Upload
duongnhi
View
568
Download
74
Embed Size (px)
Citation preview
HEZKUNTZA, UNIBERTSITATE DEPARTAMENTO DE EDUCACiÓN,ETA IKERKETA SAILA UNIVERSIDADES E INVESTIGACiÓN
Euskaladitzabizkaiera eta batua
Jose Maria Irazola
2Euskara Zerbitzua
Hizkuntz Prestakuntza
IRAZOLA, Josa MariEuskal aditza : bizkaiera eta batua / Jose Mari Irazola - 1. argit., 2. berrinp. - Vitoria-Gasteiz : Eus-ko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2000
oro ; cm. - (Hizkuntz Prestakuntza ; 2)ISBN 84-7542-398-11. Euskara - Aditza 2. Euskara - Euskalkiak - Bizkaiera. 1.Euskadi. Hezkuntza, Unibertsitate eta Iker-keta Saila. 11.Izenburua. 111.Bilduma809.169-552809.169-087(460.16)-552
Lehengo argitaraldia: 1987ko irailaLehengo berrinprimaketa: 1989ko azaroaBigarren berrinprimaketa: 2000ko maiatza
Ale-kopurua: 1.000
@ Euskal Autonomia Erkidegoko AdministrazioaHezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Saila
Argitaratzailea: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu NagusiaDonostia-San Sebastián, 1 -01010 Vitoria-Gasteiz
Internet: www.euskadLnet
Inprimaketa: Grato, S.A.Avda. Cervantes, 51 - 48970 Basauri
ISBN:Lege-gordailua:
84-7542-398-1BI - 1.391-00
EUSKAL ADITZABIZKAIERA ETA BATUA
JOSE MARIIRAZOLA
HEZKUNTZA, UNIBERTSITATEETA IKERKETA SAILA
DEPARTAMENTO DE EDUCACiÓN,UNIVERSIDADES E INVESTIGACiÓN
Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia
Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco
Vitoria-Gasteiz, 2000
NUN ZER: BILABIDEAOrr.
SARRERA 13
ADITZ SOILAK: EGITE ERA
NOR orain aldian eta iraganean .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
NOR-NORI orain aldian 25NOR-NORI iraganean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
NOR(zer)-NORK orain aldian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
ZER-NORI-NORK orain aldian (eroan, ekarri, erabili, "ino) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
NOR-NORI iraganean (etorri, joan, ibili, egon) 37NORK-ZER iraganean (ekarri, eroan, euki, jakin, erabili, "ino) 38NORK-NORI-ZER iraganean ("ino) 39Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
ADITZ LAG UNTZAI LEA: EGITE ERA
NOR orain aldian 45NOR-NORI orain aldian 45Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . 46NOR-NORK orain aldian . . . . 47Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. 48ZER-NORI-NORKorain aldian . . . . . .. .. 49Ariketak . . . . . . 50
NOR iraganean 51NOR-NORIiraganean . . . . . . . . 51Ariketak . . . . . . . . . . . . . 52
NORK-ZERiraganean . . . 53NOR-NORKiraganean . . 53Ariketak . . . . . . . . . . . . 54
NORK-NORI-ZERiraganean 55Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . 56
EGITEERARENBERRIKUSKETA-ARIKETAK. . . 56
ADITZ SOILA: BALDIN ERA ETA ONDORIOZKOA
NOR (egon, etorri, ibili, joan) baldin era 63NOR (egon, etorri, ibili,joan) ondoriozkoa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
NORK-ZER(ekarri, jakin, euki, eroan, erabili) baldin era 66
ADITZ LAGUNTZAILEA:BALDINERA ETA ONDORIOZKOA
NOR baldin era. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69NOR-NORIbaldin era 69
7
NOR ondoriozkoa (uste era) 70NOR-NORI ondoriozkoa (uste era) 70Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
NORK-ZER baldin era 73NORK-ZER ondoriozkoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
NOR-NORK baldin era. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 75NOR-NORK ondoriozkoa 75Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
ZER-NORI-NORK baldin era 77ZER-NORI-NORK ondoriozkoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
ADITZ LAGUNTZAILEA:SUBJUNTIBOZKO ERA
Sarrera 85
NOR orain aldian 86NOR-NORI orain aldian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
NOR(zer)-NORK orain aldian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
ZER-NORI-NORK orain aldian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
NOR iraganean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92NOR-NORI iraganean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
NORK-ZER iraganean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
SUBJUNTIBOZKO ERAREN BERRIKUSKETA-ARIKETAK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
ADITZ LAGUNTZAILEA:AHAL ERA
Sarrera ........
NOR orain aldianAriketak . . . . . . .
ZER-NORK orain aldian
Ariketak . . . . . . . . . . . . . .. ...................
NOR hipotetikoaAriketak . . . . . . .
NOR-NORI hipotetikoaAriketak . . . . . . . . . . . .
NORK-ZER hipotetikoaAriketak . . . . . . . . . . . .
NORK-NORI-ZER hipotetikoaAriketak . . . . . . . . . . . . . . . . .
AGINTE ERA: ADITZ SOlLA
NOR (etorri. ibili, joan. egon) .....................................................Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
NOR-NORI (etorri) ..............................................................NOR-NORI (ibili) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .NOR-NORI (joan) ...............................................................NOR-NORI (egon). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
101
102103
104105
106107
108109
110111
112'114
119120
121122123124
ZER-NORK (ekarri, jakin) ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125ZER-NORI-NORK (ekarri) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
AGINTE ERA: ADITZ LAGUNTZAILEA
NOR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 131NOR-NORI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131NOR-NORK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132ZER-NORI-NORK 133Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
ADITZ DEFEKTIBO ETA IRREGULARRAK
ERITXI/ERITZI (orain aldian eta iraganean) 139
*ERION/* JARION (orain aldian eta iraganean) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140IRUOI (orain aldian eta iraganean) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
IRAUN (orain aldian eta iraganean) 142
JAROUN/IHAROUN (orain aldian eta iraganean) 143
ERAGON (orain aldian eta iraganean) 144
EUTSI 145
ATXEKI/ATXIKI (orain aldian) 146
*ERAUTSI/*IRAUTSI (orain aldian eta iraganean) 147
Ariketak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
ERASKINA
EGITE ERA: ADITZ SOILAK
NOR-NORI (egon, etorri, ibili, joan) orain aldian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155NOR-NORK(euki, erabili, ekarri, eroan) orain aldian o 156NOR-NORI (etorri, ibili, ego, joan) iraganean 157NOR-NORK (eroan, ekarri, euki) iraganean 158NORK-NORI-ZER (erabili) iraganean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159NORK-NORI-ZER (ekarri) iraganean 160NORK-NORI-ZER (eroan/eraman) iraganean 161
BALDIN ERA ETA ONDORIOZKOAK:ADITZ SOILAK
NOR-NORI (egon) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165NOR-NORI (etorri) 166NOR-NORI (ibili) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167NOR-NORI (etorri, egon, ibili) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168NORK-ZER (ekarri, eroan) 169
SUBJUNTIBOZKO ERA: LAGUNTZAILEA
NOR-NORIorain aldian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173NOR-NORI iraganean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174NOR-NORKiraganean o 175NORK-NORI-ZER iraganean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
AHAL ERA: LAGUNTZAILEA
NOR-NORI orain aldian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179NOR-NORKorain aldian o 180
9
ZER-NORI-NORK orain aldian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181NOR-NORK hipotetikoa edo gero aldian o 182
SUBJUNTIBOZKOBALDINERAK:LAGUNTZAILEA
NOReta NOR-NORIorain aldian o 185NOR-NORK orain aldian o 186ZER-NORI-NORKorain aldian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187NOR eta NOR-NORI gero aldian 188NORK-ZEReta NOR-NORK gero aldian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189NORK-NORI-ZERgero aldian 190
10
AURRE HITZA: PRESTATZAILEAREN AZALPENA
"EUSKAL ADITZA, BIZKAIERA ETA BATUA". "Beste liburu bat oraindik?", esango du, beharbada, norbaitek liburu hau eskuratzean. Baina... begira!
Euskal ikaslegoari begiratuz jokera bikoitza dakusagu. Alde batetik zenbait ikasle euskalduneuskaldunak, euskaldun zaharrak, baina alfabetatugabeak. Bakoitza bere euskalkian mintzatzen da. Bestealdetik, hortxe dabiltza hainbat tokitan gogotsu diharduten euskalzaleak, euskaldun berriak. Gehientsuekbatuaren bidetik abiatu ondoren, batuaz jarraitu nahi lukete beren alfabetatze bidean. Baina, hementxebizi direnez gero euskalkiz mintzatzen diren berbalagunak dituzte eguneroko harremanetan.
Hortaz, euskal irakaslearen zeregina ere bikoitza dugula ezin ukatu; hau da, bizkaieradunakbatuaz alfabetatu beharra, eta batuaz edo beste euskalkiz eskolatuak bizkaieraren ezagupenera bihurtzea.
Arazo hau, batez ere, ADITZAREN eremuan beste inun baino gordinago gertatzen denez gero,beharrezko zaie "bizkaieratarrei" ADITZ BATUA ikastea -bizkaieraz alfabetatzen diren bitartean- eta,batuaz edo beste euskalkiz alfabetatuei BIZKAIERAREN ezagupenera hurbiltzea, batua sakontzen dutenbitartean. Gehiago oraindik, Bizkaiko literatura guztiaz jabetzeko, KRESALA irakurteko, adibidez, beha-rrezkoa da bizkaierazko aditza ezagutzea. Ba, nork esango luke, gaur egun, euskal literaturaren zati handibat ikusi gabe norbait alfabetatua dela?
Esku artean daukazun liburu hau, EUSKAL ADITZA, BIZKAIERA ETA BATUA, horretarakoxe eginada, zuzen zuzenean. Hainbat urtetan Bilboko HIZKUNTZA ESKOLA OFIZIALEAN erabili ondoren -bizkaie-raz eta batuaz alfabetatzeko nahaste eta batera dabiltzan ikas-taldeetan-, baliagarritzat jotzen da, emai-tza onuragarriak ekarri bait ditu.
Zati nagusi bi ditu liburuak. Lehen zatian adizkerarik bizienak -bai ahoz eta bai gaurko literaturaidatzian- eta beraien erabilpideaz jabetzeko bidezko lirateken oharrak eta ariketak sartzen dira. Ariketa
mota ugari jarri da. Ikasleari bide erakusle eta irakasleari lagungarri dakizkion jarri ditut horren ugari.Izan ere, falta direnak asmatzea baino gehiegizkoak albora uztea errezago bait da. Horregatik jarri diraeuskerabideanerdal esaldiak ere, gure ikasleak erdal mundutik datozkigulako. Bigarren zatia: ERASKINA.Azken atal honetan sartu ditugu gaur egun erdi bazterturik dauzkagun adizkerak. "Erdi bazterturik"dinotsut bai, eta horrelaxe da izan ere, ba aditz forma hauek gaurko euskaldunen ahotan entzungo ezdituzunarren, idazle zaharrengan txairo txairo bizi ziran eta.
Onuragarri bekizu zuri, ikasle gogotsu horri, baita zuri irakasle trebe zaitudan horri ere. Guztionahaleginak, zureak eta nireak, jo-muga bakarrera zuzen ditzagun: Euskalerri euskaldun bat lortuaz gurean"GEU" izatera.
11
SARRERA
1. ADITZAZER DEN
Esaldi barruan zerbaiten edo norbaiten IZAERA.EGOERAedo IHARDUNAadierazten duen atalaADITZAdela dinogu.
Aditzak adierazketa hau era bitara egin ohi du:
- Soilki: Nabilkio. Daramatza. Dira...
- laguntzailez baliaturik. perifrasis bat bide dela: Etorriko da. emango dizut. erran derautak...
Beraz. Aditz mota bikoitza dugu:
- ADITZ SOILAK: laguntzailerik bage beren esanahia ederki adierazten dutenak. HorregaitikSOILAK.soil-soilik aditz eginkizuna burutu ohi daroelako.
- ADITZ KONPOSATUAK:laguntzailez osoturik adierazten dute beren esanahia. Hau da partizi-pio eta aditz laguntzailea alkartzen dira aditz eginkizuna burututzeko.
Horrez gainera. beste aditz mota bi bereiztu behar ditugu: aditz iragangaitzak (pasakaitzak.intransitiboak) eta aditz iragankorrak (pasatzaileak. transitiboak).
- IRAGANGAITZAK:aditzaren iharduna. sujetuarengan beragan gelditzen denean. besterenganapasatu edo igaro bage. Adibidez. Nabil. Datorkit. Dira...
- IRAGANKORRAK: aditzaren iharduna egilearengandik konplementu edo osogarri deitu ohi denbeste zerbait edo norbaitengana pasatu edo igaro egiten denean. Adibidez.DAROAT.DARAMAZKIZUT....
Gero. ikasturtean zehar. ikusiko da aditz osoaren zatiketa eta erabilpidea. heme n jarri dugunbanaketa honen arabera eta. gero azalduko ditugun. ERA.AlDI. eta ASPEKTUARENarabera.
11. ADITZ ERROA
Aditz erroa edo aditz lexema aditzaren esanahia soil-soilik adierazten duena da. Radikala deituohi den zer horren antzeko. Adibidez. iBILi.eTORri. SARtu. HARtu. eta abar.
Bestalde. jakina "TU" edo "DU" atzizkiez baliatuz edozein izen. izenlagun. edo aditzlagun ereaditz bihurtu daiteke. Adibidez. bigun/bigunDU. etxera/etxeraTU. etab.
11I. ADITZ IZENA
Aditz erroak eta atzizki bate k osotzen dute:
- Gehienetan "TZE" atzizkia: Gal/galtTZE. har/harTZE. etab.
- Aditz erroa S. Z. N-z amaitzen denean: 'TE" hartzen dute Adibidez. ikus/ikusTE. eta abar.
-lbil/ibilTE(TZE). hil/hiITE(TZE).
IV. PARTIZIPIOA
Aditz erroa oinarri dugularik. atzizki baten bitartez osotzen den izen lagun bat besterik ez duguPARTIZIPIOA.
PARTIZIPIO mota hauek ditugu. batez:
- lehen aldikoa: iraganeko aditzak osotzeko.
- Ohiturazkoa(aditzlagunduetanorainaldikoa):orainaldirako.
15
- Gero aldikoa: gero aldiak osotzeko.
Ikusi banan banan partizipio hauek:
IV.1. Lehen aldiko partizipioa
- Erroari "TU" ezarriaz sortzen da: HAR/harTU; HANDl/handiTU; SAR/sarTU, etab.
- Aditz erroa N edo L-z amaitzen denean "DU" atzizkia ezarri behar da: GAL./gaIDU; LAGUN/la-gunDU, etab.
- Beste aditz batzuetan I ezarri behar izaten da: IBILJibill;ETOR/etorrl; IKUS/ikusl; etab.
- Beste aditz mordo bate k erroa eta lehen partizipioa berdinak ditue:
- Erroa N-z amaitzen duten batzuk: JAN, EGON, EROAN/ERAMAN;etab.
- Erroa bokalez amaitzen duten batzuk ere bai: BETE, BOTA, etab.
- Hll aditzak ere erroa eta lehen partizipioa berdinak ditu: HIL
IV.2. Ohiturazkoa
Erroari -TEN edo -TZEN atzizkia ezarririk sortzen da partizipio hau. lehen partizipioa -TU edo-DU atzizkiz amaitzen denean, -TZENezarriko da ohiturazkoa egiteko. Adibidez, osoTU/osoTZEN; bigun-DU/bigunTZEN, etab.
Baina -TU edo -DU horien aurretik Z edo S bat egon izan balitz, -TEN jarri behar izangolitzateke. Adibidez, ezereZtu/ezereZTUTEN; siniStu/sinisTEN; etab.
Azkenez, lehen aldikoa sortzeko I ezarri behar izaten den adizkera horietan -TZEN jarriko daohiturazkoa egiteko. Honela, ibill/ibilTZEN, etorrl/etorTZEN(ten); erorl/erorTZEN; etab.
IV.3. Gero aldikoa
Gero aldia adierazteko darabilgun partizipio hau, lehen aldikoaren genitiboa besterik ez da.Beraz, genitibozko atzizkiak ezarririk sortu ohi da. Honela:
IV.3.1. lehen partizipioa N-z amaitzen duten aditzek gero aldirako -"GO" atzizkia hartzen dute bizkaie-raz eta gipuzkeraz, baina, lapurteraz eta xuberoeraz, ordea, -"EN" hartzea nahiago dute. Adibidez:
- EGIN: B. eta G. EINGO,baina iparraldekoetan, EGINEN.
-IZAN: B. eta G. IZANGO,iparraldekoetan, IZANEN.
Kontuan hartzeko da Naporroako adizkera batzuetan, hala Mendiburugan eta gaur bertan Baztanaldean, agertzen den -"AIN",atzizkiaGEROAlDIAosotzeko. Adibidez,Eman/EmalN,erran/erralN, etab.Hemen adierazten den -"AlN" ez da lehen esaniko -"EN" besterik.
IV.3.2. Beste aditz guztiek -"KO" atzizkia ezarririk osotzen dute beren gero aldiko partizipioa. Adibidez,ekarri/ekarriKO; hartu/hartuKO; bota/botaKO; etab.
Hiru partizipiooz gainera ba da beste bat ere: intenporala deitu ohí dena. Gehienetan aditz erroaketa laguntzaileak osotzen dute. Baina kontuan hartu ondorengo zertzelada hauek.
IV.3.3. lehen aldikoa TU edo DU atzizkiz amaitzen denean aditz erroa soi-soilik partizipio bezala hartzenda. Honela, lagunDU/LAGUN; sarTU/SAR; kenDU/KEN, etab. Adibidez, "Sar zaitez" "Ken hakit hortik..."Lagun iezaiozu Kepari bildur da eta". Eta abar.
16
IV.3.4. Lehen aldiko partizipioa I batez amaitu izan balitz, kontuan hartu behar da "1" horren aurretikzein kontsonante zetorren: S, Z. TS, TZ, R, RR, L, N, izan baldin balitz "1" hori kendu eginbehar da etahorrela intenporala delako hori osotu. Adibidez, Hasi/HAS; ipini/IPIN; Jarri/JAR, etab.
Beste kasu guztietan, aditz erroak soilean laguntzailearekin alkarturik adierazten da intenporalkutsu hori.
Intenporal hau aditzaren iharduna bete den, betetzen ari den, edo, beteko den ziurtasunik ezdaukagunean erabili behar da. Hau da, "Etor zedin dei egin zion", "Sar zaitez", "Bil gintezke", intenpora-lean jartzen dira, aditzaren iharduna beteko den ziurtasunik ez bait dago. Horrela, norbaitek etortzeko deiegin zion beste norbaiti, baina dei egiteak ez du esan nahi, deitua etorri zenik, sarritan gertatzen bait da,deitu norbait eta hau etorri ez egitea.
Beraz, intenporal hau erabili behar dugu ondorengo era hauetan:
- Aginte eran.- Ahal eran.- Subjuntiboan.- Subjuntibozko baldintzetan.
Azkenez, zera esan beharrekoa litzateke: bizkaieraz intenporal kontu hau ez dela agertzen.
V. ADITZ LAGUNTZAILEAK
Lehen esan daroagu aditz batzuk soilki konpontzen direla beren esanahia adierazteko; bestebatzuk, ordea, laguntzaile baten premian aurkitzen direla. Gaur gehienak laguntzailez baliatzen dira.Lehenago, Añibarroren GRAMATIKAlekuko, asko ugariagoak ziren aditz soilak.
Gaur, aditz laguntzailerik behinenak hauek dituzu:
-IZAN eta *EDIN:iragangaitzetarako.
- UKAN eta EGIN/*EZANiragankorretarako.
V.1. Izan
Aditz soila izanez gainera, laguntzaile zereginetarako darabilgu, nahiz eta bere formarik gehienakgaldu dituen arren (1), Azkuek dinoen bezala.
Batez ere, era hauetan darabilgu:
- EGITEERAN: indikatibozko aditz formak osotzeko.
- BALDINERAN: baina ez subjuntibozko baldintzetan.
- ONDORIOZKOAN(uste eran): orain eta lehen aldian.
Euskalki guztietan darabilgu IZAN aditza.
V.2. *Edin
Aditz laguntzaile iragangaitz bezala bakarrik agertzen da, ta adizkera hauetan darabilgu:
- SUBJUNTIBOZKOERAN- AHAL ERAN- AGINTEERAN- SUBJUNTIBOZKOBALDINTZETAN.
Aditz honen erroa -DI- edo -1- besterik ez dogu ezagutzen, gaur egun.
17
V.3. Ukan (edun)
Laguntzaile iragankorra. Euskalki guztietan darabilgu IZAN iragangaitzaren pareko delarik.
V.4. Egin
Bizkaierazbakarik darabilgun laguntzaile iragankorra. .EDINiragangaitzaren pareko adizkeretandarabilgu. Hau da,
- Subjuntibozkoeran.- Ahal eran.- Aginte eran, eta- Subjuntibozko baldintzetan.
V.5. .Ezan
Aditz laguntzaile pasatzailea. Bizkaieraz ez, beste euskalkietan bizi da. Bere eremua, bizkaierazkoEGIN aditzarena berbera da.
Gero, aspektuari buruz, zerbait esango den bezala, kontuan hartzeko da, gaur egun egin izan denaditz laguntzaile hauen erabilketaren bereizketa zehatza. Gaur ERA batzuetarako batzuk eta besteetarakobeste batzuk -esan dugunaren arabera- gelditu badira ere, lehenago ez zen horrela: aspektuaren indarragaur baino jatorrago bizi zelarik, bururatuetan EGINrEZAN, eta .EDIN erabiltzen ziren. Eta aspektubururagabeetan, ordea, besteok: IZAN/UKAN.
VI. ADITZ ERAK
Erdaraz "modos verbales" derizkiegun "aditz era k", aditzaren jarduna nola biribiltzen den adie-razten dute. Begira zeintzuk diren eta bakoitzaren ezaugarri berezia:
- EGITEERA:egitea, izatea, edo egiazko iharduna adierazteko erabili ohi da.
- AGINTEERA: aginduak emateko erabili ohi dena.
- SUBJUNTIBOZKOERA: gurari, helburua, edo beste zenbait esaldi menperatu eratzeko erabiliohi da. Bere ezaugarria -N atzizkia.
- AHALERA: Ahalmena, edo ezina adierazteko erabili ohi da. Ahal ezaugarriak hauek dira: "TE"iragangaitzetarako -gaur egun guztiz indargetua- eta "KE" iragankorretarako.
- BALDINERA: Baldintzaedo kondizioa adierazteko erabili ohi da. Baina baldintza adierazketaera bitara egin daiteke -hobeki esan: egiten ZEN, aspektuaren eragina gaur baino nabariagozen garaian- Indikatibozko baldintzaz edo baldin eraz alde batetik, eta, subjuntibozko baldin-tzaz bestetik.
Adibidez, BALDINTZAERREALA:"Zu bazatoz ni ez noa".
BALDINTZAIRREALA:"Zu bazentoz ni ez ninoake".
SUBJUNTIBOZKO BALDINTZAHURBILA: "Zu etor bazaitez, ni ezin naiteke joan" (gaur: eznintzateke joango).
- ONDORIOZKOA(uste era): baldintzaren ondorioa izanaz, uste edo eritxi bat adierazten duoBere ezaugarria 'TE" iragangaitzetan -gaur indargetua eta galdua- eta "KE" iragankorretan -etairagangaitzetan ere bai gaur-.
Ondoriozko erari buruz, gainera, komeni da zera kontuan hartzea:
- Nintzateke, Nuke, Luke, eta abarrek beti gero kutsu bat daukatela.
18
- Amaieraz -N bat gehiturik (eta hirugarren pertsonetan bizkaieraz NOR edo NORK0 eta batuazZ- jarriaz) iragana sortzen dela kontuan hartu. Adibidez, ikusi aditzok:
- Etorriko NINTZATEKE=vendría.
- Egingo LUKE=él lo haría, eta abar.
Lehenaldiratuz:
- Etorriko NINTZATEKEEN= yo habría venido.
- Etorriko Ginatekeen = habríamos venido.
Baina kontuz, iragangaitzetako hirugarren pertsonetan:
- Etorriko LlTZATEKE>ZATEKEEN
- Etorriko Litzatekez> ZITZATEKEEN.
Iragankorrak, ostera, ez dauka berezitasunik:
- Ekarriko LUKE> ZUKEEN
- Ekarriko LUKETE> ZUKETEN.
19
ADITZ SOILAK: EGITE ERA
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-"NOR':-EGON, ETORRI, IBIL!,JOAN.
EGITE ERA: IRAGANA.-"NOR':-EGON, ETORRI, IBIL!,JOAN.
(1) Bizkaieraz ez dogu sartu JOAN aditza. irregularki jokatzen delako.(2) JOAN aditzak ez du egiten "Gen Zen Nen, etab'; "Nind, Hind, etab. baizik.
Bízkaíeraz JOAN, lehenaldían.- Ninoian, hinoian, joian, ginoiazan, zinoiazan, zinoiazen, joiazan.
Palatalizazioa gora-bera, bizkaierazko eta batuazko JOAN aditzaren forma irregular honeik bardi-nak dira.
23
NOR ERROA pluralg. NOR ERROA pluralgilea
NA GO NA GOHA TOR HA TORDA OA DA OAGA BIL Z GA BIL de ZZA Z ZA de ZZA Z e ZA de Z tEDA Z DA (1) de Z
(1) "de" pluralgile bezala "EGON"aditzarekin bakarrik.
Nago Nator Noa Nabil Nago Nator Noa Nabíl
Hago Hator H(a)oa Habil Hago Hator Hoa Habíl
Dago Dator D(a)oa Dabil Dago Dator Doa Dabíl
Gagoz Gato(r)z G(a)oaz Gabilz Gaude Gato(r)z Goaz Gabiltza
Zagoz Zato(r)z Z(a)oaz Zabilz Zaude Zato(r)z Zoaz Zabíltza
Zagoze Zato(r)ze Z(a)oaze Zabilze Zaudete Zato(r)zte Zoazte Zabiltzate
Dagoz Dato(r)z D(a)oaz Dabilz Daude Dato(r)z Doaz Dabíltza
NOR ERROA pl. L.e. NOR ERROA pl. Len ezaug.
Nen TOR N Nen TOR eNHen BIL N Hen BIL eN-e GO N Ze GO eNGen (1) Z N Gen(2) OA Z (tZa) eNZen Z aN Zen Z (tZa) eNZen Z e N Zen Z (tZa) -tEeN-e Z N Ze Z (tZa) eN
Nentorren Nenbilen Nengoan Nentorren Nenbilen Nengoen NíndoanHentorren Henbilen Hengoan Hentorren Henbílen Hengoen HíndoanEtorren Ebilen Egoan Zetorren Zebílen Zegoen ZíhoanGentozan Genbiltzan Gengozan Gentozen Genbíltzan Geunden GíndoazenZentozan Zenbiltzan Zengozan Zentozen Zenbíltzan Zeunden ZíndoazenZentozen Zenbiltzen Zengozen Zentozten Zenbíltzaten Zeundeten ZíndoaztenEtozen Ebiltzan Egozan Zetozen Zebíltzan Zeuden Zíhoazen
ARIKETAK
1. Ondorengo esaldiotan azpimarratu aditz jokatu gabeak eta, ondoren, esan egizu, zein itaunierantzuten deutsan/dion bakoitzak: Zer?, Zertarako?..
- Osasuna galtzeraino lan egin eban/zuen.- Etxera etortzeko esan arren ez da etorri oraindik!- Orain korrika egiteari emon deutso/dio.- Zuk asko janagatik nik ez dot goserik kenduko!- Guzurrak esateari ekin barik, zagoz ixilik!- Hori ixiltzekotan ahoa tapau behardo deutsazo/diozu!- Nik ez dut nahi hori egiterik!- Etxera joatea gura dozu, ume?- Ez, nik ez dot gura etxera joaterik!- Ogia emon deuskue/digute jateko.- Ez da komeni geldi egoterik.- Lan egitetik nentorrela istripu bat ikusi doto
2. Ondorengo esaldiotan aditz soilaren ordez perifrastikoa jarri da. Zuzendu, beraz, eta jarri beharden aditz soila.
- Nik oraintxe jakiten dot zu gaiztoa zarana.- Lengo egunean, zuen Koldo nekatuta etortzen zan, nik ikusi nebanean/nuenean.- Bart etxera etorten nintzela zure ama ikusi neban/nuen.- Hau da beroa! Nik eukiten dot egarria!- Han, beheko jesarlekuan jesarrita oraintxe egoten dena, nor da?- Zuk gaur ere neure kotxea erabilten dozu, ba! Eta nire baimenik gabe!- Patxi, boligraforik eukiten dozu, mesedez, oraintxe behar dot eta?- Zuk ez do~u jakiten non zagozan/zauden ere: herri honek izena zelan/nola duen ezetz jakin!
3. Ondorengoaditz bakoitzaz baliaturikesaldi bat egin.- Nentorren- Zenbiltzan
- Dagoz/daude- Nengoen- Egozan/zeuden- Dabiltza
4. Erdal esaldiok euskeratu.
- Hoy no vienen tus amigos, porque es tarde.- ¿Quién anda ahí? A ver si estáis quietos!- Cuando vengo aquí no sé lo que me sucede, pero lo paso muy mal.- Yo iba todos los días a buscar la leche y el pan, pero tú no venías nunca.- ¿Por qué andáis siempre como el perro y el gato?
24
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-"NOR-NOR!':-EGON, ETORRI, IBIL!, JOAN.
Jagot/aZJagok/ZakJagona/ZanaJagoko/ZJagoku/ZJagotzu/ZJagotzue/ZJagoke/Z
Jabilt/aZJabilk/ZakJabilnalZanaJabilko/ZJabilku/ZJabiltzu/ZJabiltzue/ZJabilke/Z
Oharrak
HA eta HAIEK
Dagokit/Zkit
Dagokik/ZkikDagokin/ZkinDagokio/Zkio
Dagokigu/ZkiguDagokizu/ZkizuDagokizue/ZkizueDagokie/Zkie
Jatort/aZJatork/ZakJatonalZanaJatorko/ZJatorku/ZJatortzu/ZJatortzue/ZJatorke/Z'
HA eta HAIEK
Datorkit/datozkitDatorkik/datozkikDatorkin/Datozkin
Datorkio/Datozkio
Datorkigu/DatozkiguDatorkizu/DatozkizuDatorkizue/DatozkizueDatorkie/Datozkie
HA eta HAIEK
Doakit/Doazkit
Doakik/DoazkikDoakin/DoazkinDoakio/Doazkio
Doakigu/DoazkiguDoakizue/Doazkizu
Doakizue/DoazkizueDoakie/Doazkie
NORhirugarren pertsonakoa deneko adizkerak dira gehien erabilten direnak. Horregaitikbanan-du egin ditut NOR= hirugarrena eta NOR= beste pertsona bat den adizkerak. Beraz. hemenbatera daukazuz NOR = HA eta NOR = HAIEK direneko EGON, ETORRI. IBIL! eta JOAN aditzsoilak.
Kontuan hartzeko da. bizkaieraz D-hasierakoa Dx- antzera ahozkatzen dogula. Horregaitik jarri da"J-" letraz. ahozki hori adierazteko. Baina danok dakigu "J-" hori izatez "D-" dela'; hau da.hirugarren pertsonako NOR morfema.
Beste adizkerak. NOR lehenengo edo bigarren pertsonako den adizkerak gutxi erabilten direnezkero, eraskinean sartu ditut. Ikus. eraskina, 155. orrialdea.
HA eta HAIEK
Dabilkit/ZkitDabilkik/ZkikDabilkina/Zkina
Dabilkio/Zkino
Dabilkigu/ZkiguDabilkizu/ZkizuDabilkizue/ZkizueDabilkie/Zkie
Joat/aZJoak/JoazakJoana/JoazanaJoako/ZJoaku/ZJoatzu/ZJoatzue/ZJoake/Z
25
NOR (ha/haiek) NORI NOR (ha/haiek) NORI
T KIT
-GO KlNa-GO KIK/KIN
Da-TOR
KO Da-TOR
KIOKU KIGU-BILTZU -BIL
KIZU-OATZUE -OA
KIZUEDa KE Z Da Z KIE
EGITE ERA: IRAGANA.-"NOR-NORI':-ETORRI, JOAN, IBIL!, EGON.
Etordan/ZanEtorran/ZanEtornan/ZanEtorkon/ZanEtorkun/ZanEtortzun/ZanEtortzuen/Za nEtorken/Zan
Ebiltan/ZanEbilkan/ZanEbilnan/ZanEbilkon/ZanEbilkun/ZanEbiltzun/ZanEbiltzuen/ZanEbilkenZan
Oharra
ETORRI
Zetorkidan/ZkidanZetorkian/ZkianZetorkinan/ZkinanZetorkion/ZkionZetorkigun/ZkigunZetorkizuen/ZkizunZetorkizuen/ZkizuenZetorkien/Zkien
HA eta HAIEK
Zebilkidan/ZkidanZebilkian/ZkianZebilkinan/ZkinanZebilkion/Zkion
Zebilkigun/ZkigunZebilkizun/ZkizunZebilkizuen/ZkizuenZebilkien/Zkien
IBILI
Joatan/ZanJoakan/ZanJoanan/ZanJoakon/ZanJoakun/ZanJoatzun/ZanJoatzuen/ZanJoaken/Zan
Egokidan/ZanEgokian/ZanEgokinan/ZanEgokion/ZanEgokigun/ZanEgokizu-n/ZanEgokizuen/ZanEgokien/Zan
JOAN
Zihoakidan/ZkidanZihoakian/ZkianZihoakinan/ZkinanZihoakion/Zkion
Zihoakigun/ZkigunZihoakizun/ZkizunZihoakizuen/ZkizuenZihoakien/Zkien
HA eta HAIEK
Zegokidan/ZkidanZegokian/ZkianZegokinan/ZkinanZegokion/ZkionZegokizun/ZkizunZegokizun/ZkizunZegokizuen/ZkizuenZegokien/Zkien
EGON
- Iraganeko formak gutxi erabilten dira. Batez ere iraganeko NOR-NORI formak. Horregaitikbanatu ditut NOR = 3. denekoak eta besteak; bigarrenok eraskinean dituzu. Ikusi, beraz, ERAS-KINA 157. orrialdea.
