1

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I GJUHËS SHQIPE

D O K T O R A T Ë

Qasje etnolinguistike e proverbave dhe idiomave në shqipe dhe në anglishte. Metodologjia e përvetësimit në shkollë.

Disertanti Udhëheqës Shkencor Evis ÇELO Prof. Dr. Shezai RROKAJ

Tiranë 2013

2

DISERTACION

Përgatitur nga: Evis(a) ÇELO Për marrjen e gradës shkencore “DOKTOR” Specialiteti: GJUHËSI Qasje etnolinguistike e proverbave dhe idiomave në shqipe dhe në anglishte. Metodologjia

e përvetësimit në shkollë Udhëheqës shkencor: Prof.Dr. Shezai RROKAJ Mbrohet më, dt. ___ . ___. 2012 para jurisë: Prof.Dr. _______________________ Kryetar Prof.Dr. _______________________ Anëtar Prof.As. _______________________ Anëtar Prof.As. _______________________ Anëtar Prof.As. _______________________ Anëtar

3

Falenderime Dëshiroj të falënderoj në mënyrë të sinqertë, të drejtpërdrejtë dhe të pakufishme Prof.

Dr. Shezai Rrokaj për diskutimet, konsultat dhe miratimet e marra. Falënderoj njëkohësisht prof. dr Thoma Dhima në Universitetin “Eqerem Cabej” Gjirokastër, i cili me piketat e drejta kritike ka ndikuar në përmirësimin e mjaft pikave brenda disertacionit, për ta sjellë atë në nivele shumë të vlefshme shkencore.

Në mënyrë shumë miqësore e fort dashamirëse iu ndjej falënderime prof. dr. Bardhosh Gaçe dhe prof. dr. Nexhip Mekuri në Departamentin e Gjuhës dhe të Letërsisë Shqipe në Universitetin “Ismail Qemali” të Vlorës, të cilët me mbështetjen morale dhe literaturën e vyer kanë qënë një përkrahje e paqtë.

Falënderoj miqtë e mi të largët e të afërt, ndër ta Ardian Mici – profesor në Universitetin e Arkansasit në Amerikë, i cili më ka orientuar në fillesat e këtij kërkimi shkencor, duke bërë balancat me gjuhën angleze të folur realisht në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Nuk mund të lë pa permendur ndihmesën e mikeshave të mija të Departamentit të Gjuhës e të Letërsisë Shqipe, si E. Cerkezi doktorante kërkimore, si dhe disa mikeshave të tjera në Universitetin e Vlorës që më kanë mbështetur në momente delikate gjatë viteve të kërkimit tim shkencor.

Falënderoj studentët e mi shqiptarë dhe nxënësit e Gjimnazit Privat “Aulona” Vlorë, të cilët me debatet, me vështirësitë dhe kënaqësitë e arritjeve të marra në orët mësimore kanë qënë jo vetëm shtysë për refleksion, por edhe një sprovë teoriko-praktike e pasqyruar më së miri në prurjet e disertacionit!

Plot mirënjohje, një falënderim ia dedikoj familjes sime për durimin dhe mirëkuptimin e treguar në momentet e fundit të doktoratës.

4

PASQYRA E LËNDËS 3

HYRJE 6

PJESA E PARË 8

KREU I PARË: DUKURI ETNOLINGUISTIKE MIDIS DY GJUHEVE 8

I.1. Si lindin proverbat? 8 I.1.1 Bota motivore tematike e proverbave 11 I.1.2 Emërtimi: fjalë të urta apo proverba? 14 I.1.3 Karakteri kombëtar dhe ndërkombëtar i proverbave 19 I.1.4 Lashtësia dhe origjina e proverbave 20 I.1.5 Disa karakteristika rreth kategorizimit të proverbave 24 I.1.6 Fusha semantike e proverbave 25

I.2. Si shfaqen idiomat? 26 I.2.1 Modelimi te njësitë idiomatike 30

I.2.1.1 Modelimi semantik sipas vlerës leksiko – gramatikore 31 I.2.1.2 Modelimi sintaksor 32 I.2.1.3 Modelimi strukturor 33

I.2.2 Funksionimi i idiomave 39

KREU I DYTË:

RRETH PASURISE IDIOMATIKE DHE PROVERBIALE TE SHQIPES DHE TE ANGLISHTES. 42

II.1 Skeleti i fokusit studimor 42 II.2 Rreth pasurisë frazeologjike të shqipes dhe të anglishtes 44 II.3 Rreth perceptimit të njësive frazeologjike dhe të idiomave në të dyja gjuhët 47 II.4 Paradigma, sintagma dhe kohezioni leksikor 51 II.5 Fjalorët shpjegues të anglishtes dhe të shqipes 52 II.6 Rritja dhe ndryshimi në fjalorët e gjuhës angleze 55

KREU I TRETË:

PROVERBAT ANGLEZE DHE PERQASJA NE SHQIPE 57

III.1 Konteksti figurativ i proverbave 57 III.1.1 Metafora 58 III.1.2 Gjallëria dhe energjia e proverbave 58

III.2 Ballafaqimi i proverbave në të tre nivelet: 60 III.2.1 Ballfaqimi i proverbave të tipit: proverb = proverb 60 III.2.2 Ballfaqimi i proverbave të tipit: proverb > proverb 62 III.2.3 Ballafaqimi i proverbave të tipit: proverb ~ gj. zakonshme 67

III.3 Interpretimi i mekanizmit të fshehur mendor 74 III.3.1 Rritja e kompetencës leksikore përmes përkthimit 78

5

III.3.2 Shprehje të ngurtësuara idiomatike – proverbiale dhe përkthimi 80 III.3.3 Bartja e kuptimit parabolik nga gjuha e parë në gjuhën e dytë 81 III.3.4 Kontekstualizimi i proverbave dhe frazeologjive 82

III.3.5 Përkthimi i fjalëpërfjalshëm (literal) 84 PJESA E DYTË

KREU I KATËRT: METODOLOGJIA E MESIMDHENIES DHE PUNA E MESUESIT PER TE SJELLE PASURINE PROVERBIALE E IDIOMATIKE TE NXENESI(STUDENTI) SHQIPTAR 86

IV.1 Të ndryshosh qëndrimet ndaj gjuhës 86 IV.2 Spektri i shprehjeve frazeologjike dhe idiomatike 87 IV.3 Të kuptuarit e marrëdhënieve te “shprehjet e ngurtësuara” 89 IV.4 Të eksplorosh shprehjet proverbiale 90 IV.5 Idiomat dhe proverbat përballë studentëve 92 IV.6 Pro dhe kundër praktikimit të proverbave dhe idiomave në mësimin e gjuhës së huaj 93 IV.7 Situata speciale të proverbave dhe të njësive frazeologjike 94 IV.8 Kur dhe ku t’i përdorim idiomat dhe proverbat? 95 IV.9 Metafora në krahasimin idiomatik dhe proverbial 97 IV.10 Diskutime dhe probleme të hasura dhe rezultati i praktikave 101 IV.11 Rezultantja e praktikave 102 KREU I PESTË: PROBLEMET E HASURA GJATË IMPLEMENTIMIT TË METODAVE BASHKËKOHORE ME STUDENTËT DHE PASURIMI I MËTEJSHËM I NJOHURIVE

V. Eksperimente dhe përvoja me studentët 103 V.1 Eksperimenti 1 104

V.1.1 Metodat empirike – eksperimentale 105 V.1.2 Hartimi i punës dhe motivimi 105 V.1.3 Procedurat e punës eksperimetale 107 V.1.4 Rezultatet dhe diskutimet 108 V.1.5 Appendix A (shtesë referuese) 111

V.2 Eksperimenti 2 114 V.2.1 Metoda empirike – eksperimentale 115 V.2.2 Rezultate dhe diskutime 116 V.2.3 Mendimi psiko-linguistik 117 V.2.4 APPENDIX B (shtesë referuese) 119

V.3 Shprehjet proverbiale dhe idiomat, problemet me studentet e mi 122 V.4 Alternativa të fjalorëve të ekzaminuar 124

V.4.1 Rrjete dhe sisteme 125 V.4.2 Arsyet pse duhet të mësojmë idiomat dhe proverbat 127 V.4.3 Probleme abstrakte të studentëve 127

6

V.4.5 Çështje të përvetësimit 128 V.4.5.1 Problematika e gjetjes dhe njohjes së idiomave dhe proverbave 128 V.4.5.2 Të kapësh kuptimin 129 V.4.5.3 Përdorimi i idiomave dhe i proverbave 131 V.4.5.4 Proverbat dhe idiomat, kërkimet dhe niveli i studentëve 132

V.5 Pasurimi mëtejshëm i njohurive dhe vendosja e nxënësit në qendër të procesit mësimor 134

V.5.1 Metoda për pasurimin e mëtejshëm 134 V.5.2 Disa praktika të nxënies në procesin mësimor 136

V.5.2.1 Mjetet vizuale ndihmëse 136 V.5.2.2 Mjetet ndihmëse auditive 138 V.5.2.3 Sajesat e trurit dhe të kujtesës 139

KREU I GJASHTË: ÇËSHTJE TË PËRVETËSIMIT DHE PRITSHMËRITË GJATË ORËVE MËSIMORE 141

VI.1 Një orë mësimi 141 VI.1.1 Qëllimi kryesor dhe objektivi 141

VI.1.2 Nënqëllimi dhe objektivat 141

VI.1.3 Përvetësimi 141 VI.2 Problemet që hasen dhe zgjidhjet 142 VI.3 Sistemi i analizave: leksiku 143 VI.4 PLANI I MËSIMDHËNIES 144 VI.5 Fletët që iu shpërndahen studentëve (priten dhe palosen) 144 VI.6 Lidhjet me esenë e informacionit 146

VI.7 Përfundime konçize për të dyja sondazhet 148

KREU I SHTATË: REKOMANDIME PËR MËSIMDHËNËSIT 149 VII.1 Rekomandime për mësimdhënësit 149

VII.1.1 Roli Lidership i pedagogut( mësuesit) dhe ridimensionimi i dijeve 149 VII.1.2 Roli i mësuesit për një marrëdhënie të re, të përparuar dhe të hapur 150

VII.2 Analiza auto-sugjestive dhe efektet e saj, përmirësime të mëtejshme 150 VII.3 Toleranca dhe përvoja e marrëdhënieve të përditshme 152 VII.4 Qëllimi i kërkimit: rishikimi dhe hipotezat 154 VII.5 Figura qëndrore e liderit (mësuesit) dhe problemet e përditshme të trashëguara në rutinën e natyrshme gjatë marrëdhënies reciproke 157 VII.6 Rezultatet e adaptimit të bindjes dhe arsyetimit, në vend që të jesh autokratik 159 VII.7 Qëllimi kërkimor 160 PËRFUNDIME 161 FJALORTHI I PROVERBAVE ANGLISHT SHQIPE 164 LITERATURA E SHFRYTËZUAR 189

7

H Y R J E

Dhjetëvjetëshat e fundit takimet ndërmjet shqipes dhe anglishtes janë rritur në mënyrë

të ndjeshme. Statusi i anglishtes si gjuhë ndërkombëtare, por edhe si gjuha e parë me të cilën

shqipja përballet sot në çdo çast dhe në çdo fushë të jetës shkencore, ekonomike, kulturore,

politike, ushtarake etj., na drejtoi te një temë që mendojmë se paraqet shumë interes për t’u

trajtuar. Gjatë procesit të përvetësimit të anglishtes, por edhe gjatë përkthimeve të panumërta,

shqipfolësi si nxënës e zotërues i kësaj gjuhe përballet së pari me strukturën leksikore e

semantike të saj.

