, czyli układ, w którym osobniki należące

do różnych gatunków żyją ze sobą w fizycznym kontakcie, wydaje nam się czymś

osobliwym i nietypowym. A przecież, choć nie zdajemy sobie z tego sprawy, symbioza

jest zjawiskiem jak najbardziej powszechnym. (…) Od mikroorganizmów, źródła gleby

i powietrza, zależy nasze przetrwanie. Na scenie mikrobialnego świata wciąż powstają

nowe byty, a poruszający się po niej aktorzy łączą się w nowe i nieraz trwałe związki”

[Margulis 2000, s. 13, 21; Cyt. za: Fiut 2011, s. 98]. Wspomniany związek symbiotyczny

spełnił niesłychanie ważną rolę w procesie ewolucji. To dzięki niemu doszło do powstania


74

organizmów wielokomórkowych (w tym człowieka), lecz także do wytworzenia się

form życia wspólnotowego (także ludzkiego). Z. Piątek rozwijając koncepcję Margulis

rozszerza zakres jej obowiązywania na symbiozę świata kultury (antroposfery) ze światem

biologicznym (biosferą). Idea zrównoważonego rozwoju byłaby właśnie ideą regulującą tę

symbiozę. Jest ona warunkiem przetrwania człowieka jako gatunku. Powstaje tutaj swoisty

paradoks: antropocentryczny cel (pragnienie przetrwania), ku któremu zmierza koncepcja

zrównoważonego rozwoju oparta na ekofilozofii, można osiągnąć jedynie poprzez działania

nieantropocentryczne. Innymi słowy, dobro swojego gatunku człowiek może osiągnąć

tylko poprzez wspieranie wszelkich form życia – dobra biosfery. Oczywiście mowa tutaj

o skali czasu nie pojedynczej jednostki, lecz idzie o skalę ewolucyjną [Piątek 2008, s. 113].

Podstawowym założeniem ekofilozofii jest odrzucenie mitu zupełnej niezależności świata

ludzkiego (antroposfery) od świata natury. Detronizacja człowieka jako „pana natury”

nakłada na niego nowe obowiązki natury moralnej nie tylko wobec przedstawicieli

własnego gatunku, lecz także innych istot żywych, a także wobec środowiska

naturalnego. Filozoficzna, konsekwentnie przeprowadzona krytyka antropocentryzmu

prowadzi do nowej metafizyki i etyki. Antropocentryzmu jednak, jak wykazano powyżej,

zupełnie uniknąć się nie da. U podłoża kryzysu środowiska leży, jak się okazuje po

przeprowadzeniu rzetelnych analiz, kryzys moralny. Niewłaściwy stosunek człowieka

do środowiska naturalnego implikowany jest bowiem jego postawą nakierowaną

wyłącznie na realizację wartości materialnych. Znajduje to swój wyraz w przekonaniach

filozoficznych, religijnych, ekonomicznych, politycznych i etycznych. Etyczną część

ekofilozofii stanowi etyka środowiskowa lub ekologiczna. Można wyróżnić cztery jej

zasadnicze orientacje: (1) holistyczną etykę środowiskową; (2) etykę środowiskową

zorientowaną biocentrycznie; (3) etykę ochrony zwierząt; (4) antropocentryczną wersję

etyki środowiskowej [Dołęga, s. 133]. Naczelnym postulatem etyki środowiskowej jest

teza o istnieniu bezwzględnej powinności spełniania czynów, których celem jest ochrona

naturalnego środowiska człowieka. Celem działań opartych na katalogu norm i wartości

etyki środowiskowej jest: (a) moralna ocena różnego typu działań podejmowanych

przez człowieka wobec środowiska; (b) rozwiązywanie lub przynajmniej łagodzenie

nieuniknionych konfliktów pomiędzy człowiekiem a środowiskiem; (c) motywowanie do

podejmowania działań na rzecz zachowania i ochrony środowiska, aby było ono przyjazne

nie tylko dla człowieka, lecz całej biosfery [Tyburski 1999, s. 154].

Problematyka wartości pojawiająca się w etyce środowiskowej występuje w trzech

obszarach: (1) Pewne wartości uznaje się za wartości najwyższe (wartości-cele)

wyznaczające podstawowe kierunki działań. Za takie wartości uznaje się np. środowisko

społeczno-przyrodnicze, ale też życie i zdrowie człowieka. Są to zatem wartości

należące do różnych kategorii. (2) Za wartościowe moralne uznaje się inne istoty żywe

poza człowiekiem (zwierzęta), wobec których człowiek zobowiązany jest do zachowań

moralnych. (3) Wskazuje się na wartości niższego rzędu (wartości-środki), których


75

realizacja sprzyja ochronie środowiska. Przykładami takich wartości są odpowiedzialność,

sprawiedliwość, wolność, solidarność itp. [Tyburski 1999, s. 154-155]. Pomimo faktu, że są to

wartości-środki ich realizacja jest niezbędna do urzeczywistnienia wartości najwyższych

i w konsekwencji, jest warunkiem sine qua non realizacji idei zrównoważonego rozwoju.

Biocentryczna etyka środowiskowa zakłada, że prawa zwierząt zagwarantowane są

nie wtedy jedynie, gdy służą one ludziom, lecz przysługują im ze względu na nie

same jako podmioty moralne posiadające immanentną wartość. Wszystkie organizmy

żywe żyjące w ekosferze są bytami równorzędnymi [Bonenberg 1998, s. 136].

Nie zaprzecza to faktowi, że: (1) jedynie człowiek wie, że jest podmiotem życia;

(2) tylko człowiek posiada wiedzę na temat lepszego i gorszego życia; (3) jedynie

człowiek posiada poczucie własnej tożsamości; (4) jedynie człowiek jest autonomicznym

i rozumnym podmiotem swoich działań, które może ukierunkowywać na założone przez

siebie cele [Ślipko 1992, s. 113]. Warto jeszcze raz powtórzyć, że według biocentrycznej

etyki środowiskowej wartość zwierząt przysługuje im nie na mocy nadania ludzkiego, lecz

przysługuje im jako takim, niezależnie od stosunku do nich człowieka. Powstaje pytanie:

czy na gruncie postulatów etyki środowiskowej człowiek powinien zrezygnować

ze swojej uprzywilejowanej pozycji w środowisku. Wydaje się, że nie jest to konieczne,

ponieważ według praw przyrody wszystkie organizmy (a więc także człowiek) dążą do

maksymalizacji swoich przywilejów. Stosunek organizmów do otoczenia, w którym

żyją jest zdeterminowany jedynie ich interesem, tak osobniczym, jak i gatunkowym

[Hajduk 1992, s. 298]. Wartość najwyższa – życie, w ujęciu biocentrycznej etyki

środowiskowej postuluje szacunek i ochronę życia w rozmaitych jego przejawach.

Nawet w biocentrycznie zorientowanej etyce środowiskowej, resp. ekofilozofii, człowiek

utrzymuje pozycję w jakiś sposób wyróżnioną, głównie jako podmiot podejmowanej

refleksji i następujących w jej wyniku działań. „Przełomowy charakter ekofilozofii – zauważa

Z. Piątek – polega na tym, że w ramach pojęciowych, które tworzy, ludzkie dzieje nie są już

postrzegane jako procesy denaturalizacji człowieka zmierzającego do uwalniania się od

przyrodniczych ograniczeń, lecz jako procesy samopoznania człowieka, dojrzewającego

do pojednania się z przyrodą” [Piątek 2007, s. 6]. Przyjęcie perspektywy ekofilozoficznej

prowadzi zatem do zmiany epistemologicznej orientacji człowieka. Wyłania się nowa

epoka w historii ludzkości – epoka ekologiczna.

Ekofilozofia a tradycja filozoficzna

Problematyka zrównoważonego rozwoju w sposób ścisły łączy się z refleksją filozoficzną.

Można tutaj wyróżnić cztery zasadnicze orientacje: (1) filozofię zrównoważonego

rozwoju i ochrony środowiska; (2) filozofię zrównoważonego rozwoju społecznego;

(3) filozofię ekorozwoju oraz (4) filozofię realnego ekorozwoju [Por.: Fiut 2006, s. 25].

Każda z wyróżnionych orientacji filozoficznych zawiera w sobie pewne elementy wspólne


76

związane z aksjologicznymi, ontologicznymi, epistemologicznymi oraz historiozoficznymi

poglądami myślicieli podejmujących analizy. Przejawem tego stosunku są: „a) rozumienie

świata przyrody, miejsca w nim człowieka oraz jego związków z bytem przyrodniczym;

b) rozumienie człowieka i jego stosunku do tworzonego przez niego świata społecznego;

c) rozumienie i odczuwanie wartości oraz celów życia człowieka; d) stosunek do nauki,

techniki i technologii: pojmowanie ich roli w kształtowaniu stosunków człowieka

z antroposferą i biosferą” [Fiut 2006, s. 38]. Należy tutaj dodać także rozumienie

konieczności zmian, które muszą się dokonać, jeśli cel koncepcji zrównoważonego

rozwoju ma zostać urzeczywistniony.

Ekofilozofia wyrosła z długiej, sięgającej swoimi korzeniami starożytności, tradycji

filozoficznej. Wielu wybitnych myślicieli podejmujących krytykę cywilizacji i postępu

technologicznego czyniło to jednak w sposób utopijny, w duchu czystej spekulacji.2

Ich rozważania traktowano z pobłażaniem, jako przejawy utopijnego, metafizycznego

myślenia. Sytuacja uległa zmianie w wieku XVIII, gdy filozoficzna idea krytyki cywilizacji

zyskała nowy wymiar. Wiązało się to oczywiście z rozwojem techniki i budzącą się

świadomością zagrożeń płynących od strony nowych wynalazków technologicznych.

Jak pisze I.S. Fiut: „Zapewne za poprzedników myślenia ekofilozoficznego można

by uznać wielu myślicieli, pisarzy i filozofów, których postawa oraz poglądy mocno

akcentowały kluczową wartość piękna i harmonii przyrody dla rozwoju duchowości

i istoty gatunkowej człowieka. Należeli do tej grupy niewątpliwie Jean J. Rousseau,

Johann W. Goethe, Aldous Huxley czy Pierre Teilhard de Chardin. Najgłośniejszymi

i najbardziej wpływowymi, na których powołują się ekofilozofowie byli niewątpliwie –

w Europie Albert Schweitzer, zaś w Ameryce Aldo Leopold. Należy też zwrócić uwagę

na styl filozofii austriackiego etologa, lekarza i filozofa Konrada Z. Lorenza (1903-1989)

oraz tzw. epistemologię ewolucyjną (ewolucyjna teoria poznania), której ideę sformułował

Karl R. Popper (1902-1994), a wzmocnił i rozszerzył na świat istot żywych właśnie Lorenz

oraz jego współpracownicy i uczniowie z tzw. „Koła Altenberskiego” m.in. Rupert Riedl,

Franz M. Wuketits i Irenaus Eibl-Eibesfeldt” [Fiut 2003, s. 17]. Za wspólną cechę idei

poprzedzających powstanie ekofilozofii cytowany uczony uznaje pogląd dostrzegający

w człowieku efekt ewolucyjnego rozwoju biologicznego. Człowiek jako wytwór ewolucji

jest istotą biologiczną, jak inne istoty żywe, a jego moralność oraz formy życia społecznego

także wykształciły się w procesie ewolucyjnego rozwoju. Byt człowieka osiągnął jednak

w procesie ewolucji poziom duchowy, co nakłada na niego szczególną odpowiedzialność

za stan środowiska, w którym żyje on obok innych istot żywych.

Sytuacja uległa zmianie w momencie kiedy program zrównoważonego rozwoju został

przyjęty na forum międzynarodowym. Idea, która stanowiła dotychczas jedynie przedmiot

czysto teoretycznych, akademickich spekulacji znalazła szansę urzeczywistnienia

2 Rozwój historii problematyki ekologicznej w filozofii zarysowuje w swojej książce zatytułowanej Ekofilozofia. Geneza i problemy I.S. Fiut. Zob. [Fiut 2003].


77

w przyjętym programie społeczno-politycznym. Od tego momentu stała się także ideą

nośną, lecz jednocześnie zatraciła chyba swój pierwotny charakter. Jest to nieuchronny

los każdej idei filozoficznej, która przestaje być jedynie elementem konstrukcji takiego

czy innego systemu filozoficznego, a staje się ideą znajdującą urzeczywistnienie

w zapisach prawnych i traktatach politycznych. Traci bowiem wtedy swój niepowtarzalny

wymiar czysto teoretyczny, aletejologiczny, stając się nierzadko elementem różnego

typu gier i rozgrywek politycznych, które nie zawsze prowadzone są w sposób etyczny.

Jest to jednak zagadnienie na inne opracowanie.

Filozoficzne analizy poświęcone problematyce zrównoważonego rozwoju koncentrują się

zazwyczaj, jak zostało pokazane powyżej, na problematyce aksjologicznej, resp. etycznej.

Nie znaczy to jednak, że inne działy filozofii nie znajdują w nich zastosowania. Jednymi

z fundamentalnych tez metafizycznych ekofilozofii są realizm oraz monizm naturalistyczny.

Pierwszy przejawia się w przekonaniu o niezależnym od podmiotu poznającego istnieniu

świata zewnętrznego w stosunku do niego. Jan Woleński tezę realizmu formułuje

w sposób następujący: „realizm w odniesieniu do przedmiotów typu t polega na uznaniu

ich za istniejące” [Woleński 2003, s. 192]. Stanowisko drugie zakłada, iż rzeczywistość

jest dynamiczną jednością bytową [Gawor 2010, s. 70]. Implikuje ono pogląd, iż świat

społeczny (socjosfera) jest częścią natury (biosfery). Jeżeli tak jest, to podstawa bytowa

rzeczywistości społecznej ma fundament swojego istnienia w przyrodzie, jest w jakimś

sensie jej częścią. Z kolei metafizyczny spór pomiędzy ewolucjonizmem, który jest pewną

wersją materializmu, a kreacjonizmem implikującym spirytualizm, nie pociąga za sobą,

jak się wydaje, istotnych rozstrzygnięć dla samej koncepcji zrównoważonego rozwoju.

Nie jest także spór ten, właśnie jako metafizyczny, rozstrzygalny metodami naukowymi.3

Wydaje się natomiast, że w metafizycznym sporze determinizmu z indeterminizmem,

zdecydowaną przewagę osiąga stanowisko pierwsze z wymienionych w wersji

determinizmu przyczynowo-skutkowego.

U podstaw koncepcji zrównoważonego rozwoju leżą także pewne założenia natury

epistemologicznej. Można tutaj wskazać np. na epistemologiczny krytyczny realizm

zakładający możliwość poznania rzeczywistości transcendentnej. Stanowi on podstawowe

założenie nauk przyrodniczych i społecznych. Jeśli idzie o zagadnienie źródeł naszego

poznania koncepcja zrównoważonego rozwoju, resp. ekofilozofia, odwołuje się

do poglądu zwanego empiryzmem genetycznym. K. Ajdukiewicz charakteryzuje go

w sposób następujący przeciwstawiając natywizmowi: „natywistom przeciwstawiają

zwolennicy genetycznego empiryzmu tezę, że umysł ludzki jest nie zapisaną tablicą

(tabula rasa), na której doświadczenie dopiero wypisuje swoje znaki. (…) Pogląd ten

3 Leszek Gawor zauważa ponadto w cytowanym artykule w kwestii omawianego sporu, że „Po pierwsze, w sprawie zmienności rzeczywistości dominuje ujęcie ewolucjonistyczne, które daje się pogodzić z kre-acjonizmem (jak np. w koncepcji Pierre Teilharda de Chardine’a). Po drugie, w rozważaniach filozofów i ekologów inspirowanych religijnie, kwestia nastawienia kreacjonistycznego nie jest bynajmniej błaha; tworzy ona dla nich płaszczyznę dodatkowej argumentacji dla uzasadniania odpowiedzialności człowieka, jako bytu zakorzenionego w sacrum, za świat społeczny i przyrodniczy” [Gawor 2010, s. 70-71].


78

ujmowali genetyczni empiryści w zwięzłą formułę nihil est in intellectu, quod non prius

fuerit in sensu („nie ma niczego w umyśle, co by wpierw nie znajdowało się w zmysłach”)”

[Ajdukiewicz 1983, s. 44-45]. Przyjmuje się też w omawianej koncepcji i fundującej ją

filozofię aposterioryzm, głoszący, że poznanie prawdziwe uzyskuje się tylko na drodze

doświadczenia.

Jeśli idzie o założenia historiozoficzne, podstawowym jest „idea ludzkości jako jedynego

podmiotu świata społecznego, poddanego historycznej zmienności” [Gawor 2010, s. 70].