- NORI morfema biokitzak jarri ditut bizkaieraz. Egia esan, lehenengokoak dira bizkaierazkoforma jatorrak, baina besteak ere zabal dabiltza, eta korritzen dabe gure artean, idatzizbehintzat. EGON aditzarekin, adibidez, nork idatzi edo irakurri du EGOTAN aditz forma? Bai,ostera beste hau: EGOKIDAN, eta abar.
- NORI = HIRI denean -Ka- edo baita ere -A- soilik. Adibidez, EBILKAN, edo EBILAN; eta abar.
26
NOR (ha/haiek) NORI
T - KIT
-TOR Ka/Na - KIK/KINae
-OAKO - KIO
-BILKU - KIGU N
-GOTZU - KIZU
TZUE - KIZUEe KE - KIE Z
NOR (ha/haiek) NORI
KIT
Kik/Kin -TORKIOZe
-OAKIGU N
-BILKIZU
-GOKIZUE
Z KIEZe
ARIKETAK
1. Hutsunak bete ematen den aditza behar den moduan jokatuz.
- Umeak gaur egun guztian geuri begira (egon).- Pello Andoniri adarra joten egun guztian (ibili).- Noiz Joan eta Kepa, zuri, bila? (etorri)- Txomin! Hor nun -n zure emaztegaia. (etorri)- Gaur guri lagunak Lekeitiotik. (etorri)- Nora zuei semea soldadiska egitera? ijoan)- Zeri begira Txomin lengo egunean, han gure eskola ondoan? (egon)- Zuri deika eta deika arren ni, ez zinen konturatu. (ibili)- Joan den urtera arte beti seme-alabak gaboneterako, baina orain 87 na-hiz eta aita eta ama zahartuta egon. (etorri)
2. Ondorengo esa/diok NOR-NOR/ egituran jarri behar dituzu.
- Kepa beti berandu etorren gugana.- Gero dator zuenera Ander.- Oraintxe noa zuengana.- Gure umetxoa gaixorikegoan, et egun guztian berari begira gengozan.- Laster etorren gure ondora, norbaitek jo ezkero.- Zuri begira nengoen egun osoan, eta zu ez zentozan nigana!- Nor ebilen zuri adarra joten?- Zeu zenbiltzan niri adarra joten, eta orain ere zeu zabiltz.- Gela horretan Kepa dago gure zaino- Norengana zoaz?- Alkate Jaunarengana noa, gizon bat guri kalte egiten dabilelako.- Gaur ez doa zuenera osagilea, geurera datorrelako.- Atzo zuri itxaroten nengoan egun guztian.- Nor dabil zuri asarreka?- Gugana ez dator iñor!
3. A/diz a/datu ondorengo esa/diok.
- Kepa datorku zinera joateko.- Nori begira zagokioze, hor?- Gero datorkez Nekane ta Idoiari eskolako lagunak.- Udabarri pna datorrela basarritarrentzat, baina zera...!- Lanak amaitutakoan natorkizu neu ere laguntzera.- Noiz doazkizue seme-alabak Ameriketara?
- Lehen, egunero etorkuzan/zetozkigun Kepa ta Abilio. Orain, ostera, ez datoz urtean behinere...
- Umeok egun santu guztian adarra joten ebilkiguzan/zebilzkigun.
4. Esa/di bakoitzeko hutsuna bete, zeuk nahi duzun hitz bat jarriaz.
- Zure aitak lanik ez . . . . . . . . . . . .- Nondik datoz zure laguna k?- Zertarako . . . . . . . . . . . . liburu hori?
- Nik ez dakit zergaitik beti . . . . . . . . . . . . zu horrela!- Zergaitik . . . . . . . . . . . . zara, hori esan deutsudalako/dizudalako?- Nik ez dot entzun horrelakorik zure . . . . . . . . . . . .- Ez dakigu gizon hori den.
27
5. Ondorengoerdal esaldiokeuskeratu.
- ¿Cuándo te vienen los amigos?- Me estaban esperando desde las cinco.- Tú me vienes siempre en el momento más inoportuno.- Te estuvieron esperando hasta las cinco y media.- Hoy me vienen los chicos del orfeón para el ensayo.- ¿Cuándo te viene tu marido, querida?- Las palomas me venían a la mano.- Ahí te viene Pepe el Relojero.
6. Ondorengo esaldiotako hutsunak bete, ematen den aditzaz baliaturik, baina aditza jokatugabeerabili behar da.
- Adibidez: Gertu egoan pelotan jokatzeko- Txarto egiten dozu hori horrela- Ez daukazu hemendik- Esan euskun/zigun etxean ez- Zerk bultza zaitue hori- Damu dot zu naigabtu- Era horretara
ijokatu)ijarri).
(urten).(sartu).
(egin)?(izan).
erori/jausi zara? (bizi izan).
28
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-"NOR(ZER)-NORK':-EKARRI, EROAN (ERAMAN). ERABIU, JAKIN,°INO (ION, ESAN), EDUKI.
NOR (zer = 3) NORK
TK/N
DA-KAR-RAMA-RABIL-KI(1 )-°10-DUKA TZA(1)
GUUEZUETEDA
EKARRIDakart/daZ Dakart/tzatDakark/Zak Dakark/tzakDakarna/Zana Dakarna/tzanaDakar/Z Dakar/tzaDakargu/Z Dakargu/tzaguDakarzu/Z Dakarzu/tzazuDakarzue/Z Dakarzue/tzazueDakarre/Z Dakarte/tzate
Darabilt/daZDarabilk/ZakDarabilna/ZanaDarabil/ZDarabilgu/ZDarabilzu/ZDarabilzue/ZDarabile/Z
"INO
Dinot/daZDinok/ZakDinon/ZanaDino/ZDinogu/ZDinozu/ZDinozue/ZDinoe/Z
Oharrak
t:ROANDaroat/daZ Daramat/tzatDaroak/Zak Daramak/tzakDaroana/Zana Daraman/tzanDaroa/Z Darama/tzaDaroagu/Z Daramagu/tzaguDaroazu/Z Daramazu/tzazuDaroazue/Z Daramazue/tzazueDaroe/Z Daramate/tzate
ERABILI
Darabilt/tzatDarabilk/tzakDarabilna/tzanDarabil/tza
Darabilgu/tzaguDarabilzu/tzazuDarabilzue/tzazueDarabilte/tzate
Dakit/daZDakik/ZakDakin/ZanDaki/ZDakigu/ZDakizu/ZDakizue/ZDakie/Z
JAKIN
Dakit/zkitDakik/zkikDakin/zkinDaki/zki
Dakigu/zkiguDakizu/zkizuDakizue/zkizueDakite/zkite
Daukat/Zkat(5)Daukaka/ZkakDaukan/ZkanDauka/Zka
Daukagu/ZkaguDaukazu/ZkazuDaukazue/ZkazueDaukate/Zkate
(1) Jakin aditzak ZER-NORK bakarrik hartzen dau: zerbait jakiten da beti; ez norbait. Gainerabatuaz -ZKI- pluralgilea hartzen dau; ez -TZA-.
(2) Aditz hau forma jokatuetan bakarrik agertzen da.(3) Hikako adizkeretan -Z pluralgilea NORK morfemaren aurretik doa. Adibidez, daukaZak, eta ez
daukakaZ. DaroaZak, eta ez daroakaZ. Dana dala Eibar inguruetan entzun ohi da: "AtaraeinaZ hiru txikito", eta ez "eiZan".
(4) Adizkera honen ZER = plurala Bizkaian bakarrik gorde da. Horregatik Euskaltzaindiak haudino: ':..zilegitzat uzten da hemen jarritakoei pluralez -Z gehitzea: diot/diodaZ; dio/dioZ..."(Euskal aditz batua, 176. orr.J
(5) EUKI aditzarekin batuaz ere -Z- pluralgilea.
NOR = 1.2. pertsonako NOR-NORK adizkerak Cfr. ERASKINA. 156. orr.
Diot(4)DiokDionDioDioguDiozuDiozueDiote
EUKI
Daukat/daZDaukak/ZakDaukan/ZanDauka/ZDaukagu/ZDaukazu/ZDaukazue/ZDauke/Z
29
NOR (zer = 3) NORK
T-KAR K/Na
DA -ROA-RABIL GU-KI(1 ) ZU
I-INO(2) ZUE
DA -UKa E Z(3)
ARIKETAK
1. Hutsunak bete ematen den aditza egokituaz.
- Nondik horren lora politak zuk? (ekarri)- Nire arrebak mutil txiki eder bi (euki)- Guk beti egia , baina zuek ez dozue sinistuten. (esan)- Oraintxe dakit egia, zuok andereiñoak lotuta eskola denporan; horren oke-
rrak zarie! (eduki).- Aurten turistak diru gutxi (ekarri).- Diskotegi barri baten 2'ure "bafleak" (erabili).- Gure besteko Patxik ere bart ederra Bilbotik etorrenean (ekarri).- Zer 7uk, txotxolo horrek, halakuorrek! (esan).- Egiada: nik Keparen kotxea , baina zuk norena ba? (erabili).- Zuek ez oraindik Bilbon zer pasatu den? (jakin).
2. Esa/di bat egin ondorengo aditz bakoitzaz ba/iaturik.
- DAUKAT-DAKI- DINOE/DIOTE
- NENTORKIZUN
- DAROE/DARAMA TE
- DAUKAGUZ/DAUZKAGU
3. Ondorengo esa/diok: baiezkoak ezezka jarri, eta a/derantziz: ezezkoak baiezka.
- Josebek ez daki zer dinoan/dioen ere!
- Zure lagunek adarra joteko gogoa dauke/daukate.
- Zergaitik daramatzazue nire apunteak?
- Gaur ez daukat ikasteko gogorik!
- Zuek ez dinozue/diozue egirik.
- Kepak ez daki zuri zer pasau jatzun/zaizun.
- Neuk daroadaz/daramatzat zure jantziak.
4. Ondorengo erda/ esa/diok euskeratu egizuz.
- ¿Quién tiene mis zapatos? ¿Lo sabe alguien? ¿Nadie dice nada?- No llevo cambio encima, pero puedo traer más tarde.- ¿Por qué usas siempre mis cosas? ¿Es que no sabes respetar lo ajeno?- Nuestros amigos llevan las cosas necesarias para el camping.
30
Oharra
"Objeto delakoa, NOR nahiz ZER. plurala denean, ezar iezaiezu -Z- soila erroaren ondoren-ki-dutenei. Begira. ordea, honakook: eramazkiok/eramazkion, eramazkiek/ eramazkien, etb." (Eus-kaltzaindia, EUSKAL ADITZ BATUA, 123. orrialdea).
(1) NORK eta NORI biak 3. pertsonak direnean -TSO- bestela -TSA-.
31
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-"ZER-NORI-NORK':-EROAN/ERAMAN.
ZER NORI NORK ZER NORI NORK
ST T KIT TA/Na K/N K/N K/NTSO-TSA - KIO
DA -ROA SKU (1) GU Z DA -RAMA Z KIGU GUTSU ZU KIZU ZUTSUE ZUE KIZUE ZUETSE E KIE TE
NIRI GURI
Daroastak/Zak Daramakidak/Zkidad Daroaskuk/Zak Daramakiguk/ZkigukDaroastana/Zana Daramakidan/Zkidan Daroaskun/Zana Daramakigun/ZkigunDaroast/aZ Daramakit Daroasku/Z DaramakiguDaroastazu/Z Daramakidazu Daroaskuzu/Z DaramakiguzuDaroastazue/Z Daramakidazue Daroaskuzue/Z DaramakiguzueDaroaste/Z Daramakidate Daroaskue/Z Daramakigute
HIRI ZURI
Daroaat/Zat Daramakiat/Zkiat Daroatsut/daZ Daramakisut/ZkizutDaroanat/Zanat Daramakinat/Zkinat Datsu/Z DaramakizuDaroaa/Z Daramakik Daroatsugu/Z DaramakizuguDaroana/Z Daramakin Daroatsue/Z DaramakizuteDaroaagu/Z DaramakiaguDaroanagu/Z Daramakinagu ZUEIDaroe/Z Daramakiate
Daroatsuet/daZ Daramakizuet/ZkizuetDaroane/Z DaramakinateDaroatsue/Z DaramakizueDaroatsueg u/Z DaramakizueguDaroatsuee/Z Daramakizuete
HARI HAIEI
Daroatsat/daZ Daramakiot/Zkiot Daroatset/ daZ Daramakiet/ZkietDaroatsak/Zak Daramakiok Daroatsek/Zak DaramakiekDaroatsana/Zana Daramakion Daroatsen/Za na DaramkienDoaroatso/Z Daramakio Daroatse/Z DaramakieDaroatsagu/Z Daramakiogu Daroatseg u/Z DaramakieguDaroatsazu/Z Daramakiozu Daroatsezu/Z DaramakiezuDaroatsazue/Z Daramakiozue Daroatsezue/Z DaramakizueDaroatse/Z Daramakiote Daroatsie/Z Daramakiete
Oharra
"Objeto delakoa, NOR nahiz ZER, plurala denean, ipin iezaiezu -Z- soila erroaren ondoren-ki-dutenei eta -ZKI- -ki- ez dutenei; esaterako: dakarkiot/dakarzkiot, ekardazu/ekarzkidazu. Begi-ra, ordea, honakook: ekarzkiok/ekarzkion, ekarzkiek/ekarzkien, ekarzkiozu, ekarzkiezu, ekarzkiozue,ekarzkiezue': (Euskantzaindia. EUSKAL ADITZ BATUA, 118. orr.). Hemen esan direnak gora-behera. -Z- hartu daiteke pluralgiletzat bizkaieratik landa ere. Horrela NORI morfema KI-T, KI-O,etab. litzateke. (-ZKI- nire ustez hauxe besterik ez da: ZKI = Z+ KI).
(1) NORK eta NORI biak 3. pertsonak direnean -TSO-, bestela -TSA-.
32
EGITEERA:ORAINALDIA.-"ZER-NORI-NORK':-EKARRI.
ZER NORI NORK ZER NORI NORK
ST T KIT TAlNa KlNa KlN KlNTSO -TSA-- KIO
DA -KAR SKU (1) GU Z DA -KAR Z KIGU GUTSU ZU KIZU ZUTSUE ZUE KIZUE ZUETSE E KIE TE
NIRI GURI
Dakarstak/Zak Dakarkidad/Zkidad Dakarskuk/Zak Dakarkiguk/zkigukDakarstana/Zana Dakarkidan/Zkidan Dakarskun/Zana Dakarkigun/zkigunDakarst/aZ Dakarkit Dakarsku/Z DakarkiguDakarstazu/Z Dakarkidazu Dakarskuzu/Z DakarkiguzuDakarstazue/Z Dakardazue Dakarskuzue/Z DakarkiguzueDakarste/Z Dakardate Dakarskue/Z Dakarkigute
HIRI ZURI
Dakarrat/Zat Dakarkiat/Zkiat Dakartsut/daZ Dakarkizut/ZkizutDakarrenat/Zat Dakarjinat/Zkinat Dakartsu/Z DakarkizuDakarra/Z Dakarkik Dakartsugu/Z DakarkiguDakarna/Z Dakarkin Dakartsue/Z Dakarkizute
Dakargu/Z DakarkiaguDakarnagu/Z Dakarkinagi ZUEIDakarrie/Z Dakarkiate
Dakartsuet/daZ Dakarkizuet/ZkizuetDakarne/Z DakarkinateDakartsue/Z Dakarkizue
Dakartsuegu/Z DakarkizueguDakartsuee/Z Dakarkizuete
HARI HAIEI
Dakartsat/daZ Dakarkiot/Zkiot Dakartset/daZ Dakarkiet/ZkietDakartsak/Zak Dakarkiok Da kartsek/Za k DakarkiekDakartsana/Zana Dakarkion Dakartsena/Zana DakarkienDakartso/Z Dakarkio Dakartse/Z DakarkieDakartsagu/Z Dakarkiogu Dakartsegu/Z DakarkieguDakartsazu/Z Dakarkiozu Dakartsezu/Z DakarkiezuDakartsazue/Z Dakarkiozue Dakartsezue/Z DakarkiezueDakartsie/Z Dakarkiote Dakartsie/Z Dakarkiete
Oharra
(1) NORI = HARI denean. bizkaieraz. -TSO- barik -TSA- egiten da. Forma hau -TSO- jatorrago-tzat joten da NORI morfemaren ondoren beste zerbait datorrenean. baina bestela -TSO-.adibidez. udarabiltTSO".
33
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-uZER-NORI-NORK':-ERABILI.
ZER NORI NORK 'ZER NORI NORK
ST T KIT TAlNa KlN KIKlN KlNTSO -TSA-- KIO
DA -RABIL SKU (1) GU Z DA -RABIL Z KIGU GUTSU ZU KIZU ZUTSUE ZUE KIZUE ZUETSE E KIE TE
NIRI GURI
DarabilstakZak Darabilkidak/Zkidak Darabilskuk/Zak Darabilkiguk/ZkigukDarabilstanalZana Darabilkidan/Zkidan DarabilskunlZana Darabilkigun/ZkigunDarabilst/aZ Darabilkit Darabilsku/Z DarabilkiguDarabilstazu/Z Darabilkidazu Darabilskuzu/Z DarabilkiguzuDarabilstazue/Z Darabilkidazue Darabilskuzue/Z DarabilkiguzueDarabilste/Z Darabilkidate Darabilskue/Z Darabiligute
HIRI ZURI
Darabilat/Zat Darabilkiat/Zkiat Darabiltsut/daZ Darabilkizut/ZkizutDarabilenat/Zat Darabilkinat/Zkinat DarabiltsulZ DarabilkizuDarabila/Z Darabilkik Darabiltsugu/Z DarabilkizuguDarabilnalZ Darabilkin DarabiltsuelZ DarabilkizuteDarabilagu/Z DarabilkiaguDarabilnagulZ Darabilkinagu ZUEIDarabile/Z Darabilkiate
Darabiltsue/daZ Darabilkizuet/ZkizuetDarabilne/Z DarabilkinateDarabiltsuelZ DarabilkizueDarabiltsl!egulZ DarabilkizueguDarabiltsuee/Z Darabilkizuete
HARI HAIEI
Darabiltsat/daZ Darabilkiot/Zkiot Darabiltset/daZ Darabilkiet/ZkietDarabiltsak/Zak Darabilkiok Darabiltsek/Zak DarabilkiekDarabiltsanalZana Darabilkion Darabiltsen/Zana DarabilkienDarabiltso/Z Darabilkio DarabiltselZ DarabilkieDarabiltsagu/Z Darabilkiogu DarabiltsegulZ DarabilkieguDarabiltsazulZ Darabilkiozu DarabiltsezulZ DarabilkiezuDarabiltsazue/Z Darabilkiozue Darabiltsezue/Z DarabilkiezueDarabiltse/Z Darabilkiote DarabiltsielZ Darabilkiete
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-'ZER-NOR-NORK':-*INO (ESAN).
ZER NORI NORK ZER NORI NORK
D -INO
ST TAlNa K/NTSO -TSA--SKU (1) GU ZTSU ZUTSUE ZUETSE E
Batuak ez dauka adizki hau.Ikusi: "Euskaltzaindia, EUSKALADITZ BA TUA, 176. orr.
Oharra
Adizkera hau asko erabilten da. bai ahoz eta bai idatziz. Eta bizkaieratik landa gaur erabilten ezdenarren, Leizarragarengan irakurtzen dira "diotso" ta holako adizkerak.
(1) NORK eta NORI biak 3. pertsonak direnean -TSO-, bestela -TSO-.
34
NIRI GURI
Dinostak/Zak Dinoskuk/ZakDinostana/Zana Dinoskun/ZanaDinost/aZ Dinosku/ZDinostazu/Z Dinoskuzu/ZDinostazue/Z Dinoskuzue/ZDinoste/Z Dinoskue/Z
ZURI
HIRIDinotsut/daZDinotsu/Z
Dinoat/Zat Dinotsugu/ZDinonat/Zanat Dinotsue/ZDinoa/ZDinona/Zana ZUEIDinoe/Z
Dinotsuet/daZDinone/Z
Dinotsue/ZDinotsuegu/ZDinotsuee/Z
HARI HAIEI
Dinotsak/daZ Dinotsek/daZDinotsak/Zak Dinotsek/ZakDinotsana/Zana Dinotse/ZDinotso/Z Dinotse/ZDinotsagu/Z Dinotsegu/ZDinotsazu/Z Dinotsezu/ZDinotsazue/Z Dinotsezue/ZDinotsie/Z Dinotsiee/Z
ARIKETAK
1. Hutsunak bete emoten den aditza egokiro jarriaz.
- Nora 7uei morroiak arta Idea? (eroan)- Gorbeara guri morroiak artaldea. (eroan)- Hemen Nekanek zuk lehengo egunean berari eskatutako argazkiak. (ekarri)- Udako ikastaroak sekulako lanbideak guri urte barruan lan egiteko. (ekarri)- Baina. zer horrek ume lotsabako horrek zuei? (ino = esan).- Parra parra guzurrak ume honek guri ere (ino= esan).- Zertarako 7uk niri kotxea. rodajea egiteko. ala? (erabili).- Nork zuri papelak pasaportea atarateko? (ekarri).- Baina. Krispintxo. nora nire betaurrekoak? (zuk-niri: eroan/eraman).
2. Esa/diak egin ondorengo aditz bakoitzaz baliaturik.
- DINOSTAZU
- DAKARTSAGU/DAKARKIOGU
- DINOTSUET
- DAROATSU/DARAMAKIZU
- DARABILTSO/DARABILKIO
- DAROAGU/DARAMAKIAGU
3. Erda/esa/diokeuskeratu egin behar dituzu.
- Os traemos buenas noticias: nos han dicho que sí.- Nos usáis el coche sin permiso. y luego nos decís que no habéis sido vosotros.- Te llevo el periódico de hoy. ieh!- Nosotros ya se lo decimos pero no nos hacen caso.- ¿Quién te trae semejantes noticias...!?- Ese chaval no te dice una sola verdad.- ¿Qué me traes de bueno hoy. mi querido Baldomero?
4. Ondorengo esa/diok osotu, zeuk nahi duzun e/ementu egoki bat sartuaz.
- Horrela.ibiltekozuk ez- Lagunak, beti- Otsoak- Ikasturtea- Kepa- Nork
bururik!egon nahi izaten duo
.ez du jaten. eta lapurrak laztandu!da, baina beharrezkoa gero aprobatzeko.
zetorrela, buruz aurrera jausi eta luze gelditu zan.deutsu/dizu hona etorteko?
5. Ondorengo esa/diotan agertzen diren NOR, ZER, NORK, NOR/, eta aditza bera ere bai, kuadroansartu, e/ementu bakoitza bere tokian.
O. Lapurrak gizon zuzenari iguina emoten deutso/dio.1. Etxetik dakartsudaz/dakarzkizut tabakorria ta mistoak.2. Nere aitak amari gona gorria ekarri.3. Jokoan hasiko bagina diru guztiak irabaziko neuskizuz/nizkizuke.4. Semeak bere aitari lanean lagun egiten deutso/dio.5. Hor dakarsku/dakarkigu Loontzok gaurko lana.
35
6. Ondorengo esaldiotan agertzen diren aditz perifrastikoak kendu eta adizkera berdineko (NOR,edo NOR-NORK, edo ZER-NORI-NORK) soila jarri.
- Hemen ekarten deutsudaz/dizkizut zuk eskatutako gozokiak.- Zer esaten deustazu/didazu baina Kaxemira? Holakorik!!!- Nora eroaten deutsuz/dizkizu ume horrek zure oinetakoak?- Gaur ez dot eukiten ikasteko gogorik. bat ere ez!- Hori galdera egin didazuna/deustazuna? Batek ba jakiten dau hori!- Zuen artean inork eukiten dau tabakorik? Zigarrotxo bat erreko neuke ba oraintxe!
36
NORK NORI ZER ADllZA LAGUNlZ
o Lapurrak gizon zuzenari iguina emoten deutso/dio1 ........................ .. .......................... .. .......................... .. .......................... .. .......................... ..
2 .......................... .. .......................... .. .......................... .. .......................... .. .......................... ..
3 .......................... .. .......................... .. .......................... .. .......................... .. .......................... ..
4 .......................... .. .......................... .. .......................... .. .......................... .. .......................... ..
5 .......................... .. .......................... .. .......................... .. .......................... .. .......................... ..
HA
EtorkidanEtokian/kinanEtorkion (etorkon)Etorkigun (etorkun)Etorkizun (etortzun)Etorkizuen (etortzuen)Etorkien (etorken)
Ebilkidan/dazanEkian/kinanEbilkionEbilkigunEbilkizunEbilkizuenEbilkien
EgokidanEgokian/kinanEgokionEgokigunEgokizunEgokizuenEgokien
HAIEK
Etorkidazan (etortazan)Etorkiazan/kinazanEtorkikiozan (etorkozan)Etorkikiguzan (etorkuzan)Etorkuzan (etortzuzan)Etorkizuezan (etortzuezan)Etorkiezan (etorkezan)
EbilkidazanEbilkiazan/kinazanEbilkiozanEbilkiguzanEbilkizuzanEbilkizuezanEbilkiezan
EgokidazanEgokiazan/kinazanEgokiozanEgokiguzanEgokizuzanEgokizuezanEgokiezan
EGON aditza bizkaieraz ez dugujarri bat ere ez delako erabiltzen,gaur egun.
Oharra
HA HAIEK
Zetorkidan-zetozkidan
Zetorkian/nan-Zetozkian/nan
Zetorkigun-zetozkigunZetorkizun-zetozkizunZetorkizuen-zetozkizuenZetorkien-zetozkien
ZebilkidanZebilkian/nanZebilkion
ZebilkigunZebilkizunZebilkizuenZebilkien
ZegokidanZegokian/nanZegokionZegokigunZegokizunZegokizuenZegokien
ZihoakitanZihoakian/nanZihoakion
ZihoakigunZihoakizunZihoakizuenZihokien
ZebilzkidanZebilzkian/nanZebilzkion
ZebilzkigunZebilzkizunZebilzkizuenZebilzkien
ZegozkidanZegozkian/nanZegozkionZegozkigunZegozkizunZegozkizuenZegozkien
Zihoazkidan
Zihoazkian/nanZihoazkion
ZihoazkigunZihoazkizunZihoazkizuenZihoazkien
NOR hirugarren pertsonakoa deneko formak bakarrik jarri dira hemen. NOR beste pertsonarenbat deneko formak, ikusi Eraskinean, 157. orrialdea.
37
EGITEERA: IRAGANA.-nNOR-NORt:-HORRI, JOAN, ISIL!,EGON.
NOR NORI NOR NORI
KIT --- KITKI /KINa n_
-TOR KIK/KINE -TOR KIO ZE
-OAKIO
-OA KIGU Z aN _n-SIL Z KIGU N
-SIL KIZU Z ----GO
Z KIZU-GO KIZUE eZ --- Z KIZUE te
E KIE ZE Z KIE
EGITE ERA: IRAGANA.-"NORK-ZER':-EKARRI. EROAN/ERAMAN, EUKI/EDUKI. JAKIN, ERABILI,-INO (ESAN).
NORK ZER NORK ZER
N eHe
eG enZ enZ en
e
-KAR-ROA-UKa-KI-RABIL-INO (1)
Z aN
NeHeZeGeneZ eneZ eneZe
-KAR-RAMA-UKa-K/-RAB/L
Tza N
ee
tete
Oharra
IKUSI, EUKI eta JAKIN aditzekin -KI-, -Z-, eta -ZKI- pluralgileak erabili behar dira batuaz.Besteetan -TZA- pluralgilea. Bizkaieraz beti beti "Z".
IRAGANEKO NOR-NORK adizkerak, gutxi erabilten direnez gero, Eraskinean dituzu. Ikusi, 158.orrialdea.
38
HA / HAIEK HA / HAIEK
Nekarren/Zan Batuaz ez da Nerabilen/Zan Nerabi/en/tzanHakarren/Zan kontuan hartu Herabilen/Zan Herabi/en/tzanEkarren/Zan /kus. EUSKAL Erabilen/Zan Zerabi/en/tzanGenkarren/zan ADlTZ BA TUA, Gerabilen/Zan Generabi/en/tzanZenkarren/Zan 118. orria/d. Zerabilen/Zan Zenerabi/en/tzanZenkarrien/Zan Zerabilien/eZan Zenerabilten/tzatenEkarrien/Za n Erabilen/eZan Zerabilten/tzaten
Neroan/Zan Neraman/tzanHeroan/Zan Heraman/tzanEroan/Zan Zeraman/tzanGeroan/Zan Generaman/tzanZeroan/Zan Zeneraman/tzanZeroen/Zan Zeneraman/tzatenEroen/zan Zeramaten/tzaten Ninoan/Ninozan Batuan ez dago
Hinoan/hinozan adizki hau. Beraz.Inoan/inozan bizkaierazkoa era
Neukan/Zan Neukan/neuZkan Ginoan/ginozan Mi behar da.Heukan/Eukazan Heukan Zinoan/zinozan /kus EUSKALAD/TZEukan/Zan Zeukan Zinoen/Zinoezan BATUA, 176.orr.Geunkan/Zan Geneukan Inoen/lnoezanZeunkan/Zan ZeneukanZeunkien/Zan ZeneukatenEukien/Zan Zeukaten
Nekian/Zan Nekien/nekiZK/enHekian/Zan HekienEkian/Zan ZekionGengian/Zan GenekienZenkian/Zan ZenekienZenkien/Zan ZenekitenEkien/Zan Zekiten
EGITE ERA: IRAGANA.-"NORK-NOR/-ZER':-*INO (ESAN).
NORK ZER pl. NORI
Batuak ez dauka adízkera hau.
/kusí EUSKAL AD/TZ BA TUA, Eustzaín-,día, 176. orria/dea.Bízkaíerazkoa erabilí behar da.
Oharra
Adizkera hau gehiegirik ez da erabiltzen. baina bizkaieraz bizi da oraindik. eta gure arteankorritzen duo Horregaitík jarri da atal honetan. ERASKINERA bialdu beharrean.
Idazle zaharretan ere agertzen da nohizpeinka. Leizarragarengan, adibidez: "DIOTSO" ta holakoadizkerak han hor hemenka aurkitu ohí dira.
EKARRI. ERABILI eta EROAN/ERAMAN gutxiago erabili ohi direnez gero. Eraskinean dituzu. Ikusi159. 160 eta 161. orrialdeak.
39
NORK NORI ZER
Nn STH -- AlNa
TSO/TSAGn INO SKU Z aNZ -- TSUZ -- TSUE e
TSE e
NIRI GURI
Hinostan/Zan Hinoskun/ZanInostan/Zan Inoskun/ZanZinosta n/Zan Zinoskun/ZanZinosten/Zan Zinoskuen/ZanInosten/Zan Inoskuen/zan
HIRI ZURI
Ninotsun/ZanNinoan/Zan Inotsun/ZanNinonan/Zan Ginotsun/ZanInoan/Zan Inotsuen/ZanInonan/ZanGinoan/Zan ZUEIGinonan/Zan
Ninotsuen/ZanInoen/ZanInonen/Zan
Inotsuen/ZanGinotsuen/ZanInotsueen/Zan
HARI HAIEI
Ninotsann/Zan Ninotsen/ZanHinotsan/Zan Hinotsen/ZanInotsan/Zan Inotsen/ZanGinotsan/Zan Ginotsen/ZanZinotsan/Zan Zinotsen/ZanZinotsien/Zan Zinotsien/ZanInotsien/Zan Inotsien/Zan
ARIKETAK
1. Ondorengo aditz bakoitzaz baliaturik esaldi bat egin.
- NEKARREN
- NINOTSAN
- NEKIZKIEN
- EKIEZAN/ZEKIZKITEN
- NEUKAN
- ZERABILTZATEN/ERABILEZAN
2. Ondorengo esaldiok aldiz aldatu egizuz: orainaldikoak iraganera, eta alderantziz: iraganekoakorainaldira.
- Badaukazu lan egiteko gogorik?- Zure amak ez eukan inortxo ere laguntzeko.- Kepak dana daki.- Zer zinostan zuk atzo niri?- Nundik zenkian zuk horrela izango zala?- Nondik dakarzuez/dakartzazue horrek liburuok?- Nork dino/dio horrelakorik?Hori guzurra da.- Berak bainotsien baina inork ez eutson/zion sinisten.- Hik heramatzan/heroazan diruak, geuri irabazitakoakizan zituan...- Zuek ez daukazue lan egiteko gogorik!
3. Ondorengo erdal esaldiok euskeratu.
- Te digo que sí, que cada día te llevaba una cosa sin que tu te dieras cuenta.- Tu hermano tenía razón pero como no lo sabía, perdió la discusión.- Ya te lo decíamos una y otra vez: "No salgas con ese chico", pero no nos hacías caso.- ¿No sabías que este año tenemos vacaciones un mes antes?- No tengo la menor idea de lo que sucedió en aquella casa. Para cuando me dí cuenta unos
hombres llevaban los muebles y los vecinos decían algo unos a otros, con vehemencia?- ¿Quián te vino anoche? Es que oí el timbre a eso de las once y media.- Tus amigos me decían que no fuera, pero como yo no tenía ganas de hacerles caso, me
fui.