Struktura leksikore e të dyja gjuhëve, qoftë e shqipes, qoftë e anglishtes nënkupton

pasurinë leksikore-proverbiale e atë frazeologjike. Anglishtja jo vetëm është një nga gjuhët

me nivelin më të lartë të standardizimit, por edhe nga pasuria e mjeteve të shprehjes ajo është

më e gjerë dhe më e pasur se shqipja. Mjafton t’u drejtohemi fjalorëve shpjegues të të dyja

gjuhëve për të parë këtë dukuri. Në fushën e frazeologjisë mund të themi se shqipja dhe

anglishtja janë shumë të pasura dhe me tipare që mund të jenë të përbashkëta, por edhe

specifike. Anglishtja ka studime të plota dhe cilësore për frazeologjinë. Gjithashtu, ajo ka në

përdorim, përveç qindra fjalorëve shpjegues, që pasqyrojnë brenda tyre fjalë dhe njësi

frazeologjike, me dhjetëra fjalorë frazeologjikë e idiomatikë.

Edhe në shqip frazeologjia dhe proverbat janë bërë fusha të gjera studimi dhe po zënë

një vend gjithnjë e më të rëndësishëm në studimet tona gjuhësore. Sot mund të flasim për

studime të arrira për këtë fushë, që hyjnë në të gjitha rrafshet dhe, madje, kanë çuar në

konsolidimin e frazeologjisë së gjuhës shqipe si shkencë e mëvetësishme. Kjo na ka lehtësuar

shumë punën për të trajtuar problematikën që paraqet tema e bërë objekt studimi, por dhe na

ka çuar te vështrimi më i gjerë i mënyrës se si vjen në gjuhën shqipe, përmes

mësimdhënies, kjo pasuri proverbiale e idiomatike.

Puna jonë përqendrohet në dy drejtime kryesore:

1) Të mblidhej materiali idiomatik, proverbial e frazeologjik që lidhet me këtë

tematikë. Për të realizuar këtë, ne mbështetemi te shumë fjalorë shpjegues të anglishtes

(sidomos te botimet e Oksfordit), si edhe te fjalorët shpjegues të shqipes (tek ata me karakter

normativ) dhe, më drejtpërdrejt, te Fjalori frazeologjik i gjuhës shqipe i prof. Jani Thomait

(1999). Nuk kemi anashkaluar fjalorët dygjuhësh të botuar në vendin tonë, sidomos ata

8

anglisht – shqip apo shqip - anglisht. Madje këta lloj fjalorësh jo vetëm përqasin, por dhe

diferencojnë frazeologjinë e sidomos idiomat në të dyja gjuhët.

Jemi ndalur në një vështrim etnolinguistik (për të parë elementet kulturorë të

frazeologjisë dhe shprehjeve idiomatike e proverbiale). Në një vështrim sociolinguistik (se si

studentët janë të prirur për të përvetësuar sa më saktë këtë pasuri), por edhe në një vështrim

psikolingusitik (kujtojmë se metafora konceptuale zë një vend të rëndësishëm në punim, dhe

se si ajo ndikon në përvetësimin e idiomave dhe proverbave angleze).

2) Trajtimi teorik i materialit duke u përpjekur që përshkrimi dhe shtjellimi shkencor

t’i përafrohet një literature të mjaftueshme për të kryer një punim të qëndrueshëm.

Strukturimi i këtij trajtimi, rrok disa aspekte, shpesh edhe të njohura. Një pjesë të madhe të

punimit e përbën puna e pedagogut (mësuesit) të anglishtes dhe rritja e kompetencës

leksikore e semantike te nxënësit përmes përkthimit që sintetizon këtë lloj interpretimi. Pjesët

e tjera, që kanë të bëjnë me modelimet kuptimore, me modelimet strukturore, me modelimet

sintaksore, me modelimet kufizore, janë në funksion të idesë qendrore. Ato me materialin që

sjellin, mbështesin e sqarojnë më hollësisht mjetet që ne kemi marrë në analizë me të cilat

realizohet kjo rritje kompetence.

Për mbërritjen e punimit deri këtu, meritë kanë pedagogët e Departamentit të Gjuhës

Shqipe të Fakultetit të Historisë e Filologjisë, të cilët më kanë dhënë ndihmë të

herëpashershme.

Veçanërisht falënderoj udhëheqësin tim shkencor prof. dr Shezai RROKAJ që me

udhëzimet, me sugjerimet, me konsultimet e shpeshta dhe shumë dashamirëse ka meritën e

pakundërshtueshme në prurjet dhe rëndësinë që mbart disertacioni.

9

PJESA E PARË

KREU I PARË

DUKURI ETNOLINGUISTIKE MIDIS DY GJUHEVE

I.1. Si lindin proverbat?

Në letërsinë gojore proverbat perceptohen si formë e veçantë, si një lloj letrar me të

cilin shqiptohen gjykime e vlerësime të mirëfillta situatash e shfaqjesh, të cilat lindin prej

jetës materiale e shpirtërore, prej përvojës shumëshekullore, prej praktikës dhe veprimtarisë

popullore. Ato paraqesin urtësinë e filosofinë e popullit, mendimin e psikologjinë,

ndërgjegjen e tij artistike dhe estetike. Në lidhje me realitetin dhe perceptimin

gjithëpërfshirës ato japin përfundime e konstatime, që rrjedhin pas një analize e sinteze dhe

verifikimi të gjatë jetësor. Si të tilla kanë vlera të shumta dhe synojnë ta përgatisin njeriun, ta

udhëheqin në punë, në sjellje, në përpjekjet e tij si qytetar i një shoqërie të caktuar. Një lidhje

e tillë e proverbit me jetën, me problemet e kohës, me mjedisin dhe kushtet konkrete, me

ndërgjegjen dhe me psikologjinë reale të vendit, dëshmon për sensin e theksuar realist të

folklorit në kultura të vendeve të ndryshme1.

Është e rëndësishme të vihet re se interesi për proverbat është shumë i lashtë, sepse

ato duke shërbyer si burime për transmetimin e ideve sjellin informacione për të gjithë ata që

duan të kenë mbështetje (akses) në traditën dhe njohjen e tërësisë së proverbave më të

përdorura në vendin autokton, në rastin tonë Shqipërinë, mandej Anglinë, Amerikën dhe

vendet e tjera anglishtfolëse. Për këtë arsye dhe për shumë të tjera proverbat janë shumë të

vlefshme për studime me qëllime sociolinguistike. Për qëllimet tona, është e rëndësishme të

themi se, proverbat përgjithësisht konsiderohen bashkime speciale frazeologjike. Në këtë

kontekst, është thelbësore të nxjerrim në pah që kërkimet mbi studimin e proverbave nuk

kanë dalë vetëm prej frazeologjisë, por edhe prej disiplinave të tjera shkencore, sidomos prej

shkencës së letërsisë e veçanërisht prej letërsisë gojore e të folkloristikës.

Krahas këtyre përcaktimeve në folkloristikën botërore, veçanërisht kohëve të fundit,

janë bërë përpjekje për përkufizimin e proverbave si një lloj i veçantë i krijimeve epike apo

1 Panajoti-Xhagolli, Funksioni komunikativ i fjalëve të urta, Tiranë 1983: 162.

10

lirike, që dallohen me një përmbajtje të pasur, e cila në vetvete shpreh një mendim të caktuar,

një gjykim të qartë, një vlerësim të lartë, një përgjithësim apo një përfundim të nxjerrë nga

vëzhgimi i thellë i jetës dhe i përvojës historike-shoqërore të popullit. Shtypja shekullore,

urrejtja ndaj pushtuesve, nevoja e bashkimit, dalin me një forcë të fuqishme në një numër

shumë të madh proverbash, si në shembujt: Dynjaja shkallë-shkallë; Beu nuk i la bujkut as

vend për varr; Zaptia asht qen i xhehenemit; Trimi i mirë me shokë shumë; Delen mitare çon

e merr ujku2.

Në proverbat Robert Alden’s shihte qëllimin e tyre. Qëllimi, sipas tij “është të na bëjë

më pak budallenj dhe të hapim sytë e zgjuarsisë ose të përmirësojmë formimin e gjithanshëm

të jetës”. Njerëzit shumë mirë mund të kuptojnë disa të vërteta interesante dhe ndihmëse, të

cilat ofrojnë një pasqyrë se si t’i evitojnë problemet ose të arrijnë qëllimet e caktuara.

Njëkohësisht ato pak këshilla mund të formulohen në atë mënyrë që të jenë funksionale për

gjithë jetën.

Ekzistimi dhe jetesa e proverbave, si dhe i llojeve të tjera miniaturale të letërsisë

gojore e të folklorit në tërësi është i varur shumë nga konteksti. Pa të nuk mund të mendohet

perceptimi i funksionit të tyre. Këtu e gjen shpjegimin dhe e fiton kuptimin e plotë karakteri i

fortë sinkretik utilitar i tyre. Për lindjen e gjallërimin, jetesën e kultivimin dhe funksionimin e

tyre është e domosdoshme të jenë të pranishëm, së paku dy veta: ai që e thotë dhe atij që i

thuhet proverbi. Thuhen në kontekst të një bisede paraprake midis të pranishmëve në ndonjë

kuvend ose në ndonjë gosti a mort. Janë pjesë përbërëse dhe mund të jenë përfundim i një

tregimi, një anekdote, një legjende, një përrallëze ose ndonjë lloji tjetër rrëfimor a të

vargëzuar të letërsisë gojore. Që këtej del se pas proverbit, nënkuptohet folësi, si dhe rasti në

të cilin është thënë. Për rrjedhojë vetitë situacionale e problemore faktohen nëpërmjet

proverbit. Vigjilenca popullore, p.sh. shprehet te proverbi: Ujët fle, hasmi s’fle; ndërkaq

shpirti luftarak në proverbat: Gjarprit shtypi kokën; Për armiknë – barutin thatë3.

