Hiru idazle eta hiru itzultzaile bildu di-tugu euskal literatura gaztelaniatuaren in-guruan jarduteko, baina mahaira jesarrita-koak ez dira sei izan, hiru baizik, hirurakizan baitira modu eta egoera desberdinetanidazle eta itzultzaile. Jon Alonsok itzulpen-gintza du lanbide eta literatur itzulpeneanaritua da, bai erdaratatik euskarara, bai eus-karatik gaztelaniara; idazle modura berriz,hiru obra argitaratu dizkiote gaztelaniatu-rik, beste itzultzaile batzuen eskutik. Har-kaitz Canok bere lanetara mugatu du itzul-pen lana, nahiz eta beste itzultzaile batzuekgaztelaniatutako bere zenbait obra ere pla-zaratu dituen. Juan Luis Zabalaren testurikere badago gaztelaniaz, beste itzultzaileekitzulitakoa, berak ez baitu inoiz literatur la-nik erdaratu, baina literatura euskaratzeazer den probatu izan du inoiz.

Bizipen askotarikoak, ikuspegi desber -dinak, bai eta adostasun puntuak gero etagarrantzi handiagoa hartzen ari den euskallite ratura gaztelaniatuaren fenomenoareninguruan.

Senez: Has gaitezen irakurleengandik,zuek, zuen testuak gaztelaniatzean, nor du-zue buruan: hemengo erdal irakurlea alaoro har mundu osoko erdal irakurleak? Etahemen, zuen herrikideen artean, euskal ira-kurleak eta erdal irakurleak antzekoak di-rela uste duzue?

Jon Alonso: Printzipioz, beste jende ba-tengana iristeko ahaleginean itzultzen dagaztelaniara. Seguru asko, hurbilena denez,Euskal Herriko erdalduna duzu buruan;Iruñea batean adibidez, euskaraz ez dakien

69

Euskal literatura gaztelaniazItzulpena, autoitzulpena,

bertsioak…*

�BEGO MONTORIO

* Artikulu hau autoitzulpenari buruzko mahai-inguru baten emaitza da. 2006ko urriaren 27an Ficoban izan ziren Jon Alonso,Harkaitz Cano eta Juan Luis Zabala, “Idazlea itzultzaileen lantegian” ekimenaren azken egunean, eta Bego Montoriok egin zi-tuen moderatzaile lanak.

03 Bego.XP7 12/11/07 17:07 Página 69

auzokoari zuzenduriko liburua da. Hortikaurrera, zabaltzen baldin bada, ondo.

Antzerako irakurleak diren ala ez?, segu-ru asko bai, nahiz eta sorpresak izaten diren.Azken finean, irismena zabaltzea da kontua,sarea botatzea; gero zer harrapatzen du-zun... batek daki.

Harkaitz Cano: Ez dakit hemengo edohango horretan pentsatzen dudan, bereizke-ta hizkuntzen araberakoa da gehiago, bainaez dut uste bereizketa kontzienterik egitendudanik. Beharbada, hasieran pentsatzenduzu euskaraz ez dakien hemengo komuni-tatearentzat izan daitekeela. Baina badirudihaientzat arrotz, eta are misterio puntu batdaukazula. A priori pentsatzen dugu berta-ko komunitateak, zu partaide zarelako, ha-lako interesa edukiko duela, baina gezurrada. Jende horrek nahiago du irakurri (bes-talde, normala den bezala, akaso, ez dakit)Paul Auster edo La catedral del mar. Hasie-ran xaloa da sentipen hori izatea, pentsatzeagertutasun kontuagatik nolabaiteko keren-tzia bat izan dezakeela irakurle horrek, bai-na ez.

Gaztelaniazko nire liburuen salmenta-ren datu batzuk baditut, baina oraindik ezdakit nor den nire irakurlea. Badakit irakur-legoa oso urria dela, eta euskaraz hiru aldizgehiago saltzen dudala gaztelaniaz baino.

Juan Luis Zabala: Nire kasuan, puntuidealista batetik abiatzen naiz, idazten du-dana mundu guztira iritsiko balitz bezala;abiapuntua ez daukat euskal idazlearena,idazlearena baizik. Nahiz eta gero, prakti-kan, hizkuntzarekin egiten ditudan jokoe-kin eta bestelako erreferentzia batzuekingauza hemengoagoetara jotzen dudan.Hain zuzen ere, nire liburu bakarra dagoitzulita, Galdu arte, eta horren itzultzaile

Gerardo Markuletak orri azpiko ohar ba-tzuk jarri behar izan zituen gaztetxeak zerdiren eta horrelako kontuak azaltzeko.

Jon Alonso: Galderaren bigarren partealitzateke lehen Harkaitzek aipatu duena,hots, lortzen da ala ez jende gehiagorenganairisteko helburua? Daturik ez dut, baina,gaztelaniatuta ditudan bi liburuekin (Kate-begi galdua eta Camambert helburu) inpre-sio berdina dut nik ere: euskaraz idaztendugulako irakurtzen ez gaituztela dioten au-zokide horiek, erdaratuta ere ez gaituzte ira-kurtzen. Kontua da behin gaztelaniara itzu-lita esan ahal duzula “aizu, neuk egin dutneurea”; hortik aurrera, irakurleari dagokio.