4. Ondorengo esaldiotan agertzen diren ZER, NORI, NORK, elementuak bereiztu egizuz.
- Gazte-nagusiak ez dira ondo konpontzen.- Non hartu duzu hori?- Etxetik eskolara bidean diru-poltsa bat aurkitu dut.- Gaur amamari lagun egitera noakio.- Zergaitik ez duzu ekarri gozokirik?- Horrela bazabiltz txarto amaituko duzu egunen batetan.- Nondik norako kontuak dakarzuz/dakartzazu zuk gaur?- Zer dala ta ari zara negarrez, umetxo!- Nik ez daukat dirurik ez lan egiteko gogorik.
40
5. Ondorengo esaldiok osotu egokitzat daukazun edozein elementu jarriaz.
- Nik diru asko baneu, etxe zahar bat nuke..ekarri dituzu liburuok niretzako?
- Zure etxean ez da sartuko gaur behintzat!- Jantzi barriak nik dendan erosten ditut.- Nork deutsu/dizu ni ez nintzela etorri atzo?- Zuk daukazu lanerako gogo handirik. gaur!- Zer dala ta etorri hona?
6. Goiko 4. ariketako esaldi guztiak aldatu egizuz: ezezkoak baiezka eta alderantziz.
7. Ondorengo esaldiotan aurkitzen dituzun NOR/ZER eta NORK/ZERKguztiak aldatu egizuz: singu-larrekoak pluralera, eta alderantziz.
- Ariketa hau egiteko hartu egizu lehen egin dozun 2. ariketa:- Badaukazu lan egiteko gogorik?- eta abar.
41
ZER-NOR NORI-ZERI NORK-ZERK
------,...
ADITZ LAGUNTZAILEA: EGITE ERA
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-"NOR':-
NIHi
HaGuZu
ZuekHaiek
NazHazDaGaraZaraZarieDira
NaizHaizDaGaraZaraZarateDira
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-"NOR-NORr:-
HARINaiakoHaiakolakoGaiakozZaiakozZaiakozelakoz
NatzaioHatzaioZaioGatzaizkioZatzaizkioZatzaizkioteZaizkio
Oharra
NORI
ZZZZ
Bizkaierazkoan -IA- erroa dela esan behar. Baina, DAT. DATZU, DAKO. etab. Mungia inguruetanbizi dira oraindik.
NOR = hirugarrena denekoak dira erabilgarrienak: "Nor etorri Jatzu?" "ZER gertatu zaio zuréumeari?"
45
NORK-N a TH a KlNa
KOGa -lA KUZ a TZUZ a TZUE
KE
NIRIHaiat Hatzaitlat ZaitZaiataz ZatzaizkitZaiataze Zatzaizkidatelataz Zaizkit
HIRINaiak!Na Natzaik/nJak!na Zaik/nGaiazak!na Gatzaizkik/nJazak!zana Zaizkik/n
NOR NORI
N a THa KlN
OG a -t ZA i Z- ki GUZa Z- ki ZU
e I I Z a Z- ki ZUE teZ- ki E
GURIHaiaku Hatzaigulaku ZaiguZaiakuz ZatzaizkiguZaiakuze Zatzaizkigutelakuz Zaizkigu
ZURINaiatzu Natzaizulatzu ZaizuGaiatzuz Gatzaizkizulatzuz Zaizkizu
ZUEINaiatzue Natzaizuelatzue ZaizueGaiatzuez Gatzaizkizuelatzuez Zaizkizue
HAIEINaiake NatzaieHaiake Hatzaielake ZaieGaiakez GatzaizkieZaiakez ZatzaizkieZaiakeze Zatzaizkietelakez Zaizkie
ARIKETAK
1. Hutsunak bete egokirojarriazaditz laguntzailea.
- Gaur nor etorri zuei etxera?- Nori jausi giltzak lurrera?- Zuri sekula ez ezer pasatzen.- Zure lana oso ona iruditzen gure lagunei.- Bihargoizean joango neu ere zure senargaiari ikustaldibat egitera klinikara.- Gauza txarren bat pasau uste izan dogu zuei, horren berandu etorteko.- Zuei ikustera etorri gu gaur goizean, baina ez zarie etxean egon.- Ze jazoten ete Keparihorren asarre ibilteko?- Zure amari haratonako saltzaile bat etorri? gaur goizean.- Itxaron eidazue, gerotxoago joango neu ere ta.
2. Erdalesadiok euskeratu.
- Me han venido tus amigos esta mañana muy temprano.- ¿Qué se te ha caído?- Creo que no le han venido los invitados para la boda.- Pero, chico! qué te pasa?- No me ha pasado nada.- A que hoy no te viene el novio para ir al cine...?- Nos ha salido la lotería, pero a mí me ha tocado muy poco.- Fuimos a visitaros, pero no os encontramos en casa.
3. Ondorengoesaldiotan daukazun hutsunea bete egizu zeuk egokitzat joten dozun edozelakoelementu bat sartuaz.
- Ni etxera heldu naizenean atea zabalaik aurkitu dut.- Zure anaia txikia gaur goizean ez da etorri.- Ikasleak bildur handia izatén dau.- Nondik norako jantzita dator ume hori?
.txisteak oso onak dira, baina niri Keparenak gehiago gustatzen jataz/zaizkit.- Zergatik ez ixilik horrenbeste berriketa egin orde?
46
NokNonaNauNozuNozueNaue
HautHau
HauguHaue
DotDokDonaDau
DoguDozuDozueDaue
Oharra
NI GU
NaukNaunNauNauzuNauzueNaute
GozakGozanaGaitu(gauz)Gaituzu(gozuz)Gaituzue(gozuez)Gaitue (gauez)
GaitukGaitunGaituGaituzuGaituzueGaitue
ZU
HI Zaitut(zaudaz)Zaitu(zauz)Zaitugu(zauguz)Zaitue(zauez)
ZaitutZaitu
ZaituguZaituzte
HautHau
HauguHaute
ZUEK
HA
Zaituet(zauedaz)Zaitue(zauez)Zaituegu(zaueguz)Zaituee(zaueez)
ZaituztetZaituzte
ZaituzteguZaituzte(te)
DutDukDunDu
DuguDuzuDuzueDute
HA lEKDodazDozak/naDauz
DoguzDozuzDozuezDabez
DitutDituk/nDitu
DituguDituzuDituzueDituzte
Erroa beti -U- (UKAN, EDUN) da baina bizkaieraz orain aldiko 'A' -rekin alkartzerakoan -O-bihurtzenda. Adibidez, DAUT = DOT, NAUZU = NOZU, etab.
Bizkaieraz -U- erroa -B- bihurtzen da bokal bitartean. Adibidez, DAUE = DABE, DAUEZ = DABEZ,etab.
Goiko bizkaierazko eskematik ataratako formak gaur arkaikotzat jo daitekez (ZAUEZ, ZAUEGUZ.etab.) horregaitik gipuzkerazkoak jartzen dira -aspalditik geuganatuak- eta besteak () parentesisbitartean: ZAITUE (zauez).
47
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-"NOR-NORK':-
NORK NORK NORK NORK
N a T N a THa KlNa Ha K/NDa - DaG a -U GU Z G a it -U GUZ a ZU Z Z a it ZUZ a e ZUE Z Za it zte ZUEDa E Z Da it zTE
ARIKETAK
1. Hutsunak bete aditz /aguntzai/ea egokiro garriaz.
- Ikusi Kepa gaur goizean? Ez, guk e7 ikusi, baina Mirenek etaIdoiak bai ikusi
- Lehen e7 agurtu zuek ni. Zer? ez ikusi ala?- Ekarri lehengo eguneko argazkiak?- E7 ekarri naure betaurrekoak!- Ikusi zuek istripua zelan izan den?- Goizean guk ikusi zu, kalea pasatzerakoan.- E7 entzun ezer, eta ezin deutsut ezer esan.- Norekin bazkaldu gaur zuk?- Guk, behintzat, e7 geure konfiantzarik jarriko horrelakoengan.- Nik e7 ezer saldu gaur azokan, baina nire ondokoek hainbat gauza
saldu
2. Erda/ esa/diok euskeratu.
- No he oído nada, ¿qué ha pasado?- ¿Que no me has visto? Mentira.- Tu hermano ha dicho que no vayas tarde a casa hoy.- Por favor ¿llevarás estas cartas al correo?- No te escondas, que ya te he visto.- ¿Quién te ha traído en coche? Juan y Nekane me han traído en su coche.- Pero tu, ¿ya amas a alguien...?- Hoyos llevaremos a la playa si queréis venir.- No te hemos visto hace tiempo, ¿qué te pasa?- Pitxer polit bat ikusi guk eta zeuretzat ekarri
3. Esa/di bat eratu ondorengo aditz bakoitzaz ba/iaturik.
- DITUGU- DOZUE- ZAITU- DABEZ/DITUZTE
- NAUE/NAUTE
48
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-uZER-NORI-NORK':-
ZER NOR ZER
De -u
NORI
STA/NaTSO- TSASKU (1)TSUTSUETSE
GU ZZUZUEE
TK/Na
D
(1) NORI eta NORK biak 3. pertsonakoak direnean -TSO-, bestela -TSA-.
NIRI
Deusta-k/ZakDeusta-na/ZanaDeust/aZDeustazu/ZDeustazue/ZDeuste/Z
HIRI
Deua-t/ZatDeuna-t/ZatDeua/ZDeuna/ZDeuagu/ZDeunagu/ZDeue/ZDeune/Z
HARI
Deutsat/daZDeutsa-k/ZakDeutsa-n/ZanDeutso/ZDeutsagu/ZDeutsazu/ZDeutsazue/ZDeutsie/Z
Di-dak/Di-ZKI-dakDidanDitDidazuDidazueDidate
Di-at/di-ZKI-atDinatDiaDina
DiaguDinaguDiateDinate
Di-ot/zki-otDiokDionDio
DioguDiozuDiozueDiote
GURI
Deusku-k/ZakDeusku-n/ZanaDeuskulZDeuskuzulZDeuskuzue/ZDeuskue/Z
ZURI
Deutsut/daZDeutsu/ZDeutsugu/ZDeutsue/Z
ZUEI
Deutsuet/daZDeutsue/ZDeutsuegu/ZDeutsuee/Z
HAIEI
Deutset/daZDeutse-k/ZakDeutse-n/ZanDeutselZDeutsegu/ZDeutsezu/ZDeutsezue/ZDeutsie/Z
Di-guk/zki-gukDigunDiguDiguzuDiguzueDigute
Di-zut/zki-zutDizuDizuguDizute
Di-zuet/zki-zuetDizueDizueguDizuete
Di-et/zki-etDiekDienDieDieguDiezuDiezueDiete
49
NORI NORK
T TK/N K/NO
Z- ki GU GUZU ZUZUE ZUEE TE
ARIKETAK
1. Hutsunak bete aditz /aguntzai/ea jarriaz.
- Zuek niri ez ezer ere esan, baina nik begi onez hartu 7uek.- Guk zuei agur egin baina e7 erantzun zuek gure agurrari.- Kepak ikusi 7U goizean, eta agur egin , baina zuk berari
ez kasurik ere egin.- Zer esan ugazabak zuei, lehentxoago.- Egon zaiteze lasai, nik e7 gehiago ezer esango!- Nik zuri e7 egin, eta zuk niri zergaitik egindo ezer, ba?- Nork esan 7uei hona etorteko?
- Inork ere e7 esan, baina geuk pentsatu dogu etortea.- Zergaitik e7 esan ezer amari? Ba, esan egin behar -la uste
dot nik.
2. Esa/di bat egin ondorengo aditzaz ba/iaturik.
- DEUSTE/DIDA TE
- DEUTSUEDAZ/DIZKIZUET
- DEUTSET/DIET
- DEUTSAT/DIOT
- DEUTSUGU/DIZUGU
- DEUNAGU/DINAGU
3. Ondorengo erda/ esa/diok euskeratu egizuz.
- Ya me han traído las gafas.- Te he dicho que no vayas de esta manera!- No, no me las ha traído, porque se le ha olvidado.- He visto a Peru en la discoteca, pero no le he hablado.- ¿Qué te han traído de Suiza? A mí me han traído unos regalos preciosos.- ¿Por qué no se lo has dicho? Tienes que decírselo!- De dónde te han traído esta máquina de fotos?- Le hemos dicho que no iremos hoy.
50
EGITE ERA: IRAGANA.-uNORu.-
NintzanHintzanZanGinan (gintzazan)Zinan (zintzazan)Zineen (zintzazen)Ziren
NintzenHintzenZenGinenZinenZinetenZiren
EGITE ERA: IRAGANA.-uNOR-NORr-
HintzatanJatanZintzatazanZintzatazenJatazan
HIRI
Nintzatan( 1)NintzananJatanJananJatazanJanazan
NintzakonHintzakonJakonGintzakozanZintzakozanZintzakozenJakozan
NIRI
HintzaidanZitzaidanZintzaizkidanZintzaizkidatenZitzaizkidan
HintzakunJakunZintzakuzanZintzakuzenJakuzan
GURI
HintzaigunZitzaigunZintzaizkigunZintzaizkigutenZitzaizkigun
ZURI
NintzaizunZitzaizunGintzaizkizunZitzaizkizun
NintzaizuenZitzaizuenGintzaizkizuenZitzaizkizuen
HAIEI
NintzaienHintzaienZitzaenGintzaizkienZintzaizkienZintzaizkietenZitzaizkien
(1) Hitanoko formetan sartzen den "r' hau, epentetika bat besterik ez da. Seraz, NORI = NIRIden kasuetako "t" (Etorri jatazan lagunak, adibidez) eta NORI = HIRI den kasuetako "t"onda bereiztu beharrekoak dira.
-Erroa "tZA" izanarren, ahoz-aho "TXA" egiten da: Gu etorri gintxatzuzan...
NintzaianNintzainanZitzaianZitzainanZitzaizkianZitzaizkinan
NintzatzunJatzunGintzatzuzanJatzuzan
ZUEI
NintzatzuenJatzuenGintzatzuezanJatzuezan
HARI
NintzaionHintzaionZitzaionGintzaizkionZintzaizkionZintzaizkiotenZitzaizkion
NintzakenHintzakenJakenGintzakezanZintzakezanZintzakezenJakezan
51
NORK NORI
N in TH in A/Na
KOG in -t ZA KU Z NZ in TZU ZZ in TZUE Z e
KE Z
NOR NORI
N in TH in KlNZi OG in -t ZA i Z- ki GU NZ in Z- ki ZUZ in Z- ki ZUEZi Z- ki E
ARIKETAK
1. Ondorengo esaldiotan azpimarratu aditz jokatugabeak eta zein itaun/galderari erantzuten deu-tsan/dion,esan egizu: ZER?,ZERTARA?,etab.
- Etxera noa, arin arin, ikastera.- Zertan zatoz hona? Jolastuten!- Horrela ibiltetik zorigaitzen bat etorriko jatzu/zaizu.- Ez da ona horrenbeste ogi jatea.- Esatetik esatera alde handia dago, batzutan!- Hark egin, zuk egin, berdin da: egitea da importanteal- Zuk guzurra dinozu, baina hori esanagatik ez uste izan arazoa konponduko denikl- Amak etxera goizetik joateko esan duo- Hau zeuk jateko da.- Etxera noa bazkaltzeko ordua da ta.- Zelako etxe polita! Zeu bizitzeko da?- Horrek aprobatzeko bakarrik ikasten dau.- Eta zeuk, zuk, aprobatzearren ez dozu ikasten, ala?
2. Erdal esaldiok euskeratu egizuz.
- ¿Quién te vino ayer, por la tarde?- Me vinieron los sobrinos de Bilbao.- Se me perdió la cartera, pero la encontré.- Yo no fui a visitarte, porque no sabía dónde estabas.- Juan y Monse nos vinieron para el final de la reunión.- Cuando me llegó tu carta, ya no estaba yo aquí.- A tus hermanos les gustaba mucho ir al cine los domingos por la noche.- Se nos cayeron todas las cosas al suelo en el peor momento.
3. Esaldiok aldatu: NOR adizkia kendu eta NOR-NORI erabili.
Atzo arratsaldean zuen etxera joan ginen, zuek jkastera.
- Gure umeak amamarenera joan ziren eskolarik ez zeukatelako.- Manifestapen haretan ertzainak neugana etorri ziran zuzen zuzen.- Zuekana joan ziren mutil horreek, baina ez zinien etxean egon.- Zergatik ez zinan etorri gure despedidako afarira?- Atzo, irakaslearengana joan nitzan laguntza eske.- laz, gure herrikoengana kanpotar batzuk etorri ziran itaunakigalderak egiten.
52
NebanHeuanEbanGenduanZenduanZenduenEben
HA HAIEK
NuenHuenZuenGenuenZenuenZenutenZuten
NebazanHeuazanEbazanGenduzanZenduzanZenduezanEbezan
NituenHituenZituenGenituenZenituenZenituztenZituzten
NEBAN edo NEUAN. Bizkaieraz erroa "DU" izanik ere. lehenengo hiru pertsonetan "U" bakarrik agertzenda. Baina NEBAN. HEUAN. EBAN formen ondoan besteok ere bizi dira: NENDUN eta HENDUN.
Adizkera honetan gehien erabili ohi diren formak goiko honeek dira: NORK-ZER. Besteak, hau da,NOR-NORK forma k erdi galduak direla esan daiteke.
Ninduan/nanNinduanNinduzunNinduzuenNinduen
NI GU
Ninduan/nanNinduenNinduzunNinduzuenNinduten
Ginduazan/nazanGinduzanGinduzuzanGinduzuezanGinduezan
Gintuan/nanGintuenGintuzunGintuzuenGintuzten
EGITEERA: IRAGANA.-"NORK-ZER" eta "NOR-NORK':-
NORK ZER NORK ZER
Ne NHe H
e ZG en -DU. -U Z aN Gen it -U NZ en Z enZ en e Z en zte
e e Z zte
HI ZU ZUEK
Hindudan Hindudan Zindudan Zintudan Zinduedazan ZintuztedanHinduan Hinduen Zinduan Zintuen Zinduezan ZintuztenHindugun Hindugun Zindugun Zintugun Zindueguzan ZintuztegunHinduen Hinduten Zinquen Zintuzten Zindueezan Zintuzte(te)n
NOR NORK NOR NORK
N in T N in TH in A/Na H in K/N----- - ----- -G in -DU GU (Z) N G in (DU)-TU GU NZ in ZU (Z) Z in ZUZ in e ZUE (Z) Z in zte ZUE
E ----- TEI
53
ARIKETAK
1. Hutsunak bete falta den aditz laguntzailea jarriaz.
- Lehengo egunean Kepa, guk, Bilbon ikusi- laz zuen lagunek ez ikusi gu Parisen.- Zenbat denpora ete da kotxe barria ekarri -la?- Ez ba, ez ikusi nik Bilbon: joan zinien, joan gero?- Lehengo egunean irakasleak estu hartu , gero, zuok sasieskola
egin -Iako!- Jokoan galdu lehengo egunean guk diru guztiak.- Eroan/eraman 7uk atzo kotxea garajera?- Nork ekarri 7uok atzo Bermeotik Bilbora.
- Peruk eta Itziarrek ekarri gu atzo Bermeotik.
2. Ondorengo aditz bakoitzaz baliaturik esaldi bat egin behar da.
- EBEN/ZUTEN
- NINDUAN
- ZENDUEZAN/ZENITUZTEN
- ZINDUDAN
- GENDUAN/GENUEN
- HEUAZAN/HITUEN
- GINDUZUZAN/GINTUZUN
3. Erdal esaldiok euskeratu.
- Te vimos en el parque con Juantxu, pero tu no te diste cuenta.- ¿Qué dices? ¿Qué quién nos trajo de Bermeo?- Yo hice lo que pude.- Ramón comió todos los pasteles.- ¿Por qué no nos llevaste al partido?- ¿Viste el accidente? ¿Conociste a alguno de los heridos?- ¿Qué comisteis ayer donde Patxo?- Ayer vimos a los que solían venir a nuestra casa a cantar por Santa Agueda.- Nos llevaron a ver la casa que tiene el tejado roto, y luego nos abandonaron.- El dia que se me perdieron las llaves tú me trajiste a casa.- Cuando más te necesitaba no me tuviste en cuenta.
54
Oharra
(1) GEUNTSON, ZEUNTSON, eta abar formak berez honela izan behar eukeen: "geNUtson,zeNUtson, zeNUsten" eta abar. Baina metatesis baten bidez 'N' horrek tokia aldatu egitendauanez gero, URKULKETAN metatesisa egiteke azaltzen da.
Horrez gainera: NORI eta NORK 3. pertsona direnean -TSO-, bestela beti -TSA-.
55
EGITE ERA: IRAGANA.-"NORK-NORI-ZER".-
NORK NORI ZER NORK ZER NORI
N e ST N THe A/Na H K/N
e TSO-TSA Z OG en -U SKU Z N G en -1 Z- ki GU NZ en TSU Z en ZUZ en TSUE e Z en ZUE te
e TSEE e Z E te
GURI
NIRI Heuskun/Zan Higun
Heustan/Zan Hi-dan/HizKidanEuskun/Zan ZigunZeunskun/Zan Zenigun
Eustan/Zan ZidanZeunskuen/Zan Zeniguten
Zeunstan/Zan ZenidanZeunsten/Zan Zenidaten
Euskuen/Zan Ziguten
Eusten/Zan Zidaten
ZURI
Neutsun/Zan NizunEutsun/Zan ZizunGeuntsun/Zan GenizunEutsun/Zan Zizuten
HIRI
Neuan/Zan NianNeunan/Zan NinanEuan/Zan ZianEunan/Zan Zinan ZUEIGeuan/Zan Genian
Neutsuen/Zan NizuenGeunan/Zan GeninanEuen/Zan Ziaten Eutsuen/Zan Zizuen
EunenlZan ZinatenGeuntsuen/Zan GenizuenEutsuen/Zan Zizueten
HARI HAIEI
Neutsan/Zan Nion Neutsen/Zan NienHeutsan/Zan Nion Heutsen/Zan HienEutsan/Zan Zion EutsenlZan ZienGeuntsan/Zan Genion Geuntsen/Zan GenienZeuntsan/Zan Zenion Zeuntsen/Zan ZenienZeuntsienlZan Zenioten Zeuntsien/Zan ZenietenEutsen/Zan Zioten Eutsien/Zan Zieten
ARIKETAK
1. Ondorengo esa/diotako hutsunak bete, aditz egokia jarriaz.
- Atzo nik zure anaia ikusi Bilbon. eta berari emon- Zergatik atzo aitak asarre egin 7uoi?- Martzelino ta Josu. lengo egunean guk Donostian ikusi baina eurak ez
ri kasurik egin!- Joan den urtean zuk lagundu niri; ba orain neuk laguntzen- Nik zuri ez sekula ezer egin; eta zergaitik lengo egunean zeuk egin
halako "faena"?- Zergaitik e7 esan orduantxe aitari?
zure liburuak.
gu-
zeuri.niri
2. Erda/ esa/diok euskeratu.
- Ramón me ha visto pero no me ha dicho nada.- He visto a tus amigas en Haro. y me han dado esto para tí.- ¿Oísteis mis fotos a Juan?- No. no se los dimos porque se nos olvidó!- ¿Por qué no nos dijiste nada de lo que te sucedía?- No. yo no dije a nadie nada acerca de tus problemas.- El cartero les llevó la buena noticia por la mañana temprano.- ¿Te dieron ayer mi encargo? Se lo pedí a tu hermano pequeño que así lo hiciera.- Los de tercero me hicieron una broma pesada. pero yo se lo perdoné enseguida.- No quisieron darte explicaciones. pero tu se las pediste.
3. Ondorengo aditz bakoitzaz ba/iaturik esa/di bat egin.
- EUSTEZAN/ZIZKIDATEN
- NEUNAN/NINAN
- ZEUNSKUN/ZENIGUN
- NEUTSEZAN/NIZKIEN
- GEUNTSAN/GENION
EGITEERARENBERRIKUSKETA.-ARIKETAK
1. Ondorengoesa/diotakohutsunak bete.
- Guk jai biaramonak danak jai eskatzen dogu.- Euskaladitza , etorri azterketa egitera.- Hor gaur be Kepa. ardaoz bete-bete eginik!- Futbolean ondo jokatu etorkizuna seguru daukak.- Ez gauza polita horrela jartzea.- Nork gaur nora joango garen.- Bat ere nahiago nuke.- Ene! egia da! Amaiari eskerrik emon!- Zergaitik beti guzurra ahoan?- Txakurrak hazurrak . inork okelarik emoten ez deutsalako.- Hori egia ni Napoleón izango nintzateke.
2.0ndorengo aditz jokatubako bakoitzaz ba/iaturik egin esa/di bato
-IBILTERIK
- ETORTEKOTAN
- JOATEAGAITIK
56
- EZ EGOTEKO
- JATEARREN
-IBILTERAGINO
- ETORRIAZ
- ZABALDUT A
- BOTATZEKO
- IRAKURTEN
- ESATEARI
- EMOTEAGAITIK
3. Esa/diak egin ondorengo ferro bakoitzean dituzun e/ementuak egokiro konbinatuaz, eta dek/ina-tuz edo jokatuz.
- Kepari/ibili/lotsa/horrela/eman/kale.- Niri/etxe/txukundu/asko/gustatu.- Zuek/Bilbo/joan/bihar/behar.- Mi ren/bazkari/ gatza/prestatu/ erosi.- Gorka/abotsa/ni/esnatu/gaur.- Guk/zuek/zinema/Donostia/ikusi.- Zuk/uste/aurpegi/gabe/ni/jo.- Aita/ama/gona/gorri/ekarri.
4. Ondorengo aditz bakoitzaz ba/iaturik esa/di bat egin.
- Ezetz esan eban
- Ez da etorriko
- Erosi dot
- Hortik dator
- Uste genduen
- Horretan nago- Dinoanez/dionez
- Joango gara
- Ibili jatzun/zitzaizun- Handik nentorkizuen
- Bertara joango gara- Etxetik zatozelako- Baietz dirudi
- Behar da
- Etorriko jaku/zaigu
- Ez jatzu/zaizu joango- Ibiliko dira- Esan neutsun/nizun
- Emongo da
- Apurtu jatan/zitzaidan
- Muxin egin
- Nahi dugu- Beharrezkoa zen
- Etorteko asmoa dut
57
- Saiatuko zara
- Ari ginen
- Derrigortu ninduzuen- Hartara itzuli zen
- Utzi berton
-Ibilteko da
5. Ondorengo esaldiotan hutsunak bete egizuz, baina aditz soilaz bakarrik.
lehengo egunean.- Zu bakarrik ez lapurretan gure sagastian- Gaixoa neuk uste eben/zuten.- Gure Peru gaur mozkurtuta guri.- Zertan zu lehengo egunean nire gelan?- Gaur ez jateko gogorik nik.- Nork nire apunteak?- Zebat urte 7uek?- Zuk benetan asko
dot eta.- Nondik- Guri ez- Txomin autobusari
tzaion etorri.- Honek ume honek zenbat guzur- Zer 7uk, ez dot entzun!
baina nik ere orain zuk beste, ikasi egin
zuri horrelako suerte ona?atsekabea besterik, aspaldi honetan.
begira lengo egunean goiz guztian, baina ez jakon/zi-
guri?
6. Ondorengo esaldiotako aditz jokatu gabeak zein itaun/galderari erantzuten deutson/dion esanbehar duzu: ZER?, ZERI?, ZERTARAKO? eta abar.
- Narrua kentzerainoko amorrua hartu eutson/zion.- Ekin pelotan jokatzeari, baina noizpehinka lan egiteari ere bai.- Etxera etortekotan joan da.- Nik bizi izateko jaten doto- Ba, nik, ostera, gustoa hartzearren bakarrik jaten doto- Giltzak ateak zabaltzeko dira.- Bizkorregi etortearren, begira, zer egin dozun...!- Horrela ibilteko eskubiderik ez dago!- Semaforoa ez ikustearren autoak jo dau.- Zeu ikustearren etorri nazI- Kotxeaez da baztarra joteko, gero!- Hola ibilterik ez daukazu!-Ibiltetik ibiltera alde handia dago, gero!
7. Ondorengo esaldiotan NOR/ZER guztiak aldatu egizuz: singularrekoak pluralera, eta alderantziz,baina pertsona aldatu bage.
- Mutikoak orduantxe bota eban/zuen lehenengo guzurra.- Zer ekarri dozu hor? -Zeure liburuak dakardaz/dakartzat.- Nora joan ziren? Ez dakit, baina hortxe ebilzala uste doto- Nik, bost sagar eta laranja bat jan ditut gaur goizean.- Zertzuk esa n zeuntsezan/zenizkien lagunei? Nik beti egiak esaten deutsedaz/dizkiet.- Nork jan dau hemengo opila? Nik ez dot jan, behintzat!- Zergaitik ez dozu ekarri bizikletea?- Kepak kangrejuak arrapatuko balitu, guk egingo geunkez/genituzke egitekoak.- Zertan zabiltzate hor?- Nik ez deutsut/dizut horrelakorik esan, gero!
58
8. Aldaketa bardina, ondorengo esaldiotako NORK/ZERK guztiei buruz.
- Zer esan dautsu/dizu gizon horrek?- Gaur sagar bat bakarrik jan doto- Zuk egingo bazendu, zure lagunak egin beharrik ez luke izango. Baina zuk egin ezik, eurak
egin behar.- Zer dinotsu, mutiko horrek?- Nork egingo leuke holako egitekorik, zoratuta egon ezik!- Zeuk daukazu etxean gordeta nire bizikletea! Ekarri eidazu/iezaduzu bihar berton...!
9. Ondorengo esaldiok ezezkoak baiezka jarri egizuz, eta alderantziz.
- Inor ez datorkigu gaur gure etxera.- Lan asko egin dozulako, horra orain zeure saria.- Ez dakit noiz etorriko den. lIIuntzean etorriko zela esan zuen, baina nola euria den... eta
euritakorik ez duen...- Zergaitik zatoz orain nigana, lagun?- Bide horretatik ez dozu pausu onik emongo. Ez zaitez joan hortik!- Hemetik nire etxera bost kilometro inguru izango dira.- Behiak txala egin zuen, baina astoak ez zuen astakumerik egin.- Nik ez dakit zer egin! aspertuta nago, guztiz!
59
ADITZ SOl lA:BAlDIN ERA ETA ONDORIOZKOA
BALDIN ERA: "NOR".-ADI7Z SOILAK: EGON, ETORRI, IBIL!, JOAN.-
(1) Batuaz erabili ohi diren NOR adizkeretako pluralgileak:
- "Z": BazengoZ; BagentoZ; BagindoaZ.- "DE": Bageunde; Baleude; Baseundete.- u7ZA u: Bagenbiltza; Banzenbiltzate.
(2) Bizkaeiraz, hemen jarri diren pluraleko formen ondoan besteok ere onartzen dira:
- Bagenbiltza- Bazenbiltza- Bazenbiltze- Balebiltza
Hemen NOR adizkera besterik ez da jarri. NOR-NORI formak oso gutxi erabili ohi direnez gero,eraskinean jarri dira. Beraz, cfr. Eraskina 165., 166. eta 167. orrialdea.
63
NOR NOR
N en N enH en H enLe -GO Le -GO
BA G en -TOR Z BA Gen -TOR t Z aZ en -BIL Z Z en -BIL t Z aZ en -OA Z e Z en -OA t Za teLe Z Le t Z a (1)
Banengo Banengo Banentor Banentor
Bahengo Bahengo Bahentor Bahentor
Balego Balego Baletor Baletor
Bagengoz Bageunde Bagentoz BagentozBazengoz Bazeunde Bazentoz Bazentoz
Bazengoze Bazeundete Bazentoze Bazentozte
Balegoz Baleude Baletoz Baletoz
Banenbil Banenbil Baninoa BanindoaBahenbil Bahenbil Bahinoa BahindoaBalebil Balebil Balioa Balihoa
Bagenbiz Bagenbiltza Baginoaz BagindoazBazenbiz Bazenbiltza Bazinoaz BazindoazBazenbize Bazenbiltzate Bazinoaze BazindoazteBalebiz(2) Balebiltza Balioaz Balihoaz
ONDORIOZKOERA: "NOR".-EGON, ETORRI,IBIL/, JOAN.-
(1) JOAN aditzak iraganean eta handik eratorrietan irregularki jokatzen dau:
- Mnoake; eta ez: Nenoake.
ONDORIOZKO adizkerok, atzetik - N gehiturik (eta horrez gainera hirugarren pertsonetan batuazZ-jarri behar da NOR = L zegoen tokian, bizkaieraz. ostera. ezer ere ez) lehen aldi bihurtzen dira, horrelaONDORIOZKO IRAGANA sortuaz. Adibidez:
- Ona nengoke zuri begira egongo banintz!- Ona nengokeEN zuri begira egon banintz!
- Ona legoke zuri begira balego!- Ona zegokeEN (-egokeAN) zuri begira egon balitz!
Hemen NOR adizkera bakarrik jarri da. NOR-NORI formak gutxi erabilten diren ezkero, eraski-
nean sartzen dira. Seraz. ikusi egizu Er~kina 165. eta 168. orrialdea.
64
NOR NOR
H en N enH en H enLe -GO Le -GOG en -TOR KE Z G en -TOR Z KEZ en -SIL Z Z en -SIL ZZ en -OA (1) Z e Z en -OA (1) Z teLe Z Le Z
Nengoke Nengoke Nentorke Nentorke
Hengoke Hengoke Hentorke Hentorke
Legoke Legoke Letorke Letorke
Gengokez Geundeke Gentorkez Gentozke
Zengokez Zeundeke Zentorkez Zentozke
Zengokeze Zeundekete Zentorkeze Zentozkete
Legokez Leudeke Letorkez Letozke
Nenbilke Nenbilke Ninoake NindoakeHenbilke Henbilke Hinoake HindoakeLebilke Lebilke Lioake LihoakeGenbilkez Genbilzke Ginoakez GindoazkeZenbilkez Zenbilzke Zinoakez ZindoazkeZenbilkeze Zenbilzkete Zinoakeze ZindoazketeLebilkez Lebilzke Lioakez Lihoazke
ARIKETAK.-"NOR" eta "NORK-ZER". SOILAK
1. Ondorengo esaldiotako hutsunak bete adizkera soila jarriaz.
- Ni zure moduan geldi (egon) ez nuke ezer irabaziko.- Zeuk egingo bazendu, ondo (egon).- Aita (etorri) danok joango ginateke.- Artez (ibili) neuk hartuko zindukedaz/zintuzket.- Zuk beste diru (euki)nik, e7 (etorri) gehiago lanera.- Kepak garagardo preskuak (ekarri),txarto ez litzakiguetorriko/litzaiguke etorriko.- Txakurrak dantzan (jakin), zirkua jarriko genuke.- Oraintxe bertan etxera (joan)ni, biderako dirua ba (euki).- Zelako ederto, zure lagunak orain (etorri), ezta?- Ona (egon)ni, zuri begira bao (egon).