Implikuje to pogląd o konieczności zaangażowania w realizację idei zrównoważonego

rozwoju całej ludzkości, nie zaś jedynie jej poszczególnych części, takich jak określone

rasy, kultury czy narody. W punkcie siedemnastym Deklaracji z Johannesburga z 2007 roku

czytamy: „Uznając znaczenie rozwoju ludzkiej solidarności, usilnie zachęcamy do

promowania dialogu i współpracy między cywilizacjami i narodami świata, niezależnie

od rasy, ułomności, religii, języka, kultury i tradycji” [Deklaracja 2007: pkt. 17]. Celem jest

ukonstytuowanie się ogólnoludzkiej świadomości ekologicznej. Na ile jest to postulat

realny, w jakim natomiast stopniu jest to idée fixe trudno oczywiście wyrokować.

Wydaje się jednak bezspornym fakt, iż przynajmniej w niektórych częściach globu stopień

świadomości ekologicznej nieustannie wzrasta (głównie chyba w społeczeństwach

Zachodu).

Jedną z ważniejszych przesłanek tytułowej koncepcji o charakterze antropologicznym

jest założenie o racjonalności natury ludzkiej. Źródeł tego przekonania dopatrywać się

można w starożytnej greckiej filozofii, która wyrosła właśnie na gruncie racjonalizmu

przejawiającego się początkowo w przekonaniu o racjonalności świata, w dalszej zaś

kolejności w przekonaniu o możliwości jego poznania na drodze racjonalnej. I. Dąmbska

pisząc o narodzinach umysłowej kultury Zachodu stwierdza: „Jak długo człowiek zdobywa

empiryczne wiadomości w celu zaspokajania praktycznych potrzeb życiowych, a popęd

do wyjaśniania sobie zjawisk zaspokaja mitem i baśnią, tak długo jest pewien zasób

wiadomości i są pewne wierzenia, ale nie ma jeszcze nauki. Nauka powstaje dopiero

wówczas, gdy człowiek nie tylko zaczyna badać zjawiska także z bezinteresownej potrzeby

ich poznania, lecz gdy nadto zaczyna szukać racjonalnego i naturalnego ich wyjaśniania,

zdając sobie sprawę z niedostateczności tłumaczeń mitologicznych” [Dąmbska 1993, s. 25].

Przekonanie o racjonalnej naturze człowieka w sposób niezwykle wyraźny doszło do głosu

w epoce Oświecenia. „Filozofia Oświecenia – pisze W. Tatarkiewicz – której Wolter był

najtypowszym przedstawicielem zakładała, że rozum jest miarą prawdy. Rozum zaś

uważała za uformowany, jak wszystkie władze umysłu, na drodze doświadczenia.

Empirystyczny pogląd na pochodzenie rozumu wraz z racjonalistycznym doń zaufaniem

stanowiły istotną cechę tej filozofii” [Tatarkiewicz 1983, s. 129]. Niezwykle gwałtowny

wzrost wiedzy, rozwój nauki i technologii datujący się od XVIII wieku towarzyszy nam

do dnia dzisiejszego. W coraz większym stopniu zaznacza się wpływ rozwoju nauki

i techniki na życie codzienne. Niesie to również, niestety jak wiadomo, coraz większe


79

zagrożenia dla naturalnego środowiska, w którym żyje człowiek. Zwolennicy koncepcji

zrównoważonego rozwoju zakładają, że dzięki jej konsekwentnemu stosowaniu rozwój

cywilizacyjny nie powinien zagrażać ludzkości. Sądzą, że barierą uniemożliwiającą

wykorzystanie rezultatów postępu naukowo-technologicznego przeciwko samemu

człowiekowi jest moralność. Sytuacja ulega jakby pewnemu odwróceniu: nauka bowiem

i jej rezultat – technika, zagrażające środowisku mają teraz zostać wykorzystane do jego

ochrony. Drogą wykorzystania racjonalności człowieka do realizacji celów założonych

w tytułowej koncepcji jest edukacja.

Przegląd wybranych koncepcji ekofilozofii

Pomimo, iż ekofilozofia jest nową dyscypliną doczekała się już wielu rozmaitych

ujęć. Istnieje bogata literatura omawiająca jej przedmiot, koncepcje i metodologię.

Tutaj dokonam jedynie krótkiego przeglądu występujących w jej obrębie stanowisk.

Występują najczęściej następujące koncepcje ekofilozofii: 1. Ekofilozofia rozumiana

jako filozofia ekologii. Jest to w największym zarysie teoria i metodologia ekologii.

2. Ekofilozofia w znaczeniu ekologii człowieka. Przyjmuje formę syntezy rezultatów badań

osiągniętych na gruncie antropologii przyrodniczej, ekologii oraz medycyny. 3. Ekofilozofia

jako tzw. ekologia humanistyczna. Jest to ujęcie ukierunkowane na osobowe życie

człowieka. 4. Ekofilozofia jako ekologia głęboka. Stara się włączać refleksję filozoficzną

do rozwiązywania pojawiających się kryzysów o naturze lub podłożu ekologicznym.

5. Ekofilozofia jako filozofia ekologiczna. Stanowi próbę filozoficznej refleksji nad ekologią

wzorowanej na filozoficznych ujęciach innych nauk (np. filozofii matematyki). 6. Ekofilozofia

jako ekozofia. Łączy założenia ekologii głębokiej z kierunkami panteistycznymi.

7. Ekofilozofia jako filozofia kryzysu ekologicznego. Ukierunkowana jest na zagadnienia

prawne, ekonomiczne i polityczne pojawiające się w obliczu kryzysu ekologicznego.

8. Ekofilozofia jako systemowo-informacyjna analiza ekorozwoju badająca założenia

zrównoważonego rozwoju i tworząca prognozy dotyczące dalszego rozwoju człowieka.

9. Ekofilozofia jako praktyczna filozofia przyrody. Jej celem jest badanie praktycznych

i bioetycznych kwestii pojawiających się wraz z kryzysem ekologicznym. 10. Ekofilozofia

jako część filozofii przyrody. Występuje wśród przedstawicieli tradycji arystotelesowsko-

tomistycznej. Podkreśla się podział na: filozofię przyrody ożywionej, nieożywionej oraz

ekofilozofię (filozofię środowiska społeczno-przyrodniczego). 11. Ekofilozofia jako

odrębna, samodzielna nauka filozoficzna o jasno określonej metodologii i podejściu

epistemologicznym. 12. Ekofilozofia jako światopogląd [Dołęga 2006, s. 18-19].

Zaprezentowany przegląd nie wyczerpuje, oczywiście, wszystkich możliwych ujęć

teoretycznych ekofilozofii.

Jednym z podstawowych zadań ekofilozofii w jej rozmaitych wersjach jest badanie,

z jednej strony, środowiska społeczno-przyrodniczego w jego różnych wymiarach,


80

z drugiej natomiast, analiza związków zachodzących pomiędzy człowiekiem

a środowiskiem. Jako nauka interdyscyplinarna ekofilozofia musi łączyć w swoich

koncepcjach wyniki uzyskiwane przez nauki przyrodnicze i humanistyczne z refleksją sensu

stricte filozoficzną. Nie jest to zadanie łatwe do wykonania, ale z całą pewnością zarówno

możliwe, jak i konieczne, jeśli koncepcja zrównoważonego rozwoju nie ma podzielić

losu wielu wcześniej formułowanych utopijnych koncepcji, lecz znaleźć praktyczne

zastosowania i realizację. Stawka jest niezwykle wysoka – jest nią przetrwanie rodzaju

ludzkiego.

Zakończenie

Koncepcja zrównoważonego rozwoju daje się wyrazić w sposób najbardziej ogólny

w postulacie zmiany obecnego kierunku rozwoju ludzkości. Jej celem jest zachowanie

środowiska naturalnego i nadmiernie eksploatowanych zasobów naturalnych w stanie,

który umożliwi godne życie obecnego i przyszłych pokoleń. Teoretyczną podstawą

koncepcji zrównoważonego rozwoju jest nowa gałąź filozofii – ekofilozofia. Wyrasta ona

z długiej tradycji filozoficznej i stara się dostrzegać związek człowieka ze środowiskiem

nie w kategoriach istniejących pomiędzy nimi przeciwieństw, lecz w ich symbiozie.

Dyscyplina ta łączy w sobie wyniki uzyskane przez nauki szczegółowe badające relacje

zachodzące pomiędzy człowiekiem a przyrodą, czyli między antroposferą i biosferą,

z refleksją filozoficzną. Jako dyscyplina filozoficzna zrywa jednak z panującym w filozofii

od wieków przekonaniem, że miarą postępu człowieka jest coraz większe panowanie

nad przyrodą. Człowiek, szczególnie w tradycji europejskiego humanizmu, był postrzegany

jako niszczący przyrodę. Ekofilozofia, niosąc postulat współdziałania świata ludzkiego

ze światem natury, kreśli nową perspektywę ludzkiej koegzystencji z przyrodą opartej

na idei biocentryzmu. Pierwszym od stuleci nieutopijnym sposobem praktycznej realizacji

tej idei jest koncepcja zrównoważonego rozwoju. Koncepcja ta wspiera się na wielu

założeniach natury metafizycznej, epistemologicznej, aksjologicznej i historiozoficznej,

ekofilozofia natomiast dostarcza jej ram pojęciowych oraz zapewnia wewnętrzną spójność,

którą powinien charakteryzować się każdy dobrze zbudowany system przekonań,

koncepcja lub teoria.

Bibliografia:

1. Ajdukiewicz K., 1983, Zagadnienia i kierunki filozofii, Czytelnik, Warszawa.

2. Bonenberg M.M., 1998, Etyka i środowisko, [w:] Środowisko a zdrowie. V Ogólnopolska Sesja Naukowa. IX Częstochowskie Forum Ekologiczne. Częstochowa – Jasna Góra, s. 131-137.


81

3. Dąmbska I., 1993, Zarys historii filozofii greckiej, Daimonion, Lublin.

4. Deklaracja z Johannesburga w sprawie zrównoważonego rozwoju, UN, Nowy Jork 2002.

5. Dołęga J.M., 2001, Etyczna ambiwalencja współczesnej ekologii, [w:] Moralne aspekty przemian cywilizacyjnych, red. J. Nagórny, A. Derdziuk, Lublin, s. 129-146.

6. Dołęga J.M., 2006, Ekofilozofia – nauka XXI wieku, [w:] Problemy Ekorozwoju 2006, vol. 1, No. 1, s. 17-22.

7. Fiut I.S., 2003, Ekofilozofia. Geneza i problemy, Kraków.

8. Fiut I.S., 2006, Zrównoważony rozwój: aspekt filozoficzny i medialny, [w:] Problemy Ekorozwoju, vol. 1, No. 2, s. 25-32.

9. Fiut I.S., 2011, Przełom ekofilozoficzny w myśleniu według Zdzisławy Piątek, [w:] Problemy Ekorozwoju, vol. 6, No. 1, s. 95-106.

10. Gawor L., 2010, Filozofia zrównoważonego rozwoju – preliminaria, [w:] Problemy Ekorozwoju, vol. 5, No. 2, s. 69-76.

11. Hajduk Z., 1991-1992, Nowsze tendencje w filozofii nauki oraz w filozofii przyrody, „Roczniki Filozoficzne” 39-40: z. 1, s. 283-302.

12. Margulis L., 2000, Symbiotyczna planeta, Wydawnictwo CIS, Warszawa.

13. Piątek Z., 2007, Filozoficzne podłoże zrównoważonego rozwoju, Problemy Ekorozwoju, vol. 2, No. 1, s. 5-18.

14. Piątek Z., 2008, Ekofilozofia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

15. Tatarkiewicz W., 1983, Historia filozofii, t. 2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

16. Tyburski W., 1999, Z zagadnień etyki środowiskowej, [w:] Ochrona środowiska w filozofii i teologii, red. J.M. Dołęga, J.W. Czartoszewski, Warszawa, s. 153-169.

17. Tyburski W., 2011, Człowiek – środowisko przyrodnicze w świetle wybranych stanowisk filozoficznych i ekofilozoficznych, Paedagogia Christiana, 2/28, s. 41-63.

18. Ślipko T., 1999, Ekologiczna doktryna Kościoła, [w:] T. Ślipko, A. Zwoliński, Rozdroża ekologii, Kraków, s. 7-181.

19. Woleński J., 2003, Epistemologia, t. III, Aureus, Kraków.

83

Łukasz Rąb1

Filozoficzne podłoże koncepcji zrównoważonego rozwoju

Streszczenie

Zrównoważony rozwój jest zagadnieniem wieloaspektowym, a jego podstawową

zasadą jest równoczesne ujmowanie ich wszystkich: społecznego, środowiskowego,

ekonomicznego. Definiowanie zrównoważonego rozwoju zależy od przyjętej perspektywy

teoretycznej. Kiedy jednak kładziemy nacisk na jeden z aspektów zrównoważonego

rozwoju, tworzą się rozbieżności, które prowadzą do powstania niepełnego obrazu

definiowanego pojęcia. Rozbieżności te mają charakter filozoficzny, którego naukowcy

często nie są świadomi. Artykuł niniejszy przedstawia w zarysie filozoficzne podłoże,

które legło u podstaw zrównoważonego rozwoju.

Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, ekofilozofia, realna utopia1

The philosophical foundation of the concept of sustainable development

Summary

Sustainable development is a multi-faceted problem, and its basic principle is to

simultaneously capture for them all: social, environmental and economic. Defining

sustainable development depends on the our theoretical perspective. However, when

we focus on one aspect of sustainability, discrepancies arise that lead to incomplete

definitions. These discrepancies have a philosophical character, which scientists are often

unaware of. This article outlines the philosophical foundation underlying sustainability.

Keywords: sustainable development, ecophilosophy, realistic utopia1 Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Wydział Stosowanych Nauk Społecznych.


84

Wstęp

Zrównoważony rozwój to jedyna na chwilę obecną – jak uważają niektórzy teoretycy –

koncepcja dająca racjonalne podstawy przetrwania człowieka na planecie Ziemia.

Koncepcja, która wskazuje kierunki rozwoju i możliwości pokonania pojawiających się

kryzysów, chociaż zaznaczyć należy, że to, co w teorii i regulacjach prawnych jest

zasadniczo dobrze ugruntowane, w praktyce czasem trudne do realizacji. Trudności

rodzą się także przy definiowaniu samego pojęcia sustainable development2 oraz

sprecyzowaniu czy mamy do czynienia z jedną rozwijającą się od końca lat 60. XX wieku

koncepcją zrównoważonego rozwoju, ewoluującą i uwzględniającą coraz to szersze

konteksty relacyjnych odniesień odpowiedzialności oraz sprawiedliwości generacyjnej

i międzygeneracyjnej, czy też należałoby mówić o wielości koncepcji zrównoważonego

rozwoju. Przyjmuję jednak pierwszy wariant, skupiając się na koncepcji zrównoważonego

rozwoju tworzonej przez ONZ i podległe jej agendy, przede wszystkim UNEP oraz

wypracowanej przez Komisję Brundtland i kolejne Szczyty Ziemi, chociaż identyfikuję

w tym ujęciu różne nawiązania do myśli społeczno-politycznej i filozoficznej oraz raportów

o „stanie świata”.

Rozbieżności w definiowaniu zrównoważonego rozwoju

Zrównoważony rozwój jest zagadnieniem wieloaspektowym, a jego podstawową zasadą jest

równoczesne ujmowanie ich wszystkich: społecznego, środowiskowego, ekonomicznego.

Zrównoważony rozwój zatem to rozwój zakładający równowagę między wzrostem

gospodarczym a stanem ekosystemów w celu zapewnienia społeczeństwu wysokiej

jakości życia. Założenie główne jest takie, że ludzie, środowiska i systemy gospodarcze

są ze sobą powiązane oraz dobrobyt obecnego pokolenia jest powiązany z dobrobytem

następnych generacji, co oznacza, że ciąży na nas odpowiedzialność za przyszłe

pokolenia [Bimbacher 1999; Kuzior 2008, s. 88-96]. Definiowanie zrównoważonego

rozwoju zależy od przyjętej perspektywy teoretycznej. Kiedy jednak kładziemy nacisk

na jeden z aspektów zrównoważonego rozwoju, tworzą się rozbieżności, które prowadzą

do powstania niepełnego obrazu definiowanego pojęcia. Jest to konsekwencją, zdaniem

Andrzeja Papuzińskiego, pozytywistycznej tradycji humanistyki, która „W świadomości

zbiorowej środowisk naukowych głęboko zakorzeniła obiektywistyczne przekonanie

o istnieniu jakiejś naturalnej różnicy między faktami społecznymi. Kiedy się jednak odrzuci

mniemanie o istnieniu odmiennych faktów gospodarczych, prawnych, politycznych,

związanych z kształtowaniem człowieka itd., jako podstawie istnienia odrębnych nauk,

jak – odpowiednio – ekonomia, prawo, politologia, pedagogika, staje się oczywiste, że cały

2 Na określenie terminu sustainable development w polskiej literaturze naukowej i publicystyce stosowane są często zamiennie (co nie jest do końca uprawnione) terminy: zrównoważony rozwój, trwały rozwój, trwały i zrównoważony rozwój, rozwój balansujący, rozwój sustensywny, ekorozwój.


