Euskal Herriko Gau Harrapariak

2

Egilea: Fernando Pedro PérezArgazkiak: Alberto Barreiro, Maite Legarra Garaikoetxea.Kepa Zalakain, Aitor Zabala, Fernando Pedro Pérez. Laguntzaileak: Noelia Vega.Imprimategia: Gertu-Soc. Coop.Diseiñua: Mª del Pilar Morrás A.Argitaratzailea: ADEVELehen argitaldia: 2002.eko maiatzanISBN: 932546-4-9.Legezko gordailua: BI-641-02.

Liburu honek Eusko Jaurlaritzako KulturaSailaren languntza jaso du.

3

EUSKADIKO

GAUEKO HARRAPARIAK

Egilea:Fernando Pedro Pérez

A.D.E.V.E.IRAUNGITZEKO ZORIAN DAUDEN ESPEZIAK

DEFENDATZEKO ELKARGOALiburu honen salmentatik lortutako irabazi guztiak Euskal Herriko

espezie mehatxatuak berreskuratzeko proiektuetarako erabiliko dira.

5

Gaueko harrapariak dira gurebasoetako talde soziologikorikbitxienetarikoak.

Gaueko izaki berezi hauei halakomisterio-kutsu berezia darie eta ele-zahar askotako gai nagusi izan dira,hala nola: hontza zuria, heriotzaandrearen irudikapentzat hartu izanda herri-mitologian; hontza handia-ren itzal mamuzkoa, berriz, udakogau sargorietan da hautemangarri.

Gaueko harrapariek berebizikogarrantzia dute basoko bizi-katean;gizakien ezinbesteko aliatu bilakatudira, karraskarien aurkako borroka

etengabean. Alabaina, sekulako bel-durra eragin dute urte eta mendeenjoanean, eta horren kariaz, gupidaga-be suntsitu izan dira, enklabe ugari-tan erabat desagertzeraino. Gauregun, eta gure pentsamolde kontser-bazionistak akuilaturik, premiazkobetebehartzat hartu beharko genukegaueko harraparien biziraupena guremundu honetan.

Euskadiko gaueko harrapariak libu-ruaren helburua da, beraz, hegaztizoragarri hauen sekretuen berri jaki-tera ematea, are gehiago maita ditza-gun, eta euren lagun bezain babesleamorratu bilaka gaitezen.

Egilea.

7

EUSKADIKO

GAUEKO HARRAPARIAK

98

Batzuk eta besteak harrapa-riak izan arren, ornitologoeniritziz, gauekoek erlazio

eskasa dute eguneko harraparie-kin, hauek falkoniformeen ordena-ren barruan bilduta daudela.Horregatik, beste zuhaitz-hegaztibatzuekin batera, beste ordenabatean sartu dituzte, estrigiformeenordenaren barruan. Izan ere, gaue-koek kromosometan eta ADN-egitu-ran agertzen dituzten ezaugarri ba -tzuek frogatu egiten dute gauekoharrapariek eta egunekoek nahikoeboluzio bereizia izan dutela.Izatez, zoologo gehienen iritziz,gaueko harrapariek eta egunekoekager dezaketen edozein antz edoberdintasun eboluzio konbergente-aren, hots, bilakaera paraleloarenondorio besterik ez da.Hala eta guztiz ere, arestiko ikerke-tek indartu egin dute aditu batzueniritzia, hots, gaueko erregeek ahai-detasun filogenetikoa dutela bela-tzekin. Gaueko harrapariak estrigi-formeen ordenakoak dira, bi familiadirela ordena horren osagai: titoni-doen edo hontza zurien familia, 2genero eta 10 espezie dituela

–batek gure basoetan egiten duhabia, hontza zuriak, zehazki–, etaestrigidoen familia, honetakoakdirela hontza handiak, urubiak,apo-hontzak eta mozolo arruntak,27 familia eta 124 espezie biltzendituela, horietarik bost Euskadinhabiagile direnak: hontza handia,hontza ertaina, urubi arrunta, apo-hontza eta mozolo arrunta. Besteespezie batek bisitatzen gaituneguan: zingira-hontzak.

ZABAL BANATURIK

Mundu osoan banatuak ditugugaueko harrapariak, uhartebatzuetan eta Antartidan izan ezik,eta berdin bizi dira kostaldeetan,estepetan, desertuetan, hirietaneta 5.000 metrotik gorako altitude-etan. Horrek erakusten du osohegazti zaharrak direla, betidanikexistitzen direnak, eta zabal heda-turik egon behar izan zirela konti-nenteen desplazamendua gertatubaino lehen.

10

DAUDEN ESPEZIEAK ETA

EGUNEKO HARRAPARIEKIN

DUTEN ERLAZIO FILOGENETIKOA

HA R R A PA R I A K

EUSKADIKO GAUEKO HARRAPARIAK

11

Gaueko harrapariak, ilunaba-rreko eta gaueko ehizanespezializatuak –dauden

134 espezietatik %30ek beren jar-duera osoa egunez burutzen dutenarren–, garbi bereizten dira egune-koengandik beren anatomia bere-ziagatik. Buru zabal eta handiadute, luma usuez estalia, eta bertannabarmentzen dira bi begi handi-

tzar, zirkulu zentrokideetan eraturi-ko lumez inguratuak. Espeziegehienek lumaje arre edo grisailuna dute, zuhaitz-azalez osaturikohabitateko ingurunearekin erraznahasgarri dena.Itxura ezberdinak edukitzeaz gaine-ra, beren anatomian sakontzenbadugu, gaueko eta eguneko

12

EZ A U G A R R I O R O K O R R A K

EZAUGARRI OROKORRAK


13

14


harraparien arteko diferentziak are-agotu egiten dira. Egunekoek ezbezala, gaueko harrapariek ez dutepaparorik, arku bat dute aurrekogorputzadarreko erradio-hezurre-an, eguneko ahaideek ez dutena,eta heste-itsu luzeak. Era berean,begi eta belarrien diseinu aurrera-tua dute eta ohitura gautarrei mol-daturiko lumaje leuna.

Moko makurra, atzapar handiak

Gaueko harrapariek hanka luzeak-edo dituzte, atzaparretarainolumaz beteak eta behatz motzezhornituak, kanpoko behatza oposa-garria dela, eta hatzapar zorrotzakdituzte beren harrapakinei oratuahal izateko.Beste arma hilgile bat dute berenanatomia ahaltsuan, hots, mokomakurra. Harrapakinei atzaparrezoratzen dieten bitartean, mokoazbaliatzen dira harrapakin horiek hil-tzeko eta irensteko edo beren txito-entzat zati-zati egiteko.Lehen ikusian txikia dirudi mokoak,neurri handi batean, lumaje arteanezkutaturik dagoelako. Bainakarraskari txiki oso bat irenstekoadinako tamainako ahoa dute.

Ikusmena

Legendarioa da gaueko harrapa-rien ikusmena. Izan ere, ikustekogauza dira ia iluntasun betean,begiak moldaturik baitituzte osoargi-intentsitate motelean ikusteko.Beren eboluzioan zehar, naturakbegi-nini handiak eman dizkiehegazti hauei, eta bastoitxo izuga-rri sentibera asko dituzten zelulaugariez hornitutako erretina bat.Horren ondorioz, ikusmen mono-kromoa besterik ez dute, baina,ordainez, beren begi-nini zabal-duek gauean sartzen uzten dutenargi eskasaren aprobetxamenduhobezina lortzen dute. Begi-ninizabal horietan, hezur-betzuloekargazki makina baten halako kon-tradiafragmaren moduan jardutendute, argiztapen eta argi hedatua-ren kontrako babesa eskaintzendieten kornearen eta erretinarenarteko benetako tutu bilakatzenbaitira.Orain, begi-globo handi horiek iaibilgeak dira, eta lurra arakatu edobegirada objektu batean ezarribehar dutenetan, gaueko harraparihauek buru osoa biratu beharradute. Zorionean, beren begienmugikortasun eza, betzuloetanfinko baitaude, konpentsatzen daberen lepoaren malgutasun sines-tezinarekin; izan ere, beren buruari


15

16


360 graduko buelta eman diezaio-kete, eta alderantziz jarri, objektuaikusmen-eremutik ez galtzekomugimendu oso azkarrak egitendituzten bitartean.Gainera, mintz niktitantea opakoada, eta begiak ez daude buru-albo-etan, gainerako hegaztien kasuanbezala, baizik eta aurrealderantzkokaturik daudela, baina begi-ardatzak ez dira, gizakiarenakbezala, paraleloak, baizik eta kan-pora samar begira daudela.Gaueko harrapariek espazioazohartzeko ahalmen bikaina dute,beren begien ikusmen-eremuakbata besteari gainjartzen baitzaiz-kio ia erabat. Ahalmen horrek ingu-

ru-ikuspegia mugatzen du, eta,horrela, erraz hartzen dira ezuste-an hegazti hauek, leku batean pau-saturik daudela, albotik edo atzetikhurbilduz gero. Hala ere, ez ohi daezusterik gertatu, animaliarenentzumen izugarri zorrotzak arro-tzaren presentziaz jabearaztenbaitu. Zentzumen baten zorrozta-sunak bestearen ahulezia osatzendu.Zuzeneko argia ezin jasan eta giro-ko argitasun handia denean begiaktxilotzera beharturik dauden espe-zieek, egunez ere guztiz ongi ikus-ten duten arren, begi-zelula konoi-dal gutxiago dituzte –kolorezkoikusmenerakoak–, egunez jardutenduten espezieek baino.


17

Entzumena

Gaueko harraparientzat entzume-na oso garrantzitsua da, ikusizkoorientazioarekin gabera, harrapa-kinak hautemateko. Espeziebatzuek, hontza handiak edo hon-tza ertainak kasu, entzumen-lumak dituzte, beren entzumene-rako funtsezko eraginik ez dutenarren, soinuak bildu eta eramate-ko garrantzizko eginkizuna bete-tzen dutenak.Bi belarrietako entzumen-hodiekkonfigurazio berezia dute, espeziehauengan, norabidezko entzume-nerako, hau da, soinu-uhinekbelarri bietara iristean agertzenduten denbora-diferentziak har-

tzeko. Beste espezie batzuek,hontza zuriek kasu, operkulu batdute belarrian, entzumen-hodiakanporantz ixteko aukera ematendietena.Hontzen entzumenari buruz egin-dako azterlanek erakutsi dutenez,espezie hauek gehiago fidatzendira beren belarriaren zentzumen"estereofonikoaz", beren ikusme-naz baino. Izan ere, espeziegehienek bi plano ezberdin sama-rretan kokaturik dituzte kanpo-belarria eta barne-belarria, hotsdenboran desfasatu samarrak bibelarriez entzun ahal izateko. Erahonetan, berenez kalkula dezake-te hotsaren jatorria eta zehaztasu-nez eraso dezakete iluntasun oso-enean edo begiak bendaturik edu-kita ere.

18



19

20


GAUEKO EHIZTARI ISILAK

Gaueko harraparientzat ez daustekabea edo abiaduraharrapakinei hurreratu eta

harrapatzeko bide ematen diena,isiltasuna baizik. Hegazti hauekditugu, bada, gaueko ehiztari isilak.Hegada isila garatu dute gauekoharrapariek basoko soinurik mote-lena entzun eta beren harrapakinakezustean hartzeko. Posible da horiberen lumaje zetatsuari esker, aire-aren hotsa moteltzeko sortua baita.Hegazti gehienen hego-lumek ertzgarbia agertzen badute, gauekoharraparienek orrazi-formako men-del fin-fina dute, hegoen profilarruntez beti sortzen diren aire-zurrunbilo handi eta zaratatsuak

xehatzen dituenak. Beste aldebatetik, kanpo-azalera izugarribiguna da, igurtzi bidez sor litezke-en soinuak galarazteko. Hegoenegitura berezi horrek eta lumajea-ren biguntasunak bide ematen diegaueko erregeei hegada hotsgabea egiteko, gainerako hegaztie-naz oso bestelakoa, arina eta geldosamarra eguneko harraparienarenaldean, baina anitza eta berezia. Lurrean, nahiko dorpeak izaten diragaueko harrapari gehienak, hankaluzeak dituztenak izan ezik, hauek,guztiz ongi ibiltzeaz gainera, korrikaeta sarritan hegoez lagunduta egi-ten baitituzte beren ehizaldietakobatzuk. Adar artean, ordea, trebeta-sunez mugitzen dira guztiak.