2. Ondorengo aditz bakoitzaz baliaturik esaldiak osotu.
- BALETOR
- BAGENKI
- BAZENBIZ
- NENBILKE
- LEGOKE
- BALEKARRE
3. Ondorengo erdal esaldiok euskeratu.
- Estaría bueno, si estuviera esperándote a tí!- Si tuviera dinero, no estaría en casa, sino que iría a ver mundo.- Si vosotros supiérais...- Si supiérais lo bien que me vendría eso a mí...- Si anduviera derecho, sería más feliz.- Si estuviera seguro, iría a casa.
4. Ondorengo esaldiotako okerrak zuzendu egizuz.
,- Aita etorriko balitzake, zelako ederto, ez ba?- Nik diru asko eukiko baneuke, Torremolinosen txalet bat erosiko neuke.- Ixilik egongo bazinateke... gehiago ikasiko zenuke.
65
BALDIN ERA: "NORK-ZER".-EKARRI, JAKIN, EUKI, EROAN, ERAMAN.-
ZER
-KAR-KI-UKa-RAMA
Z
tete
HA HAIEK HA HAIEK HA HAIEK
Banekar/Banekaz
Bahekar/Bahekaz
Balekar/Balekaz
Bagenkar/Bagenkaz
Bazenka r/Bazen kaz
Bazenka rre/Bazen ka rrez
Balekarre/Balekarrez
Baneki/Banekiz
Baheki/Bahekiz
Baleki/Balekiz
Bagenki/Bagenkiz
Bazenki/Bazenkiz
Bazenkie/Bazenkiez
Balkie/Balekiez
Baneki/BanekizkiBaheki/BahekizkiBaleki/Balekizki
Bageneki/BagenekizkiBazeneki/BazenekizkiBazenekite/BazenekizkiteBalekite/Balekizkite
HA HAIEK HA HAIEK
Baneuka/BaneukazBaheuka/BaheukazBaleuka/BaleukazBageunka/BageunazBazeunka/BazeunkazBazeunkee/BazeunkeezBaleuke/Baleukez
Baneuka/BaneuzkaBaheuka/BaheuzkaBaleuka/Baluzka
Bageneuka/BagenuzkaBazeneuka/BazeneuzkaBazeneukate/BazeneuzkateBaleukate/Baleuzkate
OharraBatuaz erabili izan diren pluralgileak hainbat eratakoak dira:
- ZKI zenbait adizkeratan: GatzaiZKlzu, niZKlokeen, etab.
- Z beste batzutan: zaiteZ, biteZ, gaiteZen, baliteZ, etab.
- TZA beste batzutan: daramaTZAte, dakarTZAgu, etab.
Beraz, aditz soiletan, baldin era ta ondoriozko eran dihardugularik, hauxe esan daikegu/dezakegu:
- JAKIN aditzarekin: -ZKI- pluralgilea.
- EDUKI aditzarekin: -Z- pluralgilea erroaren tartean kokatuta: BaneuZka, eta ez: BaneZuka, ezta
BaneukaZ.
EUKI eta JAKIN dira gehien erabilten direnak soilki baldin eran. Baina goiko eskeman EROAN/E-
RAMA N ere sartu da, norbaitek hortaz ihardun nahi balu edo...
Aditz hauen NORK-ZER ondoriozkoak cfr. eraskina 169. orr.
66
NORK NORK
N e N eHe HeLe -KAR Le
BA G en -KI Z BA GenZ en -UKa Z enZ en -ROA e Z enLe e L e
ADITZ LAG UNTZAI LEA:BALDIN ERA ETA ONDORIOZKOA
BALDIN ERA: "NOR':-
BanintzBahintzBalitz
Bagintz (Bagina)Bazintz (Bazina)Bazintze (Bazinie)Balitzaz -Balira
BALDIN ERA: "NOR- NOR/':-
BanintzBahintzBa/itzBaginaBazinaBazineteBa/ira
BA
NOR NORI
TKlNKOKU ZTZU ZTZUE ZKE Z
N inH inLiG in -t ZAZ inZ inLi
e
BahintzatBalitzatBazintzatazBazintzatazeBalitzataz
HIRI
Banintzak/naBalitzak/naBagintzazak/zanaBalitzazak/zana
BanintzakoBahintzakoBalitzako
BagintzakozBazintzakozBazintzakozeBalitzakoz
Oharra
NIRIBahintzaitBa/itzaitBazintzaizkitBazintzaizkidateBa/itzaizkit
BanintzaikjnBa/itzaikBagintzaizkik/nBa/itzaizkik/n
HARI
BanintzaioBahintzaioBa/itzaio
BagintzaikzioBazintzaizkioBazintzaikzioteBa/itzaizkio
GURI
BahintzakuBalitzakuBazintzakuzBazintzakuzeBalitzakuz
ZURI
BanintzazuBalitzazu
BagintzazuzBalitzazu
ZUEI
BanintzatzueBalitzatzue
BagintzatzuezBalitzatzuez
HAIEI
BanintzakeBahintzakeBalitzake
BagintzakezBazintzakezBazintzakezeBalitzakez
BahintzaiguBa/itzaiguBazintzaizkiguBazintzaizkiguteBa/itzaizkigu
BanintzaizuBa/itzaizu
BagintzaizkizuBa/itzaizkizu
BanitzaizueBa/itzaizue
BagintzaizkizueBa/itzaizkizue
BanintzaieBahintzaieBa/itzaieBagikuntzaizkieBazintzaizikiBazintzaizkieteBa/itzaikzie
Erroari dagokion -TZA- ahozkatzerakoan -TXA- egiten da gehienetan. Adibidez. "Lehengo egu-nean ilunetan momorro bat agertu baliTXAk zer egingo heukean -hukeen-?
69
NOR NORI
N in TH in KlNLi O
BA G in -t ZA i Zki GUZ in Zki ZUZ in Zki Zue teLi Zki E
ONDORIOZKO ERA: "NOR':-
NintzatekeHintzatekeLitzatekeGintzatekez (ginake)Zintzatekez (Zinakez)Zintzatekeze (Zinakeze)Litzatekez (Lirateke)
NintzatekeHintzatekeLitzatekeGinatekeZinatekeZinateketeLirateke
ONDORIOZKO ERA: "NOR-NOR/':-
(1) Bizkaieraz -KI- era ezaugaria erabili ohi da gaur, baina lehenago -KE- izan zan. HorrelaMogelek eta beste '¡dazle zaharrak.
Adizkera hau -N bat gehiturik IRAGANAbihurtzen da. Baina ez ahaztu: hirugarren pertsonakoNOR den ean Batuaz L-; bizkaieraz (/l.
70
NOR NORI
NIN THIN KlNaLI OGIN -tZA KE-i GU ZZIN (1) ZU ZZIN ZUE Z eLI KE Z
NOR NORI
NIN THIN KlNLI OGIN -tZA i Z-ki GU KEZIN Z-ki ZUZIN Z-ki ZUE teLI Z-ki E
NIRI GURI
Hintzakit Hintzaidake Hintzakigu HintzaigukeLitzakit Litzaidake Litzakigu LitzaigukeZintzakidaz Zintzaizkidake Zintzakiguz ZintzaizkigukeZintzakidaze Zintzaizkidakete Zintzakiguze ZintzaizkiguketeLitzakidaz Litzaizkidake Litzakiguz Litzaizkiguke
ZURIHIRI
Nintzakizu NintzaizukeNintzakik Nintzaiake Litzakizu LitzaizukeNintzakina Nintzainake Gintzakizuz GintzaizkizukeLitzakik Litzaiake Litzakizuz LitzaizkizukeGintzakizak GintzaizkiankeGintzakizana Gintzaizkinake ZUEILitzakizak Litzaizkiake
Nintzakizue NintzaizuekeLitzakizana LitzaizkinakeLitzakizue LitzaizuekeGintzakizuez Gintzaizkizueke
HARI Litzakizuez Litzaizkizueke
Nintzakio Nintzaioke HAIEIHintzakio HintzaiokeLitzakio Litzaioke Nintzakie Nintzaieke
Gintzakioz Gintzaizkioke Hintzakie Hintzaieke
Zintzakioz Zintzaizkioke Litzakie Litzaieke
Zintzakioze Zintzaizkiokete Gintzakiez Gintzaizkieke
Litzakioz Litzaizkioke Zintzakiez ZintzaizkiekeZintzakieze ZintzaizkieketeLitzakiez Litzaizkieke
Oharra
ARIKETAK.-BALDIN1ZAZKOAK ETA ONDORIOZKOAK(uste erazkoak).
1. Ondorengo esaldiotan agertzen diren hutsunak bete aditz laguntzaile egokia jarriaz.
- Ni zuri laguntzera etorriko ez nindukezu onartuko.- Lagunak etorri ondo pasauko genduen.- Horrelakogauzaren bat jazoko arnasarik ere ez zenduke hartuko.- Hori horrela balitz, zer egingo 7uek?- Ugazaba etorriko balitz, esango ba, nik hari esatekoak!- Eta orain estula etorriko , zer egingo zenuke.- Andoni pozik jarriko gu guztiok berari ikustaldi bat egitera joango
ba- Une haretan ni etorri ba-- Loteria tokatu balitzat- Bihotz onekoa bazina- Ama bizi balitxatzu/balitzaizu- Denok berdintsu baten bizi bagina- Horrela ibiliko bazina- Gure gurasoak gazteak balira- Beharra/lana faltatuko ez balitz- Gizona balitz- Hemetik kanpora joango bazinie- Ni zu ikustera joango- Ama etorriko- Etxera joango
zer egingo zenduen?
zeuk nahi bazenu.laguntza eskatuko beneutso/banio., biderako dirua beneu.
bazina.etorri- Joango ginateke- Kepari laguna etorriko . berak nahi balu.
2. Ondorengo aditz bakoitzaz esaldia osotu.
- GELDIBAZENGOZ
- JOANGO NINTZATEKEEN
- EZ BALlTZAKU/BALlTZAIGU
- LlTZAIZKI DAKE/LlTZAKI DAZ
- BANINTZ
- HILGO LlTZATEKE
3. Ondorengo erdal esaldiok euskeratu.
- Si te hubiera venido tu primo de América, la dónde lo habrías llevado?- Qué bien nos vendría si nos saliera la lotería!
- Lo pasaríamos estupendamente si nos viniera Kepa con su acordeón.- Si a mí me sucediera una cosa así, creo que perdería hasta la respiración.- Habríamos muerto si nos hubiera venido tu hermano en aquel momento.- Me vendrían los amigos si los llamara.- Si él quisiera ahora mismo iría yo a hacerle compañía.- Te saldría la lotería si te arriesgaras.
4. Ondorengo esaldiok aldatu singularretik pluralera eta alderantziz, baina sujetua aldatu bage.
- Gau-pasan egon banintz, gaur ez nintzatekeen hemen egongo.- Astronauta banintz, pozik abiatuko nintzateke Saturnorantz.- Igeri jakin gabe itsaso sakonean murgilduko balitz, berehala ito egingo litzateke.- Otsoa agertuko balitz, ardiak izutu egingo lirateke.
71
- Zu diru eske bazentorkidaz/bazentozkit. ez nindukezu etxean aurkituako.- Goizean jan bazenu orain goserik ez zinatekeen egongo.- Giroa aldatu ez balitz orain gu ez ginatekeen aterpe bila ibiliko.
5. Osotu ondorengoesaldiok.
- Negua izango- Pintura-potea jausi- Berandu izango- Lagunok etorriko- Kobratzaileaagertuko- Dirua amaitu- Zuk ikara egin- Gauezjoan- Zezenakarrapatu- Edurra urtu- Anaia joango- Ogia faltatuko
ni beranduago jeikikoloreak zikinduko
zu lo egiten gelditukozu poztuko
, zuk ezguri. gu larri ibiliko
, usoa ikaratuko, basoan galduko
zu. orain gaixotetxean, ni e7 eroriko.
. oso triste jarrikoguri. zer egingo ete
egingo.
zuek.
ni.
guk?
72
HA HAIEK
BaneuBaheuBaleu
BagenduBazenduBazendueBalebe
BanuBahuBalu
BagenuBezenuBazenuteBalute
Baneuz BanituBaheuz BahituBaleuz Balitu
Bagenduz BagenituBazenduz BazenituBazenduez BazenituzteBalebez Balituzte
BENENDU eta BANEU: biak entzuten dira Bizkaian. Adizkera hau GUZTITARIKOA deitzen dogualdi guztiak hartu daikezalako: Eroan baleu, Eroango baleu, Eroan izan baleu, Eroan ahal baleu, Eroan ahalizan baleu, Baleroia...
Herriak honen ordez EZKERO ta EZIK atzizkiak erabilten ditu. Adibidez: 'Zuk hau egingo bazen-du =zuk hau egin EZKERO. 'Zuk ekarriko ezpazendu =zuk ekarri ezik':
ONDORIOZKO ERA: "NORK-ZER':-
NORK
NENHENLEGEN -DU-UZENZENLE
ZER pl.
KE Z
ee
NORK-ZER adizkeran, bizkaieraz, lehenalditik eratorria denez gero, bidezko da lehenaldien joka-bidean sartzea. Beraz, ZEUNKE zenduan-etik datorren ezkero, ZENDUKE izan behar leuke (eta da, tokiaskotan). Bestela: ZENDUKE-ZENUKE-ZEUNKE.
73
BALDIN ERA: "NORK-ZER':-
NORK zer pl. NORK zer pl.
NEN NHEN HLE L
BA GEN -DU-U Z BA GEN it -UZEN ZENZEN e ZEN zteLE e L zte
NORK pl.
NHLGEN it -U KEZENZEN zteL zte
HA HAIEK
Neuke Nuke Neukez NituzkeHeuke Huke Heukez HituzkeLeuke Luke Leukez LituzkeGeunke Genuke Geunkez GenituzkeZeunke Zenuke Zeunkez ZenituzkeZeunkie Zenukete Zeunkiez ZenituzketeLeukie Lukete Leukiez Lituzkete
ARIKETAK.
1. Ondorengo esa/diotan agertzen diren hutsunak bete.
- Nik harrenbeste dirueskuzabalekaa izanga
- Narbait beharrizanean ikusiko- Mirenek bere senargaia harrela ardituta ikusi
barik ere eginga.- Zuk patata k ekarrika
tzak jarrika- Nik agi aska jan izan- Kurtsaa suspendituka
eta neure ingurukaak preminan ikusika
, laguntzera jaangagehiaga ez
gu hari.ber-
, eta Mirenek alioa ipiniko; eta horrela, tortilla eder bat denon artean egingo. buru handia eukiko
guk, sekulako uda pasatuko
, nik arrau-
2. Ondorengo erda/ esa/diok euskeratu.
- Si la hubieras comido ayer, hay no habrías tenido nada.- No estarías aquí si hubieras tenido un accidente.- Si los alumnos hubieran traída los libros, habríamos hecho un buen trabajo.- Sería mejor si dijeras la verdad.- Creo que sería igual aunque te llevara a un colegio de pago.- Sería mejor si los compraras ahora mismo.- ¿y qué pasaría si lo dejara para mañana?- ¿Qué harías tú si te robaran el coche?- Haría un buen examen si estudiara un poco más.
3. Ondorengo aditz bakoitzaz esa/di bat osotu.
- ETORRIKO BALllZAlZU
- ESANGO BALEU
- HARTU BAGENDU
- ERAMANGO NITUZKE
- JAURTIKO LUKETE
- ALBORATU BAZENDUEZ/BAZENITUZTE
74
BALDIN ERA: "NOR-NORK':-
NOR NORK NOR NORK
N in T N in TH in KlNa H in K/N
- ----- -BA G in -DU GU (Z) BA G in -DU. TU GU
Z in ZU (Z) Z in ZUZ in e ZUE (Z) Z in zte ZUE
E ----- TE
NI HI GU
Banindu-k/na Banindu-k/n Bahindut Bahindut BaginduZa-k/na Bagintuk/nBanindu Banindu Bahindu Bahindu Baginduz BagintuBaninduzu Baninduzu Bahindugu Bahindugu Baginduzu BagintuzuBaninduzue Baninduzue Bahindue Bahindute Baginduzuez BagintuzueBanindue Banindute Baginduez Bagintuzte
ZU ZUEK
Bazindudaz Bazintut Bazinduedaz BazintuztetBazinduz Bazintu Bazinduez BazintuzteBazinduguz Bazintugu Bazindueguz BazintuzteguBazinduez Bazintuzte Bazindueez Bazintuzte(te)
ONDORIOZKOA:"NOR-NORK':-
NOR NORK NOR NORK
N in T N in TH in KlNa H in K/N
- ----- -
G in -DU KE GU (Z) G in -DU. TU GUZ in ZU (Z) Z in ZUZ in e ZUE (Z) Z in zte ZUE
E ----- TE
NI HI GU
Nindukek/na Nindukek/n Hinduket Hinduket GindukeZak/na Gintuzkek/nNinduke Ninduke Hinduke Hinduke Gindukez GintuzkeNindukezu Nindukezu Hindukegu Hindukegu Gindukezuz GintuzkezuNindukezue Nindukezue Hindukie Hindukete Gindukezuez GintuzkezueNindukie Nindukete Gindukiez Gintuzkete
ZU ZUEK
Zindukedaz Zintuzket Zindukeedaz ZintuzketetZindukez Zintuzke Zindukeez ZintuzketeZindukeguz Zintuzkegu Zindukeeguz ZintuzketeguZindukiez Zintuzkete Zindukie(e)z Zintuzkete(te)
75
ARIKETAK
1. Ondorengo esa/diotako hutsunak bete.
- Ni zu gure taldean hartuko- Ume hau aurretik kenduko- Kepak guztiok garbituko- Isidrok agurtuko- Aitak kotxe barri bat ekarriko
lagunak haserretu egingo, mesede bat egingo
, baragaitik zer esaten gabiltzan jakingozu ezagutuko
, nik diru guztiak gaztatuko ez
2. Ondorengo erda/ esa/diok euskeratu.
- Si nos hubieras llevado allí, me habrías llevado también al norte.- Si nos hubiérais visto el día de San Pedro, me habríais llevado a Munguía.- Os habríamos llevado al museo si os hubiéramos visto en Bilbao.- Si nos hubieran visto llorando, no habrían venido.- Te llevaría a París si tuviera arreglado el coche para las vacaciones.- Si me lIevárais a la playa, yo os llevaría a Pamplona, por S. Fermín.- Si fuera a Madrid iría a ver el Museo del Prado.- ¿Me llevarías hasta casa, por favor?- Me llevarías al monte con la comida, si no me vieras todo el día trabajando.- Si os viera en la calle pidiendo dinero, os llevaría a mi casa a comer.- Si nos hubiérais visto en el frontón jugando a pala, nos habríais llevado a casa de Antónpara hablar de los partidos de la temporada que viene.
3. Ondorengo aditz bakoitzaz ba/iaturik esa/di bat asma tu.
- BANINDUZU
- BAZINDUEEZ/BAZINTUZTETE
- ZINDUKEDAZ/ZINTUZKET
- NINDUKEZUE
76
BALDIN ERA: "ZER-NORI-NORK':-
Oharra
Kontuan ahartu -U- erroaren ezaugarria lehenaldiko arrastoa den -N- horren aurretik etorribeharrean, ondoren datorrela. Adibidez. "Emon bageUntso"; eta ez "Emon bagenUtso".
Bestalde, ohartu. -N- hori pluraleko hiru pertsonak NORK direnean bakarrik agertzen dela.
17
NORK NORI Zer pl.
NE STHE K/NLE
-UTSO
BA GEN SKU ZZEN TSUZEN TSUE eLE TSE e
NORK zer.pl. NORI
N TH K/NL O
BA GEN -1 Z -ki GUZEN ZUZEN ZUE teL E te
GURI
NIRI Baheuskuk/Z BahiguBaleusku/Z BaliguBaheust/aZ Bahi-t/zkiBazeunsku/Z BazeniguBaleust/Z
Balit Bazeunskue/Z BazeniguteBazeunst/ZBazenit Baleuskue/Z BaliguteBazeunste/ZBazenidate
Baleuste/ZBalidate
ZURI
HIRI Baneutsu/Z BanizuBaleutsu/Z BalizuBaneua/Z BanikBageuntsu/Z BagenizuBaneuna/Z BaninBaleutsue/Z BalizuteBaleua/Z Balik
Baleuna/Z BalinBagendua/Z Bagenik
ZUEIBagenduna/Z BageninBaleue/Z Baliate
Baneutsue/Z BanizueBaleune/Z BalinateBaleutsue/Z BalizueBageuntsue/Z BagenizueBaleutsuee/Z Balizuete
HARI
Baneutso/Z Banio HAIEIBaheutso/Z Bahio
Baneutse/Z BanieBaleutso/Z BalioBaheutse/Z BahieBageuntso/Z BagenioBaleutse/Z BalieBazeuntso/Z BazenioBageuntse/Z BagenieBazeuntse/Z BazenioteBazeuntse/Z BazenieBaleutse/Z BalioteBazeuntsee/Z BazenieteBaleutsie/Z Baliete
Oharra
Era-ezaugarria, berez, -KE- da. Hala agertzen da literatura zaharrean. Adibidez, Mogelengan:NeusKEo, LeusKEo, etab. Baina, gaur -KI- bihurtu da: NeusKlo, LeusKlo, etab.
Bizkaierazko aditzean, erroaren eta era-ezaugarriaren bitartean agertzen den -5- hori bigungarribat edo izan leiteke.
78
ONDORIOZKO ERA: 'ZER-NORI-NORK':-
NOR NORI PI. NORK pl. NORI
NE T N THE K/N H K;NLE O L OGEN -U 5 KE-i GU Z GEN -1 ZKI GU KEZEN ZU ZEN ZUZEN ZUE e ZEN ZUE teLE E e L E te
NIRI GURI
Heuskit/Z Hi-dake/Zki Heuskigu/Z HigukeLeuskit/Z Lidake Leuskigu/Z LigukeZeunskit/Z Zenidake Zeunskigu/Z ZenigukeZeunskide/Z Zenidakete Zeunskigue/Z ZeniguketeLeuskide/Z Lidakete
ZURI
HIRI Neuskizu/Z NizukeLeuskizu/Z Lizuke
Neuskik/Zak NiakeGeunskizu/Z Genizuke
Neuskina/Zana NinakeLeuskizue/Z Lizukete
Leuskik/Zak Li-akeLeuskina/Zana LinakeGeunskik/Zak GeniakeGeunskina/Zana Geninake ZUEILeuskike/z Liakete
Neuskizue/Z NizuekeLeuskine/Z Linakete
Leuskizue/Z LizuekeGeunskizue/Z GenizuekeLeuskizuee/Z Lizuekete
HARI
Neuskio/Z Nioke HAIEIHeuskio/Z Hioke
Neuskie/Z NiekeLeuskio/Z Lioke
Heuskie/Z HiekeGeunskio/Z Genioke
Leuskie/Z LiekeZeunskio/Z Zenioke
Geunskie/Z GeniekeZeunskioe/Z Zeniokete
Zeunskie/Z ZeniekeLeuskioe/Z Liokete
Zeunskiee/Z ZenieketeLeuskiee/Z Liekete
ARIKETAK
1. Ondorengo aditz bakoitzaz baliaturik esaldi bat egin.
- BALEUST/BALlT
- NEUSKIZU/NIZUKE- BANEUTSO/BANIO
- NEUSKIZUEZ/NIZKIZUEKE
- LEUSKIE/LlOKETE
2. Ondorengo esaldiotako hutsunak bete aditz egokia jarriaz.
- Nik harrelakaren bat eginga- Eskerrak emanga- Kepari esan- Zuk atza niri katxea ekarri- Gizan harrek zatarkeriarik eginga ez- Gaztetan nahi beste diru eman
ga- Atza Kepari esan garaiz etarteka arain deika ibili beharrik e7 zuk.- Umetan maitetasun gehitxaaga erakutsi gurasaek mutilai, gaur gizan jata-
rrak izanga- Rasamundak apunteak ekarrika.- Daukanak ez daukanari emanga.- Gurasaa preminan ikusika
- Kepak idatzikadituzun (jakin).
- Kaskarreka bi emanga- Narrua ere kendu eginga
zuri, zuk berehala erantzunga.nik zuei, zuek niri lan hari eginga
nik katxea ekarteka, arain gu danak ederta jaanga.orain bertatik urtenga
guri, guk danak anartukaguk zuri, arain alper handi
niri.
bat izan-
guri, gaia anda prestatuka.. beste txari batek jaka.
semeak, lagundukasarriaga, zelaka interesaz bere
guk.guztiai.
zuri kartak irakurtzen
ume hani, andatik kendukazuek guri, ahal izanga
niri.
3. Ondorengo erdal esaldiok euskeratu.
- Nas tamarían el pela si se la permitiéramas.- Te ayudaría can tadas mis fuerzas si la necesitaras.- ¿Qué le harías al que te estropeó el cache?- Le escribiría ahara misma a Jan Ander, si supiera que recibe mis cartas.- Mis hijas no. le harían casa ni al prafeta Janás!- ¿Qué crees que te haría Baldamero si te pillara en su huerta?- Seguramente me daría una paliza fenamenal.- Ana me ayudaría a terminar este trabaja si ya se la pidiera.- Os daría un buen regala si hiciérais este favar.- Me la habría dicha si la hubiera sabida.- Te asegura que si pudiera te la llevaría.- Si me la hubiérais enviada par carrea la habría recibida.- Te la daría si te interesase.- No. la habríamas aceptada si tu nas la hubieras traída.- Si te la cantara, seguramente no. te la creerías.
4. Ondorengo esaldiok aldatu: baiezkoak ezezka jarri eta alderantziz.
- Ni han banenga, zuk alde eginga zeunke.- Laneraka gagarik ez baneu, agera jaanga nintzateke.- Bazenki esanga zeunke/zenuke!- Baleuka, ekarrika leuskigu/liguke.- Ezpazenki ez zenuke esanga.
79
- Ezpaletor ez litzateke hemen egongo.- Esango baleust/balit, ez neuskio/nioke sinistuko.- Nik ikusi dudana ikusiko bazendu, ez zenduke sinistu ere egingo.- Semea gabonetarako baletortzu/baletorkizu zelako poza hartuko zenuke, ek?
5. Ondorengo esaldiotan aditz soila kendu eta bere ordez perifrastikoa erabili.
- Horrelako disgustorik balekartsu/balekarkizu, ez zeunskio/zenioke aterik zabaldu behar.- Lo zagozela bapaten banentorkizu, zer egingo zenuke?- Nire apunteak balekarz/balekartza Kepak bihar, neure tokian itzi.- Holakorik baletorkit, laster astinduko nuke.
6. Euskeratu ondorengo esaldiok.
- Si yo fuera a Mallorca compraría todas las ensaimadas de la tienda de tus parientes.- Si vieras las fotografías del caserío, y supieras cómo está, no irías allí el próximo fin de
semana.- No sé si te acordarás, pero cuando fuimos a Belagua no comimos las famosas migas,
porque el restaurante Txamantxoia estaba cerrado. Si quieres, podemos ir este fin desemana, a ver si esta vez podemos comerlas.
- Nosotros compraríamos las manzanas del caserío de tu tío, si él bajara este sábado a laplaza. Creo que haría un buen negocio con nosotros, pues a toda la familia nos gustanmucho las manzanas; y con lo buenas que son las de tu tío...!
- Si fuérais a Egipto, qué compraríais?- Si hubieran visto lo que ocurrió el año pasado en las fiestas de San Fermín, no irían
nunca más a Pamplona.- No habría leído ese libro si no lo hubieras comprado.- Si viniera Jaime, lo pasaríamos estupendamente.- Si nos lloviera ahora, vaya faena, eh!- Si viniese tu hermano con nosotros no llegaríamos a la estación.- Si vinieras para la hora que se te dice, no pasaría lo que pasa siempre.- Si cuando me dijiste hubiéramos ido seguido donde mi hermano habríamos llegado a
tiempo.- Si todos fuesen como vosotros aquí las cosas andarían de distinta manera.- Si viniera el director y no estuviera limpia la clase, la profesora se enfadaría mucho.- Si os marchárais por unos días, todos nos quedaríamos más tranquilos.- Si los amigos me vinieran con chismes, me iría a otro lugar.- Después de lo que nos pasó ayer, si yo les fuera a visitar hoy, no abrirían la puerta.- Si me vinieses a ver más a menudo, sabrías mejor qué pasa aquí.- Si ese hombre nos hablara seriamente le haríamos caso.- Si ellos le fueran al director con esos cuentos seguramente perderíamos el empleo.
7. Ondorengo esaldiotan agertzen diren NOR/ZER, NORI, eta NORK elementuak eta aditzarenerroa, beheko kuadroan zehaztu egizuz.
- Igeri egiten bagengi itxasoan sartuko giñateke.- Otsoa artaldera baletorkigu, triskantza handiak egingo leuskiguz/lizkiguke.- Artsain ona bazina, zeure artaldearekin egingo zenuke lo.- Uda ona egin baleusku/baligu, turista asko etorriko zatekeen.- Egia esango baneutsu/banizu zer egingo zenuke?- Nik dakidana bazenki ez zinateke horrela egongo.
80
5. Ondorengo esaldiotako NOR/ZER eta NORK/ZER guztiak aldatu egizuz: singularrekoak pluraleraeta pluralekoak singularrera.
- Zure lagunak baletorz nik alde egingo nuke.- Hark esan duena entzun bazendu orain ez zinan hemen egongo.- Nahi bazendue egingo zeunkiez/zenituzkete.- Balitz nahiz ezpalitz. beti izatekotan.- Ekarri bazendue eukiko zenduen/zenuten.- Egingo baleu. gero egin beharrik ez luke izango.- Egia esan bazeunst/bazenit. nik sinistuko nizukeen/neuzkizun.- Bihotz baten ordez mila baneuz/banitu. guztiak zuretzat litzatekez/lirateke.- Berriz jaioko banintz. ez nuke egingo horrenbeste kirtenkeria.- Nondik ekarri behar dituan esango bazeuntso/bazenio. eskertuko leuskizu/nzuke.
81
NOR-ZER NORI NORK ADITZA
-----
ADITZ LAGUNTZAILEA:SUBJUNTIBOZKO ERA
GURARIZKO ERA (SUBJUNTIBOA)
"Las f/exiones de subjuntivo son de menor uso que las de indicativo, pues el pueblo, por su naturaltendencia a la facilidad, recurre muchas veces a reducciones de infinitivo" (R. M. Azkue, MORFOLOGIA,1/1,916).
Azkuek dinoen bezela. ahoz-aho behintzat, GURARIZKO ERA hau barik beste esaera honeekgehiago erabili ohi dira:
Ni etortean. . . . .Ni etortean. . . . .Gu etorteko . . .. oo o..Gu etortekoHa etorri arte. . .
Ni etorri NAITENEANNi etorri NEINTENEANGu etorri GAITEZANGu etorri GEINTEZANHa etorri DAITENarte
Bestalde, GURARIZKO ERAren erabilipidea nahiko zabala da. Gure artean, gaur egun hartzendituan adierazbiderik nagusienak honexek dira:
1. GURARIA, BILDURRA, AGINDUA, ERREGUA adierazteko.
- Hasi gaitezan! Entzun daigun!- Ez neuke gura zugaz joan daiten...!- Etxera joan zaitezala esan dot!
2. HELBURUA, ekintzaren JO-MUGA adierazteko.
- Urten uretatik busti ez zaitezan!- Liburu bat ekarri deutsut irakurri daizuno- Liburu bat ekarri dizut irakur dezazuno
3. GERO KUTSU BAT AZPIMARKATZEKO
- Kepa ikusi dagizunean. agurtu neure partez!- Etxera zaitezanean esango dizut.
GURARIZKO ERAN adizki honeek daukaguz:
- NOR: Orain aldian; eta, lehen aldian.Adibidez: Naiten, Dadin, Gaitezan. Nendin. Zedin, Eiten.
- NOR-NORI: Orain aldian eta lehenaldianoAdibidez: Nakizun. zakizkion... Nenkizun, zenkizkion...
- NOR(zer)-NORK: Orain aldian. Adibidez: Daidan. nazazun.Lehen aldian: Nengizun, nintzazuen, etabo
- NORK-ZER: lehen aldian: Nengizan, zenitzan, gengizan.
ZER-NORI-NORK: Orain aldian, eta NORK-NORI-ZER lehen aldian.Adibidez: Daizudan, diezazkizudan.
egiguezan, ziezazkiguten...
85
SUBJUNTIBOZKO ERA: ORAIN ALDIA.-"NOR".I
NOR
N aHaDaG a -DI; -IteZaZ aDa
Z NZZ e. zte
Naiten/NadinHaiten/HadinDaiten/DadinGaitezanZaitezanZaitezenDaitezan
NadinHadinDadinGaitezenZaitezenZaiteztenDaitezen
SUBJUNTIBOZKO ERA: ORAIN ALDIA.-"NOR- NORI".