85

ten porządek faktów jest wyznaczony przez perspektywę badawczą i interpretacyjną

przyjętą przez określoną wspólnotę uczonych” [Papuziński 2006, s. 26]. Jednakże mimo

dowolności interpretacji zależnej od szkoły ekonomicznej, etycznej tradycji myślowej

czy rodzaju interesariuszy powszechna zgoda w podejściu do zrównoważonego rozwoju

dotyczy:

• ukierunkowania na długoterminowość,

• uwzględnienia perspektywy ekologicznej, ekonomicznej i społecznej,

• równorzędnego uwzględniania globalnego, regionalnego i lokalnego oraz

wewnątrzspołecznego rozwoju.

Wśród rozważań dotyczących filozoficznego podłoża zrównoważonego rozwoju

znajdziemy z jednej strony ekologiczne utopie: ekofilozofię Skolimowskiego,

ekosocjalizm Löwiego czy różne ekologie głębokie, które, parafrazując postulat

Stanisława Brzozowskiego, pragną by „wynaturzony człowiek” [Piątek 2005, s. 18]

wrócił do „przyrody uczłowieczonej” [Piątek 2005, s. 18]. Z drugiej zaś strony mamy

realistyczną utopię3 [Rawls 2001, s. 4] – Globalny Program Działań zwany Agendą 21.

W każdym z przypadków są to projekty cywilizacyjnej zmiany, które są z jednej strony

bezsprzecznie ideowe i utopijne, a z drugiej strony są konkretnym zadaniem stojącym

przed ludzkością [Gawor 2006, s. 99-100]. Według Leszka Gawora cele i zakres

problematyki, którą podejmuje się w ramach filozofii zrównoważonego rozwoju należy

rozważyć w kategoriach filozoficznych, jako nową globalną filozofię społeczną. A wartości,

na których się wspiera zrównoważony rozwój „Stanowią (…) teoretyczną podbudowę

projektowanej nowej jakościowo cywilizacji ludzkiej” [Gawor 2006, s. 91].

To, co może pomóc w identyfikacji różnych ujęć zrównoważonego rozwoju leży

w odpowiedziach na postawione przez Zbigniewa Hulla pytania:

• Jak pojmujemy świat przyrody i jakie jest w nim miejsce człowieka?

• Jak rozumiemy tworzony przez człowieka świat społeczny?

• Jakie są wartości, idee i wizje społeczne?

• Jaka jest rola techniki w kształtowaniu relacji społeczeństwa z biosferą? [Hull 2008,

s. 27-29]

Rozbieżności w definiowaniu zrównoważonego rozwoju mają charakter filozoficzny,

którego naukowcy często nie są świadomi. Zbigniew Hull nazywa to uwarunkowaniem

filozoficznym zrównoważonego rozwoju i ma na myśli idee i koncepcje filozoficzne,

„które określają ludzkie zaangażowanie w świadome gospodarowanie przyrodą,

je j przekształcanie w toku rozwoju cywil izacyjnego” [Hul l 2008, s . 27-29].

Rożne przekonania ontologiczne, antropologiczne, aksjologiczne i historiozoficzne

generują różne interpretacje, a wtedy taka filozofia jest – zdaniem Hulla – „punktem wyjścia, 3 „Realistyczną utopię” rozumiem jak John Rawls, czyli że jest ona sondowaniem granic realnych możli-

wości politycznych. W przypadku zrównoważonego rozwoju w wydaniu Agendy 21 tłumaczę to w ten sposób, że jest to propozycja realnej zmiany.


86

racją i uzasadnieniem dla formułowanych na gruncie różnych projektów czy programów

tez i postulatów” [Hull 2007, s. 42]. Filozofia taka jest, jak zauważa z kolei Papuziński, filozofią

„w potocznym sensie tego słowa, a nie jakimś koherentnym systemem czy koncepcją

filozoficzną” [Hull 2007, s. 42] i zastanawia się jaka filozofia zrównoważonego rozwoju

jest potrzebna? Na pewno, odpowiada, nie jako nauka, czyli taka, jak ją traktują Ekkehard

Martens i Herbert Schnädelbach: „»filozofia jako nauka« jest taką filozofią, która zbliża się

ściśle do przedmiotu i zafascynowana nim aż do samozapomnienia, poszukuje jego istoty,

jego struktur i określających go prawidłowości” [Martens, Schnädelbach 1995, s. 52].

Według Papuzińskiego potrzebna jest natomiast filozofia zrównoważonego rozwoju jako

„oświecenie”: „»Filozofia jako oświecenie« ma (…) na uwadze analizujące, interpretujące

i rozpoznające zajmowanie się osoby filozofującej samą sobą. Właśnie to odnoszenie

się podmiotu do samego siebie odróżnia oświecenie od nauki. Dlatego oświecenie jest

czymś więcej niż tylko przyjmowaniem i gromadzeniem informacji. Nie ten jest oświecony,

kto wszystko wie, ale ten, kto potrafi odnieść to, co wie, do samego siebie, do tego,

jak siebie pojmuje i do własnych zainteresowań praktycznych. Oświecenie nie jest przede

wszystkim postępem wiedzy, ale utratą naiwności (Horkheimer)”4.

Podstawowym założeniem zrównoważonego rozwoju jest si lne przekonanie

o racjonalności ludzkiej natury, która, jak zauważył Georg Picht, „wraz z postępem

nauki (…) emancypuje się od rozumu, wręcz nawet popada w sprzeczność z nim”

[Picht 1981, s. 196].

Ciągły proces poznawania świata skutkuje postępem technicznym i moralnym.

„Od czasów oświecenia – pisze L. Gawor – poznanie naukowe i praktyczne stosowanie

jego rezultatów przyniosło i coraz szybciej przynosi oszałamiające perspektywy”

[Gawor 2006, s. 92]. Z jednej strony pojawia się etos industrializmu, o którym pisał

Max Scheler, czyli „preferencję wartości użytecznościowych i instrumentalnych nad

wartościami witalnymi i organicznymi, preferencję, której zasada przejawia się nawet

w najdrobniejszych i najbardziej konkretnych wartościowaniach” [Scheler 1977, s. 199].

Z drugiej strony zwolennicy zrównoważonego rozwoju są zdania, że postęp ludzkiej

wiedzy należy poskromić, aby służył do poprawy warunków ludzkiego życia i nie zagrażał

ludzkości [Gawor 2006, s. 92].

Nowe filozofie, nowy człowiek

Koncepcja zrównoważonego rozwoju wymaga nowych filozofii, ale także, zdaniem

Zdzisławy Piątek, nowo ukształtowanego człowieka jako podmiotu historii. Zrównoważony

rozwój możliwy jest do osiągnięcia w antroposferze tylko dzięki celowemu i świadomemu

działaniu człowieka [Piątek 2005, s. 15-19]. Podążając za myślą Hannah Arendt, człowiek

musi uwolnić się od „uwięzienia w subiektywności”, aby świadomie zanurzyć się

4 Cyt. za: Papuziński Andrzej, Filozoficzne aspekty…, dz. cyt., s. 26.


87

w sferze publicznej – bios politikos – choć tam działania ludzkie mają nieprzewidywalne

konsekwencje. Tylko bios politikos nie pozbawia „możliwości widzenia i słyszenia innych”

[Arendt 2010, s. 72].

Skoro koncepcja zrównoważonego rozwoju wymaga nowych filozofii, warto się

zastanowić czy rzeczywiście takie powstają? Czy być może dawna filozofia stanowi

wystarczające podłoże nowej koncepcji (zrównoważonego rozwoju) i nowego

człowieka? Czy mamy do czynienia z filozofią czy filozofiami zrównoważonego rozwoju,

czy może powinniśmy poprzestać na filozoficznych ujęciach zrównoważonego rozwoju?

[Kuzior 2007, s. 380-386] Literatura naukowa dotycząca koncepcji zrównoważonego

rozwoju rozpatruje wszystkie wymienione przypadki, choć jednoznaczne wnioski

nie zostały do końca wypracowane. Z pewnością różne filozoficzne ujęcia koncepcji

zrównoważonego rozwoju są próbą systematyzacji tego, co w literaturze naukowej

dotyczącej tego zagadnienia pojawiło się na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci

XX i XXI wieku. Z. Hull wyróżnia:

• Filozofię równoważenia wzrostu (tzn. ekonomii ochroniarskiej, uwzględniającej

wprawdzie ograniczenia przyrodnicze i społeczne, ale skupiającej się głównie

na wzroście gospodarczym). Podstawą takiego ujęcia staje się „egocentryzm

interpretowany w kategoriach indywidualnego dobrostanu i pomyślności

materialnej. Egocentryzm sprowadza wartość człowieka do homo oeconomicus

[Hull 2005, s. 61]”.

• Filozofię równoważenia społecznego, wskazującą, że zarówno wzrost gospodarczy,

jak i troska o przyrodę są niezbędnymi warunkami realizacji podstawowych wartości

społecznych, tzn. m.in. równości, wolności, sprawiedliwości. Z. Hull konkluduje,

że „(...) jest to podejście socjocentryczne, gdyż naczelną jego wartością jest

ekologicznie uwarunkowany homo socialis” [Hull 2005, s. 62].

• Fi lozof ię prymatu kryter iów ekologicznych, którą Z. Hul l określa jako

„(...) ekocentryczne – a w sformułowaniach radykalnych – biocentryczne ujęcie

rozwoju zrównoważonego” [Hull 2005, s. 63], zakładające zmianę samego człowieka

z postawy „mieć” na „być” i traktowanie przyrody z należnym jej szacunkiem.

A. Papuziński z kolei, nawiązując do typologii Z. Hulla, wyróżnia: konserwatorską,

pragmatyczną i systemową filozofię zrównoważonego rozwoju, uznając, że pragmatyczna

wersja filozofii zrównoważonego rozwoju najpełniej ujmuje istotę założeń tej koncepcji,

w której wyeksponowany jest człowiek zajmujący uprzywilejowane miejsce w przyrodzie

i dla którego środowisko przyrodnicze jest miejscem realizacji jego egzystencjalnych

potrzeb, ale jednocześnie człowiek jest istotą społeczną, dla której najważniejszą

wartością jest solidarność pokoleniowa i międzypokoleniowa. Filozofia zrównoważonego

rozwoju w ujęciu pragmatycznym zwraca uwagę także na historiozoficzne przesłanki,

zgodnie z którymi historia ludzkości związana jest z rozwojem i postępem oraz

samodoskonaleniem się człowieka [Papuziński 2006, s. 27-29]. W teorii zrównoważonego


88

rozwoju jak w kropli wody odbijają się zaszłości historiozofii i projekty teorii społecznej.

Historiozofia zakłada zawsze rozwinięcie stanu natury. Pozytywnym lub negatywnym

podmiotem historii jest jednostka.

Podsumowanie

A. Papuziński uważa, że te filozofie, które eksponują wyłącznie aspekt ekologiczny

(klasyczna ekofilozofia czy holistyczne i biocentryczne etyki środowiskowe) nie stanowią

podstawy do pełnej refleksji nad zrównoważonym rozwojem, ponieważ deprecjonują

wagę czynników ekonomicznych i społecznych. Za podstawę koncepcji zrównoważonego

rozwoju należy przyjąć filozofię społeczną i polityczną. Filozofie te dostarczają

odpowiednich instrumentów i narzędzi do właściwej interpretacji założeń koncepcji oraz

operacjonalizacji teorii w praktyce [Papuziński 2004, s. 55-56]. Założenie takie oczywiście

nie podważa całkowicie znaczenia ekofilozoficznych rozważań, które wywarły przecież

duży wpływ na myślenie i sposób postrzegania miejsca człowieka w przyrodzie oraz jego

roli w cywilizacyjnym rozwoju.

30 lat po słynnym Raporcie Brundtland (1987) i w czasie ukazania się Apelu warszawskiego

o zrównoważony rozwój świata5 (2017) koncepcja „zrównoważonego rozwoju“ ciągle jest

jedyną całościową propozycją zaplanowania przyszłości w taki sposób, abyśmy nie musieli

się bać jej nadejścia. I choć często idea „zrównoważonego rozwoju” jest pojmowana

przez polityków tylko jako wzrost gospodarczy z deklaratywnym poszanowaniem

przyrody i wykorzystywana jest przez nich jedynie do realizacji swoich partykularnych,

krótkowzrocznych interesów to na szczęście idea „zrównoważonego rozwoju” wykracza

daleko poza egzystencję polityczną polityków i z zasady nie poddaje się wpływom

różnych redukcjonizmów, w szczególności ekonomizmu. A dzięki takim inicjatywom

5 20 marca 2017 roku w 30. rocznicę ogłoszenia Raportu Brundtland pt. „Nasz wspólna przyszłość” odbyła się konferencja „Theoria i praxis zrównoważonego rozwoju. 30 lat od ogłoszenia Raportu Brundtland“ zorganizowana między innymi przez Instytut Ekologii i Bioetyki Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Raport Brundtland „Nasz wspólna przyszłość” opracowany przez Światową Komisję Środowiska i Rozwoju ONZ opracowany przez Światową Komisję Środowiska i Rozwoju ONZ, obradującą pod przewodnictwem ówczesnej premier Norwegii Gro Harlem Brundtland, stanowił kamień milowy we wprowadzeniu i zrozumieniu idei zrównoważonego rozwoju. Na zakończenie konferencji „Theoria i praxis…“, nawiązując do słynnego raportu, uczestnicy przyjęli „Apel warszawski o zrówno-ważony rozwój świata“. Reprezentuje on głos środowisk intelektualistów, przedsiębiorców, organizacji pozarządowych, administracji rządowej i samorządowej, mediów oraz uczniów i studentów, świado-mych wyzwań, przed którymi staje dziś ludzkość i przekonanych o konieczności połączenia wysiłków wszystkich ludzi dobrej woli na rzecz zrównoważonego rozwoju świata. Sygnatariusze Apelu zachęcają do podjęcia debaty obywatelskiej nad praktycznymi sposobami wprowadzenia w życie zawartego w nim przesłania oraz do upowszechniania jego treści w różnych środowiskach. Warunkiem powodzenia w reali-zacji celów zawartych w Apelu jest, zdaniem jego autorów, konsekwentne współdziałanie wyznaczone odpowiedziami na cztery zasadnicze pytania. Po pierwsze: gdzie jesteśmy, jak wpłynął na nas Raport Brundtland? Po drugie: co nam zagraża, jakie są aktualne megatrendy? Po trzecie: jak przezwyciężyć niekorzystne megatrendy, jaką stworzyć wizję rozwoju cywilizacji XXI wieku? I po czwarte: jaka w tym kontekście jest sytuacja Polski?


89

jak wspomniany Apel czy wydanemu w czterdziestą rocznicę Raportu Granice wzrostu

[Donella i in. 1972] raportowi Rok 2052 Jørgena Randersa6 przyszłość zrównoważonego

rozwoju, a zatem także przyszłość ludzkości, staje się „realistyczną utopią“.

Bibliografia:

1. Arendt H., 2010, Kondycja ludzka, Fundacja Aletheia, Warszawa.

2. Birnbacher D., 1999, Odpowiedzialność za przyszłe pokolenia, Oficyna Naukowa, Warszawa.

3. Donella H. Meadows, Dennis L. Meadows, Jorgen Randers, William W. Behrens III, 1973, Granice Wzrostu, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

4. Gawor L., 2006, Idea zrównoważonego rozwoju jako projekt nowej ogólnoludzkiej cywi-lizacji, „Diametros“ nr 9.

5. Hull Z., 2005, Filozofie zrównoważonego rozwoju, [w:] A. Papuziński (red.), Zrównoważony rozwój. Od utopii do praw człowieka, Branta, Bydgoszcz.

6. Hull Z., 2007, Czy idea sustainable development ukazuje nową wizję rozwoju cywilizacyj-nego?, „Problemy ekorozwoju”, vol. 2.

7. Hull Z., 2008, Filozoficzne i społeczne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju, „Problemy ekorozwoju”, vol. 3, No. 1.

8. Kuzior A., 2007, Filozoficzne ujęcia koncepcji sustainable development, [w:] Z. Plasienkova, E. Lalikova (red.), Igor Hrusovsky osobnost slovenskej filozofie, Iris, Bratysława.

9. Kuzior A., 2008, Paradygmat odpowiedzialności w perspektywie koncepcji sustainable development, [w:] V. Gluchman (red.), Moralka a sucasnost, Filozoficka fakulta Presovskej univerzity, Preszów.

10. Martens E., Schnädelbach H. (red.), 1995, Filozofia. Podstawowe pytania, Wiedza Powszechna, Warszawa.

11. Papuziński A., 2004, Filozoficzne aspekty zasady zrównoważonego rozwoju. Zrównoważony rozwój a „iustica socialis“, [w:] A. Pawłowski (red.), Filozoficzne, społeczne i ekonomiczne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju. Monografie Komitetu Inżynierii Środowiska PAN, vol. 26, Lublin.