Proverbat kanë kuptim e përdorim të drejtpërdrejtë e të tërthortë. Në rastin e parë, në

funksion të drejtpërdrejtshmërisë përdoren për ta vërtetuar thënien paraprake, kurse në rastin

e dytë, kur janë në funksion të tërthortë artistik, përdoren për t’i tërhequr vëmendjen

bashkëbiseduesit t’i përmirësojë veprimet e veta. Në këtë mënyrë, ato plotësojnë funksionin e

tyre estetik edukativ e mësimor.

2 Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: 48. 3 Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: 48.

11

Pra, proverbat përveç kuptimit praktik utilitar njohës e sinkretik, kanë edhe kuptimin

figurativ, me të cilin përgjithësojnë dhe tipizojnë dukuri të lloj-llojshme jetësore. Për to është

karakteristike shprehja e plotë, e përgjithësuar e mendimit, e ndjenjës dhe vendosja e

porosisë, e cila bëhet e kuptueshme vetëm nga konteksti, në të cilin është përdorur. Kjo edhe

është njëra nga prirjet e tyre kryesore për shprehjen e mendimit në mënyrë figurative. Ky

parim i lejon proverbit jo vetëm të bëjë përgjithësime të gjera, por në të njëjtën kohë, i jep

karakter polisemik dhe sa më i gjerë, sa më i përgjithësuar të jetë mendimi, aq më i bukur

është kuptimi i figurshëm. Prandaj, proverbat më të bukur janë ata që kanë mundësi të ofrojnë

më shumë se dy e tri mënyra interpretimi.

Në pikëpamje të stilit shpesh afrohet me etimologjinë popullore, e cila jo gjithmonë

është në lidhje të ngushtë me interpretimin joprofesional, parashkencor të fjalëve në bazë të

përputhjes etimologjike me fjalën tjetër, si ka vepruar Thimi Mitko, i cili emrin e Amerikës e

shpjegonte përmes fjalëve të shqipes “a mer ik”(ha, merr, ik). Është shpjegim jo profesional i

kuptimit të fjalëve në bazë të afrisë së rastit. Do të ishte e palogjikshme të pranohet shpjegimi

i Mitkos se Amerika vërtetë ka marrë emrin ashtu si e shpjegonte ai. Teksti është ndërtuar

mbi përdorimin krijues të përputhshmërisë së leksemës e të ndarjes së saj në rrokje dhe të

veprimit të fenomeneve fonetike (në të folmen e Korçës): elizionit (rënies së tingujve),

hiatusit e përngjitjes. Ky shpjegim i Thimi Mitkos4, nuk është i besueshëm, sepse përputhja

gjuhësore është e rastit5. Po kështu është i pabesueshëm besimi se “Kush kalon ylberin,

ndërron gjininë” (është e qartë se kjo është e pamundshme).

I.1.1 Bota motivore tematike e proverbave

Bota motivore tematike e proverbave është shumë e gjerë. Ajo ka përfshirë të gjitha

poret e jetës së njeriut, si atë intime e familjare, ashtu edhe atë shoqërore e historike, si jetën

blegtorale e bujqësore, ashtu edhe atë të profesioneve. Nderimi për virtytet e larta shqiptare

përmendet shpesh nëpër proverbat, si p.sh.: Shtëpia e shqiptarit - e mikut dhe e shtegtarit6.

Një vend me rëndësi zënë proverbat për njeriun, tiparet e tij, marrëdhëniet në familje dhe në

shoqëri, si në shembujt: Del për rrush e bie shkarpa; Burrë e grua, mish e thua7.

4 Sako, Zihni (etj. red.), Mbledhës të hershëm të folklorit shqiptar II, Tiranë 1962: 5 Neziri, Zeqirja, Epika gojore shqiptare, Shkup 2010: 266 - 267. 6 Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: 48. 7 Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: 49.

12

Një numër mjaft i madh proverbash kanë të bëjnë me moralin shoqëror, nderimin ndaj

njeriut, ndaj punës, dashurisë, diturisë, si p.sh.: Puna e bën njerinë njeri8; Duhen mend,

s’duhen kokë9; Kambëpërbaltja e buzpërmjaltja10. Po ashtu, zhvillimi i zanateve dhe i tregtisë

solli proverbat e veta, si në rastet: Kovaçi mashë bën e mashë s’ka; E lirë krypa në Durrës, po

e ha qeraja e udhës; Në tregti, qari e zarari janë vllazën11.

Proverbat gjenetikisht dhe praktikisht gjithmonë janë të lidhura me kontekstin e

përvojës proverbiale, pra me përjetimin e përsëritur narrativ dhe, që është tipike për të është

se kuptimi që bartet përmes porosisë së tyre poetike gjithmonë është parabolik, figurativ.

Stilistikisht shqiptohen në metonimi, aliteracion, sinekdokë, onomatope dhe në mjete të tjera

shprehëse. Ato, si u tha edhe më sipër, aq sa janë formë e pavarur dhe autonome, mundësi e

raste miniaturale, po aq janë edhe pjesë përbërëse e një tërësie më të madhe poetike që

shprehin pasqyrime të përjetuara dhe me parabolikën e tyre, thënë në terminologjinë e sotme

janë metaforë globale12.

Për krahasimin është karakteristik procesi i komponimit. Krahasimi shërben si

plotësim figurativ i pohimit eventual: përbëhet nga konstatimi, i cili poetikisht e stilistikisht

vendoset me metodën e krahasimit. Procesi i formësuar edhe njëherë nxirret në rastin e

dhënë; kështu mund të thuhet edhe për metaforën. Edhe krahasimet edhe metaforat janë të

shumta. Disa shembuj krahasimi: I fortë si arrë; Hesht si peshk; I uritur si qen; I dehur si

tokë; Duhen si qeni dhe macja.

Mbi të gjitha figurat e shprehjes artistike me të madhe përdoret metafora, e cila gjen

shprehje të përshtashme funksionimi për t’i theksuar sidomos tërësitë sintaksore të

njëpjesëshme dhe është funksionale në të dy llojet e formave poetike: të vargëzuara dhe në

rrjeshta. Disa shembuj të metaforës: Diell me dhëmb; Bebja e syrit.

Proverbi në formën e vargëzuar njeh ritmin, rimën dhe strukturën e vargut, pra, të

gjitha karakteristikat e formave të kënduara të letërsisë gojore, qofshin lirike, qofshin epike.

Rima mund të jetë e jashtme ose e brendshme.

Veç gjuhës figurative e cila përdoret edhe në jetën tonë sociale, karakteristikë për

proverbat është edhe konciziteti i theksuar dhe vështirë i ndryshueshëm. Ai arrin deri në atë

shkallë saqë proverbi nuk ka zhvillim subjekti a veprimi.

8 Panajoti-Xhagolli, Funksioni komunikativ i fjalëve të urta, Tiranë 1983: 141. 9 Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: 48. 10 Panajoti-Xhagolli, Funksioni komunikativ i fjalëve të urta, Tiranë 1983: 125. 11 Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: 48. 12 Hamburger, Käthe, Die Logik der Dichtung, Klett, Stuttgart 1957: 13.

13

Zbulimin e idesë në çdo krijim tjetër si njerëzor a folklorik e arrijmë nëpërmjet

dëgjimit a leximit të çdo subjekti, ndërkaq proverbit i mungon subjekti, sepse ai shprehë

idenë. Kjo ide jepet në mënyrë të kondenzuar e të ngjeshur shumë. Zbulimi i saj nënkupton

përgjithësime të gjera, të gjalla, emocionale. Të gjitha këto realizohen nëpërmjet figurës

artistike.

Përgjithësimet e situatave në jetën e përgjithshme dhe nëpërmjet figurës artistike në

proverba janë po aq evidente sa tipike. Për shembull: Së keqes hapi derën: If anything can go

wrong, it will; Peshku i madh e ha të voglin: Big fish eat little fish; Mos i bjer fatit me shkelm

(Mos i bjer bukës me këmbë)13: Don’t burn one’s boot; Mos i shiko gunën, po punën: You

can’t tell a book by it’s cover; Frika ruan vreshtin: Care killed the cat.

Ato shprehen me kuptime abstrakte, me përdorimin e përemrave të pakufishëm të tipit

kushdo, cilido, gjithkush, gjithkujt dhe me përcaktimin e grupeve të veçanta sociale. P. sh.: Ai

që i bën gropën tjetrit bie vetë brenda; Gjithkujt ia di trani e carani.

Disa proverba nuk e rrumbullaksojnë procesin mendor në përfundim dhe nuk

pretendojnë në mundësi të ndryshme interpretimi (të dyfishtë a të trefishtë), por parabolikisht

asociojnë në një ngjarje reale. Ato nuk absolutizojnë dëshminë, por mbulojnë dukuritë e

përditshme jetësore. Të tillat ngushtësisht janë të lidhura me kontekstin dhe janë shumë të

varura prej tij. Ndaj kanë formë më të shkurtër, përbëhen prej tërësive sintagmatike, të cilat

thuhen vetëm në momentet e caktuara dhe pa kontekst është vështirë të kuptohen. Semantika

e tyre, në praktikë orientohet retroaktivisht, nuk zbërthehet, por progresivisht afirmohet. Disa

shembuj: Dushk për gogla14; Për mustaqet e Çelos15.

Një lloj tjetër ndërtohen në formë të dialogut. Të tillat përmbajtjen e tyre e kanë në

formë të pyetjes dhe përgjigjes. Në to, dialogu është mjet kompozicional dhe stilor. Fiksojnë

momente të ndryshme jetësore me anë të dialogut si formë më shembullore, si në rastet:

– Palokë, të fali pasha!

– Prej shokësh mos u ndasha!16

Ose:

– E kam djalin me nji dorë!

– Po pse?

13 Panajoti-Xhagolli, Funksioni komunikativ i fjalëve të urta, Tiranë 1983: 307. 14 Panajoti, J. dhe Xhagolli, A. (përgatitur), Hyrje: Fjalët e urta shqipe, Rilindja, Prishtinë 1987: 326. 15 Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: 47. 16 Panajoti, Jorgo dhe Xhagolli, Agron (përgatitur), Hyrje: Fjalët e urta shqipe, Rilindja, Prishtinë 1987: 74.