NOR-NORI adizkerako beste pertsonak ERASKINEAN aurkituko dituzu. Gutxi erabili ohi dira.Hemen NOR = HA direnekoak eta NORI = HARI/HAIEI direnekoak bakarrik jarri dira.Cfr. Eraskina. NOR-NORI orain aldikoak. 173. orr.
86
NOR NORI bizk. NORI batuaz
N a KIT KI THa KIK/KINa KI K/NDa KIO KI OG a KIGU KI zki GU Z NZa KIZU KI zki ZU ZZa KIZUE KI zki ZUE Z e. zteDa KIE KI zki E Z
NIRI GURI
Dakidan Dakidan Dakigun DakigunDakidazan Dakizkidan Dakiguzan Dakizkigun
ZURI
HIRI Dakizun Dakizun
Daki-an/nan Daki-kan/nan Dakizuzan Dakizkizun
Dakia-Zan/naZan Dakizki-kan/nanZUEI
Dakizuen DakizuenHARI Dakizuezan Dakizkizuen
Nakion NakionHakion Hakion
HAIEI
Dakion Dakion Nakien Nakien
Gakiozan Gakizkion Hakien Hakien
Zakiozan Zakizkion Dakien Dakien
Zakiezan Zakizkioten Gakiezan Gakizkien
Dakiozan Dakizkion Zakiezan ZakizkienZakiezen ZakizkietenDakiezan Dakizkieten
Oharra
ARIKETAK
1. Ondorengo esaldiotako hutsunak bete aditz kaguntzaile egokia jarriaz.
- Ona izan emoten deutsudaz/dizkizut irakatsiok!- Laguntzera etorri egin deustazu/didazu dei?- Bai, halaxe da, neuri laguntzera etorri egin deutsut/dizut dei.- Zergaitik ez diezu abisu bat bidali, aita ikustera etorri- Hots egin dit/deitu deust leguntzera joan ni berari.- Txakurrei eta umeei zertxobait eman diezu etor 7ugana.- Suerte ona etorri lehenengo jokatu egin behar duzue.- Berari laguntzera etorri dei egin dizu Kepak.
2. Bete hutsuneak egoki den aditz perifrastikoaz.
- Semea benetako giroan- Gure tabernariak garagardoz- lIunetan hartu farola!- Bazkal ordua da eta mahaian.- Euskaldunok amore eman beharko genuke zerbaitetan.- Ni fraile ahaleginak egin dituzte.- Zurekin eskatu dizue?
euskara ikastera bialtzen dugu.neurriak hartu beharko ditugu.
3. Aditz-izenaren ordez egoki den aditz jokatua erabili.
- Ixilik egoteko esan digu/deusku.- Tori sari hau baina, ona izateko, gero!- Taxixa bialdu deuste/didate garaiz heltzeko.- Jesarteko ekarri deutsueguz/dizkizuegu aulkiak.- Nora nahi duzu gu joatea?- Etxetik urtetean/ateratzean 'Aitaren' egin behar da.- Hots egin die berari lagun egiten etorteko.-Ikusiko duzu: ni haren etxera sartzean zoratuta bezala jarriko da.- Esan deutso/dio gehiago ez etorteko.
87
Oharra
NOR = HA/HAIEK denekoa gehien entzuten dela esan daiteke. Beraz, horixe azpimarkatzekomaiuskulaz jarri dira NOR = HA/BA/HAIEK adizkerak.
88
SUBJUNTIBOZKO ERA: ORAIN ALDIA.-"NOR-NORK':-
NOR NORK NOR NORK
N a T N a THa K/Na Ha K/NDa - D(a)G a -1 GU Z N Ga it -ZA GU NZa ZU Z Za it ZUZ a e ZUE Z Za it te ZUEDa E Z D(a) it TE
NI GU
Naian/nan Naza-an/nan Gaiazan/nan Ga;tzaan/nanNaian Nazan Gaizan GaitzanNaizun Nazazun Gaizuzan GaitzazunNaizuen Nazazuen Gaizuezan GaitzazuenNaien Nazaten Gaiezan Ga;tzaten
ZU
Zaidazan Za;tzadanHI Zaizan Za;tzan
Haidan Hazadan Zaiguzan Za;tzagun
Haian HazanZaiezan Za;tzaten
Haigun Hazagun \Haien Hazaten ZUEK
Zaiedazan Za;tzatedanZaiezan Za;tzatenZaieguzan ZaitzatégunZaieezan Zaitzate(te)n
HA HAIEK
DAIDAN DEZADAN DAIDAZAN DITZADANDAIAN/NAN DEZA-AN/NAN DAIAZAN/NAN DITZAAN/NANDAIGUN DEZAN DAIZAN DITZANDAIGUN DEZAGUN DAIGUZAN DITZAGUNDAIZUN DEZAZUN DAIZAUZAN DITZAZUNDAIZUEN DEZAZUEN DAIZUEZAN DITZAZUENDAIEN DEZATEN DAIEZAN DITZA TEN
ARIKETAK
1. Ondorengo aditz bakoitzaz ba/iaturik esa/di bat osotu.
- DAIDAN/DEZADAN
- ZAIEDAZANIZAITZATEDAN
- NAIAN/NAZAN
- DAIGUN/DEZAGUN
2. Hutsunak bete aditza jarriaz.
- Gauza onak egiten ikas dinotsut hau.- Neuk erabil erosi ditut jantziok.- Korreoz hartu ditugu inpresoak bete- Txartelok herriko mutila k ekarri deuskuz/dizkigu zehatz bete ondoren, barriz
itzul herrira.- Kepak Nekaneri liburu bat erosi dio irakur.- Ogibide bat eman didate gurasoek bizimodua atera- Kotxea ekarteko eskatu dizut, azokara eraman 7uk ni.- Ostatua ordaindu bidali diot dirua mutilari.- Musika-saiora nerekin eraman esan dizut prest egoteko.- Zatoz, hona, argitara, ondo ikusi erdi itsuturik nago eta.- Zer dala ta etorri nazan? Zeu ikus.
3. Ondorengoerda/ esa/diokeuskeratu.
- Te he traído la cena para que te la tomes.- He venido para verte a tí.- Nos ha llamado para que lo llevemos a casa.- Mis padres trabajan para que yo estudie.- Unos luchan para que otros disfruten.- Te digo esto para que sepas la verdad.- Se muestra así para que lo conozcamos todos, tal como es.- Me han dado estas revistas para que las lea.- Os hacen trabajar para que aprendáis mucho.- Venid acá para que os veamos bien.- Te han dado eso para que lo guardes bien.
89
Oharra
Bizkaierazko forma honen ondoan beste hauek ere entzuten dira: NIRI: Daistazun. Daistan. etab.HARI: Daitson. Daitsozuen. etab. GURI: Daiskun. Daiskuzun. etab. ZURI: Daitsudan. Daitsuen.etab. HARI: Daitson. Daitsen. etab. Forma honek ez dauke literatura tradiziorik. Eta, gainera badirudi, indikatibozko "T51" -dun formen extrapolazio batdirela.
90
SUBJUNTIBOZKO ERA: ORAIN ALDIA.-'ZER-NORI-NOR':-
ZER NORI NORK ZER NORI NORK
T T T TA¡Na A/Na K/N K/NO - iO
De -1 GU GU Z N D ie -ZA Z-ki GU GU NZU ZU ZU ZUZUE ZUE ZUE ZUEE E E TE
NIRI GURI
Deidan/Zan Dieza-adan/zki Deiguan/Zan DiezaguanDeidanan/Zan Diezadanan Deigunan/Zan DiezagunanDeidan/Zan Diezadan Deigun/Zan DiezagunDeidazun/Zan Diezadazun Deiguzun/Zan DiezaguzunDeidazuen/Zan Diezadazuen Deiguzuen/Zan DiezaguzuenDeiden/Zan Diezadaten Deiguen/Zan Diezaguten
ZURI
HIRI Deizudan/Zan Diezazudan
Deiadan/Zan Diezaadan Deizun/Zan Diezazun
Deidanan/Zan Diezadanan Deizugun/Zan Diezazugun
Deian/Zan DiezaagunDeizuen/Zan Diezazuten
Deiguan/Zan Diezanagun ZUEIDeien/Zan Diezaaten
Deizuedan/Zan DiezazuedanDeinen/Zan Diezanaten
Deizuen/Zan DiezazuenDeizuegun/Zan DiezazuegunDeizueen/Zan Diezazueten
HARI HAIEI
Deiodan/Zan Diezaiodan Deiedan/Zan DiezaiedanDeioan/Zan Diezaioan Deiean/Zan DiezaieanDeionan/Zan Diezaionan Deienan/nazan DiezaienanDeion/Zan Diezaion Deien/Zan DiezaienDeiogun/Zan Diezaiogun Deiegun/Zan DiezaiegunDeiozun/Zan Diezaiozun Deiezun/Zan DiezaiezunDeiozuen/Zan Diezaiozuen Deiezuen/Zan DiezaiezuenDeien/Zan Diezaioten Deieen/Zan Diezaieten
ARIKETAK
1. Hutsunak bete ondorengo esa/diotan.
- Nik neure gauzak eman dizkizut, zeuk ere besteei zeureak itzi/utz- Kepari eman dizkiot liburuak, hark zuri eman- Gauza hauek erakusten dizkizuegu, gero zueok ere beste batzuri erakuts- Gozoki hau zeuk jateko!, eta beste hau lñigori eraman- Ipuin hauek nik zuri kontatzen dizkizut, gero zuk zeure lagunei konta- Loteriako dezimo bat emon deusku, trabena honetako bezero guztiei, zertxobait
banatu
2. Esa/di bat egin ondorengo aditz bakoitzaz ba/iaturik.
- DEIZUDAN/DIEZAZUDAN
- DEIDEN/DIEZADATEN
- DEINEZAN/DIEZAZKINATEN
3. Ondorengo erda/ esa/diok euskeratu.
- Te he dado estos apuntes para que se los lleves a tus amigos.- Dale dinero para que traiga las cosas necesarias.- Te he dado las llaves del coche para que le cambies la rueda.- ¿Os han dicho que no nos digáis nada?- ¡Que nos den lo nuestro!- Déjame papel y tinta para que le escriba a Miren.- Os he llamado para que me ayudéis.- No me gusta que me tomen el pelo.- Os pido que me déis esos documentos, por favor!
- Les he escrito para qu~ me den trabajo.- Te doy esta revista p~a que se la entregues a Jon.- No te digo estas cosas para que te las guardes para tí, sino para que se las anuncies a los
demás.
91
SUBJUNTIBOZKO ERA: IRAGANA.-uNOR':-
NOR
N enH en
L-Z e, ~ eG en -DI; -IteZ enZ en
L-Z e, ~ e
Z NZZ e, zte, e
Neintean/NendinHeintean/HendinEitean/ZedinGeintezanZeintezanZeintezenEitezan/Zeitezan
NendinHendinZedin /LedinGintezenZintezenZinteztenZitezen / Litezen
SUBJUNTIBOZKO ERA: IRAGANA.-uNOR-NORI':-
NIRI GURI
EkidanEkidazan
ZekidanZekizkidan
EkigunEkiguzan
ZURI
HIRI EkizunEkizuzan
Eki-an/nanEkiaZan/zanan
Zekian/nanZekizkian/nan
ZUEI
HARIEkizuenEkizuezan
NenkionHenkionEkionGenkiozanZenkiozanZenkiozenEkiozan
NenkionHenkionZekionGenkizkionZenkizkionZenkizkiotenZekizkien
HAIEI
NenkienHenkienEkienGenkiezanZenkiezanZenkiezenEkiezan
NOR-NORI iragana, Cfr. Eraskina, 174. orr.
92
ZekigunZekizkigun
ZekizunZekizkizun
ZekizuenZekizkizuen
NenkienHenkienZekienGenkizkienZenkizkienZenkizkietenZekizkien
NOR . NORIbizk. NORI batuaz
N en KIT KI TH en KIK/KIN KI K/NZ e, eKIO KI OG en KIGU KI Z-ki GU Z NZ en KIZU KI Z-ki ZU ZZ en KIZUE KI Z-ki ZUE Z e, teZ e, eKIE KI Z-ki E Z
ARIKETAK
1. Hutsunak bete ondorengo esa/diotan.
- Etor dei egin eutsan/zion semeari.- Laguntzera aitarengana joan esan nizun.- Garaiz etorri esa n neutsuen.- Bere semea ikustera joan itzi neutsan/nion kotxea.- Gabonetarako etxeratu behar zuen baimena lortu nion zuen mutilari.- Osagilearengana joan baimena emon eutsen/zioten.- Oraintxe berton Andoni etor nahi nuke.- Orduantxe etor nahi nuen.
2. Oraina/diko esa/diok iraganean ¡arri.
- Joan nakion nahi duo- Geldi egon dedin asarre egin diogu.- Sar dadin esan diogu.- Etorri neintean dei egin zeunsten?- Joan daitela esan dau.
- Ez dago horri bururatu ez dakion txisterik!- Komeni da bisitatxo bat egitera joan gakiezan/gakizkien.- Bazkari ona prestatu da u, guztioi gustatu dakigun.- Zer egin behar dot zuri atsegin nakizun?- Zer eman behar dizuegu garaiz etor zakizkiguten?- Zer egin behar ete dabe bihotz onekoak izan zakiezen.- Lagun egin deutsat txarrik jazo ez dakion.-Ixilik, zerbait jazo ez dekizuen!
3. Ondorengo erda/ esa/diok euskeratu.
- Te llamé para que vinieras a ayudarme.- Os llamamos por teléfono para que fueras urgentemente a casa de Juanito.- La policía los desalojó para que no se quemaran en las llamas.- Tuve que hacer muchos papeles para venir a verte.- Me avisaron que fuera al hospital.- Nos mandaron aviso para que saliéramos cuanto antes.- Te mandé el cheque para que salieras de vacaciones.- Les dieron la razón para que se callaran de una vez.
93
SUBJUNTIBOZKO ERA: IRAGANA.-"NORK-ZER':-
ZER ha/haiek
Z N
NORK ZER ha/haiek
N(e)H(e)Z e/L(e)G ente) itZ ente)Z ente)Z e/L(e)
-ZA N
tete
HA HAIEK HA HAIEK
Neian I NeizanHeian I HeizanEian I EizanGengian I GengizanZengian I ZengizanZengien I ZengiezanEien I Eiezan
Nezan I NitzanHezan I HitzanZazanlLezan II Z-LitzanGenezanI GenitzanZenezan I ZenitzanZenezaten I ZenitzatenZ-Lezaten I Z-Lezaten
Oharra
Batuazko aditzean "gero" kutsu bat, edo hipotetikotasun bat adierazten duen L- NORK morfemagorde da. Horrela, egingo da "Etor zedin nahi nuen", baina "Etor ledin nahi nuke", "Etor zitezennahi nuen", baina "Etor litezen nahi nuke", eta beste horrenbeste iragankorretan ere. (Cfr.EUSKERA, XVIII, 1973, "ADITZ LAGUNTZAILE BATUA", B5 oharra).
NOR = pertsona bat deneko adizkerak, hau da: NOR = ni, hi, gu, zu, eta zuek denekoak ERASKI-NEAN datoz. Ikusi, beraz, ERASKINA 175. orrialdea.
Ikusi, bardin, Eraskinean, NORK-NORI-ZER iraganeko adizkerak ere. 176. orr.
94
NORK-NeHe
e
G en -glZ enZ en e
e e
ARIKETAK
1. Ondorengo aditz bakoitzaz baliaturik esaldi bat egin.
- GENGIZAN/GENITZAN
- ZENGIEN/ZENEZATEN
- EIENIZEZATEN
2. Hutsunak bete falta den aditz laguntzailea egokiro jarriaz.
- Neuk eroan/eraman itzi zituan liburuak.- Zuek jan prestatu genituen ogibitartekoak.- Kepak eta Anderrek neure olerkiak irakur nahi nuke.- Guk ordaindu itziko zituan gastuak, ezta?- Bai. horrelaxe da, zeuok ordaindu itzi genduzan/genituen.- Eperrak egazkada altxatzerakoan nik ez nuen tiratu. zeuk tiratu
3. Erdal esaldiok euskeratu.
- Dejaste el trabajo para que lo hiciéramos nosotros!- Te lo dejé para que lo vieras.- Os lo enviamos para que lo comierais todos en buena armonía.- Nos dijeron que lo denunciáramos al Partido.- Te lo expliqué para que supieras la verdad.- Me envió su reloj para que yo lo arreglara.- Se lo envié al notario para que lo guardara.- Querría que nuestros chicos ganaran el partido.- Se lo dije para que supieran la verdad y no se dejaran engañar.- Me lo trajeron para que lo ocultara a toda mirada indiscreta.- Os lo enviamos para que lo comprobarais por vosotros mismos.- Fue preciso enviarle urgentemente un aviso para que no lo pillaran desprevenido.
95
SUBJUNTIBOZKO ERAREN BERRIKUSKETA-ARIKETAK
1. Ondorengo esaldiotan hutsunak bete egizuz.
- Aitak esan dau etxera etorri zu.- Mikelgurekin etorri esan dogu horí.- Pozikegon emon deust/dit aitak hogerlekoa.- Arantza ta Bego etorri -nean joango gara kalera.- Zuek ixilikegon egin dogu guk horí.- Poztu . bialdu deuskuzuez/dizkiguzuegozokiak.ala?- Jezarri ipini geuntsezan/genizkien aulkiak.- Nork esan eutsun/zizun etxetik kanpora joan ?- Kotxezetorri esan neutsuen/nizuen nikI- Mikel Ameriketara joan -la nahi geunke/genuke.- Mendira joan eskatu euskuen/ziguten.- Zuek eskolara joan eginalakoak egin behar izaten ziren!- Gu ere hantxe egon eskatu zuten/eben.- Gure ama pozik egon egin genuen hori.- Hemen ez ibili esan euskuen/ziguten.
2. Ondorengo esaldiotan kursibaz dagoen aditz jokatugabea kendu eta bere ordez, aditz jokatuaerabili.
- Ixilik egoteko agindu neutsan/nion (deutsat/diot).- Ez etortzeko esan zuen aitak (esan du).- Kontu handiz ibilteko agindu deusku/digu (euskun/zigun).- Ni zuenera joatean zerbait jazoko/gertatuko da.- Holakoren bat zeuri pasatzea nahi nuke.- Atea zabaltzean, negarrez hasi baietz!- Zuk hori egitean nik min handi hartuko dut.- Liburu hau hona ekarteko eman didate (zidaten).- Gauza hauek betetzeko jakinerazten dizkizut.- Liburu bana emon deusku irakasleak irakurteko.- Ekazu boligrafo bat, zure osabari idazteko.- Ekarteko, esan deutsut!- Zuek ikusteko etorri naiz, eta zuen gurasoak ere zuok besarkatzeko etorri dira.- Esan digute zuok etxera eramateko berehalaxe.
3. Ondorengo erdal esaldiok euskeratu.
- Sólo te digo por eso, para que no le hagas daño.- Habla con tu hermano para que te diga el precio del coche.- Ya es tarde para que Andoni les compre a sus amigos la entradas para el teatro de esta
tarde.- Tienes que seguir duro adelante para que el viento no te lleve las ideas.- Piensa en la blancura de la nieve, para que me digas a qué te recuerda.- Les tiene que gustar la música para que vosotros les regaléis un disco de J.S. Bach.- Parece que no, pero en realidad hace eso para que todos le digan que es simpática.- Te dejaré el coche para que me traigas unas conchas de la playa de Sopelana.- Te lo he dicho a ti para que se lo digas a él; yo no me atrevo.- Para que ellos os lleven las maletas a Barcelona tenéis que decirles que los catalanes les
recibirán siempre bien.- Para que nosotros te traigamos las fotografías, nos tienes que decir qué te pasó al día
siguiente de la fiesta.- Mi primo, el de S. Sebastián, me ha dado unos regalos para que yo se los dé a tu tía.- Te hemos dado hoy al anochecer un juguete para que se lo des a la hija de tu vecina del
quinto piso.
96
- Le he pedido unas flores a la señora de la tienda para que se las mande a mis padres, porser el aniversario de su boda.
- Tienes que ir con el coche para que me traigas todas las cosas que he comprado en laferia de San Bias en Abadiano.
- Les he mandado a mis hermanos rosquillas de Abadiano.- Os daré dinero para que me traigáis caramelos para la garganta.- Tiene que hacer mucho frío para que la vecina del primero nos traiga mantas.- Para que tus padres te traigan los dulces de Francia tendrán que abrir la frontera; pues
ahora está cerrada por el problema de los camioneros.- La situación tiene que cambiar para que ellos nos manden las noticias de Polonia.- Para que la naturaleza nos diga todo lo que tenga que decimos, tenemos que escucharla
con todos nuestros sentidos y con toda calma.- No hace falta que vayamos donde ésa. ¡Para que siempre nos diga lo mismo!
97
ADITZ LAGUNTZAILEA: AHAL ERA
SARRERA
Ahal izatea edo ezina adierazteko darabilgu aditz era hau. Baina, egia esan, ahalmena, hau danorbaitek zerbait egiteko daukan kapazidadea, edo ezina hainbat eratara adierazi daiteke.
1. Gaur Urkiolara joan NAITEKE
2. Urkiolara joan NEINTEKE
3. Urkiolara joan ahal naz.(ahal dut?).
Bereiz ditzagun hiru adierazbideok. Antzekoak izan, eta herriaren ahotan nahasian, sarritan,erabili arren, ez bait dira berdinak.
1. ORAIN ALDIA:joan NAITEKE= puedo o podré ir. Aditzaren prozesua betetzea posible dela,bai sujetuaren aldetik, bai objetuaren aldetik, adierazten duo Beraz, ba, beste ezer baino gehiago "uste"bat adierazten du: Ni Urkiolarajoateko ez dagoela eragospenik.
2. HIPOTETIKOA (gero aldia): Joan NEINTEKE = podría ir. Ahal era honetan zera adierazten da:aditzaren prozesua betetzeko -ni Urkiolara joateko, alegia- eragospenen bat badela edo sujetuaren edoobjetuaren aldetik. Ni Urkiolarajoateko eragospenen bat badela.
2.1. IRAGANEKO HIPOTETIKOA. Joan NEINTEKEEN = pude haber ido, podía haber ido. Honekzera adieraziko luke: aditzaren prozesua noizpait posible izanik, gaur ezinezko dela, posibletasun hutseangelditu bait zen, ahal izate hori. Beraz, lehenago, noizpait, ni Urkiolara joan ahal izan, baina ez nintzalajoan, eta horretan amaitu zela ahalmen guztia. Ni Urkiolarajoatea posible izan zela, baina hori posibleta-sun hori amaitu zela lehenago.
3. INDIKATIBOZKOAORAINA/IRAGANA:Ni joan ahal naz/ni joan ahal izan nintzen. Hemenbereziki azpimarkatzen dena zera da: aditzaren prozesua betetzeko eragozpenik ez dagoela.
101
AHAL ERA: ORAIN ALDIA.-"NOR':-
Erderazko: puedo. podré... (Etor(ri) NAITEKE = Puedo/Podré venir...)
Oharra
Ahal era honen ordez beste hau erabili ohi da, ahoz behintzat: Neinteke, Leiteke, eta abar.
Ahal era hau, ba dirudi, ahal era baino "GERO" aldi bat gehiago dela. Begira S. Altubek-"Erderismos", 248-250. orr.-
"La frase española "NO PUEDO VENIR" puede traducirse por las dos euskéricas que encabezaneste párrafo -EZIN ETORRI NAIZ/EZIN ETORRI NAITEKE-, según sea el matiz de significacióntemporal que se quiera imprimir a dicha frase.
Algunos escritores... no distinguen la diferencia semántica que presentan las dos locucionesexpuestas...
- Potencial presente: Etorri ahal naiz/Ezin etorri naiz.- FUTURO PRESENTE: Etorri naiteke/Ezin etorri naiteke.El primero se usa cuando el acto está en ejecución. El segundo se usa cuando el acto a que serefiere el nombre verbal debe ser realizado DESPUES del momento en que se habla, aunque lapotencialidad del sujeto sea considerada como actual en dicho momento.
Adizkera honetako NOR-NORI adiz mota ez dogu sartu, bere ordez "hipotetikoa" erabiltzendenez gero. Dena den. batuazkoa ikusi Eraskina 179. orr.
102
NOR NOR
N a N aHa HaDa DaG a -1 te KE Z G a -1 te Z KEZ a Z Z a ZZ a Z e Za Z teDa Z Da Z
NI Naiteke NI NaitekeHI Haiteke HI HaitekeHA Daiteke HA DaitekeGU Gaitekez GU GaitezkeZU Zaitekez ZU ZaitezkeZUEK Zaitekeze ZUEK ZaitezketeHAIEK Daitekez HAIEK Daitezke
ARIKETAK
1. Ondorengo esaldiotan aldatu AHALERAKO orainaldia hipotetikora.
- Etorri zaitekez. baina ez dozu inor aurkituko.- Bilaibilidaiteke.bainaalperrik!- Hor egon haiteke txoriei begira hire eskuetara etorriko direlakotan...!- Guztiokeuskaldun izan gaitezke.- Langileaezin daiteke aberastu bere lanetik.- Gaztetan edozein izan daiteke ausarti.- Horren berandu ezin daitezke etorri umeak etxera!- Ni zurekin ezin naiteke bizi!
2. Ondorengoerdal esaldiokeuskeratu egizuz.
- Ese no puede andar bien.- ¿Puedes venir mañana?- No podemos ir al monte.- Con esta llave se puede entrar en tu casa.- Si quieres puedes irte.- No podemos andar derechos mientras tu estás con nosotros.- Nunca pueden venir para la hora.- ¿Es que no puedes andar por el camino?
3. Ondorengo esaldiotan aditz formak singularretik pluralera, eta alderantziz pasatu.
- Eguzkiaren argia ezin daiteke edozelan atzamau.- Animalia batzuk itsasoan nahiz lehorrean bizi daitekez.- Zu. horrela nahi izanez gero. bide zuzenetik ibili zaitezke.- Martxa honetan bagoaz nire indarrak gastatu daitekez.- Moskorra ezin daiteke ardao barik bizi.- Eta alferrak ezin daitekez bizi lanean itota.- Hemen ezin gaitekez txahtxetan ibili. kontuz!- Bihar gurera etorri zaitekeze. gura izan ezkero.
103
AHAL ERA: ORAIN ALDIA.-"ZER-NORK':-
Erderazko: Puedo, podré... (Ekar(ri) daiket = puedo/podré traerlo...)
NOR hirug.
HA I HAIEK
Daiket/Daikedaz
Daikek/DaikeZak
Daikena/Daikenaz
Daike/Daikez
Daikegu/Daikeguz
Daikezu/Daikezuz
Daikezue/Daikezuez
Daikie/Daikiez
HA I HAIEK
Dezaket/DitzaketDezakek/DitzakekDezaken/DitzakenDezake/DitzakeDezakegu/DitzakeguDezakezu/DitzakezuDezakezue/DitzakezueDezakete/Ditzakete
Oharra
Erabilpide oso laburra. NOR = hirugarrena denekoa ahoz entzuten da nohizpeinka, baina bestepertsonetakoak ia inoiz ez. Hori dala ta eraskinean daukazuz. Ikusi 180. orr.
Adizkera honen ordez, hipotetikoa erabili ohi da. Adibidez, "EGIN DAIKEZU"esan beharrean,"EGIN ZEINKE"esan daraagu, bizkaieraz.
Beste euskalkiek biziago darabile Ahal erako orain aldi hau. Gipuzkeraz, adibidez, "Egin DEZA-KET', "Egin NEZAKE'.baino sarriago entzuten da.
Bizkaierazko adizkerari begiratuz, kontuan hartu "EGIN" aditzaren -GI- erraa -1- bakarrik geldi-tzen dela -G- galdu ondorefl.
Berdin, ZER-NORI-NORKahal erako orain aldia, ikusi 181. orr. Eraskinean sartu dut, erabilgarriaez delako.
104
Da-gl KE
Da
NORK I I NOR hirug. NORK
TI I
TK/Na K/N
DeGU -ZA KE GUZU ZUZUE ZUEE Z D(e) it TE
ARIKETAK
1. Ondorengoesaldiotanindikatibozkoahala ahalerazkorapasatu.
- Zuk hau jan ahal duzu.- Zuek ezin dozue ekarri kotxea.- Lantxo hau egin daikezue?- Nikjaso ahal dot lepokada hori, txakada baten.- Egin ahal izango dozue, ala, nik egiten dodana?- Gogoan euki ahal izango dituzue hemen esanak?
2. Hutsunak bete ondorengo esaldiotan, aditz egokia jarriaz.
- Zure lagunak kotxez ekar(ri)- Gure gurasoek ulert(tu)
entzuten dut...!- Zuk aurtengo azterketak ederto gaindi(tu) buru onekoa zara eta.- Eroan Kepa lantegira, bide batez egiten jatzue/zaizue eta?- Zelako ezin ekarri gozokiak...?- Kepak eta Jonek eraman gure amamá.- Hik lan hau errez buka(tu) eta egingo duk?
txistularia eta bertsolariak.guk dinoguna, baina bakoitzak norberarena bakarrik
3. Ondorengo aditz bakoitzaz baliaturik esaldi bat egin.
- NAITEKE
- GAITEZKE
- DAIKIE/DEZAKETE
- DAIKEZUEZ/DITZAKEZUE
- DAIKEDAZ/DITZAKET
4. Ondorengo erdal esaldiok euskeratu egizuz.
- Tu puedes obtener ese puesto de trabajo.- Yo puedo ganar este partido.- Ellos pueden decir todos los disparates que quieran, pero no pueden asustarme.- Si quieres puedes curarlos.- Oye Kepa, ¿puedes llevar este sobre al Sr. Director?
105
AHAL ERA: HIPOTETIKOA (BEHAR BADAm).-"NOR': ERDERAZKO:Podría... (tal vez, pero no es seguro).-
NOR NOR
NIHIHAGUZUZUEKHAIEK
NeintekeHeintekeLeitekeGeintekezZeintekezZeintekezeLeitekez
NIHIHAGUZUZUEKHAIEK
NintekeHintekeLitekeGintezkeZintezkeZintezketeLitezke
(1) Iraganeko NOR-eri dagokion -N- hau erroaren (-1- *EDIN aditzarena edo) ondoren jartzen da.Adibidez, "NeNiteke = NeiNteke".
Adizkera honek ORAINALDIAREN barrutia jan dau: "Ibili zaitekez", baino "Ibili zeintekez" asko eregehiago entzuten da.
NEINTEKE ahoz-ahozko erabilketan behintzat -TE- galdu ondoren 'NEIKE' bihurtzen da, eta bizkaie-razko 'NEIKE' transitiboarekin nahastu. Beraz, kontuz! Iragangaitzetako -TE- hau gordegarria da.
Adizkera berau, eta bardin jarraikoak ere, -N bat gehituz iragana bihurtzen da. Ikusi ondoren, bainaNOR = 3. Bizkaieraz (/J,eta batuaz Z-.
NI NeintekeanHI HeintekeanHA (Z) EitekeanGU GeintekezanZU ZeintekezanZUEK ZeintekezenHAIEK (Z) Eitekezan
NIHIHAGUZUZUEKHAIEK
NintekeenHintekeenZitekeenGintezkeenZintezkeenZintezketenZitezkeen
106
NOR NOR
N en (1) N inH en H inLe Li KEG en -1 te KE Z G in te ZZ en Z Z in ZZ en Z Z in Z teLe Z Li Z
AHAL ERA: IRAGANA.-"NOR':-
NOR NOR
N en N inH en H in
e ZiG en -1 te KE Z aN G in te Z KE eNZ en Z Z in ZZ en Z Z in Z
e Z Zi Z
ARIKETAK
1. Ondorengo esa/diok a/datu egizuz: baiezkakoak ezezka jarri eta a/derantziz, ezezka daudenak,baiezka jarri egizuz.
- Ni ezin naiteke horrela bizi.- Etorri zeintekez gurera bihar iluntzean?- Hori horrela izan leiteke. baina nik ez dut uste.- Honera etor(ri) zeintekeze?- Moskorra ezin daiteke iturriko uraz bizi.- Kepa ta Koldo etxera garaiz etor(ri) litezke.- Baina nora joan eitekezan/zitezkeen ume horreik?- Ordurako hel(du) neintekean. baina... oharkabe denpora pasatu...!- Baina. hori nola izan daiteke. ba?- Hemen ere horrelako zarbait gerta liteke.
2. Ondorengo esa/diott1f1 daukazun hutsunea bete egizu, zeuk egokitzat joten dozun hitz batjarriaz.
- Etxetik lapurrak urten euskuen/atera zitzaizkigun.- Horrenbeste diruz ezin bide honetik ibili. esan zuten.- Argi ez baldin bazabiltza gerta dakizuke/daitekizu.- Mirenek amari lagun bat ordez. bera etorri zitzaion/jakon.- Zu bezalako alfer bat ote liteke lanik egin gabe?- Begirune handiz urreratu gizon handia da eta.
gona polita erosi dozun...! Asko 7ait/jat.- Nondik norako dator bide horretatik?
3. Ondorengo aditz bakoitzaz ba/iaturik esa/di bat egizu.
- ZINTEZKETE/ZEINTEKEZE
- ETOR LEITEKE/LlTEKE
- EZIN GEINTEKEZ/GINTEZKE
107
AHAL ERA: HIPOTETIKOA (BEHAR BADA...).-"NOR-NOR/':-
Erderazko: podría... (tal vez, pero no es seguro) "Etorri neintekizu, nahi izan ezkero".
Oharra (1)
Bizkaierazko adizkera honetan aldakuntza bi egiten dira:
- Elipsis, edo izkutatze bat: -DI- = -1-; -D- galdu egiten da.
- Metatesis edo toki-aldaketa: Nenlteke = Ne I Nteke.
- Batuzko adizkera honetan kontuan hartu: -ZKI- NORI morfema barruan tartekatzen dela.