12. Papuziński A., 2006, Filozoficzne aspekty zrównoważonego rozwoju – wprowadzenie, „Problemy ekorozwoju”, vol. 1, No. 2.

13. Piątek Z., 2005, Człowiek jako podmiot zrównoważonego rozwoju: konsekwencje filo-zoficzno-społeczne, [w:] A. Papuziński (red.), Zrównoważony rozwój. Od utopii do praw człowieka, Branta, Bydgoszcz.

6 40 lat od ukazania się Raportu Granice wzrostu, Jørgen Randers (jeden z jego współautorów) opublikował Rok 2052. J. Randers prezentuje w nim prognozę na kolejne 40 lat, bazując na przewidywaniach innych naukowców i myślicieli. J. Randers w Roku 2052 stawia istotne pytanie: „Co idealnie globalne społeczeństwo powinno było zrobić?”, żeby przyspieszyć globalne działania wyeliminowania ubóstwa, zwalczenia globalnego ocieplenia i stworzenia nowego punktu zainteresowania dla rozwoju społecznego. W odpowiedzi J. Randers proponuje „dwadzieścia osobistych rad”. Niektóre z nich, co sam autor przyznaje, są z moralnego punktu widzenia wątpliwe: jeśli każdy zastosowałby się do nich, sytuacja każdego uległaby pogorszeniu. J. Randers zdaje sobie sprawę, że jego postulaty nie będą natychmiast realizowane, ale jest przekonany, że podobnie jak Granice wzrostu, jego raport wzmocni koncepcję zrównoważonego rozwoju [Randers 2014, s. 401].


90

14. Randers J., 2014, Rok 2052. Globalna prognoza na następne czterdzieści lat. Raport dla Klubu Rzymskiego dla upamiętnienia 40. rocznicy „Granic wzrostu”, WSP TWP, Warszawa.

15. Picht G., 1981, Odwaga utopii, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.

16. Rawls J., 2001, Justice as Fairness: A Restatement. Harvard University Press, Cambridge.

17. Scheler M., 1977, Resentyment a moralność, Czytelnik, Warszawa.


1. Apel warszawski o zrównoważony rozwój świata „A renewed EU strategy 2011-2014 for Corporate Social Responsibility”, 17 January 2012, http://ieib.uksw.edu.pl/sites/default/files/Apel_1.pdf, data dostępu: 05.04.2017 r.

91

Barbara Rożałowska1

Idee i koncepcje zrównoważonego rozwoju przestrzeni miejskich – wybrane aspekty

Streszczenie

Artykuł przedstawia wpływ koncepcji równoważonego rozwoju na kształtowanie się

różnych wizji rozwoju miast. Wiele współczesnych idei i prób zaprojektowania doskonałego

miasta opartych jest na wytycznych zawartych w dokumentach międzynarodowych

organizacji (ONZ, Europejska Rada Urbanistów). Najważniejsze brane pod uwagę

aspekty to: jakość przestrzeni zamieszkania, środowisko naturalne, zasoby energetyczne

i nowoczesne technologie. Na ich bazie pojawiły się odmienne modele rozwoju, które są

wdrażane w miastach od drugiej połowy XX wieku do chwili obecnej.

Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, inteligentne miasto, inteligentny rozwój,

ekomiasto, nowy urbanizm

1

The ideas and concepts of sustainable development of urban spaces – selected aspects

Summary

The paper presents the influence of the conception of sustainable development on

shaping different visions of town development. Many contemporary ideas and attempts

of designing an ideal town are based on the guidelines incorporated in the documents

of international organizations (United Nations, European Council of Spatial Planners).

The most important aspects taken into account are as follows: quality of living space,

1 Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania, Katedra Stosowanych Nauk Społecznych


92

natural environment, energy resources and modern technologies. On their basis different

development models have appeared that have been under implementation in towns since

mid-20th century until present.

Keywords: sustainable development, smart city, smart growth, eco-city, new urbanism

Wstęp

Według szacunków ONZ do 2050 roku 66% ludności świata będzie mieszkać

w miastach (United Nations 2015), co rodzi wiele wyzwań związanych ze stworzeniem

dobrej jakości środowiska do życia ich mieszkańców. Miasta, zwłaszcza te największe,

stale generują problemy, niezbędne więc jest poszukiwanie rozwiązań umożliwiających

ich przezwyciężenie. Pojawienie się idei sustainable development dało nadzieję na

uporanie się z kwestią kryzysu przestrzeni zurbanizowanych, dzięki dostarczeniu

planistom zintegrowanych reguł działania. Koncepcje rozwoju, takie jak nowy urbanizm,

smart growth, compact city oraz inne prezentowane w tym artykule, nie są pomysłami

zupełnie nowymi, proponują jednak odmienną wizję miasta od tej powstałej na bazie

pierwszej Karty Ateńskiej. Nowością i wsparciem okazały się też technologie informacyjno-

komunikacyjne (ICT), pozwalające na tworzenie bardziej wydajnych systemów,

oszczędzających zasoby naturalne. Koncepcja zrównoważonego rozwoju miasta

zaczyna być uzupełniana myśleniem w kategoriach smart [Cocchia 2014]. Coraz częściej

dostrzega się ewolucję wizji rozwoju spowodowaną zaangażowaniem w sprawy miejskie

firm informatycznych. Artykuł zawiera krótki przegląd najważniejszych idei rozwoju miast

i ich związku ze zrównoważonym rozwojem.

Istota zrównoważonego rozwoju

W 2017 roku minie trzydziesta rocznica narodzin koncepcji zrównoważonego rozwoju

(sustainable development) zawartej w raporcie „Nasza Wspólna Przyszłość”, opracowanej

przez Światową Komisję ds. Środowiska i Rozwoju (WCED) pod przewodnictwem

Gro Brundtland. Powstały wówczas postulat rozwoju, który „zaspokaja potrzeby obecne,

nie zagrażając możliwościom zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń”, w trwały

sposób wyznaczył kierunek myślenia o relacjach między człowiekiem, gospodarką

a środowiskiem. Późniejszy dokument znany jako „Agenda 21”, uchwalony w formie

rezolucji na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 roku, rozwinął i upowszechnił

program wprowadzania założeń zrównoważonego rozwoju w ujęciu lokalnym,

regionalnym, krajowym i globalnym. W polskim ustawodawstwie zrównoważony rozwój

oznacza „taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania


93

działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi

przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu

zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych

społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń”

[Prawo ochrony środowiska].

Zrównoważony rozwój wyznaczają trzy podstawowe zasady. Pierwsza z nich dotyczy

wewnątrz- i międzygeneracyjnej sprawiedliwości, kolejna odnosi się do globalnego

kontekstu wyznaczonych celów i podejmowanych działań. Ostatnia z zasad wskazuje

antropocentryczne podejście całej koncepcji, gdyż w istocie ochrona naturalnych

zasobów przyczynia się do wzmocnienia fundamentów ludzkiego istnienia [Banse 2016].

Zasadniczymi celami sustainable development są ponadto działania nastawione na

zaspokojenie podstawowych potrzeb człowieka oraz rozpoznanie barier, które stawia

gospodarce środowisko przyrodnicze [Mierzejewska 2010, s. 22]. Ideą porządkującą

myślenie o współczesnym rozwoju może być pojęcie „ładu”, gdyż owo zrównoważenie

oznacza w istocie „ład zintegrowany” wokół struktur ekologicznych, społecznych,

ekonomicznych, przestrzennych oraz instytucjonalno-politycznych [Sztumski 2006].

Takie ujęcie jest charakterystyczne dla podejścia systemowego, którego istotą jest

założenie istnienia społecznego świata jako całości złożonej z wewnętrznych struktur.

System społeczny jest w tym układzie nadrzędny, a pełna jego integracja jest możliwa,

gdy istnieją powszechnie współdzielone wartości. Zrównoważony rozwój musi opierać się

zatem na świadomym, kreatywnym i aktywnym społeczeństwie, które prezentuje postawę

proekologiczną w trosce o dobro publiczne.

Miasto a zrównoważony rozwój

Karta Lipska na rzecz zrównoważonego rozwoju miast europejskich (Leipzig Charter

on Sustainable European Cities) to ważny dokument, który w oparciu o koncepcję

sustainable development skupia się na problematyce miejskiej. Ustalenia zebrane na

nieoficjalnym spotkaniu ministrów Unii Europejskiej zostały spisane w maju 2007 r.

W ramach Karty ustalono dwa najważniejsze zadania polityki miejskiej:

1. Wykorzystanie na większą skalę zintegrowanego podejścia do polityki rozwoju

miejskiego. Oznacza to w praktyce:

- tworzenie i zapewnianie przestrzeni publicznych wysokiej jakości,

- modernizację sieci infrastruktury i poprawę wydajności energetycznej,

- aktywną politykę innowacyjną i edukacyjną.


94

2. Zwrócenie szczególnej uwagi na najuboższe dzielnice w kontekście miasta jako całości

poprzez:

- realizację strategii podnoszenia jakości środowiska fizycznego,

- wzmocnienie gospodarki lokalnej i lokalnej polityki rynku pracy,

- aktywną politykę edukacji i szkoleń dla dzieci i młodzieży,

- promowanie sprawnego i korzystnego cenowo transportu miejskiego [Karta Lipska 2007].

Realizowanie owych wytycznych przez zarządy miast jest jednak trudne w praktyce,

gdyż miasto jest niezwykle skomplikowanym układem osadniczym, w którym ogromną rolę

odgrywa wiele czynników mikro- i makrostrukturalnych splecionych ze sobą. W dzisiejszych

czasach, gdy rozważa się problem rozwoju przestrzeni miejskich, zawodzi powszechnie

rozumiana idea miasta. Miasto definiowane było jako „historycznie ukształtowana

jednostka osadnicza charakteryzująca się dużą intensywnością zabudowy, małą ilością

terenów rolniczych, przewagą ludności pracującej poza rolnictwem (w przemyśle

i usługach), którą to ludność cechuje specyficzny miejski styl życia” [Majer 2010, s. 119].

Statyka tego ujęcia oraz traktowanie miasta jako jednostki funkcjonującej niezależnie

od wpływu makrostruktur i licznych zewnętrznych powiązań utrudnia zrozumienie,

w jaki sposób odnieść zasady zrównoważonego rozwoju do terenu miejskiego. W dobie

globalizacji miasto rzadko bywa traktowane jako odrębny twór, ponieważ współczesne

miasta funkcjonują połączone sieciami licznych zależności. Ponadto wzrost mobilności

kapitału oraz siły roboczej pozwalają na lokalizację w przestrzeni miasta fabryk należących

do międzynarodowych koncernów, których zarządy zlokalizowane są w zupełnie

innym miejscu. W ten sposób następuje uzależnienie ośrodka miejskiego od korporacji

funkcjonujących w globalnych sieciach [Błaszczyk 2013]. Krzysztof Nawratek słusznie

zauważył, iż: „Miasta przestały być podmiotami polityki i gospodarki, przestały same

decydować o własnym losie, a stały się zasobami: przestrzeni, budynków, infrastruktury,

wreszcie też ludzi, jako konsumentów i pracowników. Wymienione zasoby wykorzystują

struktury wobec miast transcendentne – przede wszystkim globalne korporacje”

[Cyt. za: Błaszczyk 2013, s. 188].

Uzależnienie miast i całych regionów od działań dużych międzynarodowych firm lub

organizacji, takich jak Międzynarodowa Organizacja Handlu (WTO), uważane jest przez

badaczy jako zagrożenie dla idei sustainable development. Organizacje owe często

stosują niezrównoważone praktyki biznesowe, a ograniczenia stawiane przez wymogi

środowiskowe mogą nie stanowić zapory, gdy liczą się konkurencyjność i krótkoterminowe

korzyści [Mierzejewska 2010, s. 20].


95

Modele zrównoważonego rozwoju dla miast

Miastem zrównoważonym jest „miasto idealne, spójne jednak pod wieloma względami

różnorodne, dobrze zarządzane, produktywne, gdzie zasoby środowiska przyrodniczego

zużywane są w sposób efektywny, a wysoka jakość życia mieszkańców stanowi efekt

zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego oraz szerokiego, sprawiedliwego

udziału mieszkańców w procesach podejmowania decyzji” [Mierzejewska 2010, s. 215-216].

Definicja powyższa wskazuje, iż przywołany w niej czynnik równowagi jest w istocie

kolejną próbą stworzenia idei przestrzeni zurbanizowanej, zapoczątkowanej w czasach

starożytnych, bowiem potrzeba budowania dobrze funkcjonujących miast towarzyszy

ludzkości od dawna. W starożytności Hippodamos stworzył koncepcję urbanistyczną

wraz z próbą opracowania ustroju społecznego, natomiast Platon i Arystoteles

zastanawiali się nad najbardziej odpowiednim porządkiem społecznym dla państwa-

miasta [Arystoteles 2004, s. 60-63]. W późniejszych epokach, wzorem starożytnych,

pojawiły się liczne koncepcje odwołujące się do miasta idealnego. „Zawarte w nich wizje

miast – jak twierdzi Ernestyna Szpakowska – miały stanowić odpowiedź na poszukiwania

środowiska i metod organizacji życia, wpływających na poprawę moralności mieszkańców”

[Szpakowska 2011]. Wiek XIX i początek XX obfituje w nowe projekty miasta idealnego,

związane z poglądami wybitnych myślicieli tego okresu, takich jak Claude Henri de Saint-

Simon, Robert Owen, Charles Fourier, Tony Garnier, Ebenezer Howard, Le Corbusier

oraz wielu innych. Ich działania były odpowiedzią na problemy ówczesnych miast

podporządkowanych wymogom szybko rozwijającego się przemysłu i przyspieszonej,

chaotycznej urbanizacji.

Okres po drugiej wojnie światowej przyniósł kolejne trudności związane zarówno

z powojenną odbudową tkanki miejskiej, jak i z rozrostem miast wchłaniających

przybyszów z okolicznych wsi. Miasta powiększały swoje obszary kosztem małych osad

podmiejskich i terenów rolniczych. Wczesnej fazie urbanizacji towarzyszyło skupianie się

ludności w aglomeracjach, zmiana stylu życia i pojawianie się nowych potrzeb, o których

zaspokojenie zabiegał rosnący w siłę przemysł [Rybicki 1972, s. 414]. Kolejny etap życia

miast wiązał się z ucieczką mieszkańców na przedmieścia, dominacją samochodu jako

środka transportu, lansowaniem nowego stylu życia z dala od zatłoczonych centrów.

Suburbanizacja rozpoczęła niekorzystny proces rozlewania się miast (urban sprawl)

na dawne przestrzenie niezurbanizowane, powodując jednocześnie dalszą degradację

środowiska naturalnego oraz upadek przestrzeni miejskich. Od początku lat 70. reakcją

na ten stan rzeczy było pojawienie się licznych propozycji odnowy miast. Tabela 1

przedstawia różne podejścia i koncepcje skupione na przebudowie przestrzennej formy

miasta, a także na poprawie jakości życia.

Niektóre z najstarszych koncepcji zawierają elementy, które odnaleźć można

w późniejszych dokumentach programowych zrównoważonego rozwoju. Jedną z takich


96

wizji było miasto zwarte (compact city) – propozycja projektowania miast o dużej gęstości

zamieszkania, których przestrzeń umożliwia mieszkańcom poruszanie się bez konieczności

używania samochodu. Nie jest to zupełnie nowe podejście do miejskiej przestrzeni,

ponieważ w przeszłości była to naturalna postać urbanizacji. Powrót do owych tradycji

był podyktowany krytyką nadmiernej suburbanizacji oraz kultu samochodu jako środka

komunikacji miejskiej [Jacobs 2014]. Nowa koncepcja miasta zwartego promowała

ponadto budownictwo wielorodzinne oszczędzające przestrzeń, energię i zasoby

przyrodnicze [Dantzing 1973].

Tabela 1. Wybrane koncepcje zrównoważonego rozwoju miast

Modele i koncepcje Przybliżony rok powstania idei

- miasto zwarte (compact city)- ekomiasto (eco-city)- miasto zielone (rozproszone)- miasto przeprojektowane (redesigning city)- nowy urbanizm (new urbanizm)- inteligentne miasto (smart city)- inteligentny wzrost (smart growth)

1973197519801990199319972000

Źródło: Mierzejewska [2010], opracowanie własne

Ekomiasto to propozycja Richarda Registera założyciela fundacji Urban Ecology

z 1975 roku, nastawiona na utrzymanie walorów środowiska przyrodniczego w mieście,

zwiększanie świadomości mieszkańców w kwestii dbałości o ekologiczny styl życia,

promowanie korzystania z komunikacji publicznej, ruchu pieszego i rowerowego.