14

– Se pin duhan!17

Mund të jetë një varg i thjeshtë i ndarë në dy hemistekë të rimuar. P.sh.: Buk’e hi e ndë

shtëpi; Gjen shesh, bën përshesh; Ferra e nisi, ferra e grisi.

Por mund të organizohen edhe në dy vargje:

Bukuria s’është për fis

Po kush di e kullandris!;

ose

Kur nuk ke zanat,

Mos u bëj hoxhë në fshat.

Edhe tristikët nuk janë të rrallë:

Ia dha drurit, u tha,

Ia dha gurit, u ça,

Ia dha njeriut e mbajti;

ose:

Ku hanë e s’apin,

Ku flet e s’të dëgjojnë,

O zot ynë mos të shtiftë!18

Në të gjitha këto raste, vargjet dhe sidomos rimat, janë mjete mnemoteknike që

shërbejnë për kujtesën, për t’i mbajtur mend. Sidoqoftë, është me vend të themi këtu që

zakonisht me anë të kësaj forme ato bartin idenë e proverbit. Shembujt e mësipërm e tregojnë

këtë. Ja edhe një shembull me një rimë të brendshme të qartë: “Nëma e solli, gjëma e mori”.

Aliteracioni mund të zërë vendin e rimës, jo vetëm në proverbat me formën e vargut, por

edhe në ato që kanë formën e një fraze në prozë. P.sh.: Çdo mizë nuk bën mjaltë; Ngordhi

macja, u ngjall miu; Ka të keqen e kalorësit, se i varen këmbët.

Shpesh hasen proverba në formë antiteze, kontrasti. P.sh.: Keq me burrë, e keq pa burrë; Bëri

të pjellë e dështoi; Vdis pa të dua.

Formë tepër e përdorur është ajo e pyetjes. P.sh.: Ku di dhia ç’është tagjia?; Ç’la

dimri ta marrë mortja?; Zure gjarprin? - Shtypi kokën; Polli kau?- Të rruat viçi.

17 Panajoti, Jorgo dhe Xhagolli, Agron (përgatitur), Hyrje: Fjalët e urta shqipe, Rilindja, Prishtinë 1987: 651. 18 Gazulli, N., Fjalorthi i fjalëve të përdoruna në veri të Shqipnis, Tiranë 2005: 49-52.

15

Herë-herë proverbi ka formën e një morali fabule. P.sh.: Në mos gjeça konop gjetiu, /

Po vi pashë e virem te ti; Miun s’e nxinte vëra, hiqte dhe kungullin pas; Shumë herë edhe

dhelpra q’është aqë dinake, zihet për katër këmbësh; Shpinin ulkun ta pagëzonjën e ay thosh:

“Ja dhentë tek an turbullojnë ujët”19.

Shpesh herë shfaqet dhe ka formën e një rregulli apo të një neni të kanunit të maleve.

P.sh.: Gusht e gunë; Prilli këndon bilbili; Marsi mbledh lëkurët, shkurti shkurton urët; Gjaku

ujë s’bëhet.

Si proverba shpeshherë funksionojnë thëniet, të cilat nga letërsia e shkruar kalojnë

lehtë e bëhen popullore. Shumë vargje të Naim Frashërit kanë formë të proverbit: Punë, punë

natë e ditë që të shohim pakëz dritë. Gjithashtu te Th. Mitkoja thënia “Duaj të të duan” duket

qartë që vjen nga Shën Agostini Latinisht (Si vis amari, ama).

Në të tilla raste kemi maksima të cilat kthehen e bëhen proverba popullore.

Fuksionaliteti i proverbave në jetën sociale është i gjithanshëm, por proverbi duke

pasur një formë të përgjithshme konkrete, gëzon kështu të drejtën e përdorimit në drejtime të

ndryshme. Është kjo veçori e përgjithësimit në proverba, që mundëson përdorimin e të njëjtit

proverb në kuptime të ndryshme. Në këtë mënyrë, mendimi figurativ i proverbit zgjeron

sferën e përdorimit të tij në disa kuptime.

I.1.2 Emërtimi: fjalë të urta apo proverba?

Në mënyrë që të hedhim dritë mbi fenomenin e proverbave në përgjithësi, e gjykojmë

domethënëse t’i hedhim një shikim disa çështjeve që kanë të bëjnë me përkufizimin

terminologjik në dy disiplina shkencore (frazeologji dhe letërsi gojore). Sepse përdorimi

paralel i termave proverb në letërsinë gojore dhe i simotrave të tij të afërta fraza ose idioma

në frazeologji shkaktojnë huti te lexuesit dhe studiuesit. Frazeologjia, si degë e linguistikës,

duke u marrë me studimin e të gjitha llojeve e varieteteve të gjuhës formulative përdor termin

(shkollor) frazeologji, i cili shërben si një çadër ose si një term gjenerik që brenda vetes

përfshinë shprehjet, setet e frazave, truizmat (të vërtetat), aforizmat dhe fraza të tjera;

ndërkaq fjalët e urta ose proverbat mbesin jashtë këtij përkufizimi, sepse janë fjali

kuptimplota dhe, kështu, bëjnë pjesë në sintaksë. Pra, në rastin e proverbit nuk kemi të bëjmë

me fjalën, por me fjalinë.

19 Zeneli, P., Fjalor me shprehje të rralla, Tiranë 2000: 241- 243.

16

Për më tepër, në krahasim të përdorimit sinonimik, të veçantë, apo me kuptime të

ndryshme të termave që i përdorin disiplinat shkencore frazeologjia dhe paramiologjia del

një traditë shumë e gjatë. Kështu me termin paramiology (paramia=proverb) nënkuptohet

disiplina shkencore, e cila merret me proverbat. Paramiologjia, si disiplinë ndihmëse e

letërsisë gojore, kryesisht ka të bëjë me studimin si të strukturës kompozicionale e të

klasifikimit, të përmbajtjes e të jetesës, ashtu edhe me gjurmimin e mënyrës së lindjes e të

funksionimit, mandej të origjinës së secilit proverb, hetimin e sinjifikancës socio-historike

dhe prejardhjen e tyre. Proverbi vetë, kërkon lidhje të jashtme e të brendshme kontekstuale që

të themelojë traditën e një teksti, e kjo domethënë edhe një përkufizim më të vlefshëm, e më

të plotë.

Çështja e emërtimit të strukturave miniaturale gjuhësore, të ngjeshura e të shkurtëra

sintagmatike si në traditën botërore, ashtu edhe në traditën shqiptare është shumë e

diskutueshme. Kjo sa është rrjedhojë e mosrespektimit të metodologjive shkencore, po aq

është edhe pasojë e mosthellimit të mjaftueshëm të studiuesve në studimin e lëndës, në

mosnjohjen dhe mospërfilljen e rezultateve shkencore të disiplinave të tjetra shkencore dhe

në shtruarjen e rrahjen e njëanshme të lëndës, vetëm nga aspekti i njërës disiplinë shkencore,

qoftë nga ai i ndonjë disipline të shkencës së gjuhësisë, qoftë nga ai i ndonjë disipline të

shkencës së letërsisë, por jo të rrokjes së saj në plan multidisiplinar, pra, në kontekst të

rezultateve e të arritjeve shkencore të shumë disiplinave shkencore.

Në rastin tonë konkret kemi të bëjmë me dy disiplina shkencore: gjuhësinë dhe

shkencën e letërsisë, të cilat, secila në mënyrën e vet merren me studimin e fjalës e të fjalisë,

si shenja të komunikimit midis njerëzve dhe si shenja të përcjelljes së një mesazhi estetik. Por

në studimin e këtij aspekti të komunikimit vërehet një dallim rrënjësor: njëra (gjuhësia),

fjalën e studion kryesisht nga aspekti i saj praktik e funksional, si shenjë që shpreh një imazh

(fotografi) që emërton lëndën, sendin (anën praktike të fjalës, përbërjen, funksionin dhe rolin

që luan në aktin e komunikimit); ndërkaq tjetra (shkenca e letërsisë) fjalën e studion si shenjë

që i shërben për të përcjellë një imazh abstrakt, të imagjinuar, të paqenë, të figurshëm, fiktiv,

pra, si shenjë e komunikimit artistik midis krijuesit dhe perceptuesit.

Dhe, kur bëhet fjalë për proverbat në shkencën e gjuhësisë kuptohen jo si fjalë, por si

një fjali me strukturë të ngjeshur, sintaktikisht e gjuhësisht të organizuar mirë, që ka më

shumë se një kuptim të plotë dhe që shpreh një ide të qartë e të kuptueshme. Prandaj si fjalët

e urta (proverbat), ashtu edhe thëniet (aforizmat, sentencat), apo llojet e tjera të kësaj natyre

strukturore shpeshherë përdoren si sinonime dhe emërtohen me një emërues të përbashkët, si

17

frazema a idioma (njësi semiotike frazeologjike), sepse kemi të bëjmë me frazën, si një

tregues për fjalinë dhe me këtë rast harrohet për fushën tjetër shkencore: sintaksën, ku bën

pjesë fjalia.

Përkundër kësaj në shkencën e letërsisë, sidomos në shkencën e letërsisë gojore

studimit të formave miniaturale (fjalëve të urta, thënieve, aforizmave, përshëndetjeve,

betimeve, urimeve, dollive, bekimeve, mallkimeve) i kushtohet një vëmendje e veçantë, duke

bërë edhe dallimin midis tyre. Në këtë drejtim fjalët e urta për të janë një lloj i veçantë i artit

letrar që realizohet me një formë artistike miniaturale, perceptimi i plotë i së cilës, si u tha,

bëhet i kuptueshëm vetëm në kontekst. Ndërkaq llojet e tjera si aforizmat e thëniet, si dhe

frazeologjitë nuk i kanë këto cilësi, rrjedhimisht nuk kanë edhe kontekst, sepse krijuesit e tyre

vijnë nga tradita shkrimore. Në këtë aspekt fjalët e urta, si krijime artistike të traditës gojore

kanë edhe një karakteristikë të veçantë që i bën të dallohen prej llojeve të tjera miniaturale e

që lidhen me veçoritë e saj ideoartistike, me natyrën polisemike, si dhe me shkallën e lartë të

përgjithësimit.