Adizkera hau -N bat gehituz IRAGANA bihurtzen da: Pude, podía haber...Adibidez, "Etorri neintekizuN =pude (podía)haber(te) venido. Baina NOR= 3. denean BizkaierazNOR=(/>,batuaz NOR = Z-.
108
NOR NORI
H en TH en KILe OG en -di 1 TE Ke-KI GU ZZ en ZU ZZ en ZUE Z eLe E Z
NOR NORI
N en KI TH en KI KlNLe KI OGen KI Z-ki GU KEZ en KI Z-ki ZUZ en KI Z-ki ZUE teLe KI Z-KI E
NIRI GURI .Heintekit Henkidake Heintekigu HenkigukeLeitekit Lekidake Leitekigu LekigukeZeintekidaz Zenkizkidake Zeintekiguz ZekizkigukeZeintekidaze Zenkizkidakete Zeintekiguze ZenkizkiguketeLeitekidaz Lekizkidake Leitekiguz Lekizkiguke
ZURI
Neintekizu NenkizukeHIRI Leitekizu Lekizuke
Neintekik/n Nenkiake/nake Geintekizuz Genkizkizuke
Leitekik/n Lekiake/nake Leitekizuz Lekizkizuke
GeintekiZak/Zan Genkizkiake/nakeLeitekiZak/Zan Lekizkiake/nake ZUEI
Neintekizue NenkizuekeLeitekizue LekizuekeGeintekizuez GenkizkizuekeLeitekizuez Lekizkizueke
HARI HAIEI
Neintekio Nenkioke Neintekie NenkiekeHeintekio Henkioke Heintekie HenkiekeLeitekio Lekioke Leitekie LekiekeGeintekioz Genkizkioke Geintekiez GenkizkiekeZeintekioz Zenkizkioke Zeintekiez ZenkizkiekeZeintekioze Zenkizkioke Zeintekieze ZenkizkieketeLeitekioz Lekizkioke Leitekiez Lekizkieke
ARIKETAK
1. Ondorengoerda/ esa/diokeuskeratu egizuz.
- En cualquier momento podrían entramos los ladrones.- Podría ir a acompañarle a mi madre.- Podrían venir los amigos para ir a dar una vuelta por ahí.- Te podría tocar la lotería cualquier día.- Podría venimos el profesor de matemáticas a casa.- Pudo haberte sucedido algo terrible.- Podíamos haberle ido a visitar al hospital. pero no sabíamos que estuviera ingresado.- Al rico podrían haberle venido los ladrones.- Los amigos podrían venimos a tomar el café en nuestra compañía.
2. Ondorengo indikatibozko adizki hauek, a/datu egizuz aha/ erara.
- Ni ere etorrJ ahal izango nintzan kotxea euki baneu.- Gure aita zenak ezin izaten zuen berandu etorri inoiz.- Etorri ahal duzu hona. mesedez?- Irakaslea etorri alhal jatzuen/zitzaizuen etxera. ezta?- Lapurrak sartu ahal jatzuezan/zitzaizkizuen etxera. beti atea zabalik eukiten zenuten eta.- Amari laguntzera joan ahal zintzakozan/zintzaizkion.- Ixilik ezin egon izaten nintzan.
3. Ondorengo aditz bakoitzaz esa/di bat osotu.
- NEINTEKEEN
- JOAN LEITEKIDAZ/LEKIZKIDAKE
- EZIN HENKIGUKE/HEINTEKIGU
: EGON GEINTEKIZUZ/GENKIZKIZUKE- SAR NENKIOKE/NEINTEKIO
- ETOR LEITEKIOZ/LEKIZKIOKE
-IZAN NEINTEKIEN/NENKIEKEEN
109
AHAL ERA: HIPOTETIKOA (BEHAR BADA...).-"NORK-ZER':-
Erderazko: Podría... Adibidez: Podría vender = Saldu nei(ke).
ZER
it -ZA KE
tete
NIKHIKHARKGUKZUKZUEKHAIEK
NIKHIKHARKGUKZUKZUEKHAIEK
Oharrak
HA / HAIEK HA / HAIEK
Nei/NeizHei/HeizLei/LeizGinei/GineizZinei/ZineizZineie/ZineiezLeie/Leiez
NIK
HIKHARKGUKZUKZUEKHAIEK
Nezake/Nitzake
Hezake/HitzakeLezake/LitzakeGenezake/GenitzakeZenezake/ZenitzakeZenezakete/ZenitzaketeLezakete/Litzakete
edo baita ere: (3)
Neike/ZHeike/ZLeike/ZGeinke/ZZeinke/ZZeinkie/ZLeikie/Z
(1) Iraganeko NORK-eri dagokion -n- hori erroaren -1- ondoren jarri ohi da, bizkaieraz. Adibidez,GeiNke, eta ez "GeNgike", eta gutxiago "GeNike".
(2) Batuaz NORK-eri dagokion -e- horren ondorenez -it- pluralgilea jarri behar denetan -e- galduegiten da. Adibidez, "Nezake", baina "Nitzake", eta ez "Neitzake".
(3) Bizkaieraz forma biak bizi dira: "Egin NEI", eta "Egin NEIKE". Eta herriaren ahotan gehiagoentzuten da "NEI, etab."
(4) Adizkera honetan "NOR-NORK" baino "NORK-ZER(nor) gehiago erabili ohi da. Horregaitik lehenen-goa bakarrik sartu dogu hemen testoan. Beste, NOR-NORK ikusi ERASKINEAN, 182. orrialdean.
Adizkera hau AHAL ERAKO IRAGANA bihurtzen da: hirugarrena denean NORK, kendu L- etabizkaieraz (/>,batuaz Z- jarri. Eta horrez gainera -N iraganaren atzizkia gehitu behar da.
110
NOR ZER NORK
N e N e (2)He HeLe LeG en -gl KE Z GeneZ en Z eneZ en
(1)e Z ene
Le e Le
ARIKETAK
1. Ondorengo esaldiotako hutsuna bete egizu aditza egokiro jarriaz.
- Nik senargaia nerekin ekar(ri) / , baina ez du berak nahi izango.- Koldoklanpostu hori irabazi / , baina ez da presentatuko.- Sabinek laguntzat Kepa har(tu) / , baina ez zuen nahi izan.- Lehengo egunean guk Erremon ikus(i) / eta zure errekadua
(tu) / hark, baina ez genkian etxean zegoenik.- Lehenago ere zuek berebil barria ekar(ri) , baina gastuak bildurtu
zinduezan/zintuzten, ezta?- Nahi beste garagardo har(tu)- Oinetako barri batzuk eros(i)
oinetakoz?
har-
egin
hara joandakoan, han ugari dago eta.baina gero zer egingo dogu horrenbeste
2. Ondorengo esaldiotako NOR/ZER guztiak aldatu egizuz: singularrekoak plural era, eta alderantziz.
- Gabaz dabilenak argirik ezin ikusi daike/dezake.- Begi txarrekoak besteren onik ezin ikus(i)daike/dezake.- Baina, gizonak hori nola egin lezake/lei?- Nik neuk, horrelakorikezin neike/nezake egin!- Zure lagunek horrelakoak egin ditzakete/daikiez.- Nork esan lei/lezake ezetzik?- Nahi izanez gero, geuk har(tu) ginei/genezake ardura hori.- Txakurrakezin daike/dezake haturik ikusi bere inguruan.- Zergaitik egin lei/lezake horrelakorik?
3. Ondorengo erdal esaldiok euskeratu.
- ¿Podríais lIevarme a Gasteiz?- Sí, podríamos lIevarte hasta donde quisieras.- Podríamos perderos con una simple denuncia.- Cualquier momento podrían pillarte en la mentira.
111
AHAL ERA: HIPOTETlKOA (BEHAR BADA...).-"NORK-NORI-ZER':-BIZKAIERAZKOA
Erderazko: Podría... Adibidez, "Neuk ekarri NEI(ki)ZU gura bazengi". Podría traértelo si quisieras...
ZER
Z
ee
Oharra
Erabilpidean, nohizpeinka, AHAL ezaugarri den -KE-, -KI- bihurtzen da. Bai literatura mailan, etabai ahoz-ahozko erabilpide arruntean, Bizkaian, bigarren formak gehiago aurkitzen dira: NEIO,NEIZU, ZINEIO, eta abar. Besteak ez dauke tradizio gehiegirik. Beraz, hobe bigarrenok erabili.
112
NORK NORI ZER NORK NORI
N e T N e THe K/Na He K/NaLe O Le O'G en -gl KE GU Z G ine -gl GUZ en ZU Z ine ZUZ en ZUE e Z ine ZUELe E e Le E
NIRI GURI
Heiket/dai Heikigu/Z Heigu/ZHeikit/Zak Leikigu/Z Leigu/ZLeikit/daZ Leit/LeidaZ Zeinkigu/Z ZineigulZZeinkit/daZ Zineit/Zineidaz Zeinkigue/Z Zineigue/ZZeinkide/Z ZineidelZ Leikigue/Z Leigue/ZLeikide/Z Leide/Z
ZURI
NeikizulZ Neizu/ZLeikizulZ Leizu/Z
HIRI Geinkizu/Z Gineizu/Z
Neikik/Zak Neik/NeizakLeikizue/Z LeizuelZ
Neikin/Zana Neikin/NeikinaZLeikik/Zak Leik/LeiZak ZUEILeikin/Zana Lein/LeinaZ
Neikizue/Z Neizue/ZGeinkik/Zak Gineik/GineizakGeinkin/Zana Ginein/Gineinaz
Leikizue/Z LeizuelZ
LeikikelZGeinkizue/Z GineizuelZ
LeikinelZenaLeikizue/Z LeizueelZ
HARI HAIEI
Neikio/Z Neio/Z Neikie/Z Neioe/ZHeikio/Z Heio/Z Heikie/Z HeielZLeikio/Z Leio/Z Leikie/Z Leiei/ZGeinkio/Z Gineio/Z Geinkie/Z GineielZZeinkio/Z Zineio/Z Zeinkie/Z Zineie/zZeinkie/Z Zineie/Z Zeinkiee/Z Zineie/ZLeikie/Z Leie/Z Leikiee/Z LeielZ
AHAL ERA: HIPOTETIKOA (BEHAR BADA...).-uNORK-NORI-ZER':-BATUAZKOA
Erderazko: Podría... Adibidez, "Neronek ekar niezaioke, nahi baldin baleza". Yo podría traérselo.si quisiera...
NIRI
Hiezadake/HizazkidakeLieza-dake
Zenieza-dakeZenieza-daketeLIeza-dakete
HIRI
Nieza-akeNieza-nake
Lieza-nakeGenieza-akeGenieza-nakeLieza-zaketeLieza-nakete
HARI
Nieza-iokeHieza-iokeLieza-ioke
Genieza-iokeZenieza-iokeZenieza-ioketeLieza-iokete
Oharra
GURI
Hieza-gukeLieza-gukeZenieza-gukeZenieza-guketeLieza-gukete
ZURI
Nieza-zukeLieza-zuke
Genieza-zukeLieza-zuekete
ZUEI
Nieza-zuekeLieza-zueke
Genieza-zuekeLieza-zuekete
HAIEI
Nieza-iekeHieza-iekeLieza-iekeGenieza-iekeZenieza-iekeZenieza-ieketeLieza-iekete
Adizkera hau bitxia da. Ez da bat ere gomendagarri bere erabilpidea.
113
NORK ZER NORI
N ie TH ie KlNL ie iOG enie -ZA Z -ki GU KEZ enie ZUZ enie ZU teL ie E te
ARIKETAK
1. Ondorengo esaldiok aldiz aldatu: orainaldikoak iraganera edo hipotetiko (gero aldira), edoiraganera. Baina beti ahal eraz.
- Apur baten geldi ego n zeintekez?- Kepa ezin daiteke joan ibililaldira.- Hori horrela ere egin zitekeen/eitekean.- Geldi egon geintekezan/gintezkeen. baina ezin izan genuen.- Baleiteke hori horrela izatea. baina nik ez dut sinisten.- Nolako gizon mota izan daiteke mutil hori horren bihotz gogorrekoa izateko?- Ni ezin naiteke zure inguruan bizi!- Gauaz dabiltzenak ezin izan daitezke argi-zaleak.
2. Ondorengo aditz bakoitzaz baliaturik esaldi bat egizu.
- ETOR(I) LlTEKE
- EMAN ZEINKIO/ZENIEZAIOKE
- EKAR(I)LlEZAZKINAKE/LEIKIZANA
- ETOR(I)GAITEKIZUZ/GAKIZKIZUKE
- EROS(I) NEIZUEZ/NIEZAZKIZUEKE
- ERAMAN/EROAN DITZAKE/DAIKEZ
- EROR(I)GEINTEZKE
- SAR(TU)LEITEKIZUZ/LEKIZKIZUKE
3. Ondorengo esaldiotan aurkitzen dituzun hutsunak bete egizuz.
- Langileek edonoiz eska(tu)- Horrela edozein bizi- Hori. gizon hori. ezin- Nik ezelan/inola ere ezin- Batek badaki nondik etor(ri)- Zuk ekar(ri) niri zorionik?- Gutxien uste dutenean lapurrak sar(tu) 7uen gurasoei etxean.- Zu ezin kontu horiekin zeure aitari joan!- Nahi duzuenean bota filme hori aurrei.
- Guk bururik ezin gal(du). baina dirua bai!- Neure anaiari joan laguntzera. zeuk gura izan ezkero.- Esan (zuk niri) herriko alkatea non bizi den?- Odolik gabe bizi al gizonaren bihotza?- Neguan gu ezin itsasoko uretan sartu.- Esan andereiñoak umeei ixilikegoteko. baina ez eutsen/zien kasurik egin.
guri kontua.
izan euskalduna.egin holakorik neure lagun bati.
-n gure arteko gorrotoa.
4. Ondorengo esaldiotako NOR/ZER guztiak eta NORK/ZER guztiok aldatu egizuz: singularrekoakpluralera, eta alderantziz.
- Zure lagunak etorri daitekez. bihar edo etzi.- Mesedetxo bat egin daikedazu/diezadakezu?- Etxera joan zaitekeze/zaitezkete. nahi baduzue.- Dantzariakekar(ri)daikezuz/ditzakezu.jaietarako?- Lanpostu hori lor(tu)daike/dezake.- Ezin geintekez/Gintezkehorrela ibili!- Ikasleak etor(ri)eitekezan/zitezkeen. baina ez ziren etorri.- Joan heintekio/henkiokeosabari berri hauek ematera?
114
- Nik ez nezake/neikehorrelakorik egin. Ezl- Zure lagunek ekar(ri) leikie/lezaketekotxea Bilbotik.- Txarto dabilenak ezin daike/dezake bestern onik inolaz ere ikus(i).- Donostiara eroan/eraman zeinkide/zeniezadakete.- Nork ekar(ri) leikit/liezadake baso bete ur presko iturritik?
115
AGINTE ERA: ADITZ SOILA
Oharrak
(1) Batuazko pluralgileak:-Z- ETORRIeta JOAN aditzekin.-DE- EGONaditzarekin, -TZA-IBIL!aditzarekin.
(2) Bizkaierazko ERDU/ERDUZE(ERDUZIE)jator eta erabilgarri dira, nondik norakoak diren argiez dagoenarren.
Bizkaieraz. NATORREN, GOAZEN, etab. asko erabilten diren ezkero AGINTE ERAN sartuditut. nahiz eta berenez SUBJUNTIBOZKOAKizan morfologia aldetik.
119
AGINTEERA.-"NOR':-ETORRI.IBIL!,JOAN. EGON.
NOR NOR
Ha HaBe -TOR Be -TOR
-BIL -BILZ a -OA Z Za -OA Z/DE/TZAZ a -GO Z e Za -GO ZTE/DE/TZA teBe Z B e Z/DE/TZA (1)
(Natorren) (Noian)Hator Hator Hoa HoaBetor (Datorrela) Betor Beioa (Doiala) Bihoa
(Gatozan) (Goazen)Zatoz (erdu) (2) Zatoz Zoaz ZoazZatoze (erduze) Zatozte Zoaze ZoazteBetoz (datozela) Betoz Beioaz (Doiazala) Bihoaz
(Nabilen) (Nagoen)Habil Habil Hago HagoBebil (Dabilela) Bebil Bego (Dagoela) Bego
(Gabiltzan) (Gagozen)Zabiz/Zabiltza Zabiltza Zagoz ZaudeZabize/Zabiltze Zabiltzate Zagoze ZaudeteBebiz (Dabiltzala) Bebiltza Begoz (Dagozela) Beude
ARIKETAK
1. Ondorengo esa/diotan hutsuneak bete aditz soi/a erabi/iaz.
hona. Kepa! (etorri).hementik (hi joan) etxera. eta ez barriz hona etorri. gero!mutil. etxera!(zuek joan) hemendik, gogaitu egin nozue ta horrenbeste berriketa~.nire altzora, umetxo maite hori!hortxe berton, urreratu barik. (hi egon).azkar ohera, bihar goizean garaiz jaikitzeko!umeak eskolan neu bertara joan arte!
2. Erda/ esa/diok euskeratu egizuz.
- Vete de aquí cuanto antes.- Ven pronto a casa, sin estar hasta última hora.- Andad con cuidado en la carretera!- Estáte quieto, niño!- Venga él mismo inmediatamente!- Que se vaya al cuerno!
3. Ondorengo aditz bakoitzaz esa/di bat egin.
- ZOAZE/ZOAZTE- BEGO- ZABILTZATE
- BEBIL- HAGO- BEBILTZA
- HATOR- ZAUDETE
120
Oharra
(1) NIRI = hiri denenko pluralgílea NORIaurretik jarri ohí da. Beraz, "betorZak" eta ez "betorkaZ".
121
AGINTEERA.-"NOR-NOR/':-ETORRI.
NOR NORI NOR NORI
T KI THa (Za) KlNa (1) Ha KIKlKINBe O Be KIO
-TOR KU -TOR KIGUZa TZU Z Z a Z KIZUZa TZUE Z e Za Z KIZUE teBe KE Z B e Z KIE
NIRI GURI
Hatort Hatorkit Hatorku HatorkiguBetort Betorkit Betorku BetorkiguZatordaz Zatozkit Zatorkuz ZatozkiguZatordaze Zatozkidate Zatorkuze ZatozkiguteBetordaz Betozkit Betorkuz Betozkigu
ZURI
Betortzu BetorkizuHIRI Betortzuz Betozkizu
Betork BetorkikBetoma BetorkinBetorZak Betozkik ZUEIBetornaZ Betozkin
Betortzue BetorkizueBetortzuez Betozkizue
HARI HAIEI
Hatorko Hatorkio Hatorke HatorkieBetorko Betorkio Betorke BetorkieZatorkoz Zatozkio Zatorkez ZatozkieZatorkoze Zatozkiote Zatorkeze ZatozkieteBetorkoz Betozkio Betorkez Betozkie
Oharra
(1) NORI = hiri deneko plurala. bizkaieraz. NORI morfemaren aurretik jarri ohi da. Adibidez."bebiIZak" eta ez haiek hiri "bebilkaZ".
122
AGINTE ERA.-"NOR-NOR!':-IBILI.
NOR NORI NOR NORI
T KITHa (Za) K/Na (1) Ha KIK/KINB e KO Be KIO
-BIL KU -BIL KIGUZa TZA Z Za Z KIZUZ a TZUE Z e Za Z KIZUE te
Be KE Z Be Z KIE
NIRI GUERI
Habilt Habilkit Habilku HabilkiguBebilt Bebilkit Bebilku BebilkiguZabildaz Zabilzkit Zabilkuz ZabilzkiguZabildaze Zabilzkidate Zabilkuze ZabilzkiguteBebildaz Bebilzkit Bebilkuz Bebilzkigu
ZURI
HIRI Bebiltzu Bebilkizu
Bebilk BebilkikBebiltzuz Bebilzkizu
Bebilna BebilkinBebilzak BebilzkikBebilzana Bebilzkina ZUEI
Bebiltzue BebilkizueBebiltzuez Bebilzkizue
HARI HAIEI
Habilko Habilkio Habilke HabilkieBebilko Bebilkio Bebilke BebilkieZabilkoz Zabilzkio Zabilkez ZabilzkigieZabilkoze Zabilzkiote Zabilkeze ZabilzkieteBebilkoz Bebilzkio Bebilkez Bebilzkie
Oharra
NORI = hiri denean NORI morfemaren aurretik jarri ohi da bizkaieraz, NOR-pluralgilea. Adibide:,ubeioaZak" eta ez ubeioakaZ".
123
AGINTE ERA.-uNOR-NOR/':-JOAN.
NOR NORI NOR NORI
T KITH(a) (Za) K/Na (1) H(a) KIK/KINB ei KO B(e) KIO
-OA KU -OA KIGUZ(a) .TZU Z Z(a) Z KIZUZ(a) TZUE Z e Z(a) Z KIZUE teB ei KE Z B(e) Z KIE
NIRI GURI
Hoat Hoakit Hoaku HoakiguBeioat Bihoakit Beioaku BihoakiguZoadaz Zoazkit Zoakuz ZoazkigutZoadaze Zoazkidate Zoazkuze ZoazkiguteBeioadaz Bihoazkit Beioakuz Bihoazkigu
ZURI
HIRI Beioatzu Bihoazkizu
Beioak BihoakikBeioatzuz Bihoazkizu
Beioana BihoakinBeioazak BihoazkikBeioazana Bihoazkin ZUEI
Beioatzue BihoakizueBeioatzuez Bihoazkizue
HARI HAIEI
Hoako Hoakio Hoake HoakieBeioako Bihoakio Beioake BihoakieZoakoz Zoazkio Zoakez ZoazkieZoakoze Zoazkiote Zoakeze ZoazkieteBeiakoz Bihoazkio Beioakez Bihoazkie
Oharra
NORI = hiri deneko NOR plurala NORI morfema ren aurretik jarri ohi da, eta atzetik beste pertso-netan egiten den bezala. Adibidez, haiek-hiri: begoZak, eta ez: begokaZ.
124
AGINTE ERA.-uNOR-NORI".-EGON.
NOR NORI NOR NORI
T KITH a (Za) K/Na (1) Ha KIK/KINBe KO Be KIO
-GO KU -GO KIGUZ a TZU Z Z a Z KIZUZ a TZUE Z e Za Z KIZUE teBe KE Z B e Z KIE
NIRI GURI
Hagot Hagokit Hagoku HagokiguBegot Begokit Begoku BegokiguZagodaz Zagozkit Zagokuz ZagozkiguZagodaze Zagozkidate Zagokuze ZagozkiguteBegodaz Begozkit Begokuz Begozkigu
ZURI
Begotzu BegokizuHIRI Begotzuz Begozkizu
Begok BegokikBegona BegokinBegozak Begozkik ZUEIBegozana Begozkin
Begotzue BegokizueBegotzuez Begozkizue
HARI HAIEI
Hagoko Hagokio Hagoke HagokieBegoko Begokio Begoke BegokieZagokoz Zagozkio Zagokez ZagozkieZagokoze Zagozkiote Zagokeze ZagozkieteBegokoz Begozkio Begokez Begozkie
AGINTE ERA.-'ZER-NORK':-EKARRI. JAKIN.
zer =gauza bat nork ZER=gauza bat NORK
KIKlKINEBe
(Za) KlNa EB e
-KARE -KIE
Be
Z -KAR TZA/ZKI-KI ZU
ZUETE
ZUZUEE
EE
Be
NikHik
HarkGukZukZuekHaiek
NikHik
HarkGukZukZuekHaiek
Oharra
(Dakardan/Zan) Hik Ekark/Ekar itzak
EkarQI3/Ekar itzanHark Bekar/Bekartza
Ekark/ZakEkarna/ZanaBekar/Z
(Dakargun/Zan) Zuk Ekarzu/ Ekar itzazuZuek Ekarzue/ Ekar itzazueHaiek Bekarte/ Bekartzate
Ekarzu/ZEkarzue/ZBekarre/Z
(Dakidan/Zan)Jaiki/ZakJakin/ZanaBeki/Z
Hik Jakik/JakitzakJakin/Jakitzan
Hark Beki/Bekizki(Dakigun/Zan)
Jakizu/ZJakizue/ZBekie/Z
Zuk Jakizu/JakitzazuZuek Jakizue/ JakitzazueHaiek Bekite/Bekizkite
Bizkaierazko "DAKARDAN.DAKARGUN"."DAKIDAN.DAKIGUN"subjuntiboak izan arren aginteeran erabilten dira nohizpeinka. Horregaitik sartu ditut hemen.
Batuaz. pluralgileak: JAKIN aditzaren NORK = hirugarrena denean: -ZKI-; beste guztietan -TZA-.
125
Oharra
Adizkera hau oso gutxi darabilgu.
Badirudi bizkaierazko nori morfemak (st,alna, tso, sku, tsu, tsue, tse) ez litzatekezala erabili behar
adizkera honetan. Baina. "Ekartsozu" gehiago entzuten da "Ekarkozu" baino. eta antzera beste
guztietan.
Elemento objetibo delakoa. ZER = BE (hirugarrenekoa). baina beti (B)E erabiltzen da NORK = hak,
haiek izan ezik. Adibidez, ZUK-HARI-ZERBAITZUK (tráeselos)=ekartsozuz/ekarkozuz. eta ez,
ostera, Bekartsozuz/Bekarrozuz.
126
AGINTE ERA.-"ZER-NORI-NORK':-EKARRI.
ZER NORI NORK ZER NORI NORK
st-T KIT
alK/Na K/Na KIK/N K/NtsolO - B E KIO
B E -KAR skulGU Z -KAR Z KIGUtsulZU ZU KIZU ZU
tsuelZU E ZUE KIZUE ZUEB E tse/E E B E KIE TE
NIRI GURI
Ekarda-k/Zak Ekardak/Zkidak Ekarkuk/Zak EkargukEkarda-na/Zana EkardanlZkidan Ekarkun/Zana Ekargun
Bekart/daZ Bekarkit Bekarku/Z Bekarkigu
EkardazulZ Ekardazu Ekarkuzu/Z Ekarguzu
EkardazuelZ Ekardazue EkarkuzuelZ Ekarguzue
Bekarde/Z Bekarkidate Bekarkue/Z Bekarkigute
ZURI
HIRI Bekartzu/Z Bekarkizu
Bekark/ ak BekarkiklZkikBekartzue/Z Bekarkizute
BekarnalZana Bekarkin
Bekarre/Z Bekarkiate ZUEI
Bekarne/Z BekarkinateBekartzue/Z Bekarkizue
Bekartzuee/Z Bekarktzuete
HARI HAIEI
Ekarkok/Zak Ekarriok Ekarkek/Zak Ekarriek
Ekarkon/Zana Ekarkion EkarkenlZana Ekarrien
BekarkolZ Bekarkio BekarkelZ Bekarkie
EkarkozulZ Ekarriozu Ekarkezu/Z Ekarriezu
Ekarkozue/Z Ekarriozue Ekarkezue/Z Ekarriezue
Bekarkie/Z Bekarkiote Bekarke/Z Bekarkiete
ARIKETAK
1. EginAG/NTE ERAKO esa/diak ondoren ematen diren datuez ba/iaturik.
-Itzi bertan I eskuarteko I zeregin I etorri guri I lagun I egin.- Begi I zabaldu I eta I ibiliI azkar I eta I ekarri I ogiak.- Zu I oraintxe I joan I pikutara.- MutilakI etorri I gurera I jaietan I egon gu I eta.- Nire londo I hi joan I oraintxe, gero.- Lagunek I erregalu I hiri ekarri I Paristik.- Baina I niri ekarri I ErrioxatikI ardao gorri.- Betiko I bakean I gure nagusi I egon.- Egon Igu I zain /.1 egon I gu I erene I zer pasauko ere.- AintzinakoI ohitura zaharrak I gure I artera I etorri I barriro.- Joan I hemendik I hi I eta ez gehiago I etorri.- Peru I eta I Marixe I joan I Akerlandara I haize preskua I hartu.
2. Ondorengo esa/diotako NORIZER eta NORKIZERK guztiak a/datu egizuz: singu/arrekoak p/ura/e-ra eta a/derantziz.
- Zatoz hona, ume!- Ekarzu hori tabakorri pakete hori.- Hoakio hari lagun egitera!- Betorkigu zure erreinua.- Begozak guztiak hiri begira, ni ez, ostera!- Zagodaz/zagozkitadi, gauza bera ez dut bi aldiz esango eta!- Jakik egia, behin betiko!- Bekarrez ogiak zure lagunek.- Ekardazu liburu hori.- Bekarnez pitxiak, nik ez dizkinat/deunazat ekarriko eta.- Bekarkue/bekarkigute ardaoa!- Ekardazak/Ekarzkidak oinetakoak, Joxe!- Ekarriozu/ekarkozu aitari tabakoa, ume!- Bekarzue/bekarkizute Ameriketako iseko-osabek zeuk eskatutako gauzak!- Ekarkok/ekarriok aitari pipia; mutil.
127
AGINTE ERA: ADITZ LAGUNTZAILEA
HadiBedi / BizZaitezZaitezteBitez / Bira
Oharrak
- NAITEN eta GAITEZAN berenez subjuntibozkoak dira baina aginte kutsuaz erabilten dira,nohizpeinka.
- BIZ eta BIRA forma soilak dira, eta ez dira laguntzaile bezala hartu behar.
- Adizkera honetan errorik agertzen den ala ez eztabaidagarri litzateke. Horregaitik jarri doguerroaren tokian. Dena den, beste era batera ere uler daiteke. Adibidez, ooBEKlzkiZUEKEoobaleiteke ooBEKIZKIZUEKE"izatea.
131
AGINTE ERA.-uNOR':-
(Naiten)Haite(Hadi)Beite (Bedi)
(Gaitezan)ZaitezZaitezeBeitez (Bediz)
AGINTEERA.-uNOR-NOR/':-
NOR NORI
KITH a KIKlKINaBe KIO
? KIGUZ a KIZU ZZ a KIZUE Z eB e KIE Z
NOR NO RI
KI THa KI KlNBe KI O
? KI GUZ a KI ZKI ZUZa KI ZKI ZUE teBe KI ZKI E
NIRI HIRI HARI
Hakit Hakit Bekik Bekik Hakio HakioBekit Bekit Bekina Bekina Bekio BekioZakidaz Zakizkit Bekizak Bekizkik Zakioz ZakizkioZakidaze Zakizkidate Bekinaz Bekizkina Zakioze ZakizkioteBekidaz Bekizkit Bekioz Bekizkio
GURI ZURI ZUEI
Hakigu Hakigu Bekizu Bekizu Bekizue BekizueBekigu Bekigu Bekizuz Bekizkizu Bekizkizue BekizkizueZakiguz ZakizkiguZakiguze ZakizkiguteBekiguz Bekizkigu
HAIEI
Hakie HakieBekie BekieZakiez ZakizkieZakieze ZakizkieteBekiez Bekizkie
Oharrak
Bizkaieraz, NORK= HIKden ean 'ZER' pluralgilea ez da jarten atzean bizkaierazko legeari jarrai-tuz, NORK hizkiaren aurretik baino. Adibidez: Lleva estos libros a la biblioteca = Liburuok eroanegizak liburutegira. Hau da, eroan egiZak eta ez egikaZ. Bardin emakumeari buruzkoetan,femeninoetan.
Berez, agindu, aurrean daukagunari bakarrik egiten deutsagu: Hiri, Zuri-Zuei, Eta beste pertsoneiburuz ez da aginte era, gurarizko era baino. Adibidez: "Manuelek egin daiala hori", "Manuelekegin begi hori", etab. Bardin lenengo pertsonetakoa ere: "Natorren neure harira", dino hizlariak,baina hau ez da noreberen buruari agintzea, erabagi bat hartzea baino.
Bizkaieraz -GI- erroaren 'G' galdu egiten da gehienetan.
132
AGINTEERA:ORAINALDIA.-uNOR-NORK':-
NOR NORK NOR NORK
NA GI NA ZAGI K/N ZA KlN
BE GI - BE ZAGA GI Z GA it ZA ZU
GI ZU Z it ZA ZUGI ZUE Z it ZA ZUE
BE GI E Z BE it ZA TE
NI HA
Nagik Nazak Egik EzakNagin Nazan Egina EzanNaizu Nazazu Begi BezaNaizue Nazazue Egizu Ezazu
Egizue EzazueBegie Bezate
GU HAIEK
Gagizak Gaitzak Egizak ItzakGagizana Gaitzana Egizana ItzanaGaizuz Gaitzazu Begiz BitzaGaizuez Gaitzazue Egizuz Itzazu
Egizuez ItzazueBegiez Bitzate
AGINTE ERA: ORAIN ALDIA.-'ZER-NORI-NORK':-
NIRI
Eida-k/ZakEida-na/ZanaBeit/BeidazEidazulZEidazuelZBeide/Z (1)
leza-dak/leza-ZKI-dakleza-danB;eza-tleza-dazuleza-dazueB;eza-date
GURI
Eigu-kjZak leza-gukEigu-nalZana leza-gunBeigulZ B;eza-guEiguzu/Z leza-guzuEiguzuelZ leza-guzueBeiguelZ B;eza-gute
ZURI
BeizulZBeizuelZ
HARI
Eio-k/ZakEio-na/ZanaBeiolZEiozulZEizozue/ZBeioe/Z
leza-;okleza-z;onB;eza-;oleza-;ozuleza-;ozueB;eza-;ote
Oharrak
HIRI
Bei-kjZakBei-na/ZanaBeie/ZBeinelZ
B;eza-k/B;eza-ZKI-kB;eza-nB;eza-ateB;eza-nate
ZUEI
B;eza-zuB;eza-zute
BeizuelZBeizueelZ
B;eza-zueB;eza-zuete
HAIEI
Eie-k/ZakEie-na/ZanaBeielZEiezulZEiezue/ZBeie(e)/Z
leza-;ekleza-;enB;eza-;eleza-;ezuleza-;ezueB;eza-;ete
(1) Goiko eskeman -bizkaierazkoan- gaur egun Bizkaian bakarrik entzuten diren NORI hizkiaksartu ditut: niri = st; hari = tso; guri = tsu; zuei = tsue hari = tse. Bad;rud; egite erat;k kanpoez litzatekezela erab;l; behar horrela osotutako formak: be;st, beisku, beitsu, beitsue, eistazu,eitsozue, etab.