Lansowana była zbiorowa troska o zieleń i miejskie ogrody [Roseland 1997]. Podobną ideę

popularyzowało miasto zielone (rozproszone) jako koncepcja przeciwna do compact

city, charakteryzuje się promowaniem zabudowy o małej gęstości zamieszkania, głównie

budownictwa jednorodzinnego. Najważniejszą wartością w projekcie jest poprawa jakości

życia, a inwestycje w indywidualne domy rodzinne, według jej zwolenników, umożliwiają

korzystniejsze warunki rozwoju przestrzeni zamieszkania niż gęsto zabudowane miasta

nastawione na budownictwo wielorodzinne. Korzyścią i elementem zrównoważenia jest

możliwość uprawiania własnego ogrodu [Mierzejewska 2010, s. 184-189].

Idea miasta przeprojektowanego (redesigning city) łączy się natomiast z koncentracją

polegającą na projektowaniu umożliwiającym eksploatację terenów miejskich,

oszczędzającą energię elektryczną oraz inne zasoby. Współczesne miasta są zbyt

energochłonne, rozwiązaniem proponowanym przez badaczy może być zagęszczenie

zabudowy, wymieszanie różnych funkcji przestrzeni, budowa energooszczędnych

budynków i domów pasywnych [Mierzejewska 2010, s. 190].


97

Ważnym momentem w rozważaniach nad strategiami rozwoju miast było stworzenie

w 1993 przez urbanistów, architektów i planistów miejskich ruchu Nowy Urbanizm. Główne

zasady planowania miast zostały spisane w Karcie Nowego Urbanizmu [Charter for the New

Urbanizm 1993]. Dokument zaleca między innymi tworzenie interesujących i zadbanych

przestrzeni publicznych, projektowanie zwartych, przyjaznych pieszym dzielnic i osiedli

o mieszanych funkcjach, zaleca wkomponowanie dużej ilość zieleni, w postaci parków,

skwerów oraz nasadzeń przyulicznych.

Nowy urbanizm stał się inspiracją dla idei inteligentnego wzrostu. Smart growth jest

jednocześnie propozycją planowania miast, tak aby zapobiegać zjawisku rozlewania się

miast, jak i ruchem społecznym wspierającym jego wdrażanie. Propaguje on projektowanie

zabudowy mieszkalnej oraz sieci transportowych służących powstrzymaniu nadmiernego

rozpraszania terenów zurbanizowanych. Określenie granic wzrostu i konsekwentne

ich egzekwowanie ma być gwarancją zrównoważenia miasta. Koncepcja rozwinęła się

w Północnej Ameryce, jest ona odpowiednikiem modelu compact city popularnego

w Europie [Majer 2010].

W tle rozważań określających warunki zrównoważonego rozwoju można dostrzec

bardziej lub mniej wyraźnie odniesienie do jakości życia. Peter Nijkamp, pisząc o dużych

nowoczesnych miastach, posługuje się pojęciem czynnika XXQ, który opiera się

na pięciu ważnych elementach: kapitał gospodarczy, zasoby ekologiczne, systemy

technologiczne, infrastruktura geograficzna oraz suprastruktura społeczna, które tworzą

„samoorganizujący się kompleks innowacyjny” [Nijkamp 2008]. Równowagę w mieście ma

zapewnić konkurencja między podmiotami gospodarczymi, wszechobecna innowacyjność

wsparta możliwościami komunikacyjnymi nowych sieci informatycznych. Wykorzystanie

technologii do wsparcia jakości życia jednak z większym sukcesem spożytkowała

koncepcja smart city. Pojawiła się ona już w 1997 roku, wspierana w ostatnich latach przez

biznes, zaczyna robić karierę w wielu miastach na świecie, w tym także w Polsce. Impulsem

do jej rozwoju było wynegocjowanie porozumienia na międzynarodowej konferencji

w Kioto o przeciwdziałaniu globalnemu ociepleniu. Wejście w życie traktatu w 2005 r.

zmieniło sposób myślenia o dużych zurbanizowanych ośrodkach i ich roli w emisji gazów

cieplarnianych [Cocchia 2014]. Dynamiczny rozwój nowych technologii informacyjno-

komunikacyjnych (ICT) dostarczył miastom narzędzi pozwalających na tworzenie

bardziej wydajnych rozwiązań ograniczających zużycie energii elektrycznej. Stworzenie

tzw. inteligentnych sieci energetycznych, gazowych i wodociągowych usprawniło

funkcjonowanie miast, ale również dopuściło do miejskiej polityki firmy zajmujące się ICT.

Od 2009 koncern IBM aktywnie włączył się w promowanie rozwiązań technologicznych

służących tworzeniu bardziej wydajnych systemów chroniących naturalne zasoby

i poprawiających jakość życia w miastach (IBM Smarter Planet).


98

Idea inteligentnego miasta zawiera trzy komponenty: technologiczny, instytucjonalny

i społeczny, które mogą w różnych podejściach przyjmować różne wagi (Tabela 2).

Stąd istnieje kilka zamiennie stosowanych określeń łączących się ze smart city.

Z technologicznymi czynnikami kojarzone są: miasto cyfrowe (digital city ) ,

miasto wszechobecne (ubiquitous city), miasto podłączone do internetu (wired

city) , miasto informacyjne ( information city) , miasto hybrydowe (hybrid city).

Podejście instytucjonalne pozwala wyróżnić pojęcia takie jak: inteligentne wspólnoty

(smart community), inteligentny rozwój (smart growth). Natomiast koncentracja

na komponencie społecznym dostarcza nowych określeń: miasto kreatywne (creative city),

miasto wiedzy (knowledge city), miasto uczące się (learning city), miasto humanistyczne

(humane city) [Dameri 2016, s. 31]. Aspekty technologiczne zajmują w modelu smart city

istotne miejsce, gdyż to właśnie urządzenia z zakresu ICT pozwalają rozwijać „inteligencję”

miasta. Dzięki internetowi rzeczy dane, regulujące działanie różnych miejskich systemów,

przekazywane są bezpośrednio między urządzeniami. Przyjmują one optymalne

oraz oszczędzające zasoby energetyczne rozwiązania, poprawiające jakość życia

w mieście. Nowe technologie informacyjne usprawniają również zarządzanie miastem

oraz komunikację mieszkańców ze wszystkimi instytucjami miejskimi. Jak zauważyła

Aleksandra Kuzior: „Internet może stać się jednym z narzędzi wspomagających

wielokierunkowe działania, zmierzające do budowania społeczeństwa zrównoważonego

rozwoju” [Kuzior 2007, s. 97]. Coraz częściej dostrzega się rolę czynnika humanistycznego

w powodzeniu koncepcji inteligentnego miasta, kreatywność i zdolność do uczenia się

mieszkańców są niezbędne do rozwoju nowoczesnych przestrzeni miejskich [Florida 2010].

Tabela 2. Komponenty smart city

Technologiczne Instytucjonalne Społeczne

miasto cyfrowe (digital), miasto wszechobecne

(ubiquitous), miasto podłączone do internetu

(wired), miasto informacyjne (information),

miasto hybrydowe (hybrid).

inteligentne wspólnoty (smart community),

inteligentny rozwój (smart growth).

miasto kreatywne (creative city),miasto wiedzy (knowledge city),miasto uczące się (learning city),

miasto humanistyczne (humane city).

Źródło: [Dameri 2016], opracowanie własne

Koncepcja inteligentnego miasta stała się w ostatnich latach najbardziej nośnym modelem

rozwoju miast, który coraz częściej zaczyna wypierać określenie sustainable development

[Cocchia 2016].


99

Podsumowanie

Prezentowane w niniejszym opracowaniu koncepcje w różnym stopniu odnoszą się

do idei zrównoważonego rozwoju miast. Część z nich akcentuje potrzebę bardziej

przemyślanego planowania urbanistycznego (np. compact city, smart growth), inne

skupiają się na poprawie warunków ekologicznych w przestrzeni miast (np. ecocity).

Inteligentne miasta promują rozwój za pośrednictwem technologii , a miasta

kreatywne dają pierwszeństwo inwencji ich mieszkańców. Jak pisał Benjamin Barber:

„Tam, gdzie miasta i obywatele są w awangardzie, technologia może podążyć ich śladem,

znacząco wzmacniając i pogłębiając osiągany przez nich postęp” [Barber 2014, s. 310].

Niezależnie od przyjętego modelu, jeżeli sprawdzą się prognozy ONZ na temat wzrostu

liczby ludności w miastach, kwestia osiągnięcia stanu zrównoważenia zurbanizowanych

regionów stanie się największym wyzwaniem nadchodzących czasów.

Bibliografia:

1. Arystoteles, 2004, Polityka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

2. Banse G., 2016, Sustainable Development and Technology, „Business Ethics and Sustainable Development. Interdisciplinary Theoretical and Empirical Studies”, nr 2.

3. Barber B.R., 2014, Gdyby burmistrzowie rządzili światem. Dysfunkcyjne kraje i rozkwita-jące miasta, Muza SA, Warszawa.

4. Charter for the New Urbanizm 1993, https://aging.ny.gov/LivableNY/ResourceManual/PlanningZoningAndDevelopment/II1f.pdf, data dostępu: 26.10.2016 r.

5. Cocchia A., 2014, Smart and Digital City: A Systematic Literature Review, [in:] R.P. Dameri, C. Rosenthal-Sabroux (Eds.), How to Create Public and Economy Value with High Technology in Urban Space. Springer International Publishing.

6. Dameri R., 2016, Smart City and Digital City Implementation: Two Best Practices in Europe. Creating Economic and Public Value in Innovative Urban Systems. Springer International Publishing.

7. Dantzig G.B., Saaty T.L., 1973, Compact City: Plan for a Liveable Urban Environment, W.H. Freeman and Company, San Francisco.

8. Florida R., 2010, Narodziny klasy kreatywnej, Wyd. Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.

9. IBM Smarter Planet. Online: http://www.ibm.com/smarterplanet/uk/en/smarter_cities/ideas/index.html, data dostępu: 17.10.2016 r.

10. Jacobs J., 2014, Śmierć i życie wielkich miast Ameryki, Bęc Zmiana, Warszawa.

11. Karta Lipska na rzecz zrównoważonego rozwoju miast europejskich, www.sarp.org.pl/pliki/karta_lipska _pl.pdf.

12. Kuzior A., 2007, Internet jako narzędzie budowania świadomości dla zrównoważonego rozwoju, „Problemy Ekorozwoju”, nr 2.

13. Majer A., 2010, Socjologia i przestrzeń miejska, PWN, Warszawa.


100

14. Mierzejewska L., 2010, Rozwój zrównoważony miasta. Zagadnienia poznawcze i prak-tyczne, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań.

15. Nijkamp P., 2008, XXQ Factors for Sustainable Urban Development: a Systems Economics View „Romanian Journal of Regional Science”, No. 1(2).

16. Prawo ochrony środowiska, Dz.U.2001.62.627, art. 3, ust. 50.

17. Roseland M., 1997, Dimensions of the eco-city, „Cities” , No. 14(4).

18. Rybicki P., 1972, Społeczeństwo miejskie, PWN, Warszawa.

19. Szpakowska E., 2011, Architekura miasta idealnego. Wprowadzenie, „Przestrzeń i Forma”, nr 16.

20. Sztumski W., 2006, Idea zrównoważonego rozwoju a możliwości jej urzeczywistnienia, „Problemy Ekorozwoju”, nr 2, s. 73-76.

21. The World Commission on Environment and Development. Our common future, Oxford University Press, Oxford 1987, p. 43.

22. United Nations: World Urbanization Prospect. The 2014 revisions. New York, Department of Economic and Social Affairs. https://esa.un.org/unpd/wup/Publications/Files/WUP2014-Report.pdf, data dostępu: 20.10.2016 r.

101

Danuta Szwajca1

W poszukiwaniu metody pomiaru społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa

Streszczenie

Stosowanie działań CSR przez przedsiębiorstwa staje się coraz powszechniejsze ze względu

na istotne korzyści związane z budowaniem pozytywnej reputacji i przewagi konkurencyjnej

na rynku. Poszczególne grupy interesariuszy coraz bardziej doceniają firmy odpowiedzialne

społecznie, okazując im swoje zainteresowanie i poparcie. W związku z tym powstaje

potrzeba dokonywania oceny i porównywania przedsiębiorstw pod względem stopnia

społecznej aktywności. Chociaż opracowano wiele metod i narzędzi w tym zakresie,

mają one istotne ograniczenia i nie spełniają swojej roli. Celem artykułu jest wskazanie

głównych dylematów oceny i pomiaru społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa

w kontekście problemu standaryzacji raportowania i sprawozdawczości w zakresie CSR.

Słowa kluczowe: społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa, pomiar CSR,

raportowanie w zakresie CSR

1

In search of corporate social responsibility measurement

Abstract

The use of CSR activities by enterprises is becoming more common due to the significant

benefits associated with building a positive reputation and competitive advantage.

Different groups of stakeholders increasingly appreciate socially responsible companies,

showing them their interest and support. Therefore there is a need to assess and compare

companies in terms of social activity. Although there are many methods and tools in this

1 Politechnika Śląska, Wydział Organizacji i Zarządzania.


102

area, they have significant limitations and do not fulfill their role. This article aims to identify

the main dilemmas of evaluation and measurement of corporate social responsibility in the

context of the problem of standardization of reporting on CSR.

Keywords: Corporate Social Responsibility, CSR measurement, reporting on CSR

Wstęp

Idee społecznej odpowiedzialności biznesu (Corporate Social Responsibility - CSR),

od wielu lat propagowane przez różne środowiska naukowe i organizacje międzynarodowe,

są coraz powszechniej akceptowane i wdrażane przez przedsiębiorstwa. Początkowo

podejmowane działania miały charakter dość incydentalny i były motywowane bardziej

pewną modą i chęcią poprawy wizerunku niż innymi, racjonalnymi przesłankami.

Z czasem jednak zaczęto dostrzegać pozytywne efekty społecznego zaangażowania,

co skłoniło zarządy przedsiębiorstw do formułowania strategii i wykorzystywania CSR

jako elementu budowania przewagi konkurencyjnej [Bartkowiak i in. 2009]. Okazało się,

że świadome i konsekwentne stosowanie zasad CSR w praktyce może przynosić korzyści

zarówno przedsiębiorstwom, jak i wielu różnym grupom jego interesariuszy w otoczeniu

[Papania i in. 2008; Dymowski 2011, s. 79-105].

W związku z rosnącą aktywnością przedsiębiorstw w zakresie działań CSR powstała

potrzeba ich oceny i pomiaru, przy czym można wskazać co najmniej dwie przyczyny

jej powstania. Po pierwsze, potrzeba ta wynika z konieczności i woli informowania

różnych grup interesariuszy o społecznym zaangażowaniu firmy, aby budować pozytywny

wizerunek i wzmacniać swoją reputację, co wiąże się z potrzebą umieszczania określonych

danych i faktów w raportach i sprawozdaniach. W tym miejscu pojawia się problem

sposobu ujmowania zakresu i skali tych działań, który powinien umożliwić ich wymierną

ocenę w kolejnych okresach oraz na tle konkurentów. Po drugie, przedsiębiorstwa

kierujące się z natury rzeczy kryteriami ekonomiczności, pragną oceniać skuteczność,

a zwłaszcza efektywność podejmowanych inicjatyw, co wymaga ujmowania tych kwestii

w kategoriach kosztów i przychodów. Jak wynika z najnowszych badań przeprowadzanych

w Polsce, CSR nabiera strategicznego znaczenia w działalności gospodarczej, dlatego tak

istotne stało się mierzenie jego materialnych i niematerialnych efektów [Nowak 2014].

Istnieje powszechna zgodność co do potrzeby pomiaru CSR, jednakże podkreśla

się problem wskazania odpowiednich, uniwersalnych instrumentów tego pomiaru

[Carroll 2000]. Do tej pory nie wypracowano bowiem jednolitych, możliwych do

powszechnego stosowania metod i narzędzi w tym zakresie.

Celem artykułu jest identyfikacja głównych dylematów oceny i pomiaru społecznej

odpowiedzialności przedsiębiorstwa w kontekście problemu standaryzacji raportowania


103

i sprawozdawczości w zakresie CSR. Zastosowano metody krytycznej analizy istniejących

metod i koncepcji pomiaru CSR oraz wyników badań krajowych i zagranicznych ośrodków,

dotyczących stosowania poszczególnych metod przez przedsiębiorstwa oraz sposobów

raportowania o działaniach CSR.

Aktywność w zakresie CSR źródłem korzyści dla przedsiębiorstwa

W środowisku zarówno teoretyków, jak i praktyków z zakresu zarządzania panuje dość

powszechna opinia, że stosowanie działań CSR na poziomie strategicznym staje się

obecnie jednym z zasadniczych czynników warunkujących przetrwanie i rozwój

przedsiębiorstwa. Zdaniem specjalistów z firmy Coopers & Deloitte, firmom, które

będą zwlekać z wdrażaniem działań z obszarów społecznej odpowiedzialności będzie

coraz trudniej znaleźć zbyt dla swych produktów, pozbywać się odpadów, uzyskać

ubezpieczenie, przyciągać inwestorów, utrzymać się w nowych ramach prawnych,

rekrutować i utrzymać najlepszych pracowników [Bartkowiak 2011, s. 93].