Të dy termat fjalë të urta dhe proverba në traditën shqiptare shpeshherë përdoren me

kuptime sinonimike, por edhe me dy kuptime të ndryshme, varësisht prej literaturës

shkencore që përdoret nga studiuesi. Shpesh herë për të njëjtën dukuri mund të hasen

vlerësime të ndryshme, madje edhe të kundërta. Kjo vjen nga fakti se proverbat, duke ardhur

nga tradita gojore dhe duke funksionuar në mënyrë auditive, janë krijuar nga njerëz të

shtresave të ndryshme shoqërore dhe në ta, nganjëherë, është vështirë të shmangen

ndryshimet. Për këtë term, në traditën shqiptare përdoren emërtime të ndryshme: fjalë (ose

thënie) të urta, fjalë ari, fjalë të moçme (ose të lashta), fjalë të mençme, fjalë plaka20.

Për proverbat në Greqinë Antike ka qenë i përhapur termi gnoma, kurse përmbledhjet

e proverbave, quheshin gnomologji. Të dy termat sot janë jashtë përdorimit. Në

terminologjinë latine proverbat janë quajtur proverbium, difteria, adagium, adagia dhe

sentencium21.

Në aspektin kronologjik historik termi gnoma i Greqisë Antike, për shembull, shumë

shpejt doli nga përdorimi, sepse u zëvendësua me termin latin proverba ose sententia, si ka

vepruar në Fjalorin e tij, Frang Bardhi, botuesi i parë i fjalëve të urta shqiptare, i cili të dy

termat i përdori njërin pranë tjetrit, pra në mënyrë paralele. Këta dy terma, paralelisht

20 Panajoti, Jorgo & Xhagolli, Agron, Hyrje: Fjalë të urta shqipe, Rilindja, Prishtinë 1987: 10 – 11. 21 Kekez, Josip, Poslovice i njima srodni oblici, Zagreb 1984: 13; Kekez, Josip, Svaki je kamen da se kuca gradi, Samobor 1986: 10-11.

18

përdoren përgjatë Mesjetës e më vonë deri edhe sot, por me një dallim se nën ndikimin e

letërsisë kishtare, termi proverb mbisundoi mbi termin sentencia. Kështu termi proverb, i cili

në fillim shenjonte format letrare të letërsisë gojore, kurse sentencat ato të traditës së shkruar,

pas Mesjetës, më vonë, në shekujt XVIII – XX, brenda vetes nisi t’i përfshijë edhe aforizmat

e thëniet (sentencat), si është rasti me proverbat biblikë të Solomonit.

Arsyet pse ndodhi kështu janë të thjeshta: në njërën anë ndihet ndikimi i letërsisë

kishtare dhe në anën tjetër i studimeve në fushën e gjuhësisë. Për këtë të fundit, p.sh. fjalët e

urta, në aspektin semiotik, nuk paraqesin ndonjë dallim të rrënjësishëm nga aforizmat a

thëniet, sepse konsiderohen fjali kuptimisht të plota; ndërkaq për letërsinë gojore dallimi

është i madh, sepse fjalët e urta, si u tha më sipër prapa vetes fshehin kontekstin, d.m.th.

ndonjë përrallë, legjendë, fabulë, anekdotë apo këngë (lirike ose epike), në kontekst të së cilës

përdoret dhe si përfundim i së cilës realizohet. Shumë proverba kanë origjinën e tyre te

besimet popullore, te fetë, përrallat. Proverbi Miun s’e nxinte vërra, hiqte dhe kunguj pas i

përket fabulës popullore; kurse proverbi S’a’ ngushtë nieri deri n’ditë të vorrit e gjejmë në

një këngë kreshnikësh22.

Kjo ngjet edhe për faktin e njohur se letërsia kishtare, përgjatë Mesjetës, duke u

përpjekur ta afirmojë besimin e ri, bëri zhvlerësimin e parimit të dallimit të stileve. Midis

masave që ndërmori, hapi i parë qe kompromisi midis dy kanaleve të komunikimit artistik të

fjalës: dëgjueshmërisë dhe lexueshmërisë23. Kjo u reflektua edhe në rrafshin e krijimit të saj:

gojore dhe të shkruar. Kështu letërsia fetare, duke u krijuar sipas modeleve të letërsisë së

shkruar, përgjatë Mesjetës dhe më vonë, si edhe sot, duke shenjtëruar shkrimin (Krishti

shkroi me gisht në shkretëtirë)24 afirmoi dëgjueshmërinë, sepse përhapet me anë të gojës,

sipas ligjësive të përhapjes e të funksionimit të formave të letërsisë gojore.

Të vërtetat e Shkrimit të Shenjtë të Krishtit prifti duhet t’i lexojë në kishë para

besimtarëve. Kështu, besimtarët, si atëherë në Mesjetë dhe më vonë, deri sot, të vërtetat fetare

para auditorit, në vend që t’i përjetojnë vizualisht, si të shkruara që janë, do t’i përjetojnë

auditivisht dhe të përcjella gojarisht (me anë të klerikut si ndërmjetës)25. Në këtë mënyrë

bëhet edhe shfuqizimi i përbërësve dallues midis fjalëve të urta (proverbave) dhe aforizmave

22 Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: 49. 23 Neziri, Zeqirja, Meshari i Buzukut, Logos – 5, Shkup 2006: 106 - 108. 24 Curtius, Ernest Robert, Evropska knjizevnost i latinsko srednjovjekovlje, Zagreb 1972: 326. 25 Jauss, Hans Robert, Teorija rodova i književnost srednjega vijeka, »Umjetnost riječi«, Zagreb 14/1970, 3: 334, 350.

19

e thënieve, duke i dhënë, me këtë rast përparësi termit me prejardhje të letërsisë gojore:

proverbit.

Gjithnjë në këtë konteskt edhe dallimi midis aforizmave dhe fjalëve të urta qëndron

në burimin e tyre që sintetizohet në përgjigjen e pyetjes kush i krijon. Meqë, aforizmat i

krijojnë njerëz të ditur, personalitete historike (politike e fetare), janë thënie të mençura e me

domethënie të madhe filosofike, por nuk janë krijime të traditës gojore, sepse, si u theksua më

sipër atyre u mungon konteksti. Dallimi është i madh dhe bëhet i rëndësishëm kur kihet

parasysh se proverbat përdoren në kontekst (i cili gjithmonë është aktual dhe ndryshon sa

herë që proverbi përdoret), kurse format e tjera (aforizmat e thëniet), si krijime të

veprimtarisë shkrimore, meqë janë të privuara nga kjo cilësi, janë të kufizuara dhe nuk kanë

kontekst.

Parë gjuhësisht, në kuptim të gjerë në gjirin e frazeologjisë, bëjnë pjesë edhe

proverbat, struktura sintaktike e të cilëve është stabël dhe përcjellëse. Edhe këta ruajnë

karakteristikat kryesore të rastit (parabolizmit). Kuptimi parabolik jepet përmes shembujve:

Të çohet uji në mullirin tënd; Të derdhet uji në det.

Paramiologët i studiojnë proverbat nga një këndvështrim më i ngushtë, nga disa fusha

të tjera siç është antropologjia, arti, komunikimi, kultura, folklori, historia, filologjia, besimet

fetare dhe sociologjia26. Medier sugjeron se letërsia dhe frazeologjia akoma nuk kanë provuar

një karakterizim më kuptimplotë, shkencërisht më bindës për kuptimin dhe mënyrën e lindjes

së proverbave, i cili do t’i kishte të mpleksur të gjitha aspektet me vlerë të fenomenit

proverbial.

Në këtë aspekt proverbi është shumë vështirë dhe kurrsesi nuk mund të verbalizohet

në një përkufizim të vetëm, përfundon ai. Më tej Medier përpiqet t’i sjellë edhe arsyet e një

mungese të një përkufizimi gjithëpërfshirës të proverbave. Këtë e sintetizon si më poshtë:

“Arsyeja që nuk jemi në gjendje të formulojmë një përkufizim universal mbi faktorët e

lindjes së proverbave shtrihet në përbërësit kryesorë që duhet të jenë pjesë e çdo

përkufizimi”27.

Në studimin tonë vendosa ta përdor termin latin proverb dhe jo termin shqiptar fjalë e

urtë. Arsyetimi për këtë vendim gjenë mbështetje përveç në shpjegimin e mëlartëm të afrisë

26 Meider, Wolfang , What is a Proverb? Theoretical Remarks”, Greenwood Press, Londër 2004: 13. 27 Meider, Wolfang, Proverbs are Never out of Season. Popular Wisdom in the Modern Age, Oxford University Press, New York 1993: 36.

20

gjenetike e sinonimike midis termit latin proverb dhe termit shqip fjalë e urtë, edhe për

faktin se termi latin ka përhapje të gjerë ndërkombëtare.

I.1.3 Karakteri kombëtar dhe ndërkombëtar i proverbave

Karakteri kombëtar dhe ndërkombëtar i proverbave, si edhe i përrallave ka nxitur

metodën komparative, proverbat t’i konsiderojë dhe shpjegojë në mënyrë monogjenetike,

d.m.th. ato të konsiderohen si të bartura prej një populli në popullin tjetër. Sepse vërehen

shumë përputhje ndërkombëtare në motive, në tematikë, në strukturën kompozicionale –

shprehëse e stilore, si dhe në funksionin e në kuptimin e tyre semantik.

Metoda komparative me metodën gjeografike - historike shpjegonte migrimin e të a.q.

arketipe. Sipas mësimeve të këtilla format parake (paraformat / arketipet) kanë lindur në një

pikë të caktuar të rruzullit tokësor dhe prej aty kanë migruar gjatë historisë nëpër vende të

ndryshme. Pra, historikisht dhe gjeografikisht janë bartur nga njëri popull në popullin tjetër,

ndaj edhe hasen shumë pikëtakime. Kur këtë pikëpamje e ballafaqojmë me metodën

poligjenetike fitojmë njohuri të kundërta.

Proverbat poetikisht segmentojnë dukuri të ndryshme jetësore nga aspekte të

ndryshme, por gjithmonë ato dukuri që përsëriten. Proverbi është fiksion preciz figurativ,

vëren, abstragon dhe tipizon dukuri të ndryshme jetësore. Meqë dukuri të këtilla janë

konstanta jetësore dhe tipike, duke iu nënshtruar procesit të abstragimit shmangin hollësitë

lokale dhe kështu krijojnë arsye të mendohet për realizimin, funksionimin dhe tiparet e tyre

ndërkombëtare.

Proverbi absolutizon edhe hapësirën edhe kohën, ndaj edhe paraqiten përputhje në

shumë kultura të botës. Këto përputhje janë të shumta, bile edhe më të shumta se sa metoda

komparative i ka vërejtur. Kjo metodë, p.sh. nuk ka parë se edhe shembujt të cilët historikisht

kanë lidhshmëri me ngjarjet tona, ose me rrethanat tona sociologjike, gjeografike, kulturore,

jo rrallë, me formën dhe semantikën e tyre janë paralele me proverbat e popujve të tjerë28.