Gaurko adizkera honeek Bizkai guztian ez dira erabilten, eta ez dauke literaturan ezelakotradiziorik. Besteak egokiagoak dira, eta erabilgarriago, beraz.
133
ZER NORI NORK
T-stE GI NNA KlN Z
BE GI 0- tso - ZGU-sku
E GI ZU-tsu ZU ZE GI ZUE-tsue ZUE Z
BE GI E-tse E Z
ZER NORI NORK
TlE ZA ZKI KlN KlN
BIE ZA ZKI O -GU
lE ZA ZKI ZU ZUlE ZA ZKI ZUE ZUE
BIE ZA ZKI E TE
ARIKETAK
1. Ondorengo esaldiotan bete hutsunak egoki den Uaginteerako" aditza jarriaz.
- Zeure lana amitu ondoren lagun- Egon geldi, ume!- Joan (zuek) amamenera.- Jesarri gizonak, oraindik prisarik ez daukagu eta.- Inor ez hemetik mobidu, gero!- Urreratu irakasleari zeure ondotik pasatzerakoan.- Zoaz eta aurkeztu Alkate Jaunari.- Eh, Taxi, eroan (zuk ni) Artxandara!- Entzun (gu/guri zuk) Jauna!- Kepa, eroan pakete hau Udaletxera.- Har(tu), ume, karamelook biderako.- Eroan ogibitarteko bat (zuek) arratsalderako.- Hi, Patxi, eroan gu gere, heure kotxean S. Mamesera.- Kepak eta Mireneak ekar(ri) hemen behar ditugun gauzak.- Zeure kapazidade guztiak jar(ri) lanean.- Euskalerrian bizitzekotan ikas(i) euskaraz (zuk).- Ikas(si) euskeraz, eta izan euskaldunak.- Ez (guk) euskara baztertu!- Jan ase arte eta ez beti (zuek) gosez ibili.- Maite (guk) herria.- Kanta danok: hauxe da egun alaia!- Zabaldu begiok, mutil, lotan hago eta.- Olentzerok urte berri zorintsu bat (ekarri zuei).- Mesedez, Bilbora eroan (zuk) nire alabatxoa, eta maletak ere
eroan (hari zuk).- Hori disparate hori zeuok esan- Zapaltzaileok, emon
neri, estu eta larri nabil eta.
irakasleari!guri geure buruen jabetasuna.
2. Ondorengo esaldiotan aditz soilak aginte erako aditz parifrastikoz trukatu egizuz.
- Zoaze hemendik, bizkor!- Datozela berehala!- Zabiltzate argi, bestela akabo!- Bego ixilikume hori.- Betorkizuzlagunak zuri laguntzera!- Beioaz gure artetik lotsabakuok, halakuok!- Ez egon hor ume, otzitu egingo zara ta.- Itzartu, Josetxo, itzartu ordua da eta.- Jezarri hortxe, eta egon geldi!- Goazen hemendik.- Kendu nire ondotik, zantar hori!- Ez arritu mutilak,ez arritu!- Natorren harira, dino hizlariak!- Gorde hortxe ate ostean, Idoia, zure bila datoz eta.
3. Ondorengo erdal esaldiok euskeratu egizuz.
- Quítate de ahí delante.- Acércate a tu padre y pídele permiso.- Cuando entréis en clase sentaos enseguida y callad.- No entres en casa hasta que lleguen los demás.- Vete ahora mismo, será lo mejor.- Llévame a Bilbao, por favor.
134
- Llevadlode aquí.- Haz lo que quieras.- Trae vino y nueces.- Llevadnoscon vosotros hasta Burgos.- Que se lo quede para él.- Llevadestos niños a la cama cuanto antes.- Tráele un paquete de DUCADOSa tu padre.- Tráeme la merienda y de paso tráenos los paraguas.- Sacadnos las entradas del cine.- Llévaloa otra parte.- Lléveseloscuanto antes.- Taxi,Taxi! Llévenosa la plaza de la Opera, por favor.- No nos cuentes mentiras: no nos las creemos.
135
ADITZ DEFEKTIBO ETA IRREGULARRAK
EGITE ERA: ORAl N ALDlA.-"ZER-NORI-NORK".-ERITXI/ERITZI. Opinar (NORI = HARI/HAIEI); llamarse.
ZER
De -RITXI
HARI
DeritxatDeritxak/naDeritxoDeritxaguDeritxazuDeritxazueDeritxe
HAIEI
DeritxetDeritxek/naDeritxe
DeritxeguDeritxezuDeritxezueDeritxie
Adibidez
"Zer deritxazu nire lanari?""Txakur honi Zoli deritxo"
Oharra
HARIDeritzatDeritzak/nDeritzoDeritzoguDeritzozuDeritzozueDeritzote
HAIEI
Deritzet (Deriztet)Deritzek/n (Deriztek)Deritze (Derizte)Deritzegu (Deriztegu)Deritzezu (Deriztezu)Deritzezue (Deriztezue)Deritzete (Derizte)
Gaur egun, "llamarse" esanahiaz hirugarren pertsonatik kanpo ez da erabilten; adibidez, "Harkzuri Pepe deritzu".
EGITE ERA: IRAGANA.-"NORK-NORI-ZER':-ERITXI/ERITZI.
NORK
NeHe
(Z)eG e (ne) -RITXIZ e (ne)Z e (ne)(Z)e
NORI
TK/NOAGU NZUZUE t-eE t-e
ZER
HARI
NeritxanHeritxanEritxonGeritxanZeritxanZeritxenEritxen
HAIEI
NeritxenHeritxenEritxenGeritxenZeritxenZeritxienEritxien
Adibidez
"Zure aitak ondo eritxon gure asmoari".
HARI
NeritzonHeritzonZeritzonGeneritzonZeneritzonZeneritzotenZeritzoten
Oharra
ZER = singularra beti.NORI = HARI/HAIEI ia gehienetan.
HAIEI
Neritzen (nerizten)Heritzen (herizten)Zeritzen (zerizten)Generitzen (generizten)Zeneritzen (zenerizten)Zeneritzaten (zeneriztaten)Zeritzeten (zerizteten)
139
NORI NORK
T TNNa K/NO/AGU GUZU ZUZUE ZUEE tE
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-uNOR-NORr-- ERIONr JARION. Erderazko: manar, destilar, gotear...
NOR = ha/haiek NORI
Da Z- ki
TKINaOGUZUZUEE Z
Oharra
-RI
NORI = HARI gehienetan.NOR = HA ia beti. Inoiz baitaNOR = HAIEK ere.
Da
NOR = HAlHAIEK eta NORI = HARI/HAIEI adizkiak erabili ohi dira.
EGITE ERA: IRAGANA.-uNOR-NOR/':-ERIONr JARION.
-RI
ZER
Ze
Ze
HA HAIEK HA HAIEK
Erien Eriezan
Zeridan
Zerian/nanZerionZerigunZerizunZerizuenZerien
ZerizkidanZerizkian/nanZerizkionZerizkigunZerizkizunZerizkizuenZerizkien
Erion Eriozan
Oharra
NOR eta NORI. biak hirugarrenekoak direneko adizkera litzateke gaur erabiltzen den bakarra.
140
HA HAIEK HA HAIEK
Darit Daridaz Darit Darizkit
Darik/n Darizak/naZ Darik/n Darizkik/nDARIO Darioz Dario Darizkio
Darigu Dariguz Darigu DarizkiguDarizue Darizuez Darizue DarizkizueDARIE Dariez Darie Darizkie
Oharra
NORI-TA/NaOGU NZUZUE
Z- ki E Z
EGITE ERA: ORAl N ALDIA.-'ZER-NORK': IRUDI.-Erderazko: Parecer, asemejar...
ZER/ha NORK
TK/N
D = ha-IRUDI GU
ZUZUEt E
DiruditDirudik/nDirudi
DirudiguDirudizuDirudizueDirudie
DiruditDirudik/nDirudiDirudiguDirudizuDirudizueDirudite
Adibidez
-"Zer dirudizu, Peru? Zer dirudizu?"-"Kitterrie, Marixe, kitterrie".
EGITE ERA: IRAGANA.-uNORK-ZER':-IRUDI.
NORK
NHZG (en)Z (en)Z (en)Z
ZER
-IRUDI aN
t et e
Oharra
Bizkaieraz NORK = HAREK denekoa da erabiliena.
NirudianHirudian(Z)lrudianGirudianZirudianZirudien(Z)lrudien
NirudienHirudienZirudienGenirudienZenirudienZeniruditenZiruditen
141
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-'ZER-NORK': IRAUN. Erderazko: durar, continuar...
ZER NORK
TKlNa
Oharra
D ZER/NOR = HA beti: zerbait.-IRAU GU
ZUZUEt E
DirautDiraukjnaDIRAUDirauguDirauzuDirauzueDIRAUE
DirautDirauk/naDirauDirauguDirauzuDirauzueDiraute
Adibidez
"Zure aitak lanean dirau oraindik"."Gorrotoak eta ikusi-ezinak ba diraue gure artean oraindik.....
EGITE ERA: IRAGANA.-uNORK-ZER':-IRAUN.
NORK
NHZG (en)Z (en)Z (en)Z
ZER
Oharra
-IRAU N Bizkaieraz. behintzat, hirugarrenpertsonakoa bakarrik erabili ohi da.
tete
Zirauan
NirauenHirauenZirauenGenirauenZenirauenZenirauetenZirautenZirauen
Adibidez
"Gure gurasoen denporan berbeak berba zirauan beti.....
142
EGITE ERA: ORAl N ALDIA.-'ZER-NORK':-JARDUN/IHARDUN.
ZER NORK
TKlN
D-IHARDU GU
ZUZUEt E
Oharra
Aditz honek beti INESIBOA eskatzen dau. Bere osagarria ZERTAN kasuan jarri behar da.
DihardutDiharduk!nDihardu
DiharduguDiharduzuDiharduzueDihardue
DihardutDiharduk/nDiharduDiharduguDiharduzuDiharduzueDihardute
Adibidez
"Zertan diharduzue hor, baztarrean?""Ixileko kontutxoak kontetan dihardugu".
EGITE ERA: IRAGANA.-uNORK-ZER':-JARDUN/IHARDUN.
NORK
NHZG in,enZ in,enZ in,enZ
ZER
-IHARDU a,eN
t et e
NiharduanHiarduanZiarduanGinarduanZinarduanZinarduenZiarduen
NiharduenHiarduenZiharduenGeniharduenZeniharduenZenihardutenZiharduten
Oharra
Kontuan hartu, aditz hau besteokin hartu-emonetan jartzekoa dela: IBIL!, ARITU/ARI IZAN, etabatzuetan EGON aditzarekin ere bai.
143
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-'ZER-NORI-NORK':-ERAGON. Erderazko: ocuparse en... JARDUN-en antzeko.
ZER = ha NORI = hari NORK
TKlN
Da io-RAGO GU
ZUZUEE
Oharra
NORI = HARI. Beti gauza bati buruzko ekintza adierazten da.
DaragoiotDaragoiok/nDaragoioDaragoioguDaragoiozuDaragoiozueDaragoie
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-"NORK-NORI-ZER':-ERAGON.
NORK Nori = hari ZER
N eHe
eGeZ eZ e
e
iO-RAGO N
ee
-Neragoion-HeragoionERAGOION
-Geragoion-Zeragoion-ZeragoienERAGOIEN
Oharra
Adizkera hau Bizkaiko eskualde baten -Orozko aldean- bakarrik bizi da. Baina. Txorierrian ere"murmurar" esanahiaz erabili ohi da.
NORK = HA/HAIEK denekoa da gehien erabilten dena.
144
EGITE ERA: EUTSI. Estar contigua una cosa a otra.
Deutsa(la) Eutsa(n)-Ia
Deutsie(la) Eutsie(n)-Ia
Adibidez
-Garajea etxeari dautsala egin dogu.-Zuen soloak gureei dautsiela dagoz.-Iturria eskoleari eutsala egoten zan.-Giltzari deutsala ikusi doto (Le he visto asiéndose de la llave)
Azkue, Morfología, pág. 701, E.
AGINTE ERA: EUTSI. Agárralo, Ten, Tómalos...
(H)Autso(k)(H)AutsonaBeutso
EutsiEutsie
(Beutse)
(H)Autsozak(H)Autsozana
(Beutsoz)EutsizEutsiez
(Beutsez)
Adibidez
-"Autso, Txordon, artz orri ta nik iñez da ida". (Sujeta, Ordoño, a ese oso y yo haré huida.Refranes.y Sentencias, n.O422).
-"Autso, txakurra eta ixilik egon hadi".
-"Eutsiz honek papelok eta gorde eizuz ondo".
Oharrak
Eutsi/Z; eta Eutsie/Z egiazko aginte erak baino beste erabilpide bateko itxura gehiago dauke.Etorri hona! Egon hor! eta holako erabilpidetik letorke, plural morfema eta zuek-eri dagokion -emorfema gehituta.
- ..
Beste sasi-agintera -Azkuek: "imperativo barato", o.c. 701. orr. batzuk ere badarabilguz eguneroahotan: Eutsiok/Eutsion; Eutsiek/Eutsien. Eutsiozu/Eutsiezu; Eutsiozue/Eutsiezue. Erabilpide hone-tan, erderazko SUJETARLE esanahia eukiko leuke.
145
EGITEERA: ORAIN ALDIA.-"NOR-NORI':-ATXEKI/ATXIKI. Erderazko:Adherir...
Oharra
Pertsona guztiak dituenarren NOR = HA/HAIEK erabiltzen da gehien.
NIRI GURI
HatxekitDatxekitZatxezkitZatxezkidateDatxezkit
HatxekiguDatxekiguZatxezkiguZatxezkiguteDatxezkigu
ZURI
HIRI
NatxekizuDatxekizuGatxezkizuDatxezkizu
Natxekit/nDatxekik/nGatxezkikfnDatxezkik/n
ZUEI
NatxekizueDatxekizueGatxezkizueDatxezkizue
HARI HAIEI
NatxekioHatxekioDatxekioGatxezkioZatxezkioZatxezkioteDatxezkio
NatxekieHatxekieDatxekieGatxezkieZatxezkieZatxezkieteDatxezkie
Oharra
"ATXEKI"aditz hau bizkaierazko"EUTSI" aditzarekin hartu emonetan jarri behar litzateke. Bienesanahia antzerakoa da eta. Adibidez: "Etche horri datchizkola baziren bi eritegi": Touchantcette maison. il y avait deux hópitaux. Ikusi P. Lafitte. GRAMMAIRE BASQUE. 270. orr. n.O548.
Gramatika honek ATCHIKI aditzari esanahi bi damotsoz: attenant a, eta attaché a bestea.
146
NOR NORI
N a THa KlNDa OGa -TXE Z- ki GUZa Z- ki ZUZe Z- ki ZUE teDa Z- ki E
EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-'ZER-NORI-NORK':-*ERAUTSI/*IRAUTSI. (replicar, reponer...)
NIRIDiraustak/ZakDiraustana/ZanaDiraust/aZDiraustazu/ZDiraustazue/ZDirauste/Z
HIRIDirauat/aZatDiraunat/ZanatDiraua/ZDirauna/ZDirauagu/ZDiraunagu/ZDiraue/ZDiraune/Z
HARIDirautsat/daZDirautsak/ZakDirautsana/ZanaDirautso/ZDirautsagu/ZDirauts~zu/ZDirautsazue/ZDirautse/Z
GURIDirauskuk/ZakDirauskun/ZanaDirausku/ZDirauskuzu/ZDirauskuze/ZDirauskue/Z
ZURIDirautsut/daZDirautsu/ZDirautsugu/ZDirautsue/Z
ZUEIDirautsuet/daZDirautsue/ZDirautsuegu/ZDirautsuee/Z
HAIEIDirautset/daZDirautsek/ZakDirautsen/ZanaDirautse/ZDirautsegu/ZDirautsezu/ZDirautsezue/ZDirautsie/Z
147
ZER NORI NORK
ST TA;Na K/NaTSA
D -IRAU SKU GU ZTSU ZUTSUE ZUETSE E
EGITE ERA: IRAGANA.-"NORK-NORI-ZER".-*ERAUTSI/*IRAUTSI.
ZER
Z N
e
148
NIRI GURI
Ziraustan/ZanZirausten/Zan
Zirauskun/ZanZirauskuen/Zan
HIRI ZURI
Zirauan/aZanZiraunan/Nazan
Zirautsun/ZanZirautsuen/Zan
HARI ZUEI
Zirautsan/ZanZirautsen/Za n
Zirautsuen/ZanZirautsueen/Zan
HAIEI
Zirautsen/ZanZirautsien/Zan
NORK NORI-ST
AlNaZ TSA
-IRAU SKUTSUTSUE
Z TSE
ARIKET AK
1. Ondorengo erda/ esa/diok euskeratu egizuz.
-¿Qué te parece lo que dijo Pedro el otro día?- Me parece que hoy no vendrán.- ¡Pareces tonto, hombre, cállate!- Esto parece algo bueno, pero a veces las apariencias engañan.- Al principio me parecía bien, pero luego cambié de idea.- ¿Qué te pareció la obra que representaron anoche?- Les parece bien que vayamos todos el domingo a su casa: nos prepararán la comida.- Llevaba el vaso lleno y cayéndosele el líquido.- Al sabio le brotan palabras de sabiduría, y al idiota estupideces.- ¿Qué parecen esos montones de piedras?- Sí, yo parecía un zapatero, pero tú parecías un idiota.- Yo no salgo mientras dure la tormenta.- Hay que trabajar, que el dinero no dura siempre.- Mientras vosotros continuáis trabajando, yo voy a vigilar al niño.- Después de varias horas todavía continuaban jugando a cartas.- ¿Qué andas haciendo ahí?- Pues nada, aquí ando, trabajando un poco, abriendo esta zanja.- ¿Qué están haciendo los niños? - Están jugando, y todavía creo que continuarán haciéndo-
lo un buen rato.- Hemos construido el garaje contiguo a la casa.- Toma, Canelo (Canelo= txakurra), este hueso y ¡cállate!
2. Ondorengo aditz bakoitzaz ba/iaturik esa/di bat egin.
- NERITXAN/.NERITZON
- DERITXAGU/DERITZOGU
- GENERITZEN/GERITXEN- DARIO
- DARIZKIE/DARIEZ
- ZERION/ERION- DIRUDIT
- ZIRUDITEN/IRUDIEN
- DAIRAUE/ DIRAUTE
- ZIRAUEN/ ZIRAUTEN- NIHARDUAN
- DIHARDUGU
- DARAGOIO- DATXEKIO
- DATXEZKIE
3. Ondorengo esa/diotan hutsuneak bete aditza egokiro jarriaz.
- Zuk horrela egiteari nik ondo- Nik egin nuenari zer- Aitzari ura
(eritzi)zuek? (eritzi)
, eta guzurtiari guzurrak
149
zuk (irudi), baina zuk Jairnito
- Horrela jantzita rnozorroa- Nik era hartara antzaldatuta txarlot
(irudi iraganean)- Zeru lurrak artean nire hitzak ez dira aldatuko (iraun)- Hurrengo egunean ere jokoan oraindik horreik (iraun)- Zertan urne horrek, hor? (ihardun)- Ba, nik zuri, hori horrela ez dela (*erautsi)
150
ERASKINA
EGITE ERA: ADITZ SOILAK
(11(11
EGITE ERA: ORAl N ALDIA.-"NOR-NORJ':-EGON, ETORRI, ISIL!, JOAN.
NOR NORI NOR NORI
Na TOR T - kit Na TOR KITHa SIL K/Na- Kik!kina HA SIL K/N
OA KO- kio OA KIOGA GO KU- kigu Z GA GO Z KIGUZA TZU-kizu Z ZA Z KIZUZA TZUE-kizue Z e ZA Z KIZUE tE
KE- kie KIE
NIRI HIRI GURI ZURI ZUEI
z Hagot Hagokit Nagok!na Nagokik/n Hagoku Hagokigu Nagotzu Nagokizu Nagotzue Nagokizueg Zagodaz Zagozkit Gagozak/zana Gagozkik/n Zagokuz Zagozkigu Gagotzuz Gagozkizu Gagotzuez GagozkizueW Zagodaze Zagozkidate Zagokuze Zagozkigute
a: Hatort Hatorkit Natork/na Natorkik/n Hatorku Hatorkigu Natortzu Natorkizu Natortzue NatorkizueZatordaz Zatozkit Gatozak/zana Gatozkik/n Zatorkuz Zatozkigu Gatortzuz Gatozkizu Gatortzuez Gatozkizue
t¡j Zatordaze Zatozkidate Zatorkuze Zatozkigute
Habilt Habilkit Nabilk/na Nabilkik/n Habilku Habilkigu Nabiltzu Nabilkizu Nabiltzue Nabilkizueg Zabildaz Zabilzkit Gabilzak/zana Gabilzkik/n Zabilkuz Zabilzkigu Gabiltzuz Gabilkizuz. Gabiltzuez Gabilzkizue
Zabildaze Zabilzkidate Zabilkuze Zabilzkigute
z Hoat Hoakit Noak/na Noakik/n Hoaku Hoakigu Noatzu Noakigu Noatzue Noakizue
c5 Zoadaz Zoazkit Goazak!zana Goazkik/n Zoakuz Zoazkigu Goatzuz Goazkizu Goatzuez Goazkizue"""') Zoadaze Zoazkidate Zoakuze Zoazkigute
U1 EGITE ERA: ORAIN ALDIA.-"NOR-NORK':-EDUKI, ERABILI, EKARRI, EROAN/ERAMAN.O)
INOR NORK NOR NORK
Na T Na THa
-UKa K/Na HA-UKa
K/N-----
-RABIL- -----
-RABILGa
-KARGU Z Ga
-KARtza GU
Za-ROA
ZU Z Za-RAMA
tza ZUZa e ZUE Z Za zte(1 ) ZUE
E ----- TE
NI HI GU ZU ZUEK
Nauka-k/na Naukak/n Haukat Haukat Gauka-zak/zana Gauzkak/n Zaukadaz Zauzkat Zaukiedaz ZauzkatetNauka Nauka Hauka Hauka Gaukaz Gauzka Zaukaz Zauzka Zaukiez ZauzkateNaukazu Naukazu Haukagu Haukagu Gaukazuz Gauzkazu Zaukaguz Zauzkagu Zaukieguz ZauzkateguNaukazue Naukazue Haukie Haukate Gaukazuez Gauzkazue Zaukiez Zauzkate Zaukieez Zauzkate(te)Naukie Naukate Gaukiez Gauzkate
Narabil-k/na Narabilk/n Harabilt Harabilt Garabil-zak/zana Garabiltzak/n Zarabildaz Zarabiltzat Zarabiledaz ZarabiltztetNarabil Narabil Harabil Harabil Garabilz Garabiltza Zarabilz Zarabiltz Zarabilez ZarabilzteNarabilzu Narabilzu Harabilgu Harabilgu Garabilzuz Garabiltzazu Zarabilguz Zarabiltzagu Zarabileguz ZarabilzteguNarabilzue Narabilzue Harabile Harabilte Garabilzuez Garanbiltzazue Zarabilez Zarabiltzate Zarabileez Zarabilzte(te)Narabile Narabilte Garabilez Garabiltzate
Nakark-k/na Nakark/na Hakart Hakart Gakar-zak/zana Gakartzak/n Zakardaz Zakartzat Zakarredaz ZakarztetNakar Nakar Hakar Hakar Gakarz Gakartz Zakarz Zakartza Zakarrez ZakarzteNakarzu Nakarzu Hakargu Hakargu Gakarzuz Gakartzazu Zakarguz Zakartzagu Zakarreguz ZakarzteguNakarzue Nakarzue Hakarre Hakarte Gakarzuez Gakartzazue Zakarrez Zakartzate Zakarriez Zakarzte(te)Nakarre Nakarte Gakarrez Gakartzate
Naroa-k/na Naramak/n Haroat Haramat Garoa-zak/zana Garamatzak/n Zaroadaz Zaramatzat Zaroedaz ZaramaztetNaroa Narama Haroa Harama Garoaz Garamatza Zaroaz Zaranatza Zaroez ZaramazteNaroazu Naramazu Harogu Haramagu Garoazuz Garamatzazu Zaroaguz Zaramatzagu Zaroeguz ZaramazteguNaroazue Naramazue Haroe Haramte Garoazuez Garamatzazue Zaroez Zaramatzate Zaroeez Zaramazte(te)Naroe Naramate Garoez Garamatzate
Oharra
(1) NOR = ZUEK: pluralgilea -ZTE- (eta ez -TZA-). EUKI aditzarekin pluralgilea -Z- (eta ez -TZA).
HentorkidanZentorkidazanZentorkidezan
HinoakidanZinoakidazanZinoakidezan
HenbilkidanZenbilkidazanZenbilkidazen
HengokidanZengokidazanZengokidezan
Oharra
NIRI
HentorkidanZentozkidanZentozkidaten
HindoakidanZindoazkidanZindoazkidaten
HenbilkidanZenbilzkidanZenbilzkidaten
HengokidanZengozkidanZengozkidaten
HIRI
Nentorkian/nanGentorkiazan/Nazan
Ninoakian/nanGinoakiazan/Nazan
Nenbilkian/nanGenbilkiazan/nazan
Nengokian/nanGengokiazan/nazan
Nengokian/nanZentorkiguzan
Nindoakian/nanGindoazkian/nan
Nenbilkian/nanGenbilzkian/nan
Nengokian/nanGengozkian/nan
(J1..,¡
Adizkera honeik oso gutxi erabili ohi dira. Horregaitik ERASKINEAN sartu dira.NORI = ZURI eta ZUEI denetako adizkerak, goitik behera errezkadan daukazuz, alborantz plurala egiten dutelarik.Adibidez, Nenbilkizun/Nenbilkizuen, Nentorkizun/Nentorkizuen,eta abar.
EGITE ERA: IRAGANA.-uNOR-NORr-ETORRI, JOAN, ISIL!, EGON.
NOR NORI NOR NORI
N en KIT N en KITH en
-TOR KI/KINa H en-TOR
KIK/N----
-OAKIO ----
-OAKIO
G en-SIL
KIGU Z aN G en-SIL
Z KIGU NZ en
-GOKIZU Z Z en
-GOZ KIZU te
Z en KIZUE e Z ---- KIEKIE
GURI ZURI-ZUEI
Hentorkigun Hentorkigun Nentorkizu-n/enZentorkiguzan Zentozkigun Gentorkizu-zan/ezanZentorkiguezan Zentozkihuten
Nentorkizu-n/enGentozkizu-/en
Hindoakigun Hindoakigun Nindoakizu-n/enZindoazkigun Zindoazkigun Gindoakizu-zan/ezanZindoazkiguten Zindoazkiguten Nindoakizu-n/en
Gindoazkizu-n/enHenbilkigun Henbilkigun Nenbilkizu-n/enZenbilzkigun Zenbilzkigun Genbilkizu-zan/ezanZenbilzkiguten Zenbilzkiguten
Hengokigun Hengokigun Nengokizu-n/enZengozkigun Zengozkigun Gengokizu -zan/ezanZengozkiguten Zengozkiguten Nengokizu-n/en
Gengozkizu-n/en
U100
EGITE ERA: IRAGANA.-uNOR-NORK':-EROAN/ERAMAN. EKARRI. EdUKI.
Zenkarredazan I Zenkarrezan I Zenkarreguzan I Zenkarriezan . Zinderamaztedan I Zinderamazten I Zinderamaztegun I Zinderamazte(te)gunZUEK Zeroedazan I Zeroezan I Zeroeguzan I Zeroiezan . Zinduzkatedan I Zinduzkaten I Zinduzkategun I Zindukate(te)n
Zeunkadezan I Zeunkezan I Zeunkeguzan I Zeunkiezan
(1) Euskaltzaindia, EUSKAL ADITZ BA TUA, 117. orrialdea.
NOR NORK NOR NORK
NEN T Da N NIND T NHEN ROA A/NA N HIND KIN N
KAR - RAMAGEN UKA GU Z N GIND UKA TZA GU NZEN ZU Z N ZIND TZA ZU NZEN ZUE e Z N ZIND ZTE ZUE N
E TE
NI HI GU ZU
Nenkar-an/nan Baturako aditz Henkardan Genkarza-n/nan Zenkardazan
Nenkarren hau ez da kon- Henkarren Genkarzan Zenkarzan
Nenkarzun tuan hartu (1). Henkargun Genkarzuzan Zenkarguzan
Nenkarzuen Nenkarren Genkarzuezan Zenkarrezan
Nenkarren Genkarrezan
Neroa-an/nan Ninderama-an/nan Heroadan Hinderamadan Geroaza-n/nan Ginderamatza-an/nan Zeroadazan Zinderamatzadan
Neroan Ninderaman Heroan Hinderaman Geroazan Ginderamatzan Zeroazan Zinderamatzan
Neroazun Ninderamazun Heroagun Hinderamagun Geroazuzan Ginderamatzazun Zeroaguzan Zinderamatzagun
Neroazuen Ninderamazuen Heroen Hinderamaten Geroazuezan Ginderamatzazuten Zeroezan Zinderamatzaten
Neroen Ninderamaten Geroezan Ginderamatzaten
Neunk-an/nan Ninduka-anlnan Heunkadan Hindukadan Geunkaza-n/nan Ginduzkalan/nan Zeunkadazan Zinduzkadan
Neunkan Nindukan Heunkan Bindukan Geunkazan Ginduzkan Zeunkazan Zinduzkan
Neunkazun Nindukazun Heungakun Hindukagun Geunkazuzan Ginduzkazun Zeunkaguzan ZinduzkagunNeunkazuen Nindukazuen Heunken Hindukaten Geunkazuezan Ginduzkazuen Zeunkiezan Zinduzkaten
Neunkien Nindukaten Geunkiezan Ginduzkaten
EGITE ERA: IRAGANA.-uNORK-NOR/-ZER':-ERABILI.
NOR
NeHe
eG e -RABILZeZe
e
NIRI
Herabilsta-n/ZanErabilsta-n/ZanZerabilsta-n/ZanZerabilste-nlZanErabilste-n/Zan
HIRI
Nerabila-n/ZanNerabilna-n/ZanErabila-n/ZanErabilna-n/ZanGerabila-n/ZanGerabilna-n/ZanErabile-n/ZanErabilne-n/Zan
<11c.o
HARINerabiltsa-n/ZanHerabiltsa-n/ZanErabiltsa-n/ZanGerabiltsa-n/ZanZerabiltsa-n/ZanZerabiltse-n/ZanErabiltse-n/Zan
NORI
STA/NaTSO/TSASKUTSUTSUE eTSE e
ZER
aN
Herabi/-kidan/herabi/-Z-kidanZerabi/-kidanZenerabil-kidanZenerabi/-kidatenZerabi/-kidaten
Nerabil-kianNerabi/-kinanZerabi/-kianZerabi/-kinanGenerabil-kianGenerabi/-kinanZerabi/-kianZerabil-kinan
Nerabi/-kionHerabi/-kionErabi/-kionGenerabi/-kionZenerabi/-kionZenerabi/-kionZerabil-kioten
NORK
N eHeZeGene -RABIL ZZ eneZ eneZe
ZER NORI
KITKIKjKINKIOKIGU NKIZUKIZUE teKIE te
GURI
Herabilsku-n/ZanErabilsku-n/ZanZerabilsku-n/ZanZerabilskue-n/ZanErabilskue-n/Zan
ZURI
Nerabiltsu-n/ZanErabilstu-n/ZanGerabiltsu-n/ZanErabiltsue-n/Zan
ZUEI
Nerabiltsue-n/ZanErabiltsue-n/ZanGerabiltsue-n/ZanErabiItsuee- n/Zan
HAIEI
Nerabiltse-n/ZanHerabiltse-n/ZanErabiltse-n/ZanGerabiltse-n/ZanZerabiltse-n/ZanZerabiltsie-n/ZanErabiltsie-n/Zan
Herabi/-kigunZerabil-kigunZenerabil-kigunZenerabi/-kigutenZerabi/-kiguten
Nerabi/-kizunZerabi/-kizunGenerabi/-kizunZerabil-kizuten
Nerabi/-kizuenZerabil-kisuenGenerabil-kizuenZerabi/-kizuten
Nerabi/-kienHerabi/-kienErabi/-kienGenerabi/-kienZenerabil-kienZenerabil-kietenZerabi/-kieten
NORK
EGITE ERA: IRAGANA.-"NORK-NORI-ZER':-EROAN/ERAMAN.
ZER
N eHe
eG e -ROAZ eZ e(1)
e
NORI
STA/NaTSOITSASKU ZTSUTSUE eTSE e
aN
NIRIHeroasta-n/ZanEroasta-n/ZanZeroasta-n/ZanZeroaste-n/ZanEroaste-n/Zan
Herama-kidan/ZkidanZerama-kidanZenerama-kidanZenerama-kidatenZerama-kidaten
HIRINeroa-n/Zan Nerama-kianNeroa-nan/Zanan Nerama-kinanEroa-n/Zan Zerama-kianEroa-nan/Zanan Zerama-kinanGeroa-n/Zan Generama-kianGeroa-na-n/Zanan Generama-kinanEroe-n/Zan Zerama-kiatenEroe-nan/Zanan Zerama-kinaten
HARINeroatsa-n/ZanHeroatsa-n/ZanEroatsa-n/ZanGeroatsa-n/ZanZeroatsa-n/ZanZeroatse-n/ZanEroatse-n/Zan
Nerama-kionHerama-kionZerama-kionGenerama-kionZenerama-kionZenerama-kiotenZerama-kioten
CJ).....