21

22

EL I K A D U R A

E L I K A D U R A

Beren atzapar indartsueketa moko gogor zorrotzakbide ematen diete gaue-

ko harrapariei ehizan egiteko.Ehizan aritzen dira guztiak,baina, zein espezie den eta zeintamainakoa den, harrapakinezberdinak dituzte elikagai,intsektuak, arrainak edo urle-hortarrak, nahiz hegaztiak etaugaztunak harrapatzen dituzte-la. Dena dela, saguek eta sati-tsuek osatzen dute, batez ere,haien elikadura.

Espezie guztiek erdeinatzendituzte animalia hilak, saiek ezbezala, ez baitute ohitura sarras-kijalerik.Harrapakin txikiak oso-osorikirensten dituzte, handiak, berriz,zati-zati egin ondoren, larru, ile,luma hezur eta guzti. Digeritu ezdiren geldikinak goitikatu egitendituzte "egagropiloak" eraturik,biologoei haien elikagaien berriematen dieten halako bolabatzuk. Oso digestio-prozesu


23

24

arina dute, beren urdail-urin ahal-tsuek azkar asko deskonposatzenbaitute edozein jangai.Gaueko erregeak diren estrigifor-mehauek gogorrak izan dira, fisio-logiari dagokionez. Beren ezauga-rri tipikoetako bat da apendize ber-miformea, zirinez gainera, iraizkinbereziak jariatzen dituena. Baina,gainera, denbora luzeetan egondaitezke edan gabe, beren bikti-men odola nahikoa gertatzen bai-tzaie likido-beharrizanak betetze-ko, ura ere edaten duten arren.Hontza zuriek nahiz hontza han-diek ehiza-teknika batzuk erabil-tzen dituzte beren biktimak atze-mateko. Lehenengoa da zelaiengainetik hegada baxu eta arina egi-

tea, beren entzumen zoliaz etaikusmen zorrotzaz –ilargi egunetanbereziki– karraskarien zelatan ari-tzen direla. Bigarrenean, espeziezuhaiztarragoek, urubiek etamozoloek kasu, berezko dutenhorretan, basoko toki gailenetan,hots, adar edo gaindegietan jarritaeta ibilge, zelatan, geratzen dira,leku horietatik detektatzen dituztelaanimaliek egiten dituzten mugi-mendurik edo hotsik txikienak.Ehizarako agertzen duten eragin-kortasunari buruz egindako azter-lan batzuetan erakusten denez,egiten duten eraso bakoitzeanatzematen dituzten harrapakinenportzentajea ustez baino askoz erealtuagoa da, beren moldaketa mor-fologiko bikainari esker.

EL I K A D U R A


25

26

NOLA UGALTZEN DIRA

GAUEKO HARRAPARIAK?

UG A L K E TA

Estrigiformeentzat nahiz gai-nerako hegaztientzat, habiaegiteko eta txitoak umatzeko

garaia da haien urteko zikloangarrantzitsuena, eta, ondorioz,energia piloa ematen diote zereginhoni. Oro har, udaberrian gertatzenda fase hori, txitoen gizentzea etahasierako hegadak harrapakingehien dagoen garaian gerta daite-zen.Gaueko harrapari gehientsuakmonogamoak dira, eta elkartutaegon ohi dira bizi artean; horixegertatzen da, esaterako, mozoloa-ren eta hontza handiaren kasuan."Ilunabarreko jabeak" isil-gordeaneta ezkutuan ibiltzen dira, baina isil-tasun hori urratu egiten da hegaztihoriek araldian eta, gero, bikoteaegitean jaulkitzen dituzten garrasie-kin. Behin elkartu ondoren, gerokogurasoek ez ohi dute habiarik egi-ten, baizik eta beren arrautza zurieta biribilak uzten dituztela lurreanedo zuhaitzen kofaguneetan, hai-tzetan, arrail naturaletan, eraikin-hondakinetan, kanpandorre zaha-rretan... Batzuetan bakarrik estal-tzen dute habia hostoez.

Erruten dituzten arrautzen kopurua–bi eta hamar bitartean– daudenbaliabideen araberakoa izan ohi daneurri on batean; horrela, baliabide-ak urri izanez gero, txito txikienaksakrifikatu egiten dira handien alde;baliabide oparoak egonez gero,ordea, txito guztiak garatzen dira,eta bikoteek are bigarren txitaldi bategiten dute.Emeak izaten dira, oro har, arrau-tzak berotzen dituztenak, lehenen-go arrautza erruten duten unetik.Aldi-hurrenkeran gertatzen daarrautzen eklosioa, bata bestearenondoren, 30 egun inguruko txitaldiaegin eta gero. Txito batzuk besteakbaino handiagoak dira eta aurrenikjaioak ekinkorragoak dira; ondorioz,txito txikiek besteek baino janarigutxiago jasotzen dute eta ez dutekozkortzerik lortzen.Beren elikaduraren alderdi gizakia-ren begietarako anker hori positi-boa gertatzen da familiaren multzo-rako eta espeziearentzat; izan ere,txito guztiek elikadura berbera jasoezkero, askoz ere posibleagoaizango litzateke, urte urrietan, guz-tiak goseak jota hiltzea.

EUSKAL HERRIKO UGAZTUNAK

27

28

UG A L K E TA

Txitoak itsu, belarriak itxita etalumatxa zuri meheaz estalita jaio-tzen dira. Espezie batzuek ordez-katu egiten dute lumatxa horibeste batez; beste batzuei, berriz,lumak ateratzen zaizkie besterikgabe.Espezieak agertzen duen senezkobiziraupen-jokaera hori dela eta,gurasoek, lehen ikusian, anker

badirudite ere, errealitatea guztizbesterik da; hala, bihoztoitasunezohikoa erakusten dute txitaldiadefendatzerako orduan, eta arris-kuan jartzen dute beren bizia,inondik ere, etsaiak habiatik uxa-tzeraino.Txitoek nahikoa denbora luzeaematen dute habian, beste hegaz-ti batzuen aldean.


29

30

IZ A E R A

IZAERA

Gaueko harrapariak hegaztizuhurrak dira, baina ezdakite egiazko arriskua eta

ustezkotik bereizten, ezta lagunaketsaiengandik ere.Arriskua sus-matzen dute pertsona guztiengan,eta are objektu ezezagunetan ere,eta ez dira gutxieneko adimenabehar duten ariketak ikastekogauza.Espezie batetik bestera izaeraaldakorra badute ere, haserrekor

eta zakar bihurtzen dira, oro har,araldian gogait eragiten bazaie.Espezie bereko hegaztiak elkarre-kin bakean bizi ohi badira ere,nahikoa da haiengan grinarik txi-kiena ernatzea etsai amorratubilakatzeko. Batzuetan, batzuekbesteei erasotzen diete, garaileakgaraitua klaskatzen duela. Izatez,gatibutasunean, hegazti heldusanoek beren bizikide ahul edogaixoei erasotzen diete sarritan.


31

32 33

NOLA EZAGUTU?: Harraparihonek hiru kilogramo eta erdikopisua har dezake, eta hirurogeitahamar zentimetroko altuerara eta iabi metroko hego-luzerara iritsi,ezaugarri anatomiko horiekEuropako iparraldean bizi direnhegaztien berezkoak direla. Guremendietan, ordea, arraroak dira bikilogramoko pisua gainditzen dutenhegaztiak. Izatez, kilogramo etaerdiko pisua izan ohi dute.Nahastezina gertatzen dela beretamaina handiagatik, bere gorputzaestaltzen duen lumaje okreagatik,aurpegian bere begi laranja handi-tzarren gainean dituen luma-motoluze tentekorrengatik eta bere atza-par indartsuengatik, gauari loturikobere edertasun arraroa berehalanabarmentzen zaio hegaztia ada-rren batean pausaturik ikustekoparada duen behatzaileari.Egunez nekez ikus daiteke, berelumajea, kamuflajeko arma botere-tsua, nahasi egiten delako ezkutueta lo-kuluxkan dagoeneko haitze-

kin edo zuhaitzen azalarekin.Oraindik nahasgarriago gertatzekoeta zuhaitz edo haitzaren parte delaemateko, lumak batzen dizkio gor-putzari eta belarrietako motoak jais-ten ditu. Atsedenaldian dagoenean,hontza handiak txilotzen ditu begiaketa lozorro arin batean erortzen da,hotsik txikienarekin esnatzen dela.Une horretan, luma-motoak altxa-tzen ditu eta burua biratzen du berebegirada hots-aldera zuzentzeko.BIOLOGIA: Hontza handiak ilunta-sunari izugarri moldaturiko ikusme-na du. Bere begi handitzarrakargiaz ohartzeko gauza dira, areilargirik gabeko gauetan ere, berenerretina bereziari esker. Begiarenegitura bereziak, koloreaz ohartze-ko zelula konikoak barik, argia har-tzeko zelula zilindrikoez horniturikbaitago, gau-ikuspen paregabeaematen dio. Zelula zilindriko horieiesker, informazio osoa lortzen duikusitako lurraldearen erliebeariburuz, usteko harrapakin batenmugimenduari buruz eta beragan-dik dagoen aldeari buruz. Esan lite-

34

HO N T Z A AN D I A

KLASEA: AvesSUBKLASEA: Ornithurae

ORDENA: Strigiformes

FAMILIA: StrigidaeGENEROA: Bubo

ESPEZIE: Bubo

HONTZA HANDIA(Bubo bubo )


35

ke hontza handiek, gauean, zuri-beltzez ikusten dutela, xehetasuniktxikiena ere galdu gabe baina.Ikusmen bikaina edukirik ere,entzumenari esker atzematen ditubere harrapakin gehientsuak.Organo horrek aurpegi-diskoa dukanpoaldeko apaingarri, lumatxofinez osatua. Disko horren eginki-zuna da soinuak jaso eta kanpo-belarrira zuzentzea, belarri horilarruazalaren zenbait tolesdurazosaturik dagoela. Belarri bakoitzakkanpoko soinuak analizatzen ditubere aldetik. Era horretan, hontzahandiak biktimaren jarreraren infor-mazio zehatza lortzen du.Esperimentu ornitologikoek frogatudutenez, entzumena ikusmenabaino garrantzitsuago zaie hontzahandiei, ehizarako orduan. Izatez,hegazti batek, begiak estalirikdituela, ez du inola arazorik harra-pakin bat atzemateko. Aitzitik,entzumenik gabe, hontza handia-ren erasoek huts egiten dute ia beti.