Harkaitz Cano: Hori da nik sentitzendudana: gaztelaniazko komunitatearekiko,egin dut nik ahalegina.

Senez: Idazle zareten aldetik, gaztelaniaz-ko literatur sistemara sartzea ere badakarzuen lanak itzultzeak. Nola sentitzen du-zue zuen burua euskarazkoaren aldean osodesberdina den beste literatur sistema ho-rretan?

Juan Luis Zabala: Beno, hor badago be-reizketa bat. Batetik Euskal Herrira begiraegindako itzulpenak daude, Hiruk edo Al-gak egiten dituztenak; eta, bestetik, nolabaitmuga bat jartzearren, El Pais-era iristen di-renak. Lehenengo horiek ez gaituzte koka-tzen beste sistema batean.

Harkaitz Cano: Liburu dendetan bertanikusten da hori. Badago halako eskizofreniabat: Algak ateratzen badu, “euskal gauzak”dioen eremuan dago; aldiz, autore berak li-buru bera Seix Barralen ateraz gero, Espai-niako literaturaren apaletan egongo da. Be-raz, ikuspegi komertziala da irizpidea,

70

Senez 32

03 Bego.XP7 12/11/07 17:07 Página 70

marka. Kontuan hartu behar da hemen mi-matuak gaudela, oihartzun minimo bat ba-dugula. Hemendik kanpo, ez badaukazubeste berme bat (izen-abizenekin esanda:Espainiako Sari Nazionala), konplikatua daateratzea.

Jon Alonso: Oso konplikatua. Gainera,zein izango litzateke modua euskal literatu-ra hortik saltzeko, ez bada Sari Nazionala?Horrek ahalegin ekonomiko handia eskatu-ko luke, ez bakarrik liburuak itzultzea; on-doren sustatu egin behar dira, azoketarajoan behar da. Eta ez argazkia atera eta “he-men gaude” esatera, kristoren karpeta etakartera batekin joan behar da, eta biekin jo-katuz produktua sartu. Nork egiten duhori? Hemengo argitaletxeek ez dute horiegiteko ahalmenik, ez euskarazkoek ez erda-razkoek.

Harkaitz Cano: Sentsazioa da, baita ere,merkatuaren legea askoz gogorragoa delabeste sistema horretan; hemen ez da hainestua.

Jon Alonso: Seguru nago dirua edukita,ahalegina eginda, badagoela saltzea. Jakina,ez 100 egile, baina batzuk bai, edonon. Bai-na horrek diru asko eskatzen du. Frank -furteko kazetari espezialistari egiten badio-zu lan on bat, seguru eskertuko dizula biorri aterata.

Senez: Mintza gaitezen itzulpenez, zergatikaukeratu duzue zeuen lanak itzultzea, edoez itzultzea? Esaterako zuk, Jon, besterenlanak gaztelaniatu dituzu, baina zeurerikinoiz ez.

Jon Alonso: Argi eta garbi, ni ez nintza-teke gauza izango nire itzulpen bat egiteko.Liburua berriz idatziko nuke, eta ez dut

nahi, planteamendua ez baita hori. Horre-tarako, zuzenean gaztelaniaz idatziko nuke.Gaztelaniara itzultzen hasita, berria egin be-harko nuke, birsortu egin beharko nuke,bertsio bat edo. Zergatik?, bi hizkuntzenegoera oso desberdina delako eta erdarazidazterakoan kontuan hartu behar duzulakoderrigor zer giro dagoen, zer atera den au-rreko astean, zer idazten duen jendeak. Eus-karaz zentzua duten gauza batzuek gaztela-niaz beharbada ez lukete horrenbestekozentzurik edukiko. Batetik hori, eta beste-tik, norberaren lana itzultzea pisua dela oso;nahiko buelta eman dizkiozu idazterakoaneta berriro horretara jartzea izan daitekegauzarik eta nazkagarriena.

Harkaitz Cano: Ados nago Jonekin, etanire lanak itzuli izan ditudanean, behin izanezik –hor aukera izan nuen itzultzaile bathartzeko, baina erabaki nuen neronek egi-tea poemak zirelako–, neronek itzultzeraeraman nauena izan da denbora gutxi zego-ela edo dirurik ez zegoela. Horrela hasi nin-tzen ni itzultzen.

Egia da Jonek bertsioaz dioena, eta area-go duela 6-8 urte idatzitako liburua itzul-tzean; berridazteko tentazioa etengabea da,baina bestalde, pentsatzen dut: euskarazkoahartuko banu ere, liburu beraren beste edi-zio bat atera behar delako edo, aldaketa ba-tzuk egingo nituzke. Orduan, hor, mugahori sortzen da: zenbateraino alda dezakettestua liburu bera izaten jarrai dezan? Ezindut liburu berri bat egin, baina aldi berean,gustura geratu behar dut, eta saiatu behardut jatorrizko liburutik pasa diren urteekitzulpenean ere isla izan dezaten. Hau da,idazle naizen aldetik, gaur itzultzen dudanaezin dut itzuli duela 6 urte nik neukan ikus-pegi literarioarekin. Orduan, nahiz eta due-

Euskal literatura gaztelaniaz. Itzulpena, autoitzulpena, bertsioak

71

03 Bego.XP7 12/11/07 17:07 Página 71

la 6 urteko ikuspegi literarioa traizionatugaurkoaren mesedetan, gaurko idazle gisaegiten dut itzulpena. Eskizofrenia modukobat sortzen da, krisian sartzen zara esaldie-ro, insanoa da… Nik hor gauza batzuk al-datzeko eskubidea daukadala aldarrikatzendut.