(1) Bizkaieraz NORK = GUK, ZUK, ZUEK deneko -N- ez da sartzen. Euskeran -N-, -L- ondorenezin da -R- ahozkia jarri. Horrela: "EnDrike", eta ez "Enrike"; bardin, "aIDrebez", eta ez"alrebez". Salbuespen bakarra: "INRI".
NORK ZER NORI
N e KITHe KIKjKINZe KIOGene -RAMA Z KIGU NZ ene KIZUZ ene KIZUE teZe KIE te
GURIHeroasku-n/Zan Herama-kigunEroasku-n/Zan Zerama-kigunZeroasku-n/Zan Zenerama-kigunZeroaskue-n/Zan Zenerama-kigutenEroaskue-n/Zan Zerama-kiduten
ZURINeroatsu-n/Zan Nerama-kizunEroatsu-n/Zan Zerama-kizunGeroatsu-n/Zan Generama-kizunEroatsue-n/Zan Zerama-kizuten
ZUEINeroatsue-n/Zan Nerama-kizuenEroatsue-n/Zan Zerama-kisuenGeroatsue-n/Zan Generama-kizuenEroatsuee-n/Zan Zerama-kizueten
HAIEINeroatse-n/Zan Nerama-kienHeroatse- n/Zan Herama-kienEroatse- n/Zan Zerama-kienGeroatse-n/Zan Generama-kienZeroatse-n/Zan Zenerama-kienZeroatsie-n/Zan Zenerama-kietenEroatsie-n/Zan Zerama-kieten
ONDORIOZKO ERA: ADITZ SOILAK
BALDIN ERA: "NOR-NOR/':-EGON.
HARI
BanengokoBahengokoBalegokoBagengokozBazengokozBazengokozeBalegokoz
BanengokioBahengokioBalegokioBagengozkioBazengozkioBazengozkioteBalegozkio
Oharra
(J)U1
HAIEI
BanengokeBahengokeBalegokeBagengokezBazengokezBazengokezeBalegokez
BanengokieBahengokieBalegokieBagengozkieBazengozkieBazengozkieteBalegozkie
Adizkera honek baditu beste personei dagozkienak ere. Baina, ez dira erabilten, ez ahoz, ez eta idatziz ere. Horregaitik ez ditugu sartuazalketa honetan.
NOR NORI
N en TH en KlNaLe KO
BA G en GO KU ZZ en TZU ZZ en TZUE Z eLe KE Z
NOR NORI
N en KITH en KlNLe KIO
BA G en GO Z KIGUZ en Z KIZUZ en Z KIZUE teLe Z KIE
(J)(J)
BALDIN ERA: uNOR-NOR/':-ETORRI.
BahentortBaletortBazentortazBazentortazeBaletortaz
NIRI
BahentorkitBaletorkitBazentozkitBazentozkidateBaletozkit
BahentorkuBaletorkuBazentorkuzBazentorkuzeBaletorkuz .
GURI
BahentorkiguBaletorkiguBazentozkiguBazentozkiguteBaletozkigu
BanentorkoBahentorkoBaletorkoBagentorkozBazentorkozBazentorkozeBaletorkoz
HARI
BanentorkioBahentorkioBaletorkio
BagentozkioBazentozkioBazentozkioteBaletozkio
BanentorkeBahentorkeBaletorkeBagentorkezBazentorkezBazentorkezeBaletorkez
HAIEI
BanentorkioBahentorkieBahentorkie
BagentozkieBazentozkieBazentozkieteBaletozkie
NOR NORI
N en TH en K/NaLe KO
BA Gen TOR KU ZZ en TZU ZZ en TZUE Z eLe KE. Z
NOR NORI
N en KITH en K/NLe KIO
BA G en TOR Z KIGUZ en Z KIZUZ en Z KIZUE teLe Z KIE
HIRI ZURI ZUEI
Banentor-k/ena Banentorkik/n Banentortzu Banentorkizu Banentortzue Banentorkizue
Baletor-ta/rrena Baletorkik/n Baletortzu Baletorkizu Baletortzue Baletorkizue
Bagentorza-k/na Bagentozkik/n Bagentortzuz Bagentozkizu Bagentortzuez BagentozkizueBaletorza-k/na Baletozkik/n Baletortzuz Baletozkizu Baletortzuez Baletozkizue
BALDIN ERA: "NOR-NORJ':-IBILI.
NIRI
Bahenbilt BahenbilkitBalebit BalebilkitBazenbildaz BazenbilzkitBazenbildaze BazenbilzkidateBalebildaz Balebilzkit
GURI
Bahenbilku BahenbilkiguBalebilku BalebilkiguBazenbilkuz BazenbilzkiguBazenbilkuze BazenbilzkiguteBalebilkuz Balebilzkigu
HARI
O)-..J
Banenbilko Banenbilkiobahenbilko BahenbilkioBalebilko Balebilkio
Bagenbilkoz BagenbilzkioBazenbilkoz BazenbilzkioBazenbilkoze BazenbilkzioteBalebilkoz Balebilzkio
HAIEI
Banenbilke BanenbilkieBahenbilke BanhebilkieBalebilke Balebilkie
Bagenbilkez BagenbilzkieBazenbilkez BazenbilzkieBazenbilkeze BazenbilzkieteBalebilkez Balebilzkie
NOR NORI
N en TH en KlNaLe KO
BA Gen BIL KU ZZ en TZU ZZ en TZUE Z eLe KE Z
NOR NORI
N en KITH en KlNLe KIO
BA G en BIL Z KIGUZ en Z KIZUZ en Z KIZUE teLe Z KIE
HIRI ZURI ZUEI
Banenbil-k/na Banenbilkik/n Banenbiltzu Banenbilkizu Banenbiltzue BanenbilkizueBalebilk/na Balebilkik/n Balebiltzu Balebilkizu Balebiltzue Balebilkizue
Bagenbilzak/na Bagenbilzkik/n Bagenbiltzuz Bagenbilzkizu Bagenbiltzuez BagenbilzkizueBalebilzak/na Balebilzkik/n Balebiltzuz Balebilzkizu Balebiltzuez Balebilzkizue
ONDORIOZKO ERA.-"NOR-NOR/':-EGON, ETORRI, ISIL!.O)IX)
Oharra
Nahiz eta goiko NOR persona guztiak jarri, erabilpideari begiratu ezkero argi dago NOR hirugarrena besterik ez dela bizi. Eta hau, berau ere...oso gutxi.
Kontuan hartu: hauxe adizkera hau atzetik -N- bat gehiturik, eta hirugarren pertsonako -L- kenduz -Z- bat jar badiezaiozu bere lekuan(bizkaieraz -L-kendu eta ezertxo ere jartzeke itzi behar da) ondoriozko iragana sortzen da: erdarazko "habría..." horren parekoa.
NOR NORI
N en TH en K/NaI e -GO OGen -TOR KE (ki) GU ZZ en -SIL ZU ZZ en ZUE Z eLe E
NOR NORI
N en KITH en KIK/KINLe -GO KIOGen -TOR Z KIGU KEZ en -SIL Z KIZUZ en Z KIZUE teLe Z KIE
Legokit Legoki-k/na Legokio Legokigu Legokizu Legokizue LegokieLetorkit Letorki-k/na Letorkio Letorkigu Letorkizu Letorkizue LetorkieLebilkit Lebilki-k/na Lebilkio Lebilkigu Lebilkizu Lebilkizue Lebilkie
Ha
Legokidake Legokiade/nake Legokioke Legokiguke Legokizuke Legokizueke LegokiekeLetorkidake Letorkiake/nake Letorkioke Letorkiguke Letorkizuke Letorkizueke LetorkiekeLebildake Lebilkiake/nake Lebilkioke Lebilkiguke Lebilkizuke Lebilkizueke Lebilkieke
Legokidaz LegokiZak/naZ Legokioz Legokiguz Legokizuz Legokizuez LegokiezLetorkidaz LetorkiZak/naZ Letorkioz Letorkiguz Letorkizuz Letorkizuez LetorkiezLebilkidaz LebilkiZak/naZ Lebilkioz Lebilkiguz Lebilkizuz Lebilkizuez Lebilkiez
HAIEK
Legozkidake Legozkiake/nake Legozkioke Legozkiguke Legozkizuke Legozkizueke LegozkiekeLetoskidake Letozkiake/nake Letozkioke Letozkiguke Letozkizuke Letozkizueke LetozkiekeLebilzkidake Lebilzkiake/nake Lebilzkioke Lebilzkiguke Lebilzkizuke Lebilzkizueke Lebilzkieke
NORK
ONDORIOZKO ERA: "NORK-ZER".-EKARRI. EROAN
ZER
N eH el e -KARG en -ROA
Z enZ enl e
KE Z
ee
NekarkeHekarke
lekarke
Gezkarke
Zenkarke
Zenkarkee
lekarkee
Oharrak
HA
NeroakeHeroakeleroakeGeroakeZeroakeZeroakeeleroakee
NekarkezHekarkezlekarkez
Genkarkez
Zenkarkez
Zenkarkeez
lekarkeez
HAIEK
NeroakezHeroakezleroakez
Geroakez
Zeroakez
Zeroakeez
leroakeez
Adizkera hau batuaz ez da kontuan hartu izan.
Bizkaieraz ere adizkera honen ordez. perifrastikoa gehiago erabilten da. Adibidez, "Neuk nekarke nun dagoen baneki" esan beharrean. "Neuk
ekarriko neuke nun dagoen baneki" esaten da.
Kontuan hartu:aditzsoiletan,BAlDINTZAZKO era ONDORIOZKOA baino gehiago erabiltendela.I Ondoriozkoan perifrastikorajoten da.CJ')co
SUBJUNTIBOZKO ERA: LAGUNTZAILEA
SUBJUNTIBOZKOERA: ORAIN ALDIA.-"NOR"NORI"
NIRI GURI
HakidanDAKIDANZakidazanZakidazenDAKIDAZAN
HakidanDA KIDA NZakizkidanZakizkidatenDAKIZKIDAN
HakigunDAKIGUNZakiguzanZakiguzenDAKIGUZAN
HakigunDAKIGUN
ZakizkigunZakizkigutenDAKIZKIGUN
HIRI ZURI ZUEI
Nakian/nanDAKIAN/NANGakiazan/nanDAKIAZAN/NAN
Nakian/nanDAKIAN/NANGakizkian/nanDAKIZKIAN/NAN
NakizunDAKIZUNGakizuzanDAKIZUZAN
NakizunDAKIZUNGakizkizunDAKIZKIZUN
NakizuenDAKIZUEN
GakizuezanDAKIZUEZAN
NakizuenDAKIZUENGakizkizuenDAKIZKIZUEN
Oharra
-..¡w
Hirugarren pertsonak maiuskulaz agertzen dira. Erabilienak direlako eta testoan ikasi behar izan dituzulako azpimarkatu ditutu hemen.
Bestalde, NORI= HARI/HAIEIez dogu sartu hemen, ERAKISNEAN,osorik textoan dalako.
NOR NORlbizk. NORI batuaz
N a KIT KI TH a KIK/KINa KI K/ND a KIO KI OG a KIGU KI Z-ki GU Z NZ a KIZU KI Z-ki ZU ZZ a KIZUE KI Z-ki ZUE Z e, zteD a KIE KI Z-ki E Z
...¡~
SUBJUNTIBOZKO ERA: IRAGANA.-"NOR-NOR!':-
NIRI GURI
HenkidanZenkidazanZenkidazen
HenkidanZenkizkidanZenkizkidaten
HenkigunZenkiguzanZenkiguzen
HenkigunZenkizkigunZenkizkiguten
NenkianNenkinanGenkiazanGezkinazan
NenkianNenkinanGenkizkianGenkizkinan
NenkizunGenkizuzan
NenkizunGenkizkizun
NezkizunGenkizuezan
NezkizuenGenkizkizuen
Oharra
NOR = hirugarrena denekoak textoan daukazuz. Horregaitik hemen ez ditut sartu Dena den, adizkera hau, osorik, ahozko erabilpideangutxienez, galdu dela esan deiteke. Beronen ordez, "NOR" adizkera eta datiboa erabili ohi da.
NOR NORI bizk. NORI batuaz
N en KIT KI TH en KIK/Klna KI K/N
KIO KI OG en KIGU KI Z-ki GU Z NZ en KIZU KI Z-ki ZU ZZ en KIZUE KI Z-ki - ZUE Z e, zte
KIE KI Z-ki
Oharra
.....U'I
"Objeto direkto" delakoa hirugarren pertsonakoa denean NOR-ZER adizkera sartzen da, Adizkera hau da gehien erabili ohi dena. Horregatiktextoan daukazu, bere ariketa ta guzti.
SUBJUNTIBOZKO ERA: IRAGANA.-"NOR-NORK':-
NOR NORK NOR NORK
N en T N in TH en A/Na H in A/N
- -
G en -gl GU Z N G in -tZA GU NZ en ZU Z Z in ZUZ en e ZUE Z Z in te ZUE
E TE
NI GU
Nengian/nan Nintzaan/nan Gingizan/nan Gintzaan/nanNengian Nintzan Gengizan GintzanNengizun Nintzazun Gengizuzan GintzazunNengizuen Nintzazuen Gengizuezan GintzazuenNengien Nintzaten Gengiezan Gintzaten
HI ZU ZUEK
Hengidan Hintzadan Zengidazan Zintzadan Zengiedazan ZinzatedanHengian Hintzan Zengizan Zintzan Zengiezan ZintzatenGengian Hintzagun Zengiguzan Zintzagun Zengieguzan ZintzategunHengien Hintzaten Zengiezan Zintzaden Zengieezan Zintzate(te)n
.....(1)
SUBJENTIBOZKOERA: IRAGANA.-uNORK-NORI-ZER':-
Heidan/ZanEidan/ZanZengidan/ZanZengiden/ZanEiden/Zan
Neian-nan/ZanEian-nan/ZanGengian-nan/ZanEien-nen/Zan
Neion/ZanHeion/ZanEion/ZanGengion/ZanZengion/ZanZengien/ZanEien/Zan
Oharra
NIRI
Hieza-danZieza-danZenieza-danZenieza-datenZieza-daten
HIRI
Nieza-an/nanZieza-an/nan
Genieia-an/nanZieza-aten/naten
HARI
Nieza-ionHieza-ionZieza-ionGenieza-ionZenieza-ionZenieza-iotenZieza-ioten
GURI
Heigun/ZanEigun/ZanZengigun/ZanZengiguen/ZanEiguen/Zan
Hieza-gunZieza-gunZenieza-gunZenieza-gutenZiesa-guten
ZUEI
Nieza-zutenZieza-zutenGenieza-zuenZieza-zueten
Bizkaieraz iraganeko NORK-eri dagokion -n- galdu egiten da sarritan. batez ere NORK = NI. HI, HA. HAIEK denean. Kasu honetan EGINaditzaren erroari dagokion -G- ere galdu egin ohi da. Adibidez, HIK-NIRI: HEIDAN eta ez HEngIDAN. Eta abar.
ZURI
Neizun/ZanEizun/ZanGengizun/ZanEizuen/Zan
Nieza-zunZieza-zunGenieza-zunZieza-zuten
Neizun/ZanEizuen/ZanGe.ngizuen/ZanEizueen/Zan
Neien/ZanHien/ZanEien/ZanGengien/ZanZengien/ZanZengieen/ZanEieen/Zan
Nieza-ienHieza-ienZieza-ienGenieza-ienZenieza-ienZenieza-ietenZieza-ieten
NOR NORI ZER
N en TH en A/Na
e OG en -GI GU Z NZ en ZUZ en ZUE e
e E e
NORK ZER NORI
N ie -KI TH ie -KI K/NZ ie i -KI OG enie -ZA Z-KI GU NZ enie -KI ZUZ enie -KI ZUE teZ ie i -KI E te
AHAL ERA: LAGUNTZAILEA
AHAL ERA: ORAIN ALDIA.-uNOR-NOR/':-
NOR NORI
Erderazko: "puedo/podré... Adibidez, "Etor hakidake bihar periara behia eramaten laguntzera?"
Bizkaieraz, adizkera hau ez da erabil-ten. Beronen ordez, hipotetikoa entzu-ten da. Literatura tradiziorik ez dauka.
Batuaz ere, ez dauka erabílpiderikadizkera honek. Ez dogu kontuanhartuko, ariketak egiterakoan.
NOR NORI
N a TH a K/ND a OD a KI Z -KI GU KEZ a Z- ZUZ a Z- ZUE teD a Z- E
NIRI GURI
Hakidake HakigukeGakidake DakigukeZakizkidake ZakizkigukeZakizkidakete ZakizkiguketeDakizkidake Dakizkiguke
HIRI ZURI ZUEI
Nakiake/nake Nakizuke NakizuekeDakiake/nake Dakizuke DakizuekeGakizkiake/nake Gakizkizuke GakizkizuekeDakizkiake/nake Dakizkizuke Dakizkizueke
HARI HAIEI
Nakioke NakiekeHakioke HakiekeDakioke DakiekeGakizkioke GakizkiekeZakizkioke ZakizkiekeZakizkiokete Zakizkiekete
....Dakizkioke Dakizkieke<O
CIDO
AHAL ERA: ORAIN ALDIA.-"NOR-NORK':-Erderazko: Puedo/podré... Adibidez: "Eroan naikezu Silbora zeure kotxean?"
NI GU
Naikek/NaNaikeNaikezuNaikezueNaikie
Nazakek/nNazakeNazakezuNazakezueNazakete
Gaikezak/NaGaikezGaikezuzGaikezuezGaikiez
Gaitzakek/nGaitzakeGaitzakezuGaitzakezueGaitzakete
HI ZU ZUEK
HaiketHaike
HaikeguHaikie
HazaketHazake
HazakeguHazakete
ZaikedazZaikez
ZaikeguzZaikiez
ZaitzaketZaitzake
ZaitzakeguZaitzakete
ZaikeedazZaikeez
ZaikeeguzZaikiez
ZaitzaketettZaitzakete
ZaitzaketeguZaitzakete(te)
Oharra
NOR(zer) = hirugarrena denekoa testoan ikusi daiteke.
NOR NORK NOR NORK
N a T N a THa KlNa Ha K/K---- - ---- -
G a -gl KE GU Z G a it -ZA KE GUZa ZU Z Za it ZUZ a e ZUE Z Z a it te ZUE
E ---- TE
AHAL ERA: ORAIN ALDIA.-"ZER-NORI-NORK':-
ZERZER
D ie
Da Die
-gl -ZA
Da
NIRI GURI
Daikeguk/nDaikegu-ZDaiekeguzu/ZDaikeguzue/ZDaikegue/Z
Daikedak/nDaiket/dazDaikedazu/ZDaikedazue/ZDaikede/Z
Dieza-dakek/nDieza-dakeDieza-dakezuDieza-dakezueDieza-dakete
Dieza-gukekinDieza-gukeDieza-gukezuDieza-gukezueDieza-gukete
ZUEI
Daiketsuet/daZDaiketsue/ZDaiketsuegu/ZDaiketsuee/Z
Dieza-ieketDieza-iekekDieza-iekenDieza-iekeDieza-iekeguDieza-iekezuDieza-iekezueDieza-iekete
Dieza-zueketDieza-zueke
Dieza-zuekeguDieza-zuekete
O).....
Adizkera hau hobe ez erabili. Asmakeria bat dirudi. gramatikakeria hutsa. Bizkaieraz AHALEZKOORAINALDIhonen ordez "hipotetikoa" erabiliohi da. Adibidez, "Te lo puedo dar"= Emon neizu, eta ez: "Emon *daiketsut"o
NORI NORK
T TK/N K/N
iOZ-ki GU GU
ZU ZUZUE ZUE
i E TE
NORI NORK
T TA/Na K/NO
KE GU GU Z(tsu) ZU ZU
(tsue)ZUE ZUEE E
HIRI ZURI
Daikeat/nat/Z Dieza-aket/naket Daiketsut/daz Dieza-zuketDaikek/Na/Z Dieza-ake/nake Daiketsu/Z Dieza-zuke
Daikeagu/nagu/Z Dieza-akegu/nakegu Daiketsugu/Z Dieza-zukeguDaikie/ne/Z Dieza-akete/nakete Daiketsue/Z Dieza-zukete
HARI HAIEI
Daikeot/daZ Dieza-ioket Daikeet/daZDaikeok/Zak Dieza-iokek Daikeek/ZakDaikeon/zana Dieza-ioken Daikeen/zanaDaikeo/Z Dieza-ioke Daikee/ZDaikeogu/Z Dieza-iokegu Daikeegu/ZDaikeozu/Z Dieza-iokezu Daikeezu/ZDaikeozue/Z Dieza-iokezue Daikeezue/ZDaikioe/Z Dieza-iokete Daikiee/Z
Oharra:
(X)
"->
AHAL ERA:HIPOTETIKOA(BEHAR BADA...).-uNOR-NORK':-Erderazko: ..Podría Adibidez: "Etxera eroan NEINKEZU?" (¿Podrías lIevarme a casa?)
Oharra:
Adizkera hau, gramatiketatik kanpo, ia ez dela erabilten esan daiteke, bere forma guztietan, behintzat. Sere apurrean ere, gehien erabiltendena hau litzateke: NORK = ZU/ZUEK denekoa.
Adizkera hau, -N bat gehiturik, AHAL ERAKO IRAGANA bihurtzen da. Adibidez, "Zuk jazaldi haretara eroan geinkezuzaN zeure kotxean, bainaez ginduzun eroan".
NOR NORK NOR NORK
N en T N in TH en K/Na H in K/N---- - ---- -G en -gl KE GU Z G in -t ZA KE GUZ en ZU Z Z in ZUZ en ZUE Z Z in te ZUE
E ---- TE
NI GU
Neinkek/na Nintzakek/n Geinkezak/na GintzakekjnNeinke Nintzake Geinkez GintzakeNeinkezu Nintzakezu Geinkezuz GintzakezuNeinkezue Nintzakezue Geinkezuez GintzakezueNeinkie Nintzakete Geinkiez Gintzakete
HI ZU ZUEK
Heinket Hintzaket Zeinkedaz Zintzaket Zeinkiedaz ZintzaketetHeinke Hintzake Zeinkez Zintzake Zeinkiez Zintzakete
Heinkegu Hintzakegu Zeinkeguz Zintzakegu Zeinkieguz ZintzaketeguHeinkie Hintzakete Zeinkiez Zintzakete Zeinkiez Zintzakete(te)
SUBJUNTIBOZKO BALDIN ERAK: LAGUNTZAILEA
SUBJUNTIBOZKO BALDIN ERA: ORAIN ALDIA.-"NOR" ETA "NOR-NOR/':-
Erderazko: "Si... viniera, si fuese Adibidez: "Horra joan banaite, hil egin naiteke"
(1) Oharra
-KI- hau erroa ete da ala datibo aurreko morfema hutsa?(XIen
HARI HAIEI
BanakioBahakioBadakio
BagakiozBazakiozBazakiozeBadakioz
BanakieBahakieBadakie
BagakiezBazakiezBazakiezeBadakiez
BanakieBahakieBadakie
BagakizkieBazakizkieBazakizkieteBadakizkie
BanakioBahakioBadakioBagakizkioBazakizkioBazakizkioteBadakizkio
'"
NOR-N aH aDa
BA G a -1 te; -DI ZZ a ZZ a Z e, teDa Z
NOR Pl.bat. NORI Pl.bizk.
N a TH a K/NDa
(1)-KI Z - kiO
BA G a GU ZZ a Z - ki ZU ZZ a Z - ki ZUE Z e, teDa Z - ki E Z
NOR
Banaite Banadi 1 NIRI GURIBahaite Bahadi
Bahakit Bahakit Bahakigu BahakiguBadaite Badadi
Bagaitez BagaitezBadakit Badakit Badakigu BadakiguBazakidaz Bazakizkit Bazakiguz BazakizkiguBazaitez BazaitezBazakidaze Bazakizkidate Bazakiguze BazakizkiguteBazaiteze Bazaitezte
Badaitez BadaitezBadakidaz Badakizkit Badakiguz Badakizkigu
HIRI ZURI ZUEI
Banakik/na Banakik/n Banakizu Banakizu Banakizue BanakizueBadakik/na Badakik/n Badakizu Badakizu Badakizue Badakizue
Bagakizak/Na Bagakizkik/n Bagakizuz Bagakizkizuz Bagakizuez BagakizkizueBadakizak/na Badakizkik/n Badakizuz Badakizkizu Badakizuez Badakizkizue
CDen
SUBJUNTIBOZKO BALDIN ERA: ORAIN ALDIA.-"NOR-NORK':-
Erderazko: "Si fuera, si viniera Adibidez, "Nik horrelakorik egin badezat, zoritxarreko izan naiteke".
BanagikBanagiBanagizuBanagizueBanagie
HI
BahagitBahagiBahagiguBahagie
BahazatBahaza
BahazaguBahazate
BadagitBadagik/naBadagiBadagiguBadagizuBadagizueBadagie
Oharra
NI
BanazakBanazaBanazazuBanazazuzueBanazate
BazagidazBazagizBazagiguzBazagiez
HA
BadezatBadezak/mBadeza
BadezaguBadezazuBadezazueBadezate
Bagaizak/naBagagizBagagizuzBagagizuezBagagiez
ZU
BazaitzatBazaitza
BazaitzaguBazaitzate
BadagidazBadagizak/nBadagizBadagiguzBadagizuzBadagizuezBadagiez
GU
Bagaitzak/nBagaitzaBagaitzazuBagaitzazueBagaitzate
ZUEK
BazagiedazBazagiezBazagiguzBazagieez
BazaitzatetBazaitzate
BazaitzateguBazaitzate(te)
HAIEK
BaditzatBaditzak/nBaditza
BaditzaguBaditzazuBaditzazueBaditzate
Adizkera hau oso bitxia. Ikusi Azkuek esana: "MORFOLOGIA VASCA, 762. orr.
NOR NORK
N a THa K/NaDa -
BA Ga -gl GU ZZa ZU ZZa e ZUE ZDa E Z
NOR NORK
N a THa K/NDa
BA Ga it -ZA GUZ a it ZUZ a it te ZUEDa it TE
00......
Badagiot/daZBadagiok/nBadagio/ZBadagiogu/ZBadagiozu/ZBadagiozue/ZBadagie/Z
HARI
Badieza-iot
Badieza-iok/nBadieza-io
Badieza-ioguBadieza-iozuBadieza-iozueBadieza-iote
Badagiet/daZBadagiek/nBadagie/ZBadagiegu/ZBadagiezu/ZBéidagiezue/ZBadagiee/Z
HAIEI
Badieza-iet
Badieza-iek/nBadieza-ie
Badeiza-ieguBadieza-iezuBadieza-iezueBadieza-iete
SUBJUNTIBOZKOBALDINERA: ORAIN ALDIA.-"ZER-NORI-NORK':-Erderazko: "Si te lo hubiera...... Adibidez: "Holakorik egin badagidazu. berehala zigortu zaikedaz"
ZER NORI NORK ZER NORI NORK
T T T TA/Na K/N K/N K/N
Da O - D ie iOBA -gl GU GU Z BA -ZA Z-ki GU GU
ZU ZU ZU ZUZUE ZUE ZUE ZUE
Da E E D ie lE TE
NIRI GURI
Badagidak/n Badieza-dak Badagiguk/n Badieza-gukBadagidazak/Zan Badieza-dan Badagiguzak/zan Badieza-gunBadagit/daZ Badieza-t Badgigu/Z Badieza-guBadagidazu/Z Badieza-dazu Badagiguzu/Z Badieza-guzuBadagidazue/Z Badieza-dazue Badagiguzue/Z Badieza-guzueBadagide/Z Badieza-date Badagigue/Z Badieza-gute
HIRI ZURI ZUEI
Badagiat/nat Badieza-at/nat Badagizut/daZ Badieza-zut Badagizuet/daZ Badieza-zuetBadagia/na Badieza-k/n Badagizu/Z Badieza-zu Badagizue/Z Badieza-zueBadagiagu/nagu Badieza-gu/nagu Badagizugu/Z Badieza-zugu Badagizuegu/Z Badieza-zueguBadagie/ne Badieza-ate/nate Badagizue/Z Badieza-zute Badagizuee/Z Badieza-zuete
CDCD
SUBJUNTIBOZKO BALDIN ERA: GERO ALDIA.-"NOR" ETA "NOR-NOR/".-
Erderazko: "Si fuere Adibidez: "Ona izan bazeintez. datorren udan Brasilera joan zeintekez".
PI. bato
Z - kiZ - kiZ - kiZ - ki
NORI
TK/NaOGUZUZUEE
PI. bizk.
ZZZ e. teZ
NIRI GURIBaneinteBaheninteBaleite
BageintezBazeintezBazeintezeBaleitez
NOR
BanendiBahendiBalediBagintezBazintezBazintezteBalitez
Bahenkit BahenkitBalekit BalekitBazenkidaz BazenkizkitBazenkidaze BazenkizkidateBalekidaz Balekizkit
Bahenkigu BahenkiguBalekigu BalekiguBazenkiguz BazenkizkiguBazenkig uzeBazenkizkiguteBalekiguz Balekizkigu
HIRI ZURI
Banenkik/na Banenkik/nBalekik/na Balekik/nBagenkizak/na Bagenkizkik/nBalekizak/na Balekizkik/n
BanenkizuBalekizu
BagenkizuzBalekizuz
BanenkizuBalekizu
BagenkizkizuBalekizkizu
Oharra
HARI
BanenkioBahenkioBalekioBagenkiozBazenkiozBazenkiozeBalekioz
BanenkioBahenkioBalekioBagenkizkioBazenkizkioBazenkizkioteBalekizkio
ZUEI
BanekizueBalekizue
BagenkizuezBalekizuez
BanenkizueBalekizue
BagenkizkizueBalekizkizue
BanenkieBahenkieBalekieBagenkiezBazenkiezBazenkiezeBalekiez
Hemen jarri den -KI- hau zer ete da? ERROA. ala datibo aurreko morfema hutsa?
HAIEI
BanenkieBahenkieBalekieBagenkizkieBazenkizkieBazenkizkieteBalekizkie
NOR-N enH enL e
BA G en -1 te; -DI ZZ en ZZ en Z e. teLe Z
NOR-N enH enL e
_KI(1)BA G enZ enZ enLe
SUBJUNTIBOZKO BALDIN ERA: GERO ALDIA.-"NORK-ZER" ETA "NOR-NORK':-
Erderazko:"Si hubiere......Adibidez:"Lapurretan arrapatu bazengidaz -bazintzat-, kartzelara eroan zeinkedaz -zintzaket-".
NORK ha/haiek NORK ha/haiek I I NOR bizkaieraz eta batuaz NORK
N en N(e)I I
N en, in TH en H(e) H en, in K/NaLe L(e)
BA G en -GI l BA G en (e) it -lA BA G en, in -GI -t lA GU ZZ en Z en (e) Z en, in ZU ZZ en e Z en(e) te Z en, in e, te ZUE ZLe e L(e) te -------- tE
NI GU
Banengik/n Banintzat/n Bagengizak/n Bagintzak/nBanengi Banintza Bagengiz BagintzaBanengizu Banintzazu Bagengizuz BagintzazuBanengizue Banintzazue Bagengizuez BagintzazueBanengie Banintzate Bagengiez Bagintzate
HI lU ZUEK
Bahengit Bahintzak Bazengidaz Bazintzat Bazengiedaz BazintzatetBahengi Bahintza Bazengiz Bazintza Bazengiez BazintzateBahengigu Bahintzagu Bazengiguz Bazintagu Bazengieguz BazintzateguBahengie Bahintzate Bazengiez Bazintzate Bazengieez Bazintzate(te)
HA HAIEK
Banengi Baneza Banengiz BanitzaBahengi Baheza Bahengiz BahitzaBalegi Baleza Balegiz BalitzaBagengi Bageneza Bagengiz BagenitzaBazengi Bazeneza Bazengiz BazenitzaBazengie Bazenezate Bazengiez Bazenitzate
O)Balegie Balezate Balegiez Balitzate<D
<Oo
SUBJUNTIBOZKO BALDIN ERA: GERO ALDIA.-"ZER-NORI-NORK':-
Erderazko: "Si me lo dieres...". Adibidez: "Umeari horrelakorik ekarri balegio -baliezaio-, ezin gineio -geniezaioke- kazurik egin".
Bahengit/daZBalegit/daZBazengit/daZBazengide/ZBalegide/Z
HIRI
Banengik/nBalegik/nBagengigu/nBalegi(A)e/ne
Banieza-k/nBalieza-k/nBagenieza-k/nBalieza-ate/naté
Banengio/ZBahengio/ZBalegio/ZBagengio/ZBazengio/ZBazengioe/ZBalegioe/Z
NIRE
Bahieza-tBalieza-tBazenieza-tBazenieza-dateBalieza-date
Banengizu/ZBalegizu/ZBagengizu/ZBalegizue/Z
HARI
Banieza-ioBahieza-ioBalieza-io
Bagenieza-ioBazenieza-ioBazenieza-ioteBalieza-iote
Bahengigu/ZBalegigu/ZBazengigu/ZBazengigue/ZBalegigue/Z
ZURI
Banieza-zuBalieza-zu
Bagenieza-zuBalieza-zute
Banengie/ZBahengie/ZBalegie/ZBagengie/ZBazengie/ZBazengiee/ZBalegiee/Z
GURI
Bahieza-guBalieza-guBazenieza-guBazenieza-guteBalieza-gute
ZUEI
Banengizue/ZBalegizue/ZBagengizue/ZBalegizuee/Z
Banieza-zueBalieza-zue
Bagenieza-zueBalieza-zuete
HAIEI
Banieza-ieBahieza-ieBalieza-ie
Bagenieza-ieBazenieza-ieBazenieza-ieteBalieza-iete
NORK NORI ZER
N en TH en K/NLe O
BA G en -GI GU ZZ en ZUZ en ZUE eL e E e
NORK ZER NORI
N ie TH ie K/NL ie iO
BA G enie -ZA Z -ki GUZ enie ZUZ enie ZUE teL ie lE te