Ugalketa

Hontza handia dugu araldian aurre-nik sartzen diren gaueko harrapa-rietakoa. Abenduaren amaieraaldera edo urtarrilaren hasieran,

negua hasi berria dagoela, jaulki-tzen dute arrek beren ulu indartsua,gau luze hotzetan. Maitasunarendeiek burrunbatzen dute oihartzunahaltsuaren antzean hainbat kilo-metrotara dauden labarretan. Berekantu monotonoa gelditu egiten daerantzunaren zain, mezuak oihar-tzunik duen egiaztatzeko.Erantzuna jasotzekotan, gau-isilta-suna urratu egingo da dei-erantzunetengabeen trukaketa batez. Bainabikotea egitea ez da soinu-trukake-ta horretan soilik oinarritzen, baiziketa, eguneko harraparien kasuanbezala, bikoteak hainbat goranzkohegada eta planeo anitz egitendituela neguko gau betean.Zeremonia hori arraren dantzarekinamaitzen da: arra, luze-luze egindaeta lumak gorputzari batuta, emea-ri hurreratzen zaio, jarraian, estal-dura egiteko. Bikoteak, dagoenekosendotuta, leku hurbilgaitza etabehar bezala babestua bilatzen duerrutea egiteko. Leku hobetsienenartean ditu hainbat hamarrekometrotara dauden harkaitz-labarre-tako haitzulo eta erlaitzak, eta betigain-bisera batez estaliak edo,batzuetan, landarezko estaldurausu batez ezkutatuak.Emeak lurrean zuzenean errutenditu 3 edo 4 arrautza –batzuetanbost–, bi egunetik lautarako bitarte-ak gordetzen dituela batetik beste-ra, eta inkubazioari ekiten dio lehe-nengo erruten duenetik. 35 eguninguru igarota jaiotzen dira txitoak,

36

HO N T Z A AN D I A


37

eta emeak, oso arduratsua, arrakdakarren janaria hartzeko baino ezdu habia uzten. Elikagaia jaten duetzalekutik urrutiratu samar daudenpausalekuetan, biktimen hondaki-netan dagoen ile, luma edo hezurkantitate handiak agerian jar die-zaiekeelako habiaren kokalekuabeste harrapari batzuei. Hala etaguztiz ere, gurasoak hain dira fida-gaitzak, ezen, beren "etxearen"segurtasuna guztiz bermaturik ezbadago, beste leku batera erama-ten dutela.Txitoek, batzuen eta besteen arte-an denbora-tarte garrantzitsuakdirela, jaiotzen direnek, tamainako

diferentzia handiak agertzen dituzteberen bizitzaren hasieran. Zer horidela bide, txito txikienak hilik gertadaitezke, gainerako kumeek edogurasoek eurek mokokadez hilik,aldean ehizaki urri egon edo eska-siako urtea izanez gero, oso egoe-ra latzetan indartsuenek biziraundezaten. Ikusia da, aitzitik, hontzahandi helduek atxikimendu handiadutela beren kumeekiko, eta jatenematera joaten dira haiek kenduaketa kaiolatuak izan badira ere.Txitoek, beren gurasoen aldetikhain ongi zainduta daudela, osohazkunde azkarra lortzen dute.Gainera, oso kume zoli eta ongi ira-

38

HO N T Z A AN D I A


39

katsiak dira, eta edozein arriskuegonez gero, uxatzeko taktika baterabiltzen dute ustezko harraparia-ren aurrean: hanpatu eta harrotuegiten dituzte beren gorputzekoluma guztiak, hegoak ere erdireki-tzen dituztela.Era horretan, hirukoiztu egiten duteberen tamaina, eta, aldi berean,kaskadak eta kriskitin-hotsak egitendituzte mokoarekin, beldurtu egitendutela, sarri askotan, sudurluzeausarta, hain etsai eskergarenaurrean alde egiten duena. Eta era-sotzera ausartzen denetan, hain

denbora luzea hartzen du pentsa-tzeko, ezen, bitartean, txitoek ihesegitea dutela.Txito argitsuak saltoko ibilkatzekogai dira labarren artean, jaio etaozta-ozta hiru aste igarota. Hilabetebat geroago hasten dituzte berenlehenengo hegada-ikasketak, eta,hilabete gutxitan, badira ugaltzekogauza.ELIKADURA: Eguna igarotzenbada gorabeherarik gabe, ilunaba-rrean esnatzen da hontza handia,eta janari bila joaten da.

40

HO N T Z A AN D I A


41

HO N T Z A AN D I A

Bere janaria oso anitza da, itzelez-ko harraparia baita, mota guztieta-ko ornodunak jaten dituela: ugaztu-nak, hala nola, karraskariak, urtxin-txak, untxiak edo erbiak, mustelido-ak, hegaztiak –horien artean, korbi-doak, ahatekideak, usoak–, narras-tiak, urlehortarrak, arrainak edointsektuak. Dena dela, saguzarrakedo beraren familiako espezie txi-kiagoak, esaterako, mozoloak, apo-hontzak, edo zapelatzen tamainakoeguneko harrapariak ere izaten dirahontza handiaren joera harrapa-tzaile erasokorren gai. Ia ez dagoatzera egitera behartzen duenik,ezta kirikinoen orratz babesgarriekere.Harrapakinak ezustean hartzekohelburuz, hontza handiak eguneko

harraparien berezko taktikak erabil-tzen ditu askotan; izan ere, lurretikaltuera txikian hegan egiten dusaguak edo untxiak, basoko age-rruneetan, ezustean harrapatzeko.Ehiza-aldiak ikusi dira, untxiak sasi-tza artean ezkutaturik eta hontzahandiek beren hegoez adaxkak kol-paturik haiek ikaratzeko eta irtena-razteko.Dena dela, gainerako gauekoharraparien kasuan bezala, zelataneta adi egotea da taktikarik erabilie-na, gero harrapakinari isil-isil hurre-ratzeko. Beraren hego zetatsuenkonfigurazioak –ertzetan txirbilikgabe– hegada isila ematen diote,eta biktimek ez dakite noiz izangodira erasoaren gai. Gainera azkarasko mugitzen da eta, harrapakinak

42

43


HO N T Z A AN D I A

nekez itzurtzen zaizkie haren atza-parrei, oso animalia bizkorrak izan-da ere.HABITATA: Izaera geldikorra dubere banaketa-alde Palearktikoosoan. Fideltasuna gordetzen diehaitzarte malkartsuak dituzten basoeta mendialdeei, bertan bizi daite-keela are mila metro altitudetikgora. Leku horietan erraz aurkitzenditu bere jardueran aritu ahal izate-ko behar dituen gordelekuak. Denadela ez ohi da altuera handietarabizi. Araban, esaterako, behe-altitu-deko alde malkar eta menditsuetan,hau da, mendizerra inguruetakohaitzarte eta sakanetan.Landaretza artean ezkutaturik eta,oro har, harkaitz-horma hurbilgai-

tzetako haitzulo basatietan kokatu-rik duen gordelekua, ehizan aritze-ko, uzten duenean, hegaketa gutxibatzuk baino ez ditu egiten, etabadoa planeo-hegadan bere ehiza-lurralde zabalerantz. Ehiza-lurraldehorrek 15 eta 25 kilometro karratu-ko azalera izan dezake, baina berejarduerarik handiena gordelekuareninguruetan burutzen du, hiru kilo-metro karratu hartzen dituen era-gin-alde batean. Ehiza-esparruarenazalera aldakorra izaten da beti,lurraldean harrapakinak zein ugaridiren.HEDAPENA: Euskadiko baso guz-tietan, Bizkaiko mendebalekomuturretik Jaizkibeleraino, bizi izanzen, antzina, Europako gauekoharraparirik handien eta itzaltsue-

44


45

na. Gaur egun, ordea, gure zuhaitz-gordeleku zarratuetan, gure landa-retza berdean, ia ez dago gauekojaunaren presentziarik. Egiaztatudenez, 17 bikote habiagile daudegaur egun, horietako bat Bizkaiaeta Kantabriaren arteko mugan,Bizkaian, nonbait, habia egitenduena. Gainerakoek Araban egitendute habia. Bizkaian beste hirubikote detektatu dira, baina ez dajakiten habia non egiten duten. Ezda arraroa espezie hau Bizkaianikustea, eta, seguraski, hegaztiheldu gabeak izango dira, ezartze-ko lurralde bila daudenak.

Nafarroan espeziearen nolabaite-ko suspertze bat gertatu da,untxiaren mixomatosiak gertarazizuen populazioaren beherakadaalarmagarriaren ondoren, untxiabaita bere harraparirik arruntena.Populazioen ezusteko hobekuntzahorri esker, itxaropenerako argiapiztu da. Itxaropen hori animatzenda, berebat, hegazti batzuek Aralarmendizerratik gipuzkoar lurralde-an, eta beste igarobide batzuetatikarabar lurraldean sartzea dutelako.Alabaina, harrapari hau bere popu-lazio-kopuruan jasaten ari den gal-

zoria eta atzerakadaetengabea, gure basoe-tan ez ezik, Europaosoko basoetan ere ger-tatzen ari den zerbait da.Salbuespenez, kopuruugarikoa da oraindikIberiar penintsulakomendialde batzuetan.Bertan bizi dira, kalkula-tzen denez, 2.000 bikoteinguru; Europan, berriz,4.500 eta 6.500 bitarte-an dago bikote-kopurua.Ehiza ilegala, hegaztiensalmenta klandestinoadela-eta habiek jasatenduten arpilaketa, ibilgai-luek gertarazten dituz-ten kolpaketak, kableelektrikoak eta basoenurripena dira espezieabakantzera eramanduten arrazoiak.

46

HO N T Z A AN D I A


47

48 49

HO N T Z A ER TA I N A

NOLA EZAGUTU?: Udaberriarenhasieran, gautu baino lehentxeagoentzun daitezke, Euskal Herrikoongi iraundako azken basoen erdi-tik, hontza ertainek jaulkitzen dituz-

ten soinu arraro eta kezkagarriak.Maitasunaren deia, "ju" ahul errepi-kakor hori da, udaberrian, hegaztipartzialki migratzaile hauen presen-tzia adierazten duen bakarra; urtea-

ren gainerakoan izugarrizuhurrak dira eta nekezikus daitezke, bai berenkamuflaia bikainagatik,bai beren gordelekuakgauean soilik uzten dituz-telako.Hontza handia berenahaide nagusiaren minia-turazko kopia delarik,hontza ertainak (Asiootus), 200-380 gramore-kin, pisu hamar bidez txi-kiagoa du, eta hark beza-la, lumaje kriptikoaz horni-turik dago, eta bi aurpegi-motots ditu, bere siluetaurratu eta egunez oharka-be gertatzeko baliaga-rriak. Begi bistan, gaine-rako gaueko hegaztiakbaino zaluago eta liraina-goa dela dirudi.

50

HONTZA ERTAINA(Asio otus)



FAMILIA: StrigidaeGENEROA: Asio

ESPEZIE: Otus


51


BIOLOGIA: Udaberrian hasten denugalketa-garaian, gautu bainolehentxeago entzun daitezke, baso-aren erdian, bikote-kide bila dau-den araldiko arrek jaulkitzen dituz-ten soinu arraro eta kezkagarriak.Eme bat hurbil egonez gero, eran-tzun egingo du seguraski, etaorduan deiak ugaritu egiten dira,bikotearen lokarriak estutzen direla.Arra, ekimena hartuta, bere kidea-rekin elkartzera hegan abiatu ondo-ren, batak eta besteak ekiten dioteumatze-lurraldea zehatz-mehatzarakatzeari. Lurralde hori oso alda-korra da, 15 eta 70 hektarea bitar-tean egon daitekeela. Lurraldea

mugatutakoan, bikotea sakoneanezagutzeko aritzen dira buru-bela-rri, eta bertan behera utzitako mikaedo belearen habiaren bat aukera-tzen dute habia egiteko, berezikigogokoak baitzaizkie, edo zuhaitz-enbor baten kofagunea.Lekurik egokiena aukeratutakoan,ez dira egitura konplikatua egiteazarduratzen, eta beren lumez eta,batzuetan, hostoez ere estaltzeramugatzen dira. Errunaldiko arrau-tza kopurua aldakorra da elikagaiakzein ugari diren, baina batez beste3 eta 5 bitartean egon ohi dira,batzuetan 10etaraino ere iritsi dai-tezkeela, zuriak, ia biribilak eta

52


53


batez beste 41 x 33 milimetrokotamaina dutela.Lehen arrautza errutean hasten dainkubazioaldia, 26 eta 28 egunbitartean dirauela. Arrautzak batetikbestera ia bi eguneko tartea dagoe-la erruten dira, eta, beraz, lehen txi-toaren tamaina azkenaren bi hala-ko izan ohi da, txitoen tamaina-mai-laketa ikusgarria gertatzen dela.Egoera hori ezin asmatuzkoa izan-go litzateke bete espezie batzue-tan, txito txikiak azkenean hilko bai-lirateke, baina, kasu honetan, seni-detasun eredugarriaz eramaten datxitaldiko txitoen artean, nagusiekez baitituzte txikiak behin ere gogai-

tzen edo kanporatzen saiatzen.Bakarrik janaria urria denean hil ohida gazte eta txikiena, ez baitu kidehandiekin lehiatzerik, eta horiekazkarrago hartzen dute gurasoekeramandako janaria.Jaiotzerakoan begiak itxita etagorputza lumatxa fin zuriaz estaliaagertzen dituzte. Sudurluze bathurreratzen bada habiara, defen-tsako sistema berezi bat hartzendute guztiek batera, hau da, harro-tu egiten dute lumajea askoz erehandiagoa direla emateko, etakriskitin-hotsa egiten dute moko-az, sudurluzea txunditu eta bel-durtzeko.