Musikarekin egiten dut beti konparaziohori: demagun disko akustiko bat egin du-dala eta orain zuzeneko bertsioa edo bertsioelektriko bat egiten ari naizela; bada, aurre-ko diskoa ezagutzen duen entzuleak identi-fikatu egingo du kantua, eta batzuetangehiago gustatuko zaio. Bob Dylan hastenda bertsio bat egiten duela 30 urteko kantubatena, eta handik hiru minutura ohartzenzara “baina halako kantua da-eta!”.

Niretzako saihestezina da aldaketak egi-tea, batzuetan, jatorrizkoa izorra dezakezulajabetuta ere, baina neurri batean izorratzekoeskubidea ere badaukazu, ez dakit… Zeren,jakina, idazle batek arazo bat topatzen due-nean bere lan batean, askotan egiten duenada arazoa inguratu, aurre egin beharrean.Itzultzaile batek oso irtenbide desberdinaemango lioke arazo horri. Beharbada nagia-goak gara; ezabatu egiten dugu eta zerbaitberria asmatu, baina askotan ez diogu ara-zoari aurre egiten. Egia da, bestalde, hiruedo lau liburu itzuli ondoren, zure boron-datearen kontra bada ere, ikasi egiten duzu-la, eta ni orain erosoago sentitzen naiz –be-harbada itzuli ditudan azken lanak ereberriagoak direlako–. Iruditzen zait itzul-tzailearen pentsamoldera hurbiltzen ari nai-zela, eta, lehen oso erraz egiten banuen in-guratze hori, orain saiatzen naiz aurreegiten, nahiz eta batzuetan oso zaila izatenden hori itzultzailearen filosofiarekin-edoegitea.

Jon Alonso: Oso garrantzizkoa da Har-kaitzek esan duena, alegia, noiz egokitzenzaizun zure lana itzultzea, zeren, 8-10 urteatzera egitea... Gainera, hori askoren arazoaizaten da; gutxi batzuek agian lortuko dutejatorrizkotik itzulpenera tarte laburra izatea,baina gainerakooi, normalean aspaldikogauzak itzultzea egokitzen zaigu, eta orduanliburua bera ere ez zaizu jada interesatzen.

Juan Luis Zabala: Beti esaten da libu-rua, argitaratu ondoren, ume bat bezaladela, emantzipatu eta independizatu egitendela. Bada, nik uste dut idazleak ez duelabueltatu nahi argitaratu den liburura, etaaskotan, gainera, zenbat eta denbora gehia-go pasatu, okerrago. Berez, autoitzulpena-ren egoera egoki bakarra argitaratu aurrekoada. Hori planteatzen zuen Atxagak Gizonabere bakardadean liburuarekin, ez? Uste dutesaten zuela horrela lan egiteko asmoa zue-la, hau da, euskaraz idatzi ahala itzultzea,eta gainera horrek laguntzen ziola euskaraz-koan pixka bat hutsalak ziren edo funtzio-natzen ez zuten pasarteak konpontzen. Ho-rrela eginda, autoitzulpenak zentzua izandezake, baina bestela, nire ustez, ez. Libu-rua argitaratuta ikusten duzun lehen aldian,ez da minutu bat pasatzen lehenengo akatsaikusi baino lehen. Eta hortik hasita, jada,gaizki pasatzen duzu... Orduan, oso menta-lizazio handia beharko nuke nik horretarabueltatzeko eta liburu horrekin orduak pa-satzeko.

Jon Alonso: Arazo horren beste ikuspegibat ere bada, eta niri oso interesgarria irudi-tzen zait: liburua beste bati ematea eta ikus-tea zuk euskaraz egindako testu horri nola-ko hitzak ipintzen dizkion gaztelaniaz. Nikuste dut jende askok beldurra izaten diolahorri, irudipena daukat idazle askok ez due-

72

Senez 32

03 Bego.XP7 12/11/07 17:07 Página 72

la bere burua ispilu horretan ikusi nahi. Se-guru asko idazlea ez dago konforme, bainaitzultzaileak esaten du: “baina, aizu, zukhau esan duzu, honek ez du gehiagorakoematen”. Hori da beti dagoen tentsioa, etaalde horretatik, ondo dago zuk, idazleak, es-kubide txiki bat gordetzea itzultzaileakegindakoaren gainean aldaketa batzuk egi-teko, baina ñabardura kontuak direnean, ezbestela. Batetik beldurra eman dezake, bai-na bestetik ikusten duzu oso ariketa interes-garria dela.

Juan Luis Zabala: Horrek laguntzendizu ikusten zertan huts egin duen zure tes-tuak.

Senez: Itzultzaileok ere presio hori senti-tzen dugu, badakigu ez dugula inoiz gazte-laniaz idatziko egileak egingo lukeen moduberean. Nola bizi duzue zuek horren ifren-tzua, zuen testuak ikustea inoren hitzetanbaina zuena ere baden hizkuntzan?