W literaturze przedmiotu wskazuje się na liczne korzyści ze stosowania przez

przedsiębiorstwo działań z zakresu CSR. Korzyści te mają charakter wewnętrzny,

zewnętrzny i społeczny (tabela 1).

Tabela 1. Korzyści ze stosowania zasad CSR przez przedsiębiorstwo

Rodzaj korzyści Wyszczególnienie

Zewnętrzne

-budowanie pozytywnego wizerunku firmy na rynku, -pozyskiwanie nowych klientów, -wzrost zaufania ze strony dotychczasowych klientów, -wzrost efektywności prowadzonej działalności gospodarczej, -wyższa konkurencyjność na rynku, -wzrost zainteresowania inwestorów, -możliwość odliczenia darowizn na od podstawy opodatkowania;

Wewnętrzne

-przekonanie, że firma jest atrakcyjnym pracodawcą, -dobra informacja i komunikacja wewnątrz firmy, -wzrost innowacyjności firmy, -większa motywacja i zaangażowanie pracowników, -włączanie pracowników w proces zarządzania, -lepsza kultura organizacyjna;

Społeczne

-nagłaśnianie zagadnienia – ogólna odpowiedzialność społeczeństwa – globalne rządy, -stymulowanie rozwoju gospodarczego miejscowości i przyczynianie się do wzrostu zamożności mieszkańców, -edukacja społeczeństwa, -wpływ na poprawę stanu środowiska naturalnego, -kreowanie postaw dobroczynności.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: M. Ratajczak, E. Stawicka: Społeczna odpowiedzialność biznesu

(CSR) jako narzędzie podnoszenia konkurencyjności sektora MSP, [w:] Społeczna Odpowiedzialność Biznesu

w małych i średnich przedsiębiorstwach, (red.) M. Bąk, P. Kulawczuk, Instytut Badań nad Demokracją

i Przedsiębiorstwem Prywatnym, Warszawa 2008, s. 135.


104

Wymienione w tabeli korzyści oraz wiele innych zidentyfikowano w wielu badaniach

sondażowych, prowadzonych przez ośrodki krajowe i zagraniczne wśród menedżerów,

inwestorów, analityków giełdowych i pracowników. Przykładowo, zespół badawczy

Business in the Community w badaniach z 2011 roku zidentyfikował ponad 60 korzyści

biznesowych wynikających z bycia społecznie odpowiedzialnym w prowadzeniu

działalności gospodarczej, które zostały zgrupowane w siedem korzyści kluczowych:

[Raport Business Community 2011]

1) wartość marki i reputacji – uczciwość i transparentność przedsiębiorstwa wywiera

bardzo pozytywny wpływ na relacje ze wszystkimi grupami interesariuszy,

co przekłada się na kreowanie dobrej reputacji i silnej marki i znajduje odzwierciedlenie

w ich wartości;

2) obecne i przyszłe zatrudnienie – uczciwe i sprawiedliwe traktowanie pracowników

dodatnio wpływa na aktualnie zatrudnionych: wzmacnia ich motywację, zadowolenie,

lojalność, zaangażowanie, co podnosi wydajność ich pracy, a także na potencjalnych

kandydatów: przyciąga i zatrzymuje talenty;

3) efektywność operacyjna – lepsze relacje i współpraca z dostawcami i partnerami

w łańcuchach dostaw generują efekty synergiczne, sprzyjają wdrażaniu innowacji,

obniżają koszty poszukiwania kooperantów, podnoszą efektywność wykorzystania

zasobów ludzkich i materialnych;

4) zmniejszenie ryzyka i efektywne zarządzanie ryzykiem – pozytywna reputacja redukuje

ryzyko strajków, bojkotów, negatywnych adnotacji w mediach; przestrzeganie

prawa i zasad etycznych oraz inicjatywy prospołeczne zmniejszają ryzyko konfliktu

z władzami i społecznościami lokalnymi, legitymizują zasadność i potrzebę

funkcjonowania przedsiębiorstwa w danej społeczności;

5) bezpośredni wpływ finansowy – odnosi się do skumulowanych korzyści finansowych

wynikających z lepszego dostępu do kapitału, niższych kar pieniężnych lub

całkowitego ich braku, bezpośrednich oszczędności z tytułu redukcji ryzyka, poprawy

relacji inwestorskich i wartości dla akcjonariuszy, zwrotów i przychodów bezpośrednio

związanych ze stosowaniem odpowiedzialnych praktyk biznesowych;

6) wzrost organizacyjny – bycie społecznie odpowiedzialnym daje większe szanse

na ogólny wzrost organizacyjny poprzez: lepsze możliwości wejścia na nowe rynki,

rozwój nowych produktów, ekspansję równoległą, pozyskanie nowych klientów,

nawiązania nowych stosunków partnerskich czy sojuszy;

7) możliwości biznesowe – zaangażowanie w aktywności z zakresu CSR może generować

szanse dla rozwoju całkiem nowego biznesu i nawiązania całkiem nowych relacji

z różnymi partnerami (np. organizacjami pozarządowymi, władzami lub organizacjami

lokalnymi), który będzie korzystny dla wszystkich stron.


105

Z kolei w badaniach na temat zaawansowania przedsiębiorstw funkcjonujących na polskim

rynku w działania z zakresu CSR, przeprowadzonych przez KPMG Polska i Forum

Odpowiedzialnego Biznesu we wrześniu 2014 roku, respondenci (przedstawiciele kadry

kierowniczej i pracowników) przyznali, że działanie zgodnie z zasadami CSR może

przynieść firmie wiele korzyści, takich jak:

• poprawa wizerunku na rynku (52%),

• wzrost akceptacji przez otoczenie (36%),

• wzrost zainteresowania ze strony kontrahentów (30%),

• wzrost sprzedaży (26%),

• wzrost zainteresowania wśród potencjalnych pracowników (24%),

• obniżenie kosztów (23%),

• wzrost obecności w mediach (8%).

Zdaniem większości badanych, zwłaszcza pracowników (81%), wymienione korzyści mogą

pozytywnie wpływać na wyniki finansowe przedsiębiorstwa [www1].

W wielu opracowaniach podkreśla się znaczenie CSR w budowaniu pozytywnej

reputacji przedsiębiorstwa – jednego z najcenniejszych zasobów niematerialnych

[Porter, Kramer 2006; Gorczyńska 2009; Pfau i in. 2008; Haigh, Dardis 2012]. Społeczne

zaangażowanie firmy jest bowiem doceniane przez kluczowych interesariuszy, takich jak:

klienci, pracownicy, partnerzy biznesowi, inwestorzy. Okazuje się, że klienci chętniej kupują

jej produkty, pracownicy wykazują większe zaangażowanie i wydajność pracy, partnerzy

biznesowi mają większe zaufanie w nawiązywaniu współpracy, inwestorzy są bardziej

skłonni do finansowania jej działalności [Sen i in. 2006; Hermann 2008]. O pozytywnym

nastawieniu inwestorów i akcjonariuszy świadczą chociażby wyniki badań prowadzonych

wspólnie przez Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie oraz firmę doradczą Deloitte,

propagujących działania zmierzające do upowszechniania koncepcji odpowiedzialnego

inwestowania (ang. SRI – Socially Responsible Investing). Okazuje się, że inwestorzy

odpowiedzialni, podejmując decyzje lokowania swoich środków, uprzywilejowują

te przedsiębiorstwa, które stosują praktyki z zakresu zrównoważonego rozwoju,

w tym dotyczące takich zagadnień jak: ochrona praw konsumenta, zrównoważony

łańcuch dostaw, ograniczanie skali negatywnego oddziaływania na środowisko,

odpowiedzialne zarządzanie zasobami ludzkimi czy choćby przejrzysty ład organizacyjny

[Decyzje inwestycyjne... 2012].

Należy jednak zaznaczyć, że społeczne zaangażowanie przedsiębiorstwa może być

skuteczne w kreowaniu pozytywnej reputacji, jeżeli jest ono motywowane szczerymi

intencjami i wpisane w długofalowe, strategiczne działania. Natomiast w przypadku

traktowania działań CSR jako doraźnego instrumentu wspierającego realizację bieżących

celów marketingowych, efekty sprowadzają się do krótkotrwałej poprawy wizerunku

[Szwajca 2014].


106

Przegląd metod i koncepcji pomiaru CSR

Problematyka oceny i pomiaru CSR jest stosunkowo nowa, niemniej jednak wypracowano

już wiele różnorodnych metod i narzędzi, zarówno o charakterze ilościowym,

jak i jakościowym. M. Wronka dokonała klasyfikacji tych narzędzi, grupując je w siedmiu

następujących kategoriach: [Wronka 2011, s. 261]

1) benchmarking osiągnięć i narzędzia rankingowe,

2) certyfikacja i akredytacja,

3) wytyczne dotyczące sprawozdawczości,

4) sieci oparte na zasadzie dobrowolnego udziału,

5) analiza treści publikacji korporacyjnych,

6) skale ocen,

7) tworzenie cząstkowych wskaźników w ramach BSC.

W ramach pierwszej kategorii autorka wyróżniła dwie podkategorie: narzędzia i badania

ukierunkowane na inwestorów oraz badania przygotowane w oparciu o publicznie

dostępne informacje. Pierwszą podkategorię tworzą indeksy spółek odpowiedzialnych

społecznie (reputacyjne), należące do najczęściej stosowanych metod oceny działań CSR.

Historia tego typu indeksów sięga 1990 roku, kiedy to uruchomiony został pierwszy z nich

– Domini 400 Social Index. Ich głównym zadaniem jest syntetyczne przedstawienie

koniunktury wśród spółek spełniających określone kryteria CSR. Obecnie funkcjonuje

na rynku ponad pięćdziesiąt indeksów giełdowych dla spółek społecznie odpowiedzialnych,

z których najbardziej znane to Dow Jones Sustainability Index, FTSE4Good, Fortune Index,

Canadian Social Investment Database, Calvert Social Index, Sao Paolo Stock Exchange

Corporate Sustainability Index, FTSE Johannesburg Stock Exchange Socially Responsible

Index [Márquez, Fombrun 2005, s. 304; Průša 2007, s. 21].

Indeks spółek odpowiedzialnych społecznie w Polsce o nazwie Respect Index jest

publikowany od 19 listopada 2009 roku, a jego twórcami byli: miesięcznik „Forbes”,

GPW w Warszawie oraz holding Kulczyk Investments [Jedynak 2012, s. 162-171].

Do drugiej podkategorii zostały zaliczone wszelkiego rodzaju międzynarodowe rankingi

społeczne, jak na przykład 100 Most Admired Companies opracowywany rokrocznie przez

magazyn Fortune i firmę doradczą Hay Group, czy równie znane Great Place to Work,

Corporate Health & Safety Performance Index, Business in the Community [Fombrun 2007].

W Polsce od kilku lat pojawiają się różnego typu inicjatywy (konkursy, plebiscyty, rankingi),

w których nagradzane są przedsiębiorstwa najbardziej zaangażowane w działania

społecznie odpowiedzialne oraz współpracujące z instytucjami pozarządowymi w tym

obszarze. Do najbardziej znanych można zaliczyć: Good Company Ranking opracowany

wspólnie przez Price Waterhouse Coopers i Manager Magazin (od 2007 roku), Great Place

to Work Institute dotyczący satysfakcji pracownika z miejsca pracy (od 2009 roku),


107

program Przedsiębiorstwo Fair Play mający na celu promowanie rzetelnych i etycznych

firm w Polsce.

Druga kategoria: certyfikacja i akredytacja, dotyczy stosowania międzynarodowych norm:

ISO 14001, SA 8000 oraz ISO 26000. ISO 14001 to norma określająca metody wdrażania

efektywnych systemów zarządzania środowiskowego w celu zachowania równowagi

między rentownością i minimalizacją wpływu działalności na środowisko naturalne.

Norma SA 8000 (Social Accountability 8000) określa wymogi w zakresie odpowiedzialności

społecznej, jakie przedsiębiorstwo powinno spełniać, przede wszystkim w zakresie relacji

z pracownikami [Rok 2001]. Natomiast norma ISO 26000 (Social Responsibility) z 2010 roku

zawiera wytyczne dotyczące odpowiedzialności organizacji za wpływ podejmowanych

decyzji i działań na społeczeństwo i środowisko [www2].

Trzecia kategoria to wytyczne dotyczące sprawozdawczości, w ramach której podsta-

wowym narzędziem jest Sustainability Reporting Guidelines, sporządzonym przez Global

Reporting Initiative (GRI) w 2000 roku. Sformułowane tam wytyczne są dedykowane

organizacjom, chcącym sporządzać raporty dotyczące gospodarczych, ekologicznych lub

społecznych aspektów ich działalności, produktów czy usług [ABC of the Main... 2004,

s. 35-37]. Na rynku polskim powstała ciekawa inicjatywa „Raporty Społeczne – nagrody

za najlepiej sporządzone raporty z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu” mająca

na celu upowszechnianie idei odpowiedzialnego biznesu, zrównoważonego rozwoju,

ochrony środowiska i zaangażowania społecznego, skierowana do firm publikujących

raporty ze swojej aktywności w tych obszarach [www3]. Innym narzędziem jest norma

AA 1000 (Account Ability 1000 Standard) służąca do charakterystyki społecznej i etycznej

odpowiedzialności przedsiębiorstwa, umożliwiająca porównywanie stanu aktualnego

z założonym, oparta na modelu SEAAR (Social and Ethical Accounting, Auditing

and Reporting) [AccountAbility 1000 1999].

Kategoria „sieci oparte na zasadach dobrowolnego udziału” odnosi się do norm i praktyk

zrównoważonego rozwoju oraz zarządzania środowiskowego, których przedsiębiorstwa

zobowiązują się w sposób dobrowolny przestrzegać w swojej działalności. Przykładem

mogą tu być „Zasady Równikowe” (The Equator Principles), popularyzowane przez

Międzynarodową Korporację Finansową i Bank Światowy oraz grupy członkowskie

umożliwiające wykorzystywanie benchmarkingu między organizacjami i naśladowanie

dobrych praktyk (np. Business for Social Responsibility).

Piątą kategorię stanowi analiza treści zawartych w publikacjach przedsiębiorstwa

na temat swojej aktywności w zakresie CSR, a więc w raportach rocznych i bieżących,

sprawozdaniach finansowych, biuletynach, na swoich stronach internetowych. Stosowanie

tej metody ma jednak pewne ograniczenia związane z trudnością zweryfikowania deklaracji

firmy zawartych w dokumentacji a jej rzeczywistymi działaniami, a także motywacjami.

Szósta kategoria obejmuje skale ocen stosowane do pomiaru postaw i systemu wartości

zarówno kierowników, jak i pracowników przedsiębiorstwa. Przykładami takich skal są:


108

PRESOR (Perceived Role of Ethics and Social Responsibility) lub skala autorstwa Aupperle.

Maignan i Ferrell zaproponowali skalę opartą na koncepcji obywatelskiej postawy firmy

(corporate citizenship), która służy do badania stopnia, w jakim przedsiębiorstwa spełniają

wymagania stawiane im przez trzy grupy interesariuszy, tj. klientów, pracowników i opinię

publiczną w następujących aspektach: gospodarczym, prawnym oraz etycznym [Maignan,

Ferrell 2000, s. 284-285].