54


55


Gurasoek, habiaren defentsazarduratzeaz gainera, janari bilake-tan aritzen dira. Ezustean harrapa-tzen dituzte mota guztietako karras-kariak, lursaguak eta satitsuak,beren elikaduraren %90 osatzendutenak. Horretarako ikusmenaedo soilik entzumena erabiltzendute, gai baitira, izan ere, belargeruza mardul baten azpian ezkutueta ibilge karraska dagoen sagu batharrapatzeko, saguak jaulkitzenduen hots hutsagatik. Harrapatubezain laster, hil egiten du atzaparzorrotzak sastatzen dizkiola.

Hartutako harrapakinak habiaraeraman ondoren, zati-zati egitendira 10 bizi-egun baino gutxiagokotxitoei jaten emateko badira.Geroago, txitoek gorputza bigarrenlumatxa grisaz estali eta gero,gauza dira oso-osorik irensteko, etahalakoa da beren jaletasuna, habiautzi ere egiten dutela gurasoeiharrapakinak kentzeko.Txitoek 25 egun dituztela uztendute habia, eta oraindik hegan egi-teko gauza ez diren arren, habiainguruko adar artean ibilkatzen

56


57


dira, beren atzaparrez eta mokoindartsuaz baliatuta.Lumajea orduan gurasoenaren osoantzerakoa da, nekez bereiztendirela batzuk besteengandik.Sarritan ibilaldiak egiten dituzte tal-dean, eta gazteek nagusien urra-tsei jarraitzen diete. Batzuetan,ikusnahiaz, lurretik ere ibiltzen dira,erreskadan ibiltzen direla enborreninguruan, beti ere martxa-hurrenke-ra gordez. Garai honetan sarri ikusiohi da irudi samur bat: hontza ertai-nen txitaldi bat, hitzez hitz bata bes-teari batuta, handienetik txikienera,adar batean. Denbora honetan guz-tian, amak, arraren laguntzaz, ema-ten dien elikagaien beharrean dira;eta, apurka-apurka, hontza gazte

eta trebatu gabeek ehizan egitenikasteari ekiten diote, karraskariberrien kumaldi halaber dorpe etatrebatu gabeak egoteagatik lagun-duta.Harrigarriro, familiaren lokarriak ezdira hausten gazteak hegan egitekogauza direnean. Uste denez, haz-kuntza bitartean sendotzen direnlotura handiengatik eta karraska-rien banaketa irregularrarengatik,hontza ertainek jokaera-ezaugarriesklusibo bat agertzen dute: berenneguko taldekoitasuna. Urtaro txarhorretan, ugari diren aldeetan,harrapari hauen hainbat hamarrekobiltzen dira zuhaitz gutxi batzuetan,edo bakar batean, eta bertan ema-ten dute elkarrekin eguneko atse-denaldia. Garai honetan, Europako

58


59

iparraldeko populazioek mediterra-niar aldeetara migratzen dute,baina gure basoetan bizi direnak,gehienera, goi-altitudeko lekuetatikjaisten dira tenperatura epelagoenbila. Karraskariak urri diren urtarohonetan, zabaltzen dute berendieta eta hegazti txikiak ere jatendituzte.ELIKADURA: Saguak, lursaguaketa satitsuak. HABITATA: Habitat hobetsia dutepago, haritz edo gaztainondoenbaso hostogalkorrak, eta agerrune-ak dituzten edo zazkardi eta espa-

zio irekietatik hurbil dauden pinu-diak ere.HEDAPENA: Duela urte gutxitaraarte oso ugaria zen ia bere banake-ta-alde osoan. Alde hori mota hone-tako animalien artean zabaleneta-koa da, Eurasia, Iparramerika etaAfrikako iparraldeko klima-zonaboreal, epel eta mediterraniarrakbiltzen baititu. Baina, pestizida, her-bizida eta gainerako produktu fito-sanitarioek, gero eta erabiliagoakbaitira, ez bakarrik gure soroetan,Iparramerika osoan, Europan etaEskandinaviako hego-erdialdeanere, urripen nabarmena gertarazi

dute espezie honen kopuruan.Euskadin habiagintza-tasabaxua agertzen dute, nahizeta hiru lurraldeetan bizi izan.Bikote banaka batzuek bainoez dute habiarik egitenEnkarterri eskualdeko basoe-tan, Arabako hegoaldean etaGipuzkoan. Ez da zehatz eza-gutzen populazioaren tamai-na, beren jokaera zuhurraga-tik.Iberiar penintsulan ere ez diralarregi ikusten, beste europarherri batzuetan baino aregutxiago. Hori gerta daiteke,nonbait, beren harrapakinnagusirik ezagatik, hots,landa-lursagurik ezagatik,harrapakin hori delarik hontzaertainaren habitataren egiaz-ko ezagutarazlea.

60



61

6362

AP O HO N T Z A

APO HONTZA(Otus scops)

64



FAMILIA: StrigidaeGENEROA: Otus

ESPEZIE: Scops

NOLA EZAGUTU?: Apo-hontzadugu kamuflaiaren benetako mai-sua, bere lumaje arre-grisak edomarmolkarak maisutasun parega-beaz imitatzen baitu bizi denekozuhaitzen enbor eta azalen itxura,guztiz oharkabe gertatzen delarik.

Udaberriko gauetan, arraren kantuetengabe eta konpasatuak soilikematen du haren presentziarenberri.Kantuaren nota batetik bestera 2eta 4 segundo bitarteko pausaldia

egiten du. Buruaren albobietan bi luma-moto luzegailentzen zaizkio, hontzahandiari bezala, eta zataarruntaren edo lepitzuliarenkolore antzekoa du.Ornitologoen iritziz, antzhori gertatzen da eboluziokonbergentea izeneko ger-takari arraro batengatik.Horrela, genetika aldetikelkarrengandik oso urrunakdiren animaliek, beren ebo-luzioan zehar, kanpo-ezau-garri berdintsuak hartzendituzte, beren biziraupenabeharrizan eta giro-faktoreberberengatik baldintzaturikbaitago, esaterako, harra-pariengandik ihes eginbeharra, etab.


65

AP O HO N T Z A

66

BIOLOGIA: Gainerako gauekoharrapariek bezala, pertsekuzioramoldaturiko anatomia du, eta harra-pakinak atzematen ditu iluntasune-an, bai bere hegada isil eta oharka-beari esker, bai bere pertzepzioorganoen ezaugarriei esker.Entzumen zoli-zolia du, izugarrigaratua, eta bere begi handitzarrekikusgaitasun bikaina eskaintzediote, betzuloetan sartu-sarturikdauden arren. Begien ibilgetasunhorren ondorioz, ikusmen-eremumeharra du, ez baita 180 gradutarairisten, gaueko harrapariena baino

txikiagoa dela. Hori horrela ere,hegazti hauen anatomia bereziakgainezka emendatzen du ikusmenakats hori, 270 gradutaraino biratubaitezake burua, mugimenduhorretan gorputzak parterik izangabe.Apo-hontza asko bikotean bizi iza-ten dira bizitza osoan, eta gozatuegiten dute elkarrekin pausaturiketa batak besteari lumajea mokoka-tzen diola, txistu ahulak jaulkitzendituzten bitartean, gozamenezkoakagian. Jarduera horrek, harrapakin


67

AP O HO N T Z A

68

ehizatu berrien eskaintzarekin edoerakarpen-dei indartsuekin, sendo-tu egiten du bikotearen lotura.Udaberriaren hasiera aldera, itzul-tzen da apo-hontza bere negukoafrikar aldeetatik, Ekuatoreareniparraldetik, alegia, gure basoetanbikotea egiteko prest. Oraindiklagunik ez duten arrek kantu ausar-tekin erakartzen dituzte eme bakar-tiak, inguruetatik lehiatzaileak uxa-tzen dituztela, aldi berean. Emeekere ekiten diote kantuari berengenerokideen antzean, baina haren

intentsitatea errotik aldatzen dabikotea egiten duten unean.Bikotea eratuta, apo-hontza txikiakhutsune batzuk erakusten dizkiobere kideari, habia egiteko egokiak,hark bat aukera dezan, hasieranegunean atseden-leku gisa erabili-ko duena. Oro har, emeek zuhaitze-tako hutsuneak nahiago dituzte,bereziki huntza dutenak, bainabatzuetan beste hegazti batzuenhabia hutsak edo murru zaharreta-ko hutsuneak ere aukeratzendituzte. Bikotearen lotura sendotu


69

AP O HO N T Z A

70

egiten da umaldiak dirauen bitar-tean, erakarpen-deiak eta lumajeaelkarri konpontzea direla bide,bikote guztiak aritzen direla jar-duera horretan.Harrapari hauek bigamoak izan ezohi diren arren, arren batzuek,inoizka egiaztatu denez, bi emere-kin parekatzen dira eta bi txitaldirieusten diete aldi berean. Baina,normalean, bikote bakoitza erru-naldi batez arduratzen da, gure

basoetan apirilaren amaieratikegiten dutena.Emeak, orduan, hiru eta sei arrau-tza bitartean erruten ditu, batetikbestera bi eguneko tartea dagoe-la, baina normalean lau errutenditu, aldi-hurrenkeran eklosiona-tzen direnak. Txitaldiak dirauen 25egunetan, geroko ama arrautzatxikien ondoan egoten da.Bitartean, arrak habiatik uxatzenditu harrapariak, hala nola, muxa-


71

AP O HO N T Z A

72

rrak, erbinudeak, urtxintxak edolepahoriak, eta janaria eramatendu eme eta txitoentzat, hauek biaste eta erdi eduki arte.Normalean, nahikoa du gaueanhiru edo lau sagu harrapatzea,familia txikiari jaten emateko.

Emea amaren eredu bilakatzen dahazkuntza aldian, txitoak zaintze-az eta, arra ez dagoenean, defen-datzeaz soilik arduratzen dena.Jaio berriak hirugarren eguneansoilik irekitzen dituzte begiak; era-biltzen dituzte, ordea, entzumenaeta usaimena, azkeneko hau


73

AP O HO N T Z A

74

harrigarriro garaturik dagoelahasiera-hasieratik. Lehenengo 18bizi-egunetan amak bakarrik elika-tzen ditu. Kumeak, jaiotzerakoan,lumatxa zuri leun eta zetatsubatez estalita daude; lumatxa horibeste gaueko harrapari batzuena-ren antzerakoa da, eta gurasoena-ren antzerako jantzi bilakatuko dahabia utzi baino lehenago.Lumajearen tonuera, hasieran,gris zilarkara bada ere, animaliahazten den neurrian arre bilakatuzdoa, eta hilabete eta erdi duelahelduaren jantzia agertzen du.Gazteen jokaera ehiztaria erakus-ten da 50 egunen buruan.Normalean, aldea arakatzen duteharrapakin bila talaia garai batetik,gero haiengana oldartzeko atzapa-

rrak aurrerantz irekita daramatzate-la. Harrapakinak atzeman ondoren,pausalekura itzultzen dira eta irens-teari ekiten diote.Udazkena hasita, hazkuntza amai-tu eta txitoak independizatuta, gureapo-hontzek –Espainiako hegoal-deko, Balear uharteetako etaMediterraneoko beste uhartebatzuetako (Kreta, Grezia edoMalta) hegazti geldikorrek ez beza-la– migrazioari ekiten diote eta ezdira gure basoetara itzultzenhurrengo urteko martxo edo apirile-ra arte, berriro ere habia prestatueta txitoak aurrera ateratzeko.Hegaztiaren heldutasun sexualazortzi hilabete dituela iristen da.