Metoda komparative ka analizuar atë material, i cili nëpërmjet historisë grafike ka

qenë më i eksploatuari dhe i cili ka qenë më i afërt me kulturat e huaja, për ndryshim nga

materiali tjetër që ka mbetur konservativ në mjediset e mbyllura agrafike fshatare. Në të

vërtetë, komparativizmi ka lënë jashtë komunikimit të gjithë ata shembuj të cilët nuk janë

28 Kekez, Josip, Svaki je kamen da se kuca gradi, Samobor 1986: 46.

21

derdhur në burimin e përbashkët, sikurse që interpretimi utilitar ka afirmuar vetëm njësitë

edukative krahasimore paremiologjike dhe jashtë këtij këndvrojtimi ka mbetur opusi më i

suksesshëm poetik29.

Për më tepër segmentimi proverbial i dukurive të njëjta jetësore është paraqitur njësoj

te të gjithë popujt dhe te të gjithë ka shënuar realizime të suksesshme poetike, por tërësia e

materialit paramiologjik ka mundur të jetë më i pasur te njëri popull se sa ndoshta te popujt e

tjerë, sepse secili popull dhe secili mjedis ka disponuar me mundësitë e veta specifike dhe me

përvojën e vet specifike, p.sh. kushtet dhe rrethanat historike për të gjithë popujt e Botës jo

gjithmonë kanë qenë të njëjta dhe jo gjithmonë kanë ofruar material të pasur dhe jo gjithmonë

kanë qenë të njëjta ose të ngjashme. Pra, në çdo popull kanë ekzistuar proverba, të cilët

semantikisht janë të pakrahasueshëm dhe rregullisht janë shembuj të suksesshëm; të cilët

komparativizmi nuk i ka marrë parasysh.

Është tepër kategorik opinioni i folkloristëve romantikë të shekullit XIX, sipas të

cilëve proverbat, si fenomen ndërkombëtar, janë bartur nga një popull në popullin tjetër. Edhe

në këtë gjini të folklorit ndihet prania e ndërsjellë e proceseve letrare, sepse popujt në jetën e

tyre të gjatë historike, midis tyre, kanë marrë dhe kanë dhënë shumë nga përvoja e tyre e

gjatë jetësore. Prandaj dhe është e vështirë të dallosh origjinën e një proverbi të huazuar nga

proverbi origjinal, autokton, sidomos kur ai pëson ndryshimet e veta.

Kontaktet ndërkulturore, në këtë drejtim edhe dhënie marrjet midis popujve, sipas

studimeve më të reja të teorisë së ndërkulturorësisë, mandej të teorisë së intertekstit e të

teorisë së moçme historike gjeografike, të njohur në shekullin e 18 – të, si teori e

monogjenezës shpjegohen në mënyra të ndryshme. Ndër to më kryesorët janë tre faktorë:

(a) dyndja e popujve;

(b) jetesa në fqinjësi; dhe

(c) përkthimi.

I.1.4 Lashtësia dhe origjina e proverbave

Në studimet paramiologjike rreth lashtësisë dhe origjinës së proverbave janë zhvilluar

pikëpamje të ndryshme. Qasja tradicionale, në vija të trasha, mund të përshkruhet si historike

krahasimtare. Paremiologët me ndihmën e formularëve të caktuar gjuhësorë, përpiqen ta

29 Kekez, Josip, Svaki je kamen da se kuca gradi, Samobor 1986: 47.

22

përcaktojnë gjenealogjinë e proverbave, thënieve e frazemave mbiburimore dhe formave më

të vjetra, madje t’u përcaktojnë prejardhjen gjeografike dhe udhët e migrimit nga njëri popull

në tjetrin30.

Në mënyrë që të konsiderohet i tillë, termi tradicional duhet t’i përfshijë të dyja

aspektet e kohës dhe të saktësisë që duhet t’i ketë secili proverb. Po kaq e vështirë, duke

dhënë idenë e pamundësisë, është përcaktimi i lashtësisë dhe i ecurisë kronologjike të

proverbave jo vetëm në plan ndërkombëtar, por edhe brenda një ambienti etnokulturor.

Kështu, proverbat e gjuhës shqipe, ku gjejmë shumë elemente të periudhave të ndryshme

historike i identifikojmë me sundimtarët, që kanë parakaluar në historinë e gjatë

shumëshekullore të popullit shqiptar. Në trajtën e tyre të sotme, disa herë edhe në brendi

hasim gjurmë të periudhës helene, romake e bizantine, mandej të periudhës osmane. Tri

sundimet e para nuk janë më të reja se shekulli XV, por më të hershme se vendosja e këtij

sundimi, koha kur në jetën e popullit shqiptar nisin të depërtojnë elemente të sundimit osman,

i cili ndër shqiptarë vendoset pas këtij shekulli. Të kësaj natyre janë proverbat që rrokin tema

të besimeve, si të besimit të krishterë, ashtu edhe ato ku ka lënë gjurmë feja islame. Nga një

krahasim i kujdesshëm që do të bënim midis proverbave shqiptare dhe atyre arbëreshe të

Italisë e të arvanitasve të Greqisë, do të gjenim gjëra të përbashkëta dhe mund të nxjerrim

përfundimin se vjetërsia e disa proverbave tona arrin para shekujve XIV-XV.

Rrënjët e lindjes së proverbave, në disa raste, përkojnë me ato të lindjes së fabulave,

legjendave, përrallave e anekdotave e të llojeve të tjera të letërsisë gojore dhe është e vështirë

të përcaktosh fillesën e krijimit të tyre31.

Proverbat dhe origjina e tyre kanë qenë të njohura përmes Lindjes së Mesme me

Librin e madh të Proverbave. Kjo ka shkaktuar kundërshtime midis besuesve të Biblës dhe

Paganëve. Besuesit këmbëngulin në unicitetin hyjnor, por kjo nuk do të thotë se gjithçka e

vërtetë është unike, sepse ideja e relativitetit situacional është e panjohur.

Edhe pse Libri i Proverbave biblike, ngjan të jetë një përmbledhje, ekzistojnë

pikëpamje se ato janë thënie pa asnjë lidhje të veçantë me librat e tjerë biblikë. Si rrjedhojë

kanë lindur një mori deklaratash që i konsiderojnë si krijime hibride, sepse ato nuk janë

ndonjë ligjërim mitik i përrallave apo mbretërve të epokave të ndryshme32.

30 Permjakov, Proverbs in mind-theories of proverbs cognitions, Lawrence Erlbaum Associate, New York 1997: 122-124. 31 Berisha, Ibrahim, Origjina e rinjohjes (The origin of recognition), Prishtinë 1997: 261. 32 Ecclesiates , Predikuesit 12: 09; Shalom media, Tiranë 2009.

23

Nga ana tjetër Solomoni, i biri i Davidit, mbreti i Izraelit33, thuhet, që të ketë krijuar

3.000 proverba. Sipas mbretërve, ai i mbarte proverbat në këngët e tij, të cilat përmbajnë

brenda tyre rreth 1.000 proverba. Çfarëdolloj lidhje që mund t’i vishet proverbave është më

se e qartë që ai nuk ishte burimi i koleksionit, por burimi i shpërndarjes sigurisht!

“The Fear of Lord is the beginning of knowledge,

But fools despise freedom and instruction” (Proverbat 1:7).

“Frika e Zotit është fillimi i dijes,

Por budallenjtë përçmojnë diturinë dhe drejtimin”.

Dukshëm, Solomoni, grumbulloi shumë prej tyre nga burime të tjera. Ai konsiderohet

redaktor dhe autor i disave prej tyre. Atij i përshkruhet merita se është i pari që u mor me

mbledhjen dhe kodifikimin e proverbave. Studiues, si dr Thirtle e ndonjë tjetër vunë në

dyshim autorësinë e Solomonit, duke konsideruar se proverbat ishin mësuar prej mësuesit të

tij. Sipas dr Thirtle, në libër ka një ndryshim të përemrit nga veta e dytë për te veta e tretë.

Për rrjedhojë proverbat në vetën e tretë ishin të hartuara nga Solomoni.

Shumë studiues përqafojnë mendimin se Orienti dhe Lindja e Largët janë shtëpia e

proverbave. Kjo sipas teorisë së monogjenezës, e cila kundërshtohet nga teoria e poligjene-

zës, sipas së cilës secili popull në kushte dhe rrethana të caktuara historike ka nevojë për kri-

jimin e formave të pavarura e autonome shprehëse, semantikisht artistike ose jo, me të cilat ta

shprehë qëndrimin e tij ndaj realitetit jetësor, pavarësisht se mund të hasen afëri me popuj të

tjerë. Sepse afri të shprehshmërisë së njëjtë paraqiten edhe midis popujve, të cilët historikisht

kurrë nuk kanë pasur mundësi të jetojnë në një hapësirë gjeografike fqinjësie. Sidoqoftë, të

gjithë pranojnë se “proverbi është dhe ekziston në një mënyrë të theksuar, të saktë”.

Qëllimi i shprehshmërisë tradicionale të proverbit, mbështetur në përcjelljen e

shkallëzuar, në burimet e lashta, është përpjekur t’i përcaktojë prejardhjen dhe kuptimin e

fundit të ndonjë forme gjuhësore. Kështu, p.sh. Taylori, në kreun e parë të librit të tij The

Proverb, ku merret me origjinën e proverbave, edhe pse është i vetëdijshëm se është e

pamundshme të përcaktohet me përpikmëri dhe në mënyrë precize origjina dhe mënyra e

lindjes së ndonjë proverbi, përpiqet t’i vërtetojë burimet e ndonjërit prej tyre. P.sh., proverbin

33 Iki, How Proverbs Mean. Semantic Studies in English Proverbs, Amsterdam1993: 1-15.

24

When in Rome, do as the Romans:: Sipas vendit dhe kuvendi (në një përkthim të fjalë për

fjalshëm kemi = Në Romë, sillu si romak) ai e lidh me anekdotën hipotetike të bisedës midis

Shën Ambrozit dhe Shën Augustinit, i cili, ky i fundit, kishte vërejtur se romakët nuk

agjërojnë në ditën kur ai e kishte zakon të agjëronte në Milano. Për këtë e pyeti Shën

Ambrozin. Ky i përgjigjet: "When i am here, I do not fast on the Sabbath; when i am at

Rome, I fast on the Sabbath. To whatever church you come, observe its practice, if you do not

wish to suffer or to create a scandal":: Kur jam këtu, nuk agjëroj te Sabati, kur jam në Romë

agjëroj. Cilësdo kishe që t’i përkasësh, bindju zakoneve të saj, nëse nuk dëshiron të keshë

vuajtje ose të nxitësh skandale.