Harkaitz Cano: Kontua da guk –bi hiz-kuntzak ezagutzen ditugun aldetik– badu-gula testu horren baliokide ideal bat gazte-laniaz, eta euskarazko jatorrizkoak emandezakeena baino hobea dela, buruak horre-la funtzionatzen baitu: berez garen bainohobeak garela uste dugu. Idazle jendea osomaniatikoak gara denok, bakoitzak baditubere hitzak eta asoziazio bitxiak, askotanerrealak ez direnak. Itzultzaileak dionenean“zuk hau esaten duzu”, bai, hala da, bainanik pentsatzen nuen beste gauza bat esannahi nuela. Jakina, itzultzaileak ezin du horiasmatu.

Jon Alonso: Horren ondoan hizkuntzabakoitzaren egoera ere badago; lehenago ereaipatu dut, baina nik uste dut gakoetako

bat hori dela. Adibide bat jarriko dut erra-zago ulertzeko: La magnitud de la tragedialiburuan Quim Monzó-k erabiltzen duen,oso ondo erabili ere, umorezko errekurtsobat da zerbait kontatzea azaltzen ari denekintzari ez dagokion erregistro batekin.Kasu honetan, larru jotze bat da terminomedikoekin kontatuta. Oso barregarria ge-ratzen da: “las venas cavas inferiores se infla-maban de sangre, que producía una erec-ción…” dena medikuntzako terminoekinemanda. Hori guztia euskaraz eman behar-ko bazenu, konturatuko zinateke “las venascavas inferiores” horrek gaztelaniaz, nahizeta medikua ez izan, oihartzuna duela, uler-tzen dela. Baina hasi Euskaltermen begira-tzen nola esaten den zera hori guztia, etaeuskaraz jartzen. Ipintzea badago, baina ezda efektua lortzen, hizkuntza erregistro horinormalean ez delako erabiltzen.

Juan Luis Zabala: Horixe da Pérez Re-verteren itzulpenarekin gertatzen zena. Xa-bier Iaben itzultzailea laguna dudanez, bereitzulpena argitaratu aurretik irakurtzea ego-kitu zitzaidan, eta horixe zen arazoa, hor da-goen hizkuntza hori euskaraz ematea. Erda-raz ohituta dago jendea, euskaraz ez.

Jon Alonso: Sortzeko garaian, normaladen bezala, idazleak gauza horiekin kontuzibili behar izaten du –egin dezake hautumuturreko bat eta esan “nik nahi dudanaegin behar dut; bota, gupidarik gabe”, bai-na arrisku handia hartzen du, seguru askogero inork ez duelako liburua irakurriko–,beraz, dagoenera gehiago hurbiltzen zara.

Senez: Horren harian, Alvaro Cunqueiro-ren adibidea har dezakegu. Bere lan batzukautoitzuli zituen gaztelaniara eta hainba-tetan lauagoa da itzulpena. Cunqueiroren

Euskal literatura gaztelaniaz. Itzulpena, autoitzulpena, bertsioak

73

03 Bego.XP7 12/11/07 17:07 Página 73

esanetan, kontrasterako eredu akademiko-rik ez duen hizkuntza batean erabiltzen di-ren baliabideak, nekez itzul daitezke, etahorretan paretsu egon gaitezke galegoak etaeuskaldunak. Beste egile batzuen iritzizitzulpena nolabaiteko galbahea da, etaitzulpenetik pasatuta bizirauterik izan ezduena jatorrizko txarra zen. Zein da zuenustez hizkuntza bien arteko harreman ho-rretan hartu beharreko jarrera?

Jon Alonso: Bai, egia da, esaterako, eus-karaz egin ditzakezula txiste batzuk hizkun-tza gutxituen irakurleak ulertuko dituenak,baina ez hizkuntza hiperestandarizatu batenirakurleak. Zerbait esateagatik: euskaraz jar-tzea hitz bera 18 aldaera dialektaletan; ho-rrek seguru asko ez luke gaztelaniaz zentzu-rik eta desagertu egin beharko litzateke.

Harkaitz Cano: Nik uste dut euskaramalguagoa dela. Adibide bat jarriko dut.“Izorratu beharra zagok: Hans, pentsatunuen, gainera izen hori izan behar zuen…”Itzultzaile batek hartu, eta gaztelaniaz jardezake “hay que joderse”, baina gogorra dagaztelaniaz, eta orduan jartzen duzu “ahíduele”. Baina hori, berriz suabeegia da. Etaorduan ondorengo esaldian jartzen duzu:“se llamaba Hans, el pavo“. Orekatzen duzubi esaldietan. Hori itzultzaileen lana da.Hau ez dut adierazi aurreko esaldian, beraz,apuntatu eta hurrengoan orekatzen dut.Nik uste dut ariketa bera egiten duela idaz-leak autoitzulpenean, baina ez bakarrik esal-dian edo hitzen oreka horretan, baizik etaoreka askoz ere globalagoan.

Jon Alonso: Itzultzaileak ere egiten du;saiatzen da, behintzat. Hain zuzen, gaztela-niara egin ditudan lanetan, prozedura gisagainera, zati bat itzuli eta egileari eman

diot, eta galdetu ea iruditzen zaion, nola-bait, erregistro edo doinuan berak sortutakotestuari hurbiltzen zaion. Hori, globaltasu-nean. Gero joango zara esaldiz esaldi, bainaoro har hartuta ea identifikatzen duen bereburua erritmo, doinu, ahots forma horre-kin.