75


76

ELIKADURA: Eguzkiaren argiagogaikarri ez bazaio ere, nekez irte-ten da egunean ehizan. Intsektuakditu bere elikaduraren %90en osa-gai, hala nola, gaueko tximeletak,matxinsaltoak, erlastarrak, kakalar-doak edo ipurtsardeak. Inoizka, txo-ritxoak, sugandilak edo sagutxoakere jaten ditu.Harrapakinak jandakoan, egagropi-lo tipikoak goitikatzen ditu, bi zenti-metro luze eta bat zabaleko boleneran, digeritu ez dituen oskol kitina-tsuen hondakinak, hezurtxoak edo

lumak biltzen dituztenak. Bolahauen kolorea aldakorra da janduenaren arabera, eta lehortzendirenean erraz hausten dira.Normalean, atseden-zuloetan utziohi ditu.

HABITATA: Harrapari migratzailehau goiztiarra da euskal mendieta-ra iristen. Izan ere, martxoaren erdialdetik bertatik entzun daitekeharen kantua, txantxikuarena gogo-rarazten duen ahots erritmiko bate-an oinarritua.

AP O HO N T Z A


77

78

Hostogalkorren zuhaiztiak edozuhaitz-lerrokadak dituztenzelaiak aukeratu ohi ditu habitat,enborretan ageri diren hutsunee-tan ezkutatzeko, baita mendianbertan behera utzitako baserrizaharrak ere.HEDAPENA: Zabal banaturikdago erregio Palearktiko, Etiopiareta Ekialdekoan. Horren ondorioz,autore batzuek hamabi apo-hon-tza arraza edo subespezie bainogehiago sailkatu izan dituzte,tamainaz, lumajearen koloreaz etageldikortasun graduaz bereiztendirenak. Alabaina, zoologoak ezdira irizpide bakarrekoak sailka-pen horiei buruz; horrela, ornitolo-

go batzuen ustez, gure basoetan etaIberiar penintsula osoan –mediterra-niar aldea– bizi den harrapariaEuropako gainerakoan bizi denazbestelakoa den bitartean, bestebatzuen ustez, animalia horiek ezdute bien arteko diferentzia nabar-menik agertzen, ez, behintzat,subespezie ezberdintzat jotzeko adi-nik.Hiru Lurralde Historikoetan ageribada, Araban da ugarien, zehazki,Ebroko aranetik Conchas de Haroradoan aldean; baina nahiko arruntada, berebat, Donostia etaHondarribia bitarteko kostaldekobaso eta landazabaletan. Ez da eza-gutzen Euskadin duen populazioa.

AP O HO N T Z A

79


80 81

MO Z O L O A R R U N TA

MOZOLO ARRUNTA(Athene noctua)

82



FAMILIA: StrigidaeGENEROA: Athene

ESPEZIE: Noctua

NOLA EZAGUTU?: Hontza txikihonen tamaina ukabila baino handi-xeagoa da –20 zentimetro inguru–,hego-luzera 50 zentimetro ingurukoada, eta bere pisua 200 gramokoa.

BIOLOGIA: Mozoloa dugu, gurebasoetan, gaueko harraparietarikohitura gautarrenak dituena.Askotan ikus daiteke –udaberrianbereziki–, egun argian, zuhaitzen

baten adarrean edo murruzaharretako harrien gaineanpausatua, bere kantua bestetxori batuenarekin nahasian.Hori gertatzen denean, ingu-ruetan umatzen dutenhegaztiak bildu egiten diraberen garrasiekin zirikatze-ko. Zoritxarrez, portaerahorretaz baliatu dira ezkutu-ko ehiztariak. Horrela,hagaxkak jartzen dituzte,likaz bustiak, apeu-mozoloartifizial edo disekatu bateninguruan, eta zain geratzendira txoritxoak, inbasoreakanporatzeko haserre,hagaxken gainean pausatueta itsatsita geratu arte.Harrapari hauek bikoteanbizi dira iraunkorki, eta bizi-tza osorako kolonizatzen


83


84

dute beren umatze-lurraldea.Habia, normalean zuhaitz batenkofagunean, haitzarteko arrailetanedo aurri zaharretan kokatua, ani-maliaren bizialdi osoan erabiliaizango da. Inoiz gutxitan egitendute habia lurrean.Araldia hasten denean, gure baso-etan neguaren amaieran, arraketengabe kantatzen du, txio anitzeta melodikoak jaulkitzen dituela,eta, aldi berean, habia egitear eki-ten dio, lehenbiziko aldiz umatzenbadu, bestela aurreko urtekoa kon-pontzea baino ez du egiten.Errunaldia apirilean gertatzen da,eta, normalean, lau edo bost arrau-tzakoa da, baina zazpikoa izatera

irits daiteke, arrautzak zuriak etaoskol zimurtsu samarrekoak izatendirela.Gainerako gaueko harraparienkasuan ez bezala, txitaldia ez dahasten lehen arrautza ipini etagero, baizik eta azkenekoa errunarte atzeratzen dela. Gehienetanemea da arrautzak berotzeaz ardu-ratzen dena, eta bitartean arrak eli-katu egiten du.Lau aste inguru dirauen denboraldihorretan, emea hain emana dagoinkubazioari, ezen gizakiareneskuaz hartua izaten uzten duela.Txitoek, jaiotzerakoan, lumatxa zurizetatsua dute, egun batzuen


85


86

buruan galtzen dutena, helduena-ren antzerako lumajea hartzendutenean. Lehenengo bizi-egune-tan emak ematen die jaten, axolahandiz, arrak etengabe, gau etaegun, dakartzan harrapakinekin.Aste bi igarota, bikotea elkartu egi-ten da berriro, are ehizan joatekoere. Txitoak habian geratzen dirahogeita hamabost egun, gutxi gora-behera, baina, gero, gurasoek eli-katzen dituzte beste hamabostaldibatean, oraindik ez baitira berenkontura ehizan aritzeko gauza.Elikagaiak lortzeko behar adinakoindar eta trebetasuna dituztenean,

gurasoak utzi eta basoan barrenabarreiatzen dira lurralde bila.Emantzipatu berriak direla, mozologazteek hilkortasun handia jasatendute, tentsio altuko kableetan pau-satzeko joeragatik eta errepideetankolpaturiko intsektuez elikatzerajoateko ohituragatik.Batzuetan, eguraldia faboragarriabada, gurasoek bigarren habiagin-tza bat hasten dute, baina, oro har,umaldia amaitutakoan, bikotekokide biek aldatzen dute lumajezaharra beste batekin.


87


88

Hurrengo negu osoan, bikotea lotu-ta egongo da, eta kideetako bat hil-tzen bada soilik bilatuko du besteakordezkoa.Mozoloak soinu ugari jaulkitzenditu, emoziozko egoera anitzenakadierazteko, katuek jaulkitzenduten soinua gogorarazten dutenmiau indargeetatik txistu zarata-tsuetara. Barregarri gertatzen da ikaratzendenean ikustea, orduan keinu eta

gurkera espasmodikoetan hastenbaita zoratutaELIKADURA: Batzuetan egunargiz ere egiten du ehizan, bainaegunsentian eta ilunsentian buru-tzen du, batez ere, bere jarduera.Ibilge ematen du bere denborarikasko, edozein gaindegitan pausatu-rik, eta bertatik behatzen dio adi-adiinguruari eta hautematen dituharrapakinak, hauen artean daude-la kilkirrak, matxinsaltoak, koleopte-roak eta tximeletan, hegan harrapa-


89


90

tzen dituztenak. Batzuetan, altueratxikian egiten du hegan bere ehiza-lurraldearen gainetik edo pausale-ku batetik bestera doa, belatzgorriak karraskari bat ikusten due-nean bezala portatzen dela, hauda, airean geldi geratzen da, geroatzaparrak aurrerantz zabaldutaoldartu eta harrapakina hiltzeko. Intsektuek osatzen dute batez ereharen elikadura –kalkulatzen

denez, bere dietaren bi herenetan–,baina batzuetan baso-saguak, lur-saguak, satitsuak eta, inoizka,sugandilak ere harrapatzen ditu.Batzuetan, are erbinudeak, arra-toiak eta, mediterraniar aldeetan,untxikumeak ere harrapatu ditu,hain da ausarta.Dena dela aldakorra da bere elika-dura, zein banaketa-alde den etaharrapakinak zein ugari diren;


91

92

horrela, Europako erdialdean bizidiren hegaztiek karraskariak dituzteberen dietaren oinarri, %50eraino,eta mediterraniar zelaietan–Espainiako hegoaldean– bizi dire-nek, ordea, intsektuak jaten dituztebatez ere –%90eraino–, haien uga-ritasunagatik.Elikaduraren bereizgarria du, gai-nerako gaueko harraparien arteanguztiz ezohikoa dena, lur-zizareakere gustukoak dituela, are umaldianere txitoak elikatzen dituela anelidohoriekin.

Mozolo batzuek metatu ere egitendituzte harrapakinak, ugari direnhiletan, zuhaitzetako zuloetan,benetako jakitokiak egiten dituztela.Orain, gainerako gaueko harrapa-riek bezala, harrapakinak digerituondoren, goitikatu egiten ditularru, luma edo hezurtxoen honda-kinak eta intsektuen oskol kitina-tsuak, hiru edo lau zentimetro luzeeta bi zentimetro zabaleko pilote-tan. Pilota horiek ezagutaraztendute haren presentzia, pausale-kuen oinetan metatzen baitira.



93

94


HEDAPENA: Lumaje arre argitsuaeta zuriz pikardatua agertzen du,gainean gailentzen direla bi begiurrekara handi. Banaturik dagoerregio Palearktikoko mediterraniarepelaldeetan eta desertuzkoetan.Europari dagokionez, hedaturikdago Iberiar penintsulako hegoal-detik Danimarkaraino eta Baltikokoitsasbazterreko hegoalderaino,Asian eta Afrikako mendebaleanere ageri dela.Bere banaketa-alde zabalagatikikus daitekeenez, ez da espezieexijentea, baldintza ekologiko etaklimatiko ezberdinetan bizitzeramoldaturik dagoela, eta populaziougaria du horren ondorioz.Euskadin, ordea, ez du populaziohandirik, baina leku zehatzetanpopulazio-dentsitate garrantzitsue-tara irits daiteke. Irregularki banatu-

rik ageri da Hiru Lurraldeetan.Bizkaian, egindako azterlan batenarabera, 250 bikote zentsatu ziren.Hala ere, ezezaguna da Euskadikopopulazio-kopurua. ArabakoEbroko haraneko lur baxu eta ire-kietan da ugariena. Izaera geldiko-rreko harrapari honek, bere bana-keta-alde gehienean bezala, gurebasoetan ere okupatzen ditu habi-tat anitz, hala nola, sastrakadiz hor-nitutako espazio irekiak edo agerru-ne ugariko basotxoak, zeren, uru-biak ez bezala, ihes egiten baitubaso zarratu eta zuhaitz ugarikoe-tatik.Erteuropar erregio hotz edo mendi-tsuetan bizi diren hegaztiek ere ezdute migratzen, eta mugatzen dira,neguan, aranetara jaistera edo osourrunak ez diren erregio bigunago-etara aldatzera.