Ostatnia kategoria to formułowanie cząstkowych wskaźników w ramach Zrównoważonej

Karty Wyników (Balanced Scorecard – BSC), które odnoszą się do poszczególnych

perspektyw: finansowej, klienta, rozwoju i procesów wewnętrznych. Propozycje takich

wskaźników przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Przykładowe wskaźniki stosowane w pomiarze CSR

Wskaźniki ekonomiczne: -wskaźnik inwestycji (nakłady inwestycyjne jako % przychodów), -innowacyjność: nowe produkty/produkty ogółem, -nakłady na B+R/przychody;

Wskaźniki ekologiczne: -GWP (global warming potential): całkowita emisja gazów cieplarnianych (według definicji protokołu z Kioto) w tonach odpowiednika CO2, -zagospodarowane odpady/wytworzone odpady (recycling), -ilość naruszeń norm ochrony środowiska, -wartość inwestycji zmniejszających oddziaływanie na środowisko/łączna wartość inwestycji, -indeksy ekoproduktywności (np. ilość materiałów wyprodukowanych/ilość zużytych surowców naturalnych – tzw. odmaterializowanie produkcji), -indeksy ekoefektywności (np. wielkość emisji CO2/przychody);

Wskaźniki pracownicze: -średnia wysokość wynagrodzenia kobiet/średnia wysokość wynagrodzenia mężczyzn w poszczególnych kategoriach zaszeregowania, -rozpiętość wynagrodzeń (stosunek średniej dla 5% najlepiej zarabiających łącznie z zarządem/średnia dla 5% najsłabiej zarabiających), -ilość pracowników zwolnionych z programem zabezpieczającym/ilość wszystkich zwolnień, -stosunek budżetu szkoleń do rocznych kosztów operacyjnych, -ilość godzin szkoleń łącznie/ilość godzin szkoleń dotyczących etycznych zasad postępowania w firmie, -ilość pracowników uczestniczących w szkoleniach/łączna ilość pracowników, -ilość godzin szkolenia na 1 pracownika w poszczególnych kategoriach (kadra kierownicza, robotnicza), -% kobiet zatrudnionych ogółem w stosunku do mężczyzn/% kobiet zatrudnionych na stanowiskach kierowniczych w stosunku do mężczyzn, -procent pracowników zrzeszonych w związkach zawodowych, -ilość nowo przyjętych pracowników/łączna ilość pracowników, -ilość pracowników z dostępem do Internetu/łączna ilość pracowników;

Wskaźniki bezpieczeństwa pracy: -wypadki hospitalizowane/ilość zatrudnionych pracowników, -godziny zwolnień chorobowych/godziny przepracowane, -ilość wypadków samochodowych w ramach pracy/ilość przejechanych kilometrów;

Wskaźniki zaangażowania społecznego: -środki finansowe przeznaczone na inwestycje społeczne (według priorytetów: sport, zdrowie, nauka, ochrona środowiska itp.), -ilość otrzymanych projektów od organizacji społecznych/ilość zrealizowanych projektów;


109

Wskaźniki zaangażowania społecznego: -środki finansowe przeznaczone na inwestycje społeczne (według priorytetów: sport, zdrowie, nauka, ochrona środowiska itp.), -ilość otrzymanych projektów od organizacji społecznych/ilość zrealizowanych projektów, -ilość godzin pracowniczych przepracowanych na rzecz społeczności lokalnej/ilość godzin pracy, -wysokość podatków i opłat lokalnych (gmina)/łączne przychody gminy, -dotacje finansowe o charakterze działalności dobroczynnej jako % zysku brutto, -ilość pieniędzy zebranych przez pracowników/ilość pieniędzy dołożonych przez firmę – przekazanych na cele społecznie użyteczne;

Wskaźniki dotyczące relacji z partnerami biznesowymi: -ilość wspieranych miejsc pracy u dostawców (obroty z dostawcami/wydajność u dostawcy), -przeciętny czas płacenia faktur dostawcom, -ilość dostawców, z którymi odbywa się spotkania na temat strategii firmy/łączna ilość dostawców, -liczba przyjętych reklamacji/liczba zgłoszonych reklamacji.

Źródło: [Rok 2004, s. 44-45].

To podejścia ma również pewne mankamenty ze względu na brak jednolitego,

uniwersalnego systemu takich wskaźników, który pozwalałby na dokonywanie

miarodajnych porównań poziomu zaangażowania poszczególnych przedsiębiorstw

w aktywności z zakresu CSR.

Dylematy oceny i pomiaru CSR

Znaczna różnorodność przedstawionych metod i narzędzi pomiaru CSR i brak jednolitego

podejścia do tego problemu wynikają z kilku następujących dylematów.

Po pierwsze, pomiar CSR jest skomplikowanym zagadnieniem ze względu na

różnorodność definiowania i interpretowania samego pojęcia CSR. Na przestrzeni

ostatnich kilkudziesięciu lat sformułowano wiele różnych definicji społecznej

odpowiedzialności biznesu. J. Wołoszyn i M. Ratajczak wskazują, że z ich

treści można wyodrębnić dwa główne aspekty społecznej odpowiedzialności:

[Wołoszyn, Ratajczak 2012, s. 7]

- ochrona dobrobytu społecznego – przedsiębiorstwa powstrzymują się tylko

od działań szkodliwych społecznie,

- pomnażanie dobrobytu społecznego – przedsiębiorstwa podejmują także działania

niwelujące szkody społeczne, a także pomnażają dobrobyt społeczny.

Społeczna odpowiedzialność biznesu może być też rozpatrywana w wymiarze

wewnętrznym i zewnętrznym. W pierwszym przypadku charakterystyce są poddawane

następujące elementy: [Gresera 2005]

- bezpieczeństwo w miejscu pracy;

- zarządzanie zasobami ludzkimi;


110

- zarządzanie surowcami zużywanymi przez przedsiębiorstwo oraz wpływem jego

działalności na środowisko naturalne, stosunki z akcjonariuszami oraz zasady

nadzoru korporacyjnego.

W wymiarze zewnętrznym, czyli w oddziaływaniu przedsiębiorstwa na otoczenie,

wymienia się:

- wpływ na społeczności lokalne;

- stosunki z partnerami biznesowymi, dostawcami, klientami i instytucjami publicznymi;

- przestrzeganie praw człowieka;

- troskę o środowisko naturalne.

Po drugie, zakres działań i aktywności podejmowanych w ramach CSR jest bardzo szeroki,

dlatego trudno wymienić ich skończoną liczbę. Najczęściej wymieniane są ogólne obszary

CSR. Przykładem mogą być obszary wymienione w międzynarodowej normie ISO 26000:

[www4]

• zarządzanie zasobami ludzkimi – zapewnienie pracownikom odpowiednich

warunków pracy, możliwości awansu i rozwoju, wspieranie życia rodzinnego itp.,

• środowisko naturalne – odpowiedzialne gospodarowanie zasobami i odpadami,

aktywne wspieranie działań na rzecz ochrony środowiska,

• uczciwe praktyki biznesowe – prowadzenie działalności zgodnie z normami

prawnymi i etycznymi, przeciwdziałanie nadużyciom, propagowanie idei CSR,

• sprawy konsumenckie – zapewnienie bezpieczeństwa produktów i usług, uczciwe

kampanie promocyjne, dbanie o bezpieczeństwo danych swoich klientów,

• zaangażowanie i rozwój społeczeństwa – działania na rzecz poprawy poziomu życia

społeczeństwa i lokalnych społeczności, edukację, promocję kultury, profilaktykę

zdrowotną,

• zarządzanie organizacją – zarządzanie w sposób etyczny, zgodny z prawem,

transparentny.

Trzeci dylemat wiąże się z faktem, że działania w obszarze CSR mają bardziej jakościowy,

trudno mierzalny charakter. Wobec tego do pomiaru należy wykorzystywać także metody

jakościowe, oparte na badaniu opinii różnych grup interesariuszy czy specjalistów,

co ogranicza ich obiektywizm uzyskiwanych wyników. W praktyce przedsiębiorstwa

znacznie częściej stosują metody ilościowe, które nie oddają całości obrazu rzeczywistych

aktywności. Wynika to m.in. z badań ankietowych przeprowadzonej wśród polskich firm

zgłaszających swoje dobre praktyki CSR w latach 2007-2010 na temat sposobów ewaluacji

efektów tych praktyk, których wyniki przedstawiono w Raporcie Forum Odpowiedzialnego

Biznesu „Odpowiedzialny biznes w Polsce. Dobre praktyki” z 2012 roku [Grzybek 2012,

s. 52-56]. W tabeli 3 przedstawiono zakres wykorzystywania metod ilościowych

i jakościowych.


111

Tabela 3. Sposoby pomiaru efektów społecznie odpowiedzialnych działań polskich przedsiębiorstw

Obszary pomiaru Metody ilościowe Metody jakościowe

Pomiar rezultatów działań

suma pieniędzy przekazana w ramach projektu

wsparcie rzeczowe (np. zakup sprzętu AGD/RTV)

dane dotyczące projektu (np. liczba osób zaangażowanych, liczba

przepracowanych godzin, liczba beneficjentów, zasięg projektu)

zainteresowanie mediów (np. liczba publikacji o projekcie w danym medium)

wymierne korzyści (np. skala obniżki kosztów, liczba zadowolonych

pracowników)

ocena postaw i zachowań uczestników projektu (np. szkoleń, warsztatów)

opinie o projekcie zbierane metodami: ankiety, rozmów bezpośrednich, wpisów

na portalach itp.oceny instytucji zewnętrznych

(zwycięstwo w konkursie, miejsce w rankingu, otrzymanie certyfikatu, pozyskanie partnera, sponsora itp.)

identyfikacja wizerunku firmyskala projektu

dalszy rozwój projektu

Pomiar wpływu społecznego

i środowiskowego

pomiar efektów środowiskowych (np. posadzone drzewa docelowo

zneutralizują 360 000 kg dwutlenku węgla)

ocena postaw i poglądów w społeczeństwie (np. wzrost odsetka kierowców prawidłowo przewożących

dzieci w samochodzie)

analiza wpływu środowiskowego (np. zwiększenie bioróżnorodności lasów)

analiza wpływu projektu na jego uczestników (np. wzrost motywacji młodzieży do uprawiania sportów)

efekty długofalowe (np. wsparcie dla szkoły w celu powstrzymania władz przed

jej likwidacją)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Grzybek 2012, s. 52-56].

Jak wynika z cytowanych badań, generalnie dominują sposoby pomiaru ilościowego,

przy czym największy udział miały dane dotyczące projektu (40%). Z kolei spośród metod

jakościowych najczęściej wymieniano opinie o projekcie (10%) oraz oceny instytucji

zewnętrznych (7%). Natomiast najrzadziej stosowane są metody pozwalające zmierzyć

wpływ społeczny lub środowiskowy (ok. 1%), prawdopodobnie z powodu trudności

implementacji tych sposobów pomiaru.

Czwarty istotny dylemat wynika z braku standardów dotyczących raportowania

przedsiębiorstw na temat ich zaangażowania w działania CSR. Badania dotyczące tej

kwestii, zarówno zagraniczne jak i krajowe, wskazują na duże trudności w znalezieniu

stosownych informacji w celu porównania społecznego zaangażowania przedsiębiorstw

nawet z tej samej branży. W 2008 roku Global Reporting Initiative wspólnie z University

of Hong Kong i CSR Asia podjęły próbę oceny raportowania przez przedsiębiorstwa ich

zaangażowania społecznego. W związku z tym przeprowadzono analizę 72 wybranych

losowo raportów społecznych przedsiębiorstw z całego świata reprezentujących

różne branże. Analiza wykazała, że firmy, raportując swoje zaangażowanie społeczne,

wykorzystują wskaźniki zarówno jakościowe, jak i ilościowe, jednak te ostatnie

stosowane są głównie w odniesieniu do działań realizowanych na rzecz społeczności

lokalnych. Najczęściej używane wskaźniki ilościowe to „przekazana/zainwestowana


112

kwota” oraz „liczba osób, którym udzielono wsparcia/które skorzystały z programów

społecznych”, brak jest natomiast danych, jakie efekty przyniosła podjęta aktywność.

Znacznie gorzej przedstawia się kwestia raportowania długofalowych rezultatów

zaangażowania społecznego, czyli oceny działań podejmowanych na poziomie

strategicznym, zarówno gdy chodzi o efekty dla przedsiębiorstwa, jak i dla społeczeństwa.

Firmy koncentrują się bardziej na mierzeniu tego, co łatwiej zmierzyć, a nie na tym,

co w rzeczywistości przynosi wartość [Greszta 2012].

Z kolei analiza treści opublikowanych na firmowych stronach internetowych, zawartych

w raportach rocznych, raportach CSR i kodeksach etycznych krajowych spółek

notowanych na GPW w Warszawie, przeprowadzona w 2015 roku wykazała, że możliwości

wykorzystania polityki informacyjnej spółek do oceny stopnia ich zaangażowania

w działania społecznie odpowiedzialne są bardzo ograniczone z następujących powodów:

[Nawrocki, Szwajca 2016, s. 44-52]

- nie wszystkie spółki ujawniają informacje o działaniach CSR – okazuje się, że aż 61%

z nich nie publikuje żadnych danych o swojej społecznej aktywności, z czego można

wnosić, że albo w ogóle jej nie prowadzą, albo nie chcą o niej mówić;

- jakość publikacji pod względem formy, zakresu i treści pozostałych 39% spółek

pozostawia wiele do życzenia – w większości przypadków są to ogólnikowe

informacje umieszczane na firmowych stronach internetowych (jedynie ok. 7%

analizowanych spółek prezentuje odrębne raporty CSR, a tylko 6% z nich zawiera

tabelę GRI, traktowaną jako wyznacznik odpowiedniej szczegółowości i jakości

informacji o CSR);

- zakres przekazywanych treści jest bardzo ogólny i wycinkowy (największe braki

informacji dotyczą działań podejmowanych na rzecz klientów i pracowników,

a najmniejsze – na rzecz społeczeństwa), a forma jest opisowa (bez ujęć liczbowych),

co uniemożliwia dokonywanie obiektywnych ocen porównawczych między spółkami

z danego sektora.

Wobec rosnącego znaczenia społecznej odpowiedzialności w budowaniu przewagi

konkurencyjnej oraz w procesach zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw coraz

wyraźniej zarysowuje się potrzeba wypracowania kompleksowej metodyki pomiaru CSR,

a także sformułowania i wdrażania międzynarodowych standardów raportowania w tym

zakresie. Natomiast dla celów oceny efektywności działań organizacji biznesowych

z obszaru CSR w krótkim i długim okresie niezbędne są narzędzia umożliwiające

kwantyfikowanie zmian zachodzących zarówno po stronie świadczeniodawców,

jak i beneficjentów.


113

Podsumowanie

Podejmowanie przez przedsiębiorstwa aktywności w zakresie CSR staje się obecnie

kwestią nie tylko mody czy jednorazowych akcji, ale elementem długofalowych strategii

rozwoju. Takie podejście powodowane jest rosnącą presją ze strony różnych środowisk

pozabiznesowych, ale także kluczowych grup interesariuszy, które zyskują coraz większe

możliwości i siłę oddziaływania na decyzje i działania podmiotów gospodarczych.

Okazuje się, że bycie społecznie odpowiedzialnym daje wiele korzyści zarówno

otoczeniu, jak i samemu przedsiębiorstwu, co wykazuje wiele badań prowadzonych wśród

menedżerów, inwestorów, analityków giełdowych i pracowników przez wiele krajowych

i zagranicznych ośrodków. Szczególną korzyścią jest możliwość budowania pozytywnej

reputacji, która jest jednym z najcenniejszych zasobów współczesnej firmy.

W związku z powyższym powstaje potrzeba oceny i pomiaru społecznej aktywności

organizacji i chociaż stosuje się bardzo wiele różnych metod i narzędzi w tym zakresie,

jak dotąd nie wypracowano uniwersalnej, powszechnie akceptowanej metody. Wynika to

z kilku zasadniczych dylematów, a mianowicie:

- braku jednoznacznej interpretacji CSR,

- szerokiego i trudnego do ilościowego ujęcia zakresu działań w ramach CSR,

- jakościowego, trudnego do kwantyfikacji charakteru działań CSR,

- braku jednolitych standardów w zakresie raportowania aktywności w ramach CSR.

Należy jednak podkreślić, że chociaż kwestie oceny i pomiaru stopnia społecznego

zaangażowania przedsiębiorstw i wykazania jego efektywności są ważne, jednak

istotniejsze jest prowadzenie działalności zgodnie z zasadami CSR, gdyż daje to szanse na

stabilny i zrównoważony rozwój.

Bibliografia:

1. Barnett M.L., Salomon R.M., Beyond dichotomy: The curvilinear relationship between social responsibility and financial performance, “Strategic Management Journal”, Vol. 27, Issue 11.

2. ABC of the Main Instruments of Corporate Social Responsibility. European Commission. Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg 2004.

3. Account Ability 1000, The Institute of Social and Ethical AccountAbility, London 1999.

4. Bartkowiak G., 2011, Społeczna odpowiedzialność biznesu w aspekcie teoretycznym i empirycznym, Difin, Warszawa.

5. Bartkowiak P., Krzakiewicz K., Płokarz B., 2009, Społeczna odpowiedzialność biznesu jako element budowania przewagi konkurencyjnej, [w:] Konkurencyjność jako determi-nanta rozwoju przedsiębiorstwa, (red.) S. Lachiewicz, M. Matejun, Monografie Politechniki Łódzkiej, Łódź.


114

6. Carroll A.B., 2000, A Commentary and an Overview of Key Questions on Corporate Social Performance Measurement, „Business & Society”, Vol. 39, No. 4.

7. Decyzje inwestycyjne a odpowiedzialny biznes. Raport z badania, listopad 2012, www.odpowiedzialni.gpw.pl/pub/Raport_-_decyzje_inwestycyjnePL.pdf.

8. Dymowski J., 2011, Społeczna odpowiedzialność a biznesu, [w:] Usługi społecznie odpowiedzialnego biznesu, (red.) M. Bonikowska, M. Grewiński, Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie.

9. Fombrun Ch.J., 2007, List of lists: A Compilation of International Corporate Reputation Ratings. “Corporate Reputation Review” , Vol. 10, No. 2.

10. Gorczyńska A., 2009, Rola zasobów niematerialnych w decyzjach dotyczących między-narodowej ekspansji przedsiębiorstwa, „Organizacja i Zarządzanie”, nr 2.

11. Gresera J., 2005, Społeczna odpowiedzialność biznesu w polityce gospodarczej Unii Europejskiej, „Gazeta IT”, nr 9(39).