Brenda kësaj tradite studimore të shprehshmërisë formulative shpesh theksohet se një

numër shumë i madh i modeleve të shprehjeve formulative që i hasim ndër popuj të ndry-

shëm evropianë ruhet prejardhja e vetme antike ose mesjetare. Në të vërtetë, përkrah ekzisti-

mit të proverbave autonome e autoktone, nuk mund të mohohet se një numër i madh prover-

bash janë huazime nga burime të ndryshme, të cilat me anë të përkthimit janë përhapur në

gjuhë të ndryshme evropiane. Për shembull: T’i shtihet vaj zjarrit:: Cil ins Feuer giessen; Do-

ra dorën lanë:: Eine Hand wascht die andere. Homeri, Platoni, Sofokliu, Aristofani, Eskili,

Euripidi dhe shumë shkrimtarë e mendimtarë të tjerë të antikitetit helen, në veprat e tyre kanë

përfshirë proverba. Kështu kanë vepruar edhe shkrimtarët romakë Plauti, Terenci, Ciceroni.

Horaci34.

Origjina e proverbave është shumë vështirë të përcaktohet edhe për faktin se ato sa herë që

përdoren (aplikohen) fitojnë funksion e kuptim të ri. Domethënë, falë funksionit praktik, duke

iu përshtatur rrethanave të reja sjellin të dhëna të rëndësishme për ta përcjellë ecurinë

vertikale si të mendimit formulativ, ashtu edhe të perceptimit të formave formulative nëpër

periudha të ndryshme historike.

Për nga lashtësia mendohet se proverbat që tregojnë eksperiencën që ka fituar njeriu

në luftë me natyrën janë nga më të vjetrat dhe janë krijuar në të gjitha kohërat. Të tilla janë

proverbat, që kanë të bëjnë me stinët, me motin dhe fenomenet e natyrës, për të cilat

interesohen sa bujku, aq edhe blegtori. Për shembull: Prill e mbill; Maj e mos praj; E ftohtë e

prillit, uria e korrikut; Gusht e gunë; Shiu i verës, ke praku i derës; Kur zihet rrushi, nxehet

deti; Dimri me dimër do të dalë; Gjeli në darkë, shiu brrakë35.

34 Rohrich, Mieder: Proverbs speak louder than words, Lang publishing, New York 2008: 121-123. 35 Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: 48.

25

Disa nga proverbat që përshkruajnë njeriun , sjelljen e gjetuninë e tij ndërtimin

kompozicional shpesh e kanë në kundërshtim me njëra tjetrën, sepse shqiptojnë kuptime

semantike kundërvënëse. P.sh.:

a. Look before you leap vs He who hesitates is lost:

Hapi sytë para se të biesh kundër Ai që heziton është i humbur;

b. A man gets no more than he pays for vs The best thing in life are free:

Njeriu merr atë që paguan kundër Gjerat më të mira në jetë janë falas;

c. Leave well enough alone vs Progress never stand still:

Jeton mjaft mirë vetëm kundër Progresi nuk qëndron në vend;

d. A rolling stone gathers no moss vs A setting hen does not get fat:

Guri që lëviz nuk mbledh myshk kundër Një pulë e ngrefur nuk shëndoshet kurrë;

Një proverb si Harro mushkë Valarenë, se Ali Pashën’ e prenë vendoset mirë

historikisht dhe nuk mund të jetë më i vjetër se viti 1822, kur u vra Ali Pashë Tepelena36. Për

të përcaktuar vjetërsinë e proverbave, mund të na shërbejë dhe letërsia e shkruar që u dha

jetën disave prej tyre, ose dokumentat e librat e shekujve të kaluar. Kështu, proverbat e botuar

nga Frang Bardhi janë të paktën më të vjetra se viti 1635, sepse atëherë duhet të kishte kohë

që ishte krijuar proverbi Ku shkel turku, nuk mbin bar; ose Anëmiku plak s’të bahet kurrë

mik, edhe ndë t’u baftë s’bahet i dëreitë37.

I.1.5 Disa karakteristika dhe kategorizime për klasifikimin e proverbave

Karakteristikë e përgjithshme e proverbave është shkurtësia, mprehtësia, aftësia e

mendimit të shprehur me pak fjalë, me qëllim që të zbulohet figura e përshtatshme e synuar38.

Edhe në fjalorin konçiz të Oxfordit (1998) thuhet se proverbat janë thënie tradicionale që

ofrojnë një këshillë ose prezantojnë moralin në një mënyrë të shkurtër dhe esenciale. Sipas

36 Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: 50. 37 Bardhi, Frang, Fjalori latinisht-shqip, ribotuar në Prishtinë 1883: 209. 38 Jani Thomai, Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe, Tirane 1999: 99.

26

Mieder39 proverbat janë fraza të shkurtëra mençurie. Nisur nga një pikëpamje e tillë parimore

kategorizimi i përmendur i Fjalorit të Oxfordit është si vijon:

(a) të tipit të parë konsiderohen proverbat që kanë formën e fjalive abstrakte dhe që

shprehin të vërteta të përgjithësuara, siç mund të jetë p.sh.: Absence makes the heart grow

fonder:: Largësia e bën dashurinë më të zjarrtë;

(b) në proverba të tipit të dytë, do të përfshiheshin shumë shembuj nga larmia e

observimeve specifike, nga eksperienca e përditshme për të krijuar një përgjithësim, p.sh.

You can make a horse to water, but you can’t make him drink:: Të çon te burimi e nuk të

jep një pikë ujë dhe Don’t pull all your eggs in one basket:: Mos i fut të gjithë njerëzit në një

thes;

(c) tipin e tretë të proverbave e përbëjnë thëniet e zonave të veçanta të një mençurie

tradicionale dhe folklorike. Në këtë kategori janë gjetur për shembull proverbat e shëndetit

The best doctors are Dr. Diet, Dr Quiet and Dr. Merryman:: Doktorët më të mirë janë dr

Dieta, dr Qetësia dhe dr Gëzimi; dhe After dinner rest a while, after supper walk a mile::

Pas dreke pusho pak, pas darke ec një milje;

(d) për më tepër ekzistojnë disa proverba tradicionalë që do të përbënin grupin e katërt

të proverbave, të cilët lidhen me bujqësinë e blegtorinë, me stinët dhe motin, si p.sh. Red sky

at night, shepherd’s delight, Red sky in the morning shepherd’s warning:: Ngryset me qiell

të kuq bariu i lumturuar, agon me qiell të kuq bariu i alarmuar; Wallnuts and pears you

have to plant for your heirs:: Arra dhe dardha mbillen për trashëgimtarët.

I.1.6 Fushat semantike të proverbave

Nëse studiohet literatura e proverbave, menjëherë vërehet se prej periudhave më të

vjetra, interpretimi i tyre është sjellë rreth parimit të dobisë, gjegjësisht të mësimit dhe prej

tyre rregullisht është kërkuar përmbajtja utilitare - etike dhe utilitare – njohëse, ndërkaq

sistemimi i tyre ka kaluar në heshtje dhe nëpër të është kaluar sipërfaqësisht.

Ky ka qenë kriteri themelor për çdo zgjedhje të proverbave nga botimet voluminoze

deri te ndarja ideo tematike për arsye të qëllimit praktik. Kuptohet se proverbit nuk mund t’i

mohohet kjo kompetencë as me poetikën, as me ekzekutimin e tij, thjesht edhe për shkak se

proverbi sintetizon përvojën jetësore dhe çdo përvojë është mësim, sidomos nëse ajo

39 Mieder, 1993: 5 dhe 24.

27

gjithmonë përsëritet. E kjo përsëritje, ky zbatim i ri, është njëri prej dy kushteve. I dyti është

që nëpërmjet kërkesës metrike-sintaktike, të arrihet përhapja dhe vazhdimësia formulative.

Megjithatë, mbështetja e theksuar utilitare e proverbit ka penguar studimi e tij si akt

letrar. Veç kësaj, të gjitha proverbat nuk i nënshtrohen këtij interpretimi: disa i nënshtrohen

më lehtë, disa nuk i nënshtrohen kurrsesi. Është e vërtetë se proverbat, mësohen përmendësh,

lehtë mbahen mend dhe, në rrethana të caktuara ad hoc praktikohen tërësisht ose në mënyrë

fragmentare, vetëm se diku arrihet me vështirësi e diku shumë lehtë. Ndaj dhe rrallë konteksti

i performancës është i njëjtë.

Meqë proverbat segmentojnë dhe abstragojnë dukuri jetësore, gjithmonë sipas

pikëpamjes personale, e cila në mënyrë dytësore barazohet me përvojën e përgjithshme. Disa

nga fushat më të njohura semantike janë:

(1) Proverbat historike, fusha semantike historike: Ku shkel turku, nuk mbin bar40;

(2) Fusha semantike etnologjike: Sa katunde aq zakone; Vështirë futet zakon i ri në fshat të

vjetër;

(3) Fusha semantike filologjike: Fjala që një herë del nga goja – kurrë nuk mund të kthehet

prapa.

(4) Fusha semantike sociologjike: Peshku i madh e ha të voglin41.

Më tej mund të zgjerohen me shembuj të fushave semantike psikologjike, politike, religjioze,

antropologjike, morale, profesionale dhe secila fushë pastaj mund të ndahet në grupe të

veçanta të cilat quhen rema, si informacione më të plota semantike, si p.sh. fusha semantike

filosofike me remat vdekja, fati, etiologjia, eshatologjia.

Në studimin tonë më tej nuk do të merremi me çështje teorike të studimit të

proverbave, sepse kjo do të na largonte shumë nga synimi ynë kryesor i studimit të aspektit

etnolinguistik të proverbave në dy kultura të ndryshme etnike, kuptohet edhe gjuhësore. Ndaj

edhe ky ekskursion shumë i gjerë për çështje të emërtimit, të klasifikimit, të fushave

semantike, të origjinës e të vjetërsisë së proverbave u dha në kontekst hyrës, që të kemi një

pasqyrë më të qartë teorike për lëndën që kemi në studim dhe të problematikës që do ta

shtrojmë në vijim.

40 Frang Bardhi, Fjalor latinisht-shqip, Rilindja, Prishtinë 1987: 297; Sako, Zihni, Proverbat: Historia e Letërsisë Shqipe I, Tiranë 1959: 50. 41 Panajoti, J. dhe Xhagolli, A. (përgatitur), Hyrje: Fjalët e urta shqipe, Rilindja, Prishtinë 1987: 908.