95

96 97

UR U B I A

URUBIA

(Strix aluco)

NOLA EZAGUTU?: Espezie honekbadu xehetasun bitxi bat: lumabakoitzaren oinean dauden musku-luek bide ematen diote aurpegierasarri aldatzeko, eta ezaugarri bere-ziak hartzen ditu aurpegierak aral-dian batez ere, garai horretan har-tzen aurpegierak oso atseginakdirela gizakiaren begietara.Haserretua edo zaputzak hartuaegonez gero, aurpegiko goi-lumakaltxatzen ditu eta behekoak jaistenditu begiak estaltzeraino, haserre-aurpegiera benetan barregarriahartzen duela. Alderantziz, gogobe-terik egonez gero, norabide bereziaematen die aurpegi-alboetakolumei, aurpegiera samurtzen duela.Bikoteko kideek garondo eta bela-rri-aldea leundu eta harraskatzendiote, askotan, batak besteari.BIOLOGIA: Ilunbarra baso gaineraetorri eta azken egun-argiek ilargia-ren argi zurbilari lekua uzten diote-nean, ekiten dio urubiak bere ehiza-jarduerari, zerupean, ikusezinbihurtuta. Espezie gutxi fidatzen

dira beren kamuflaiaz urubia beza-la, ez baitu gauari itxaron beharoharkabe gertatzeko. Egunean, biziden zuhaitzen enborrei ibilge atxiki-ta dagoenean, izugarri zaila dahautematea. Ez da, beraz, harritze-koa gure basoetan gutxien ikara-tzen diren hegaztietakoa bada etabehatzaileei distantzia laburretarahurbiltzen uzten badie, batzuetan bimetrotara, hegan abiatu gabe.Baina portaera ustetsu hori fida-gaitz eta erasokor bihurtzen dahabiagintzako garaian, eta orduanez du habiara ezertxo ere sudurlu-zerik hurreratzen uzten.Oso izaera lurraldetarra duela, urteosoan entzun daiteke bere uluzorrotza. Ber kantu setatsuaz lurral-dearen mugak markatu nahi ditu,generokideenetatik bereizteko.Kantu hori nabarmenki areagotzenda eztei-garaia iristean.Gaueko harrapari hau, negukoegun hotz baina argitsuetan, mozo-loa bezala, bere gordelekuaren

98



FAMILIA: StrigidaeGENEROA: Strix

ESPEZIE: Aluco


99

sarreran eguzkitara jarri ohi dena,sendo eta indartsuagoa da hontzakbere senideak baino; halaber, begibeltzak ditu laranjak barik, eta ez duburu gainean motots handirik.Horregatik, aurpegi biribilduagoaagertzen du. Gorputza estaltzendion lumajea arre zein grisa izandaiteke, azkeneko hori arraroagoadelarik.Argitik ihes egiten badu ere, egunilun lainotsuetan ekinkor ager daite-

ke arratsaldeko azken orduetan.Mugimendu geldo eta astunak iza-ten ditu beti, baina bere hegadaarina da, nolabait, hegoei indarrezeragiten baitie. Hala ere, modukulunkarian eta geldotasunezlekualdatzen da. Bere ahotsa, barreisekariaren antza duena, garrasi-tsua, ez da gizakiaren belarrietara-ko atsegina.Basoko zuhaitzik zaharrenak,goroldioz estalirik, azala erdi ustel-

100

UR U B I A


101

UR U B I A

durik eta zuloez beterik daudenakdira bikotea egin nahi duten uru-bientzat gogokoenak.Otsailaren gau hotzetan gertatzenda hegazti hauen araldia, eta gaue-ko isila urratzen dute beren barre-algara baldresekin. Osaturik daudebarre-algara horiek soinu txistukarieta oihu erlats txandakatuez, etaeuria edo haizea dagoenean soilikisiltzen dira, sekulan ere ez, ordea,hotzarengatik, tenperatura guztizbaxua izanda ere. Kantu ahaltsuak,hainbat kilometrotara entzun daite-keenak, urubien jabetza iragartzendie etsaiei eta haien presentzia jaki-narazten dio emeari. Erakargarrihorrek asaldatu egiten ditu arrak

eta emeak, eta zuhaitz hutsik aurki-tzen ez dutenak abiatu egiten dirabihitegietan, elizetako dorreetan,basoan bakandutako herri txikieta-ko teilatuetako habe artean edobeleen habietan habia egitera.Dena da baliagarri urubiaren bakar-tasuna hausteko, bere ezteiei ekite-ko.Eztei-jarduketa guztiz da sinplea:arra mugatu egiten da bere kideariopari txikiak eramatera, eta gerolumajea leuntzen diote elkarri.Azkenik, arra arduratzen da bikote-ak okupatuko duen lurraldea muga-tzeaz, aurka egiten diola edozeinsudurluzeri, eta, bitartean, emeakerrunaldia egiteko lekua aukera-

102


103

UR U B I A

tzen du. Hegazti hauek habia ego-kia aurkitzen badute eutsi egitendiote hainbat urtetan, eta bertarajoaten dira udaberri bakoitzean.Ernaldutakoan, emeak arrautzakerruten ditu, bat edo bi egunezbehin, eta jarraian berak bakarrikinkubatzeari ekiten dio. Arrautzenkopurua harrapakinen ugaritasunedo urritasunaren araberakoa da;horrela, habia inguruetan karraska-ri ugari egonez gero, txitaldian zor-tzi harrapari berri sortu ohi dira, etaemeak berak bakarrik txitatzen dituhilabetez. Alabaina, hiru eta bostarrautza inguru izaten da ohikoena.

Arrautzek 47 milimetro ingurukodiametroa izaten dute, eta bertatikjaiotzen dira txitoak, lumatxa zuribatez estaliak, haien hotza kentze-ko balio ez duen arren. Emea haienondoan geratzen da bi astean,beroa ematen diela, harik eta ten-peratura hotzetatik, kokorikaturikegonez gero, babestuko dituengazte-lumajea garatzen duteneraarte.Une horrez geroztik, emeak lagunegiten dio bere kideari, gauean,txito oihukariei jaten ematekoharrapakinak ehizatzera, hauek

104


105

UR U B I A

beren urdailak hutsik daudela adie-razten baitute oihu gogor arrenka-riekin. Egunean, berriz, zaintzailegeratzen da habiaren sarreran.Lortutako harrapakinak aski ezbadira haiek asetzeko, emeak janakentzen die txito berankorrenei etaindartzen du aurrenik jaio zirenenelikadura. Hala, jaiotako guztietarikbat bakarrik iritsi ohi da heldutasu-nera. Espezie oso ugalkorra ez izanarren, gainera urtean errunaldibakarra egiten duela, populazioakkota egonkorretan edo dirau berebizitza luzeari esker.Jaio eta lau aste igarota, txitoek,oraindik hegan egiten ez dakitela,habiatik kanpora irteten hasten

dira, habia benetako zabortegi bila-katurik dagoela. Bere atzapar ahal-tsu eta moko indartsuei esker,zuhaitzaren barne hutsunetik goraigotzen ausartzen dira, metro asko-tako altuera bateraino. Beren pisu-ko beste edozein hegaztik baino bihilabete gehiago erabiliko dutehegan egiten ikasteko, eta bitarteangurasoak araldian baino are eraso-korrago bihurtzen dira, eta habiarahurreratzen den edozein sudurluze-ri erasotzen diote, baita gizakiariere, ileak eta begiak bilatzen dizkio-tela suminduraz mokokatzeko. Horidela eta, itxi egin ohi dira haienhabia-lekuetatik igarotzen direnparke naturaletako zidorrak, jendeaibil ez dadin.

106

107


UR U B I A

Uda datorrenerako, txitoek badituzte hi hilabete, eta hegan egite-ko gai dira; orduan, helduek lehengaueko ehiza-ikasketak emateariekiten diote, beste hiru hilabetetanhobetuko direnak. Janaria berenkabuz bilatzeko gauza direnean,zabaldu egiten dira basoan lurraldepropioa bilatzeko; bestela, guraso-ak eurak izango dira beren feudotikkanporatzen dituztenak. Hazkuntzaamaituta, bikoteko kideek berenizaera lagunkorra berreskuratzendute eta bizimodu bakartira itzul-tzen dira.ELIKADURA: Ehiztari ausartadugu urubia, eta, bere atzaparren

zabalari esker, arratoi edo usobaten tamainako animaliak harrapaditzake. Saguek, lursaguek, sati-tsuek eta intsektuek osatzen duteharen dieta, udan bereziki. Neguan,karraskariak letargiatzen direnean,hegaztiei ere erasotzen die, esate-rako, zozoei eta Araba zozoei, etanarraz eramaten ditu haien oihumi-nei jaramonik egin gabe. Gaueanharrapatzeko, haien lo-lekuen gai-netik aritzen da eraka, eta txorihoriek, logale, hegan abiatzen dire-nean, erraz atzematen ditu airean."Espezialista" batzuk are usategie-tan ere sartzen dira gauean etausoak harrapatzen. Narrastiak etaurlehortarrak izaten zaizkio gogoko

108


109

janari, eta harrapatzen ditu berehegada isilari esker; izan ere, berehegadak ez du uhin laburretik ultra-soinura doan hots-gama, bere bikti-mek garbi entzungo luketena.HABITATA: Laborantza-lurrak,lan-dazabalak eta hostozabal galko-rren basoak.HEDAPENA: Espezie honenbanaketa-aldean sartzen dira iaEuropa osoa, MediterraneotikEskandinaviako hegoaldera,Afrikako iparraldea, Asia txikia,Iran, mendebaleko Siberia,

Turkestan, Himalaia, Txina etaKorea.Zabal banaturik dauden espezieguztiek bezala, hainbat subespezieditu urubiak ere. Euskadin etaIberiar penintsulan subespezie batbizi da, Frantziako hegoaldetik erehedatzen dena. Subespezie hori,iparreuropar urubien populaziobatzuk ez bezala, geldikorra da, ezbaitu neguan migratzen, eta urteosoan geratzen da gurekin. Iberiarurubia da (Strix aluco sylvatica), etalaborantza-lurrak kolonizatu ditu,baina landazabalak eta hostozabal

galkorren basoak nahia-go ditu, habia egitenduela zuhaitz zaharreta-ko kofaguneetan.Horregatik, gure basoe-tan urri da mediterraniaraldean –Errioxa eta ara-bar lautada–, arrunt delasoilik Kantabriako men-dizerrako hegoaldekoisurialdean. Ugari da,ordea, Bizkaiko etaGipuzkoako atlantiarisurialdean eta kostalde-ko basoetan. Egiaztatuada habia egin duela gureparke natural guztietan.Harrapari ugari honenpopulazioa ezezagunada Euskadin, bainaBizkaiko Lurraldeanegindako azterlanbatzuek 1.000 bikoteinguru egon daitezkeelaematen dute aditzera.