Harkaitz Cano: Hala ere, seguru askiitzultzaile batek zentzu globala hartu arren,bere buruari muga gehiago jartzen dizkio;adibidez, idazle batek erabaki dezake mo-mentu batean kapitulu oso bat kentzea,itzultzaileak ordea, ez. Askatasun gehiagohar ditzaket, testua neurea ez balitz hartukoez nituzkeenak, melodia oso hori askoz eretresna subjektiboagoen bidez aldatzen saia-tuz. Jakina, hor dago irristakortasuna, baieta jatorrizkoa izorratzeko arriskua ere.

Jon Alonso: Horregatik, oso inportanteada baita ere, gero itzultzailearekin lan egi-tea. Bai ni itzulia izan naizenean, bai neuitzultzaile izan naizenean, beti ibili izan naizbestearekin. Eta jakina, itzultzaileak askozere muga gehiago ditu, eta azken erabakihori beti autorearena da, dudarik gabe. Tes-tua berea da, eta ez badago konforme egin-dako itzulpenarekin, esan dezala, baina ho-rrek bat egiten du poliki-poliki, elkarlaneanjartzen zaren neurrian.

Senez: Galegotik eta katalanetik gaztela-niarako itzulpen batzuetan, jatorrizko hiz-kuntzaren zenbait marka gordetzen dira,sorburu kulturako markak, ukitu lokalaazpimarratzearren. Gure artean ordea,sentsazioa dut joera guztiz kontrakoa dela.Adibide bat jarriko dizuet: gaztelaniazidazten duten Euskal Herriko idazleek ara-zorik gabe idazten dute “aita” eta “ama” be-ren testuetan; euskal idazle askok, ordea, ez

74

Senez 32

03 Bego.XP7 12/11/07 17:07 Página 74

dute horrelakorik nahi beren itzulpenetan,probintzianismoa dela iritzita.

Harkaitz Cano: Hori istorioaren arabe-rakoa ere bada, ez? Nik badut joera istorio-ak hemendik kanpo kokatzeko; edo hemen,baina hemen “arraro” batean. Beraz, batzue-tan ez zait interesatzen hori markatzea. Bes-te batzuetan agian bai, baina konplexu kon-tua ere izan daiteke, ziurtasun falta erebadago zenbaitetan.

Jon Alonso: Nik uste dut asko dela idaz-learen helburua. Obra batzuei ongi etorrikozaie “ama”, eta beste batzuei ez. Pentsa, PioBarojak zenbat “ama” idatzi dituen bere mi-laka liburuetan... baina agian beste giro batere izango zen, beste kokapen bat sistema-ren barruan.

Harkaitz Cano: Gaztelaniaz idazten du-ten euskal idazleek kontrakoa egiten dutebatzuetan. Askotan izaten da ez dituztelakoeuskara eta euskal mundua ondo ezagutzen,eta adierazi nahi dutelako ondo ezagutzendituztela. Igurtzi euskaldun bat eman nahibaliote bezala testuari, amerikarrek gaztela-niazko hitzak sartzen dituztenean bezala be-raien liburu edo pelikuletan: kitsch suerta-tzen da, askotan. Beste konplexu bat da,alderantzizkoa.

Juan Luis Zabala: Nik uste dut arazo batdaukagula. Jonek lehen esan du euskal libu-ru gutxi irakurri duela gaztelaniara itzulita,eta nik ere berdintsu, ez daukagu horretara-ko ohitura. Ematen dit ez dagoela horreta-rako joerarik.

Senez: Euskaratik gaztelaniara itzultzeanerreferente kulturalen kontua ere agertzenda. Juan Luisek lehen gaztetxeen kontua ai-

patu du, oin oharrez azaldu beharra. Ara-zoa iruditzen zaizue?

Juan Luis Zabala: Galdu arteren kasuhorretan ohar gutxi ziren, eta ez dut uste oz-topo handia zirenik. Orokorrean, literaturaegiten dugunean, gaur egun behintzat, nireustez nahiko ikuspegi unibertsalean oinarri-tzen gara. Ez daukagu buruan Euskal Herri-ko irakurlea bakarrik, nahiz eta gero he-mengo errealitatea kontatu (edo ez); ez zaitiruditzen egungo euskal literatura itzultze-rakoan azalpen handirik beharko duenik,edo beste edozein tokitako gaurko irakurlebati arrotza egingo zaionik edo ulertu gabegeratuko denik nondik nora doan kontua.Beharbada, kasu bakan batzuk egongo dira,baina oro har ez dut uste hala denik.

Harkaitz Cano: Niri iruditzen zait urteaskotan ikusi ditugula berez zeuden bainoarazo gehiago, sortzen zaigula halako kon-plexu bat. “Ulertuko ote da hau kanpoan?”Guk Finlandiako zerbait irakurtzen dugu-nean, gauza asko ulertu ez arren, gure jarre-ra irakurketaren –eta are, idazlearen– alde-koa da beti. “Jatorrizkoan akaso hobea etaguzti izango da”, pentsatzen duzu, bainahala ere jarraitzen duzu istorioa. Zergatik ezdu izan behar horrela hemendik kanpo? Is-landiar batek irakurtzen duenean gure isto-rio bat, nahiz eta ez ezagutu hemengo geo-grafia, historia, gaztetxeak…, egingo dubere pelikula, ez?, eta seguru aski dezentehurbilduko da benetakora. Askotan, pre-bentzio gehiegirekin jokatzen dugu.