12. Greszta M., 2012, Model LBG, czyli jak w praktyce mierzyć efektywność działań społecz-nych podejmowanych przez firmy, http://odpowiedzialnybiznes.pl/wp-content/uploads/2012/12/Mierzenie-efektywnosci-dzialan-CSR_FOB_2012.pdf.

13. Grzybek M., 2012, Mierzenie efektów dobrych praktyk CSR – analiza zgłoszeń do Raportu „Odpowiedzialny biznes w Polsce. Dobre praktyki”, [w:] Mierzenie efektywności i wpływu społecznego działań CSR, Forum Odpowiedzialnego Biznesu.

14. Haigh M.M., Dardis F., 2012, The Impact of Apology on Organization – Public Relationships and Perceptions of Corporate Social Responsibility. “Public Relations Journal”, Vol. 6, No. 1.

15. Hermann S.P., 2008, Stakeholder Based Measuring and Management of CSR and Its Impact on Corporate Reputation, [in:] From Customer Retention to a Holistic Stakeholder Management System, (Eds.) M. Huber, S. O`Gorman, Springer-Verlag, Berlin-Heidelberg.

16. Jedynak T., 2012, Efektywność strategii inwestycji w akcje spółek społecznie odpowie-dzialnych na przykładzie Respect Index, PTE o/Kraków, „Zeszyty Naukowe”, nr 12.

17. Maignan I., Ferrell O.C., 2000, Measuring Corporate Citizenship in Two Countries: The Case of the United States and France, “Journal of Business Ethics”, Vol. 23, No. 3.

18. Márquez A., Fombrun Ch.J., 2005, Measuring Corporate Social Responsibility, „Corporate Reputation Review”, Vol. 7, No. 4, ABI/INFORM Global.

19. Nawrocki T.L., Szwajca D., 2016, Możliwości oceny zaangażowania przedsiębiorstw w działania społecznie odpowiedzialne a ich polityka informacyjna w zakresie CSR, „Przegląd Organizacji”, nr 4.

20. Nowak A., 2014, Problemy pomiaru społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 329.

21. Papania L., Shapiro D.M., Peloza J., 2008, Social Impact as a Measure of Fit Between Firm Activities and Stakeholder Expectations, “International Journal of Business Governance and Ethics”, Vol. 4, No. 1.

22. Pfau M., Haigh M.M., Sims J., Wigley S., 2008, The Influence of Corporate Social Responsibility Campaigns on Public Opinion, “Corporate Reputation Review”, Vol. 11, No. 2.

23. Porter M.E., Kramer M.R., 2006, Strategy and Society: the Link Between Competitive Advantage and Corporate Social Responsibility. “Harvard Business Review”, December.

http://bazekon.icm.edu.pl/bazekon/element/bwmeta1.element.ekon-element-issn-1899-3192


115

24. Průša P., 2007, How Can Corporate Social Responsibility Be Assessed? Working Papers. Fakulty mezinárodnich wztahů. Vysoká škola economická v Praze, Recenzované studie, No. 9.

25. Raport Business Community 2011, www.bitc.org.uk/sites/default/files/kcfinder/files/Business_case_final1.pdf.

26. Rok B., 2001, Standard Społecznej Odpowiedzialności SA 8000, Biuletyn Forum Odpowiedzialnego Biznesu, nr 2.

27. Rok B., 2004, Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym świecie, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce i Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa, s. 44-45.

27. Sen S., Bhattacharya C.B., Korschun D., 2006, The role of corporate social responsibility in strengthening multiple stakeholder relationships: Afield experiment, „Journal of the Academy of Marketing Science”, Vol. 34, No. 2.

28. Szwajca D., Rola społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa w budowaniu jego reputacji, „Pragmata Tes Oikonomias” 2014, nr VIII.

29. Wołoszyn J., Ratajczak M., 2012, Modele społecznej odpowiedzialności biznesu - rozważania teoretyczne, [w:] (red.) J. Wołoszyn, Społeczna odpowiedzialność biznesu w obszarze przedsiębiorczości, Wydawnictwo SGGW, Warszawa.

30. Wronka M., 2011, Metody pomiaru CSR, [w:] Usługi społecznie odpowiedzialnego biznesu, (red.) M. Bonikowska, M. Grewiński, Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie.


1. www1: http://www.kpmg.com/pl/pl/issuesandinsights/articlespublications/strony/raport--spoleczna-odpowiedzialnosc-biznesu.aspx, data dostępu 20.11.2014 r.

2. www2: www.pkn.pl/sites/default/files/discovering_iso_26000.pdf.

3. www3: http://www.raportyspoleczne.pl, data dostępu 20.01.2010 r.

4. www4: www.pkn.pl/iso-26000.

117

„Debiut naukowy – zrównoważony rozwój” to przedsięwzięcie realizowane od 7 lat przez

przedstawicieli wyższych uczelni, organizacji pozarządowych i biur posła do Parlamentu

Europejskiego Jerzego Buzka. Projekt ten promuje ponadczasowe, posiadające znamiona

innowacyjności pojęcie, jakim jest „zrównoważony rozwój”.

Wprowadzając pojęcie „zrównoważony rozwój” do wyszukiwarki internetowej Google.pl,

uzyskujemy około 1 320 000 wyników, wyszukanych w czasie 0,6 sekundy, natomiast

w wersji anglojęzycznej pojęcie „sustainable development” występuje w 106 milionach

odsłon1. Cyfry wskazują, że potrzeba interdyscyplinarnego badania zakresu występowania

przedmiotowego pojęcia została wybrana trafnie.

„Debiut naukowy” występujący jako połączenie publikacji z międzynarodową konferencją

naukową, będący pomysłem na promocję zrównoważonego rozwoju, stał się – po siedmiu

latach istnienia – uznanym w świecie nauki polskiej narzędziem, mającym na celu

wspieranie i promowanie młodych naukowców z Polski i z zagranicy. Dzięki korelacji

zakresów obu pojęć, jak i założonych przez organizatorów przedmiotów rozważań,

studenci, bądź już absolwenci studiów I, II czy III stopnia, mogą dzięki udziałowi w tym

przedsięwzięciu utorować sobie drogę do otwarcia przewodu doktorskiego. Dzieje się tak,

bowiem organizatorzy realizują wymóg stawiany przez ustawodawcę, gdyż zgodnie

z art. 11 ust. 2. ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule

w zakresie sztuki (Dz.U. z 2003 r. Nr 65, poz. 595 z późn. zm.), warunkiem wszczęcia

przewodu doktorskiego jest posiadanie wydanej lub przyjętej do druku publikacji

naukowej w formie książki lub co najmniej jednej publikacji naukowej w recenzowanym

czasopiśmie naukowym o zasięgu co najmniej krajowym, określonym przez ministra

1 Pojęcie: „zrównoważony rozwój” występujące w wyszukiwarce Google.pl, https://www.google.pl/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=zr%C3%B3wnowa%C5%BCony+rozw%C3%B3j.

DODATEK SPECJALNY

Henryk Kretek

„Debiut naukowy” projektem promującym zrównoważony rozwój

„Scientific Debut” a project promoting sustainable development


118

właściwego do spraw nauki na podstawie przepisów dotyczących finansowania nauki

lub w recenzowanym sprawozdaniu z międzynarodowej konferencji naukowej2; zgodnie

z przepisami wydanymi na podstawie art. 44 ust. 2 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 roku

o zasadach finansowania nauki (Dz.U. Nr 96, poz. 615, z późn. zm.). Zatem publikacje

pod tytułem: „Zrównoważony rozwój – sustainable development – Debiut naukowy”,

obejmują w sobie przestawiony wyżej warunek, co za każdym razem potwierdza korelacja

spisu treści z programem „Międzynarodowej Konferencji Naukowej”.

Zasięg i założenia projektu

„Debiut naukowy – zrównoważony rozwój”, to cykliczne przedsięwzięcie, które zatacza

coraz szersze kręgi i zdobywa popularność także wśród studentów studiujących w innych

krajach, a edycja realizowana w 2016 roku spotkała się z zainteresowaniem młodych

naukowców nawet w Indiach. Mając na uwadze pomoc studentom z innych państw,

którzy będą chcieli rozwijać swą karierę naukową w Polsce, organizatorzy przyjęli artykuły

napisane również w języku angielskim przez studentów studiujących na zagranicznych

uczelniach oraz artykuły, które wpłynęły z Ukrainy. Tak więc siódma edycja (podobnie jak

i poprzednie) zawiera prace nadesłane w trzech językach (polskim, ukraińskim i angielskim),

które zostały poddane procesowi recenzowania. Recenzenci współdziałali z redaktorami

naukowymi, a w większości przypadków współpracowali z autorami artykułów

nad ostateczną formą ich prac, wymieniając korespondencyjnie uwagi czy sugestie.

Zatem zarówno teksty, jak i wystąpienia przygotowane i zaprezentowane podczas

międzynarodowej konferencji naukowej można i należy traktować jako zrecenzowane.

W projekcie „Debiut naukowy 2016” wzięło udział prawie pięćdziesięciu studentów

i absolwentów studiów pierwszego, drugiego i trzeciego stopnia z ponad trzydziestu

polskich i zagranicznych uczelni (w tym: uniwersytetów, politechnik, akademii, wyższych

szkół zawodowych). W przeciągu siedmiu edycji, uczestnicy reprezentowali 87 wyższych

uczelni, głównie z Polski oraz z Ukrainy, Indii, Szkocji czy Słowacji.

2 Wszczęcie przewodu doktorskiego, http://www.wpia.uj.edu.pl/doktoranci/przewod-doktorski-doktoranci.


119

Wykres 1. Wykaz ilościowy uczelni w latach 2010-2016, których studenci nadesłali prace

Źródło: Opracowanie własne.

Pogłębiona analiza jakościowa wykazała, że w projekcie biorą udział głównie studenci

uczelni publicznych (państwowych), w tym przede wszystkim z uniwersytetów.

Organizatorzy określili ramy dla publikacji, które zawierały wytyczne zarówno programowe,

jak i kryteria późniejszej oceny artykułów przez Radę Naukową. W regulaminie

sprecyzowano, jak należy rozumieć zrównoważony rozwój, zostawiając jednocześnie

autorom możliwość odejścia od sugerowanych ram, tym bardziej, że zakres znaczeniowy

pojęcia zmieniał się na przestrzeni lat w zależności od kontekstu politycznego, rozwoju

społeczeństw, zmiany stosunków społeczno-politycznych. Obecnie występuje w wielu

różnych postaciach, znaczeniach i kontekstach. Na uniwersalność tego pojęcia

wskazuje definicja, którą ogłoszono na zakończenie prac komisji pod przewodnictwem

Gro Harlem Brundtland w 1987 roku. Zrównoważony rozwój zdefiniowano wówczas

jako: „rozwój, który zapewnia zaspokojenie potrzeb obecnych pokoleń, nie przekreślając

możliwości zaspokojenia potrzeb pokoleń następnych”.

Zrównoważony rozwój nazywany jest także EKOROZWOJEM. W takim znaczeniu

pojmujemy przedmiotowe pojęcie jako strategię osiągania godnego życia w ramach tego,

co jest fizycznie i biologicznie możliwe. Gwarantuje on zaspokajanie podstawowych

potrzeb – obecnego i przyszłych pokoleń, zachowując jednocześnie trwałość

funkcjonowania środowiska przyrodniczego oraz naturalną różnorodność, zarówno

gatunków, jak i ekosystemów.

Z kolei przyjęta w 2002 roku w Sztokholmie Agenda 21 dla Edukacji w Regionie Morza

Bałtyckiego – zrównoważony rozwój definiuje między innymi jako: bezpieczne i zdrowe


120

życie obecnych i przyszłych pokoleń; oparcie współpracy na zasadach demokracji,

otwartości i aktywnego uczestnictwa, zarówno na poziomie lokalnym, jak i regionalnym;

zachowanie i podtrzymywanie różnorodności krajobrazowej i biologicznej.

Potencjalni uczestnicy konferencji i autorzy artykułów byli poinformowani, jak będzie

pojmowane kryterium naukowości oraz w jaki sposób Rada Naukowa będzie oceniać

wkład intelektualny autora, jego inwencję, sposób omówienia problemu, jak i prowadzenie

procesu konceptualnego.

Wykres 2. Zestawienie ilościowe nadesłanych artykułów w latach 2010-2016

Źródło: Opracowanie własne.

Objętość publikacji zawsze determinuje konieczność wybrania prac, które dostąpią

zaszczytu znalezienia się w elitarnym gronie najlepszych. W okresie siedmiu lat nadesłano

kilkaset prac, z czego opublikowano 333. Najwięcej prac odrzucono na Ukrainie,

gdzie w latach 2011-2014 nadsyłano po około dwieście prac na każdą edycję, natomiast

recenzenci pracujący przy Narodowej Akademii Nauk Pedagogicznych Ukrainy musieli

odrzucać tak wiele prac, bowiem otrzymali możliwość publikowania do dwudziestu

artykułów w jednej publikacji.

Należy podkreślić, że już sam udział w tym akademickim projekcie stanowi wyróżnienie,

bowiem uczestnicy otrzymują kilka możliwości powiększania dorobku naukowego.

Po pierwsze, publikacja w recenzowanym sprawozdaniu z międzynarodowej konferencji

naukowej. Po drugie, potwierdzony udział w ponadnarodowej konferencji naukowej,

gdzie uczestnik otrzymuje możliwość wygłoszenia referatu. Po trzecie, to wartości


121

niewymierne, w tym tak modne obecnie w środowisku i slangu studenckim „sieciowanie”

(networking), które pozwala na zawieranie naukowych znajomości czy przyjaźni o zasięgu

ponadnarodowym.

Miejsca i ludzie, czyli wolontariusze i pro publico bono

Od początku – czyli od roku 2010 – w projekt zaangażowana była Państwowa Wyższa

Szkoła Zawodowa w Raciborzu, która wspierała projekt wydając większą część publikacji.

Dwie publikacje wydała własnym sumptem Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie,

gdzie również odbywały się międzynarodowe konferencje podsumowujące coroczne

edycje „debiutu naukowego”. Duże zaangażowanie i wsparcie dla projektu organizatorzy

znaleźli we władzach Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej

w Warszawie, czy Wyższej Szkole Administracji w Bielsku-Białej, aż po Politechnikę

Śląską, gdzie wsparcia i gościnności projektowi udzielił Wydział Organizacji i Zarządzania,

który zadeklarował organizację podsumowania edycji „Debiut naukowy 2016 –

zrównoważony rozwój”. Uroczystość planowana jest na maj 2017 r.

Szczególne podziękowania należy złożyć członkom Rady Naukowej, a także recenzentom,

którzy poświęcili swój czas wolny, aby pracować pro publico bono nad nadesłanymi

artykułami. Trudno wymienić każdego z imienia i nazwiska, kto poświecił swój czas

i energię na to wiekopomne dzieło, dlatego, aby dotrzeć do nazwisk ludzi, którym dobro

studenta, a zatem i idee Janusza Korczaka leżą na sercu, należy dotrzeć do poszczególnych

publikacji i we wprowadzeniu czy we wstępie odnaleźć tych, którzy wykuwali owe dzieła3,

a w zasadzie nawet jedno niezwykle ważne, bowiem wspólne dzieło.

3 Zob.: Zrównoważony rozwój – Debiut naukowy 2010, (redakcja naukowa H. Kretek, T .Jemczura), Racibórz, Wydawnictwo PWSZ 2011. Zrównoważony rozwój – Debiut naukowy 2011, (redakcja naukowa H. Kretek, T. Jemczura), Racibórz, Wydawnictwo PWSZ 2012. Zrównoważony rozwój – Debiut naukowy 2012, (redakcja naukowa H. A. Kretek, T. Jemczura), Racibórz, Wydawnictwo PWSZ 2013, Zrównoważony rozwój – Debiut naukowy 2013, (redakcja naukowa H. A. Kretek, T. Jemczura), Racibórz, Wydawnictwo PWSZ 2014. Сталий Розвиток – Науковий Дебют 2013. Sustainable Development – Scientific Debut 2013. (red. S. Dawidziuk, H.A. Kretek, A. Kuzmińskij, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Menedżerskiej, Warszawa 2014. Zrównoważony rozwój – Debiut naukowy 2014, (redakcja naukowa H. A. Kretek, T. Jemczura), Racibórz, Wydawnictwo PWSZ Racibórz 2015. Zrównoważony rozwój – Debiut naukowy 2015, (redakcja naukowa: H. A. Kretek, J. Berezowski), Wydawnictwo PWSZ w Raciborzu 2016, Zrównoważony rozwój – Debiut naukowy 2016, (redakcja naukowa: H. A. Kretek, J. Berezowski), Wydawnictwo PWSZ w Raciborzu 2017. a także w zakładce Zrównoważony rozwój – Debiut naukowy na stronie: http://buzek.pl/node/7528, dostęp: 19.04.2017.

ISSN 2451-456X