110

UR U B I A


111

112 113

HO N T Z A ZU R I A

HONTZA ZURIA

(Tyto alba)

NOLA EZAGUTU?: Legendaentzungarrien protagonista, lamiaeta sorginen lagun separaezina, etasineskeria ezagun kontaezinenobjektua, sarri askotan izaki ilun etamadarikatu iritzi zaio, herioari hertsi-ki lotua. Hegazti gutxi daude hontza-ren laino misteriotsuaz inguraturik.Gaueko hegalaldi leun eta isila,hosto baten eroria bezalakoa; bereulu nahastezina, gaueko mundu bel-durgarriarekin erlazionaturiko kon-notazio ilunez betea; bere aurpegizurbil bihotz-antzekoa, ilargiarenislapen magikoaren pean zilar-disti-rez estaltzen dena, eta ganbaretaneta baselizetako kanpandorretanegokiera bilatzeko duen joera,lagungarri izan dira gizakiak berebeldurraren objektu ilunarekiko gai-tziriztea areagotzen.Baina egun-argian ezustean harra-patuta, hegazti izugarri eder batikus daiteke, beldurrezko iluntasu-nari lotuegi dagoen sineskeriazkoikara sortzen duen lumadun anima-

lia ilunbetsuarekin batere antzik ezduena.Hegazti honen lumaje dotore etadelikatua kolore zuri edo kremaorbaingabe zoragarria du, eurrezpikardatua sabel eta papar aldean.Hegoak eta bizkarraldea urre-gorriztak dira, grisa ere badutela,gutxi asko, tonu gris edo gorrizkoizpilez betea.Gauaren lagun min eta iluntasuna-ren iragarleei elizetako lanparetakoolioa edatea edo kodaina-anderea-ren berraragipena izatea egotzizaie, baina, egia esan, karraskarienehiztari bikainak dira, eta gizakiagordetzen dute nahigabeko bainabetiko lagun horietatik.BIOLOGIA: Bost kontinenteetanbizi den animalia kosmopolita hauez da ageri, bakar-bakarrik,Europako eta Iparramerikako lurral-de hotzetan, Zeelanda Berrian etaAsiako ekialdean, espezie hau

114

KLASEA: AveSUBKLASEA: Ornithurae


FAMILIA: TytonidaeGENEROA: Tyto

ESPEZIE: Alba


115

116

HO N T Z A ZU R I A

klima epeletan sortu zelako, non-bait. Horrela, bere eboluzioarenhistorian zehar latitude hotzagoakkolonizatu baditu ere, ez du tenpe-ratura baxuetara ohitzerik izan.Europako erdialdeko leku hotzetanbizi diren hontza zuriek hilkortasunhandia jasaten dute neguak berezi-ki zakarrak izan eta elurrak zoruaestaltzen duenean, ez baitute jana-ria bilatzerik. Egoera horren kontra-ko babesik garatu ez dutenez gero,beren organismoa ez da gantzezkoelikagai-erreserbak metatzekogauza janari ugaria dagoen garaie-tan. Gainera, hontza zuri gehienekez ohi dute migraziorik eta urrune-rako desplazamendurik egin, eta,

beraz, ez dute klima epelagokolurraldeetara iristerik. Hori horrela,eta, bizitzeko, gainerako gauekoharrapari europarrek baino askozere gehiago jan beharra duela,hontza zuria zarri hiltzen da goseakjota.Hegazti hauen izaera geldikorradela eta, eskualde-aldaketak bainoez dituzte egiten. Dena dela,hegazti helduak dira geldikorrenak,gazteek bizileku eta lurraldea bilatubeharra baitute.Eguna emateko gordeleku bateanezartzerako orduan, hontza zuriakleku lasai, isil eta iluna bilatzen du.Gehienera, argi-itzal txiki bat onar-


117

HO N T Z A ZU R I A

tzen du, bere atsedenera gogaika-rria ez dena, ez baitu argia jasate-rik. Behin bere bizilekua aukeratuondoren, hainbat urtetan bizi daite-ke bertan.Egunez, pausaturik dagoen bitarte-an, gorputzari tente eusten dio,lumajea hari ondo batuta, begiakerdi itxita eta aurpegiko lumak laz-tuta dituela, aurpegiak bihotz-formahartzen duela.

Gorputzaren kulunkada txiki eta iaohartezinek, erritmiko eta konpasa-tuek, erakusten dituzte harenarnasketa mugimenduak.Ilunabarrean, bat-batean aldatzenzaizkio jarrera eta itxura. Ehizarakoordua da. Fantasma zuri batenantzean, isil osoan uzten du bereatseden-lekua eta abiatzen dahegan zelaietarantz. Sarritan,eraka egon ohi da lurretik altuera

118


119

HO N T Z A ZU R I A

txikian, hegoak astinduta, aldeaarakatu eta harrapakinen batenedozein mugimenduz ohartzeko.Gaueko gainerako harrapariakbezala, gauza da bere biktimakiluntasun osoenean aurkitu etaatzemateko, haiek jaulkitzen dutenhotsaz gidatuta. Esperimentuakegin dira hegazti hauekin argi-izpitxikienik ere gabeko geletan; etahorien bitartez, hostoez beterikozolan sagu bat jareginda, harienehizarako gaitasun harrigarria era-kutsi zen.Harrapari honek soinu anitz jaulki-tzen ditu, hala nola, garrasiak, txis-tadak, korronkak eta urrumak.

Ezagunen eta ohikoenak dira zen-bait segundotan jaulkitzen dituen"sstxtxtx" txistadak edo araldianbereizgarri zaizkion korronkak.

Ugalketa

Martxoaren hasieran sartzen dirahontza zuriak araldian, eta arrekkorronkak gogorarazten dizkigutenhots etengabeak jaulkitzen dituzte,eta, aldi berean, emeak limurtzendituzte harrapakin ugari eramatendizkietela, askotan, gehiegi direla-ko, metatu egiten direnak. Hegazti

120


121

122

HO N T Z A ZU R I A

hauek ez dute habiarik egiten.Ganbara batean edo zuhaitz batenkofagunean egagropilo multzobaten gainean erruten dituztearrautzak, besterik gabe. Arrautzakopurua 4 eta 8 bitartean egon ohida, baina 11raino irits daitezke,janari ugariko egoeretan.Emeak hartzen du inkubazio proze-su osoa egitearen ardura, 30 eta 40egun bitartean irauten duena, arrakelikatzen duela bitartean. Inoizgutxitan uzten du habia. Arrautzeneklosioa gertatzen denean ageridira hontza zuri gazteak, lumatxazuri eta urri batez estaliak. Lumatxahori bi asteren buruan ordezkatzendute beste lumatxa usuago, luzea-

go eta lurkara batez. Lumaje honieusten diote txitoek 40 egun edukiarte; orduan, helduen berezko etabetiko lumajeaz ordezkatzen dute.Hontza zuriak ditugu egundokogurasoak, kumeei elikagai ugariematen dietenak. Sarritan, harrapa-kinak metatu egiten dira etzale-kuan, usteltzeraino iristen direla;etzalekuak, beraz, kiratsa bota ohidu, oro har. Urte urrietan, txito ahu-lenak hiltzen direnean, gurasoekzati-zati egiten dituzte eta gainera-ko ondorengoei ematen dizkietejateko.Gaueko hegazti harrapari guztiakbezala, hazkuntza geldokoak diren


123

124

HO N T Z A ZU R I A

arren, hegan egiteko gauza dira txi-toak 70 edo 80 egunetan, ondo eli-katuta egonez gero; baina etxeinguruetan geratzen dira besteastebete edo bitan. Gero, indepen-dizatu egiten dira eta hedapen erra-tu samar bati ekiten diote, ezarriahal izateko adina elikagai duenleku baten bila.

Berezko heriotza-tasa altua

Egiaztatu denez, altua da hontzazurien berezko heriotza-tasa, eta

beren batez besteko bizialdia gai-nerako gaueko harrapariena bainotxikiagoa da (zer hori modu nabar-menagoan egiaztatu da Europakoerdialde eta iparraldean, mediterra-niar aldeetan baino). Hilkortasunaltu hori konpentsatzen du espezie-ak ugalketa-tasa handi batez,askoz ere gehiago direla emeakegiten dituen erruteak nahiz bizirikdirauten txitoen kopurua, antzekoespezieenak baino. Horrela, urtefaboragarrietan, bi txitaldi egitendituzte. Bigarrena ekainetik abuztu-ra bitartean gertatzen da, eta txito-ak azaro aldera independizatzendira. Beraz, bederatzitaraino iristendira bikote batek aurrera atera


125

HO N T Z A ZU R I A

ditzakeen txitoak, hurrengo uda-berrian ugaltzeko gauza izangodirenak.ELIKADURA: Elikadura aldakorradu urtaroaren arabera eta lekubatzuetatik bestetara, baina, orohar, gizakiaren betiko lagunak dituoinarri –%70eraino–, hots, karras-kariak, arratoiak, saguak, lursaguaketa satitsuak. Hauxe dugu hontzazuria gurekin bizitzera moldatu iza-naren arrazoietako bat. Bere dietaosatzen du sugandila, urlehortareta hegazti txikiekin. Batzuetan,saguzarrak ere harrapatzen ditu,elikadura urri denean, eta are erbi-nudeak ere.Bere harrapakinak zatikatu eta jate-ko, hontza zuriak atzerantz erama-ten ditu aurpegiko lumak, bere aur-

pegi-diskoa beti garbi egotekomoduan; orduan ikus daiteke beremoko sendoa. Hegazti honen ezau-garri behinenetakoa dugu beredigestio-ahalmen harrigarria. Parebat ordu baino gehixeagotan, oso-osorik digeritu du lursagu batentamainako edozein animalia. Horrekaukera ematen dio harrapakin ugarijan ahal izateko, bere metabolismoaltu eta ondoriozko energia-galtzea-rekin erlazionaturik dagoena.Gainerako gaueko harrapariekbezala, digestioaren hondakinak–larrua, hezurrak, lumak, intsektuenoskol kitinatsuak, etab.– iraizten ditupilota obalatu eta gris ilun bateneran. Pilota hori, egagropilo izene-koa, substantzia lingirdatsu batezestalita dago, eta lehortzerakoanitxura distiratsu eta satinatua har-

126


127

tzen du, oso bereizia eta gainerakogaueko harraparienaz bestelakoa.Egagropilo ugarik estaltzen duteizaki hauen bizilekuetako lurra. Etahoriei esker, hegazti hauen elikadu-rari buruzko azterlan baliotsuak egindaitezke. Bere gaueko gordelekuautzi eta harrapakinen bat ehizatubezain laster, hontza zuria gordele-kura itzultzen da digestioa egitera.Minutu batzuk geroago hondakin-bola bat goitikatzen du eta berriroere ekiten dio ehizari, harrapariugari atzemateko, hauek izangobaitira hurrengo egun osoan, eguz-

kia sartu arte, elikatuta eutsikodiotenak.HABITATA: Animalia hau, jatorriz,gehienbat haitzetakoa zen, eta har-kaiztegi, labar eta kobazulo txikie-tan bizi zen; gaur egun, ordea, giza-kiaren bizigiroak kolonizatu ditu,oro har. Izatez, gure Lurraldean,hegazti eder hauetarik gehienekherrietako gizakiaren eraikuntzetanegiten du habia, eraikuntza horiekdirela bihitegiak, bertan beherautzitako etxe zaharkinak, hilerriakedo baselizetako kanpandorreak,eta bizikide dituela batzuetan sagu-

zarrak. Alabaina, ez da arraroaharkaiztegietan eta harrobietanbizi diren hegaztiak aurkitzea.HEDAPENA: Hontza zuriadugu, inondik ere, Euskadikobasoetan gaueko harraparirikugariena, hiru lurralde histori-koetan banaturik aurkitzenbaita. Hala ere, Bizkaian etaGipuzkoan urriagoa da Arabanbaino, herri askotatik alde eginbehar izan baitu, industrializa-zioak eta landa-ingurunearenhazkundeak deuseztatu dute-lako bertako bizimodu lasai etaatsegina. Ihes hori gertatu da,berebat, ehizan egiteko lekuirekiak, landaretza urrikoak,eta nekazaritza-aldeak behardituelako. Habitat gauekoanderearentzat egoki hauerraz aurkitzen da Arabakolautadan eta azpikantauriar etamediterraniar alde osoan.