Jon Alonso: Nik uste dut bigarren mai-lako arazo bat dela hori, ez da oharren bidezkonpondu ezin daitekeen arazoa. Beste adi-bide bat jarriko dizuet, ez duena zerikusizuzenik euskararekin. Ipuinei buruzko ikas-

Euskal literatura gaztelaniaz. Itzulpena, autoitzulpena, bertsioak

75

03 Bego.XP7 12/11/07 17:07 Página 75

taroetan, hasieraren garrantziaz jardutekoTxejov-en “Dama txakurtxoduna” erabiliizan dut. Lehenbiziko paragrafoa irakurrieta, eztabaidan hasteko, galdera egiten dut:“hemendik zer informazio ateratzen dugu?”Lehenbiziko esaldi horretan, urlia Jaltan bo-lada bat pasatuta zegoena eta aspertzen ha-sia zegoena, konturatu zen neska berri batagertu zela… Jalta aipatzen da. Hasiera ho-rretan informazio asko ematen du Jalta zerden jakiteak. Galdetu jendeari, eta batenbatek igual zer edo zer esango du, bainagauza handirik ez. Bainuetxe bat da, eta giroaristokratikoaz ari garela ateratzen da hor-tik. Gaztelaniazko ez dakit zein ediziotanoharrarekin hasten zen ipuina “balneario si-tuado en Crimea donde en el siglo XIX la aris-tocracia rusa pasaba largas temporadas”.Honekin esan nahi dut errusieratik gaztela-niara ere gerta daitekeela, baina hori biga-rren mailako kontua da.

Senez: Erdaretatik euskararako literaturitzulpena azken hamarkadetan asko hobetudela esan ohi da, gaztelaniarako itzulpenenkalitatea, ordea, behar bezalakoa ez delaentzun izan dut behin baino gehiagotan.Zer iritzi duzue zuek?

Harkaitz Cano: Gaztelaniarako itzulpenliterarioa dezente hobetu da; ez kontrakobidean hobetu den adina, beharbada, bainaez dut hor arazorik ikusten.

Juan Luis Zabala: Beno, arazoa beti izanda itzultzaile gutxi egotearena, ez? Ausar-tzen direnak, edo hori ondo egiten dutenak,edo horretan konfiantza ematen dutenak,egia esan, esku bateko hatzekin kontatzendira. Behintzat idazle bati ikuspegi linguis-tiko batetik ez ezik literarioki ere konfiantza

emango diotenak lehen gutxi ziren baina ezdut uste asko igo denik kopurua. Egin diraitzulpenak, baina seguru asko, argitaletxebatzuek –batez ere esango nuke Alberda-niak eta Elkarrek– borondatea jarri dutela-ko eta nolabaiteko apustua egin eta hori in-dartu dutelako, baina gero itzulpen horiek,Harkaitzek lehen komentatu duenez, gutxisaltzen dira.

Egon zen momentu bat, orain dela ha-mar bat urte edo, non ematen baitzuen le-hertu egingo zela, interesa zegoela kanpoan,eta idazle onak zeudela, eta iritsia zela eus-kal literaturaren ordua, baina hori apalduegin da. Frankfurt iristen da eta esperantzakberriro egiten du gora; izan ere interesa ba-dago, baina ez hainbestekoa. Bestalde, gaz-telaniatik aparteko hizkuntzetara zuzeneanitzultzeko aukera ere planteatzen da, Islan-diako ereduaren antzera, eta badakit orainaleman batzuk hasi direla beste bide batzukurratzen. Orokorrean, ematen du aurreraegiten dela, baina ez garai batean espero zenbezain indartsu.

Jon Alonso: Galdetu duzu ea zer mailadagoen, eta nik uste dut gaztelaniatzerako-an –beste norabidean ere bai– oso inportan-tea dela doinua edo dena delako hori harra-patzeko, itzultzaileak doinu, eredu etaidazle asko ezagutzea –kasu honetan gazte-laniaz–, eta liburu asko leituta izatea. Jato-rrizkoaren nahia edo oihartzuna errazagoharrapatuko du: idazle honek zein eredueduki ditu (agian)? Faulkner, Hemingway...Ez da hain erraza horrelako zozo zuririk do-zenan hiru topatzea.

Harkaitz Cano: Baina seguru aski gauzabera gertatzen da gaztelaniaz ere, ez? Ez diraegongo hainbeste itzultzaile alemanetik edoitalieratik ongi-ongi itzultzen dutenak lite-

76

Senez 32

03 Bego.XP7 12/11/07 17:07 Página 76

ratura eta Italiako literatura ezagutzen dute-nak, ezta?

Jon Alonso: Baina hizkuntza erromani-koen artean alderdi sortzaile hori askozgehiago da sota-caballo-rey esaten dena. As-koz automatikoagoa da.

Senez: Polisemia da literatur testu ororenezaugarrietako bat; alabaina, itzultzerako-an interpretazioak egin behar dira maiz,polisemia gordetzea ez baita beti posible;horrelakoetan idazleak bere irakurketa egi-ten du eta ez dator beti bat itzultzaileare-kin. Izan ere, hori dateke autoitzultzekoarrazoietako bat: neuk egingo dut nire libu-ruaren interpretazioa. Zuen ustez, idazlea-rena al da “benetako” interpretazioa, erres-petatu beharrekoa?