128

HO N T Z A ZU R I A


129

130 131

Z I N G I R A HO N T Z A

ZINGIRA HONTZA(Asio flammeus)

132



FAMILIA: StrigidaeGENEROA: Asio

ESPEZIE: flammeus

NOLA EZAGUTU?: Hontza honek30 eta 33 cm altuera bitartekotamaina du, bereizgarri dituela,hontza handiak bezala, buruaren

alboetan dituen belarritxo antzekoluma-motoak. Hegoak altxatusamar agertzen dira, mirotzarenakbezalakoak, eta bere arraun-lumak

elkarrengandik bereizitadaude, saienak bezala.Isatsa ere laburra da, etalumajea marroia eta izpilzuri ugariz pikardatua.BIOLOGIA: Hontza honek,egunean ekinkor dagoenezgero, estrigiformeen ehiza-teknikak konbinatzen ditu,hegada baxu eta isila, egu-neko harraparien teknikekin,hegada gainera bizkor etabiktimentzako ezustekoamenperatzen duela.Portaera sailkaezin horrenondorioz, eguneko harrapa-rien berezko ohitura batzukere hartu ditu, esaterako,harrapakinak metatzea edojakitokiak egitea, janariaugaria denean. Era hone-tan, gose denean, harrapa-


133


134

kinak metatu dituen lekuetara joa-ten da.Batzuetan, altuera handira igotzenda korronte termikoez lagunduta,baina azkar asko jaitsi eta ekitendio berriro arraseko hegadari,karraskariak ugari dabiltzan zelaieta sastraka artean.Neguko hotzak, udaberriaren eto-rrera geldiezinaren aurrean, epel-tzen hasten direnean, gure zazkar-di eta landazabaletan negua emanduten zingira-hontzek maitasuna-ren deia sentitzen dute eta hegada-

ri ekiten diote azkar asko, Europakoerdi eta iparraldeko ugalketa-lekue-tarantz.Martxoa hasi orduko ekiten diote,isil-isil, gaueko migrazioari, lurraklibratzen dituztela beste harraparihabiagile batzuk etor daitezen.Arina da itzulera bidaia, eta ozta-ozta bi astean badaude, berenhabiagintza-lekuetan, eztei-hega-laldietan arituta. Hegalaldi horietan,hegan egiten dute, zirkuluan, berenlurraldearen gainetik, hegoei inda-rrez eraginda eta uhuketaren


135


136

antzeko garrasi etengabe etamonotonoak jaulkitzen dituztela:bu-bu-bu, ilunabarrean batez ere.Zingira-hontza dugu habia lurreanegiten duten gaueko harraparigutxietako bat. Etzaleku txikiaadaxkez egindako kofagune bat da,hezetasunez ondo isolatua, etabertan erruten ditu emeak 4 eta 7arrautza bitartean, maiatzean,batetik bestera bi eguneko tartea

uzten duela. Hala ere, oso aldako-rra da geroko txitoen kopurua,zeren, gainerako gaueko harrapa-riekin gertatzen den bezala, dago-en elikagai-ugaritasunari baldintza-turik baitago. Horrela, karraskariakugari diren urte faboragarrietan,errunaldiak hamabi arrautzaraino-koak izan daitezke.Eskandinavian, leming-ak –landakokarraskari txikiak– gehiegi diren


137


138

urteetan, zingira-hontzen txitaldiakugariak izaten dira.Arrautza kopuru handiaren ondo-rioz, emeak modu irregularrean txi-tatu ohi ditu lehenengo egunetan,txitoen tamainan diferentzia han-diak galarazi nahian edo, hilabete-ko txitaldiaren ondoren hasten baiti-ra jaiotzen. Hala eta guztiz, lehe-nengo txitoen eta azkenekoen arte-ko diferentziak ezinbestekoak dira,eta ohikoa izaten da, bereziki harra-pakin ugari dauden urteetan, habiabatean hegazti jaio berri itsuak aur-kitzea, habiatik lasai-lasai ibilkatzendiren ia hiru asteko eta ia lumazbeteriko beste batzuekin batera.

Urte urrietan, ordea, ez da harritze-koa txito nagusiek txikienak jatea.Txitoak luzaro gabe independiza-tzen dira beren gurasoengandik;izan ere, jaio eta bost aste igarota,badira beren buruz elikatzekogauza.Gazte gehientsuek azkar askohasiko dute beren lehenengomigrazioa, isil-isil eta gaueko ilunta-sunean egiten dena. Umatze-lekuetan elikagai ugari egon denurteetan, hegazti negutarren gehi-kuntza ikus daiteke. Era berean,egiaztatua da iparreuropar popula-zio gehienek mediterraniar herrial-


139

140

deetan ematen dutela negua, gutxidirela Saharaz handiko aldeetarajoaten direnak.ELIKADURA: Urriaren hasieran,udazkena hasi berria denean, iris-ten dira lehenengo hegaztiak,negu-pasako lurraldeak koloniza-tzeko prest, eta bertan egongo diraudaberriaren hasierara arte. Ehizanegiten dute egun argiz, arratoiaketa lursaguak harrapatzen dituzte-la, horiek baitira haien elikaduraren%90 osatzen dutenak, janaria osa-tzen dutela ohitura lurtarrak dituz-ten hegaztiekin, esaterako, txirtaeta buztanikarekin. Alabaina, jana-ria urri denean, arratoi, kaio edo

itsas mika handiak ere harrapatzendituzte.HABITATA: Euskadin, hiruLurraldeetan ikusi dira hegaztihoriek, biotopo anitzenetan, baiBilboko Bokale ondoko larreetan–Serantes mendian etaSomorrostro-Kobaron–, baiUrdaibaiko estuarioko zuhaiztietan,edo Aralar Mendizerrako pagadie-tan, Arratiako araneko belardi zaba-lak dituzten koniferoen basoetannahiz, Arabar Lautadan, Biasterikozingiretako zelai ireki zabaletan.Espezie arrarotzat jotzen da EuskalHerriko Espezie MehatxatuenKatalogoan, eta ezezaguna da

Euskadin duen populazioa.HEDAPENA: Neguko arra-tsalde goibeltsuetan ikusdaiteke, egun argiz, arabarzelai zabaletan edoBizkaiko eta Gipuzkoakolandazabaletan altuerabaxuan planeo-hegadan,gaueko harrapari berezibat, zingira-hontza,Europako erdi eta iparralde-an habia egin eta udazke-nean. urtaro hotza ematera,Euskadira datorren espeziebat.Gure basoetan negutarradela, bera da, elur-hontza-rekin batera, egunean ekin-kor diharduen gauekoharrapari bakarra.



141

AURKIBIDEA

PÁG.

Hitzaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5

Dauden Espezieak eta eguneko harrapariekinduten erlazio filogenetikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10

Zabal banaturik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10

Ezaugarri orokorrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12

Moko makurra, atzapar handiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

Ikusmena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14

Entzumena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

Gaueko ehiztari isilak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20

143

144

Elikadura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

Nola ugaltzen dira gaueko harrapariak . . . . . . . . . . . . .26

Izaera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30

Hontza handia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34

Hontza ertaina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

Apo hontza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64

Mozolo arrunta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82

Urubia arrunta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98

Hontza zuria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114

Zingira hontza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .132

Aurkibidea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145

145

ÁLVAREZ, J., BEA, A., FAUS, J.M., CASTIEN, E. & MENDIOLA, I.Atlas de los vertebrados continentales de Alava, Vizcaya yGuipúzcoa (excepto Chiroptera). Ed. Gobierno Vasco. Vitoria.BOUTET, J,. PETIT, P. & Centre Regional Ornithologique Aquitaine-Pyrenees. 1986. Atlas des oiseaux nicheurs d'Aquitaine 1974-1984.Conseil Regional d'Aquitaine. Burdeos.DE JUANA, F. 1989. Situación actual de las rapaces diurnas (ordenFalconiformes) en España. Ecología, 3: 237-292.GARZON, J. 1977. Birds of prey in Spain, the present situation.R.D. Chancellor (ed.): World Conference on Birds of Prey, Vienna1975. International Council for Birds Preservartion. Cambridge.MARTÍNEZ, I., NUEVO, J.A. & PÉREZ, J.M. 1995. Censo, distribu-ción y protección de las rapaces forestales en el territorio históricode Alava (primera fase). Informe inédito. Gobierno Vasco.Departamento de Agricultura y Pesca.TUCKER, G.M. & HEATH, M.F. 1994. Birds in Europe: their conser-vation status. BirdLife International (BirdLife Conservation Seriesnº3). Cambridge.GALARZA, A. & DOMÍNGUEZ, A. 1989. Avifauna de la ría deGernika. Diputación Foral de Bizkaia. Departamento de Agricultura.Bilbao.BLANCO, J.C. & GONZÁLEZ, J.L. 1992. Libro Rojo de losVertebrados de España. ICONA. Madrid.DE JUANA, E. 1980. Atlas Ornitológico de la Rioja. Instituto deEstudios Riojanos. Logroño.ARANBARRI, R. & CANABAL, A. 1995. Noticiario Ornitológico.Ardeola, 42: 211-231.DEL HOYO, J., ELLIOT, A. & SARGATAL, J. 1994. Handbook ofBirds of the World, vol. 2: New World Vultures to Guineafowl. Lynx.Barcelona.DONÁZAR, J.A. 1992. Muladares y basureros en la biología y con-

BIBLIOGRAFIA

146

servación de las aves en España. Ardeola, 39: 29-40.TUCKER, G.M. & HEATH, M.F. 1994. Birds in Europe: their conser-vation status. BirdLife International (BirdLife Conservation Series nº3). Cambridge.Península Ibérica. Monografías SEO, 1. Sociedad Española deOrnitología, Madrid.BERNIS, F. 1966. Aves migradoras ibéricas. Fasc. I-IV. SEO.Madrid.CRAMP, S. & SIMMONS, K.E.L. 1980. Handbook of de Birds ofEurope, the Middle East and North Africa. The Birds of the WesternPalearctic. Vol. II. Oxford.FERNÁNDEZ, J.M. 1992. Algunos datos sobre mortalidad no natu-ral de aves en Alava. Est. Mus. Cienc. Nat. De Alava, 7: 161-168.WATERSTON, G. 1966. Ospreys in speyside. R.S.P.B., Edinburgh.WATSON, D. 1972. Birds of Moor and Mountain. Scottish AcademicPress. Edinburg and London.TERRASSE, J:F. 1965. “La diminution recente des effectifs de rapa-ces en france et ses causes”. La Terre et la Vie 19, 273-91.SCHIFFERLI, A. 1957. “Alter und Sterblichkeit bei Waldkanz (Strixaluco) und Schieiereule (Tyto alba) in der Schweiz” . OrnitholBeobachter 54 (2), 50.SAUTER, U. 1956. “Beiträge zur Ökologie der Schleiereule (Tytoalba) nach den vingfunden. Vogelwarte 18 (3), 109.SAUDENRS, H. 186. “Notes on the ornitology of Italy and Spain”.ibis Ser. 2, 5, 391-403.ROCHON-DUVIGNEAUD, A. 1929. “Au coeur du Pays Basque”.L,Oiseau, Rev. Francaise Ornitthol. 10, 193-206.OLSSON, Viking, 1958. “Dispersal, Migration, Longevity and Deathcauses of Stris aluco, Ardea Cinerea and Larus argentatus”. ActaVertebratica 1, (2), 91-189.MAYAUD, N. 1940. “Notes sur la Choutte hulotte”. Alauda XI, 2-3-4,211-225.LOPEZ GORDO, J.P.L. 1973. “Sobre la alimentación del Cárabo(Strix aluco) en España central” . Ardeola 19 (2), 429.LUDERS, O. 1937. “Ueber Orts bewegungen des Waldkauzes(Strix aluco)”. Vogelzug 8 (2), 54.

147

F e r n a n d oPedro Péreznaturalista etaargazkilari bil-botarra da;h a m a b o s turtetik goraeman dituEuskal Herrikofauna autokto-noa ikertzen.G a l z o r i a nd a u d e nE s p e z i e e nDefentsarakoE l k a r t e a r e nsortzailea etalehendakariada; naturarenb a b e s e r a k oeuskal elkartehori 1990. urte-an sortu zeneta 1996. urte-an herri onu-rakoa zelaadierazi zen.Haren buru dela, Fernandok, kazetariak, herpetologo eta naturalistataldea zuzentzen eta koordinatzen du landa-azterlanak egiten;horrez gainera elkarteak zoologia eta naturaren babesari buruzkoeuskal aldizkari bakarra argitaratzen du. Naturaren ahotsa: bihilez behin plazaratzen da 1992az geroztik.Fernando Pérezek liburu batzuk argitaratuak ditu (“Marrazoaketa Arrainak”, “Euskal Herriko Anfibioak”, “Euskadiko Ugaztunak”,“Euskadiko Sugeak”, “Euskadiko Muskerrak, Sugandilak etaApoarmatuak”, “Euskadiko Hondartzak”, “Euskadiko BiotopoBabesteko”, “Kril, la última ballena azul”, eta “Urdaibaiko ItsaspekoFlora eta Fauna”) Egilea eguneroko lanera eta bizitzera bultzatzen duena Euskal Herrikofauna ezagutarazi nahia da, euskaldunek maite izan dezaten eta irau-narazten lagun dezaten.

Documents

Euskal Herriko Gau Harrapariak