Juan Luis Zabala: Idazle bezala, eta se-guru asko pertsona bezala ere bai, inoiz ezdut lortuko buruan daukadana erabatekozuzentasunez transmititzea. Jarraitzailerikfidelenak eta nire obra ondoen ezagutzenduenak ere beste aire bat emango dio, bes-te ikuspegi batekin ikusiko du nik idaztendudana, eta itzultzaileak ere gauza bera egi-ten du. Halako mesfidantza bat izango dutbeti nire obra bat itzultzen denean: buruanneukan hori ez dela iritsi, beti gertatzen daez iriste hori. Idealena norberak egitea izan-go litzateke, lehen esan dudan bezala, argi-taratu baino lehen, baina gehiegi eskatzeada eta, izatekotan, hizkuntza batera. Itzul-penak beti du hori, ez da inoiz izango era-bateko ordain zuzena. Bestela, idealismoaezinezkoa denez, itzultzailearen lana da.Ondo dago idazleak oniritzia ematea, bainaazkenean itzulpenaren ardura itzultzaileare-na da.

Jon Alonso: Lehen esan dudan bezala,idazleak eskubidea du esateko “nik ezagu-tzen ditudan hizkuntzetan neronek egingodut interpretazioa”. Zilegi da, baita ere, bes-te batek egitea irakurketa; batak ez du bes-tea kentzen. Eta bestalde, zeharka bada ere,zuk esaten duzun hori, buruan duguna doi-doi ezin transmititzea, denoi gertatzen zai-gu, idaztean, hizketan eta denetan.

Harkaitz Cano: Nik uste dut idazleoiamorru gehien ematen diguna dela zehazta-sun falta topatzea guk idatzi ditugun gauze-tan, eta itzultzailea zehaztasun falta horrendetektore zorrotza da. Horri aurre egin nahidiozun edo ez, zuk ikusiko duzu, baina horigertatu egiten da zure lana berriro irakur-tzen duzunean, eta azkarrago gertatzen daitzulpen batekin, automatikoki gertatzenda; krisian sartzen zara, eta ez itzulpenare-kin, jatorrizkoarekin baizik. Itzulpena daautopsia egitea bizirik zaudela, baina autoi-tzulpena auto-autopsia da, bibisekzio bat.Bada beldurrezko ipuin bat: mediku bat irlabatean dago, eta ez dauka janaririk. Bisturiahartu eta hasten da bere burua jaten, bainamedikua denez badaki zein atal moztu be-har duen bizirik segitzeko. Nik horrela ikus-ten dut autoitzulpena pixka bat, nik badakitzehaztasunez zer moztu behar dudan etahala ere bizirik segi. Hori itzultzaileak egi-ten dizunean ordea...

Juan Luis Zabala: Idazleari beldurraematen dio, beti dago halako beldur batzure egiarekin aurrez aurre jartzekoa, itzul-tzailearen ispilu horretan begiratzekoa.

Senez: Autoitzulpenarekin nolabaiteko lo-tura duen beste gai bati buruz galdetu nahidizuet. Konturatu naiz galegotik eta kata-lanetik beren burua itzultzen duten zen-

Euskal literatura gaztelaniaz. Itzulpena, autoitzulpena, bertsioak

77

03 Bego.XP7 12/11/07 17:07 Página 77

bait idazlek gaztelania literatur hizkuntzaere badutela, gaztelaniaz ere idazten dute-la; zuek, ordea, euskara duzue sormenerakohizkuntza, ez da hala? Eraginik izan deza-ke horrek itzulpenetan?

Harkaitz Cano: Bueno, egia esan, ni ba-tzuetan mugan egoten naiz.

Jon Alonso: Nik gaztelania asko landudut, baina literaturaren aldetik modu pasi-boan. Ez diot nire buruari planteatu gazte-laniaz literatura idaztea.

Senez: Hori aipatzen nizuen, zeren, agian,hizkuntza bietan idazten duen idazleaketekin handiagoa atera baitiezaioke auto -itzulpenari, bere beste hizkuntzako “aho-tsa” lantzeko.

Harkaitz Cano: Gaztelaniara itzultzenditudanetik neure lanak, jada ez dut ber-din irakurtzen gaztelaniaz. Euskarazko li-buruak beti irakurri izan ditudan bezalairakurtzen ditut orain gaztelaniazkoak,hau da, historia jarraituz, apunteak hartuz,arreta berezia jarriz ezagutzen ez ditudanestilo berezietan. Nik beti gauza horieigehiegi erreparatu gabe irakurri izan dutgaztelaniaz, eta orain, onerako edo txarre-rako…

Juan Luis Zabala: Badaude idazle ba-tzuk, Iban Zaldua esaterako, liburu beraedo beste zerbait gaztelaniaz egitea erabaki-tzen dutenak, hala atera zaielako. Ibanek,hain zuzen, gaztelaniaz idatzi du bere nobe-la bakarra.

Jon Alonso: Niri problema bat plantea-tzen dit horrek, eta inoiz egin izan ditut es-perimentuak, baina gero ez du zentzurik.Zer idazle naiz ni gaztelaniaz? Ez dakit. Ez

naiz. Orduan, hasi beharko nuke gaztela-niaz nire estiloa bilatzen. Ez zait horrelaplanteatu. Planteatuko balitzait, egingonuke, prest nago, baina arrazoiren bat bal-din badago, Anagramak zero askotako txe-kea aurrean paratzen badit, esaterako (ba-rreak).

Eta saio batzuk ere egin izan ditut. Nikumorea landuko nuke gaztelaniaz. Barrezlehertzeko moduko liburua egin nahi nuke,eta inoiz 15 folio idatzi izan dut, bainagero... kostatzen ari zaidan ahalegina, jakin-da gero “zakarrontzira” doala, bada... Eus-karaz nola edo hala baduzu nortasun bat,estilo bat, baina beste horretan... arazo batizango litzateke.

Harkaitz Cano: Niri euskaraz idazteaateratzen zait, ez gaztelaniaz. Poemarenbat... izan liteke, baina ipuinik edo, ez. En-karguz ere idatzi izan ditut gauzak zuzeneangaztelaniaz: artisten katalogoetarako, etaabar.

Juan Luis Zabala: Apunte solte batzuk“etortzen zaizkizu” (etortzerik baldin bada-go) gaztelaniaz. Aurreko egunean, esate ba-terako, kantu baten letra izan daitekeen zertxiki bat etorri zitzaidan erdaraz, “etorri”izan zen, hasi jolasten hitzekin eta... bainaartifizio gehiago eta planteamendu bat eska-tzen duen gauza kontzienteago bat ez nukegaztelaniaz egingo.

Senez: Gaurkoz, honetan utzi beharkodugu elkarrizketa. Beste konturen bat aipa-tu nahi duzue euskal literatura gaztelania-tuaren inguruan?

Jon Alonso: Lehen, gure balizko erdalirakurleez hitz egin dugu, geure burua erdalliteratur sisteman agertzeaz, eta horretan

78

Senez 32

03 Bego.XP7 12/11/07 17:07 Página 78

badute zerikusirik argitaletxeek. Nik bi li-buru ditut gaztelaniatuta bi argitaletxe des-berdinekin, eta sekula ez dakizu zenbat aleargitaratu duten, zenbat saldu duten… sala-tzeko modukoa da.

Juan Luis Zabala: Liburuei zer promo-zio egiten zaien ere ikusi beharko litzateke,bai eta salmentak nola egiten diren: eskolenbidez?, dendetan erosten dira?

Harkaitz Cano: Luze jarduteko modukobeste gai bat ere badago, Espainiako SariNazionalerako itzulpenena. Hemengo ba-tzuek bezala, nik ere izan dut hor esperien-tziaren bat eta hara zer esan zidaten: “Or-dainduko zaizu ulermena errazten duenitzulpena bakarrik, ez itzulpen literariobat”. Horrelaxe idatzi zidaten niri, hortikatera kontuak.

Euskal literatura gaztelaniaz. Itzulpena, autoitzulpena, bertsioak

03 Bego.XP7 12/11/07 17:07 Página 79

La literatura vasca en castellano: traducción, autotraducción,versiones…

Los entornos bilingües son siempre un campo de observación privilegiadopara la traducción, más aún si se trata de traducción literaria y los propiosautores traducidos conocen a la perfección ambas lenguas. Para analizarlos diversos aspectos de este fenómeno, SENEZ ha reunido a tres escrito-res vascos que también han vertido al castellano obras propias o ajenas.

En su doble condición de traductores y escritores Jon Alonso, Har-kaitz Cano, y Juan Luis Zabala reflexionan en esta mesa redonda sobre al-gunas de las características de la traducción de la literatura vasca al caste-llano en el momento actual. Al hilo de la conversación, plantean, entreotras, cuestiones tan controvertidas como la auto-traducción y sus límitesy la relación autor-traductor.

La littérature basque en espagnol: traduction, auto-traduction, versions…

Le monde du bilinguisme constitue toujours unchamp d’observation privilégié pour le traducteur etcela est encore plus vrai s’il s’agit de la traduction lit-téraire et si les auteurs traduits connaissent parfaite-ment les deux langues. Afin d’analyser les différentsaspects de ce phénomène, SENEZ a réuni trois écri-vains basques qui ont traduit en espagnol leursœuvres ou celles d’autres auteurs.

Au cours de cette table ronde, Jon Alonso, Har-kaitz Cano et Juan Luis Zabala nous font part, en tantque traducteurs et écrivains à la fois, de leurs ré-flexions sur les caractéristiques de la traduction ac-tuelle d’œuvres littéraires basques en espagnol. Ilsabordent, au fil de la conversation, des sujets contro-versés tels que l’auto-traduction et ses limites ainsique les rapports auteur-traducteur.

Basque Literature in Spanish: Translation,Self-Translation…

Bilingual environments are always a privileged fieldof observation for translation, all the more so in thecase of literary translation when the authors them-selves know both languages perfectly. To analyze thedifferent aspects of this phenomenon, SENEZbrought together three Basque writers who have alsotranslated their own works or the works of othersinto Spanish.

In their double capacity as translators and writ-ers, Jon Alonso, Harkaitz Cano and Juan Luis Zabalareflect in this round table discussion on some of thecharacteristics of contemporary translation of Basqueliterature into Spanish. Following their initial conver-sation, they raise controversial issues such as self-translation and its limitations and the relationshipbetween author and translator.

80

Senez 32

03 Bego.XP7 12/11/07 17:07 Página 80