28

I.2. Si shfaqen idiomat?

Prof. Jani Thomai ndër të tjera, pohon se, pasurinë kryesore të frazeologjisë së gjuhës

shqipe e përbëjnë njësitë frazeologjike me burim popullor. Në këtë frazeologji, më shumë se

në fjalët e veçanta, shfaqet veçoria kombëtare e gjuhës. Të njëjtin pohim e pranojmë edhe për

anglishten, gjuhë me frazeologji, proverba dhe idioma shumë të pasur. Por këtu duhet të

tërheqim vëmendjen se shqipja ka shumë njësi frazeologjike të përshtatura ose të kalkuara

mbi modele të gjuhëve të huaja, sidomos ato që i përkasin tipit të thënieve që vijnë nga

ligjërimi i shkruar. Ali Jashari ka botuar një fjalor të vëllimshëm me ndërtime të tilla42

strukturash gjuhësore që shqipja i ka ndërtuar mbi modele të gjuhëve me prestigj historik a

kulturor, si nga greqishtja, latinishtja, italishtja, frëngjishtja apo dhe nga anglishtja. Madje ai

ka edhe një monografi që merret në mënyrë të mirëfilltë me këtë çështje në shqip.

Në këtë prerje shohim edhe elemente të etnolinguistikës, e cila nënkupton studimin e

lidhjes së kulturës së një etnie me gjuhën që ai përdor si mjet komunikimi. Duke qëmtuar

lehtësisht si frazeologjinë e shqipes, ashtu edhe atë të anglishtes kemi vërejtur afri e përputhje

në elementë të kulturës materiale e shpirtërore të popujve përkatës, veçori të zhvillimit të tyre

historik, në marrëdhëniet e shumëfishta që kanë vendosur me popuj të ndryshëm.

Profesor Gjovalin Shkurtaj që është marrë drejtpërdrejt me sociolinguistikë43 e me

etnografi të të folurit44 na jep një pamje shkencore të plotë të dukurive dhe të proceseve që

kanë ndodhur në gjuhën shqipe. Ai është mbështetur edhe në një literaturë të bollshme në

gjuhën angleze, që nënkupton se edhe këtu studimet për këtë fushë janë në ballë.

Janë me qindra fushat konceptore që shpërfaqin edhe mendësitë përkatëse të shqipfolësve dhe

të anglishtfolësve. Grupet e mëposhtme shpërfaqin njësi që na çojnë te shumanshmëria e

botës së anglishtfolësve.

1. Shumë ndërtime vijnë nga përdorimi i konstrukteve angleze në jetën e përditshme,

nga shtëpia në punë dhe anasjelltas. Për shembull: to be born with a silver spoon in one’s

mouth:: të lindësh me lugë të florinjtë në gojë; to lead a charmed life:: të lindësh me këmishë;

to hit the nail on the head:: të godas në shenjë / t’i biesh në kokë diçkaje; to make a clean

sweep of smith:: të bësh pastrim tërësor të një vendi / të diçkaje.

42 Ali Jashari, Fjalor me shprehje të huazuara në gjuhën shqipe, Dudaj, Tiranë 2007. 43 Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistikë, ShBLU, Tiranë 2003. 44 Gjovalin Shkurtaj, Etnografi e të folurit të shqipes, ShBLU, Tiranë 2004.

29

2. Gjenden shumë të tjera që kanë të bëjnë me ushqimin dhe gatimin, si p.sh. out of

the frying pan into the fire:: të biesh nga shiu në breshër; to be in the soup:: të jesh në tavë

për diçka; couch patatoe:: të rrish gjithë ditën para televizorit.

3. Jeta agrokulturore ka dhënë mjaft shprehje të tilla: to go / to run to the seed:: të jesh

pemë me kokrra / me bereqet; to put one’s hand to the plough / to lead someone to the garden

path:: të ndihmosh dikë sa të marrë vetë udhë.

4. Jeta ujore ka edhe ajo ndikimet e veta: to be in the same boat:: të jesh në të njëjtën

varkë / vështirësi; to cross words with someone:: të gricësh / të grindesh me dikë; to be in the

deep water:: të jesh në vështirësi / jam deri në grykë; to be like a drip of water in the ocean::

të bësh një vrimë në ujë.

5. Shumë të tjera motivohen nga fjalë që lidhen me pjesët e trupit të njeriut: it flipped

out of my mouth:: më shkau / shpëtoi nga goja; the apple of one’s eye:: si drita e syrit; to turn

the other cheek:: t’i japësh faqen tjetër; to make eye contact:: ta shohësh në sy; to press

ahead:: të vazhdosh të ecësh.

6. Disa idioma janë të lidhura me kafshët: to set the cat amongst the pigeons:: t’i

hedhësh benzinë zjarrit; to behave like a bull in china shop:: të kanë hipur nervat e i merr të

gjithë përpara; to smell a rat:: t’i biesh në erë, ta kapësh dyshimin; to sort out the sheeps

from the goats:: të ndashë shapin nga sheqeri; to make an ass of yourself:: të të vënë brirët /

të bëhesh gazi i botës; to talk until the cows come home:: të flasësh deri nesër në mëngjes; to

be gentle as a lamb:: qengji i urtë pi dy nëna; to be unable to say boo to a goose:: të jesh

dudum fare / të mos nxjerrësh qimen nga qulli; to have a deer party:: të bësh një festë të

madhe me të gjithë të afërmit dhe të dashurit; to be like water off a duck’s back:: të rrahësh

ujë në havan; to fish out:: të nxjerrësh me grep një sekret; to have a bee in one’s bonnet:: të

kesh mizën nën kësule; let the cat out of bag:: të nxjerrësh sekretin; a bird in a hand is worth

than two in the bush:: më mirë një vezë sot se një pulë mot; the fish out of water:: të mbetesh

si peshku pa ujë; birds of a feather flocks together:: zogjtë me të njëjtën pupël formojnë një

tufë.

Në fjalorët shpjegues shumëgjuhësh frazeologjia organizohet jo nga fushat

konceptore, por nga gjymtyra motivuese bosht. Këto formojnë fusha leksikore interesante e

me përmasa të ndryshme, duke shprehur edhe njëherë veçoritë kombëtare e kulturore të njërit

apo të popullit tjetër.

Po të ndalemi në rrafshin shënues dhe të përmbajtjes së frazeologjisë së dy gjuhëve,

duhet të pranojmë se larmia e fushave konceptuale që ato shënojnë është shumë e madhe,

30

ashtu si është shumë e madhe dhe e larmishme jeta materiale, mendore, psikologjike,

kulturore e popujve që përdorin shqipen e anglishten si gjuhë vendase. Edhe nëse do të

merrnim përsipër në mënyrë të mirëfilltë që të bënim klasifikime taksonimike, metonimike,

hiponimike, ne nuk do të ishim në gjendje për ta çuar këtë sipërmarrje deri në fund. Ashtu siç

janë gati të pafundme nocionet konkrete apo abstrakte që ato shënojnë, ashtu, gati të

panumërta janë fushat konceptuale frazeologjike. Megjithatë, duke u mbështetur më së

shumti në kritere leksikore, semantike, morfologjike, jemi përpjekur të paraqesim disa nga

fushat kryesore frazeologjike në të dy gjuhët. Lëndën kryesore frazeologjike e kemi qëmtuar

nga fjalorë të ndryshëm shpjegues e dygjuhësh, sidomos nga Fjalori anglisht – shqip i Pavli

Qeskut. Ky fjalor që është shumëvëllimor, me rreth 120.000 fjalë dhe me 600.000 shembuj e

idioma, jep lëndë leksikografike të begatë për interpretim shkencor.

Fushat frazeologjike, ne do t’i shfaqim duke u mbështetur në fjalët bosht rreth të

cilave organizohen e motivohen njësitë përbërëse të tyre. Duhet të theksojmë edhe një herë se

në frazeologji edhe në proverb duket më qartë se kudo tjetër karakteri kombëtar i gjuhëve,

prandaj nuk përkthehen fjalë për fjalë.

Le të shohim shkurt disa fusha:

(1) Folja do (bëj) në anglisht formon një makrofushë frazeologjike me dhjetëra për të

mos thënë me qindra njësi, ashtu si ndodh edhe në shqipet. Këtu po përmendim vetëm disa

sosh: to do one’s hair:: bëj flokët; there si nothing to do done:: s’ke ç’i bën; to do good:: bëj

mirë; to do a lot of domage:: bëj dëm të madh; done up to kill:: e nisur dhe stolisur; i’m done

up:: u këputa nga lodhja; this has done for him:: kjo e mori më qafë; have done with

compliments:: mjaft me lajka; ose proverbar: Don’t teach to an old dog the tricks:: Mos i

mëso babait arat; Do as you would be done by:: Vepro si për veten tënde.

(2) Head (kokë) from head to foot (to toe):: nga koka te këmbët; to keep one’s head::

nuk e humb toruan; he is off his head:: ka luajtur mendsh; a joung head on old shoulders::

plak me mendje të riu; over one’s head:: jashtë mundësive; i could do it standing on my

head:: e bëj me sy mbyllur45; si dhe proverbat: Every tub must stand on its own bottom::

Gjithkush mbështetet në këmbët e veta; Two heads are better than one:: Dy mendje janë më

mirë se një.

45 Kolë Kamsi, Goja e populit, Tiranë 1943: 31.

31

(3) Heart (zemër): fatty heart:: zemër e dhjamosur; to have a weak heart:: të jesh me

zemër të dobët; heart of gold:: zemërflori, shpirt njeriu; heart of marule:: zemërgur,

dashakeqës; heart of oak:: zemërtrim; from the bottom of my heart:: nga thellësia e zemrës; to

break s.o’s heart:: i thyej zemrën dikujt; it cuts me to the heart:: më pikon në zemër; to take

(to lay) s.mth. to heart:: e kam për zemër diçka; to be in good heart:: jam në orë të mirë; kind

hearts are more than coronets:: zemra e mirë e bën njeriun të fismë; to have a change of

heart:: ndërroj mendje, më prishet mendja; to have one’s heart in one’s boots:: më shkon

zemra te thembrat; to have a heart of stone:: të kesh një zemër prej guri, shpirtkazmë; dhe

proverbat: Absence make the heart grow fonder:: Largësia e bën dashurinë më të zjarrtë; To

wear one’s heart on one’s sleeve:: I kam sahanët pa kapak.

Mund të thuhet, si shihet edhe nga këta pak shembuj, se frazeologjia dhe proverbat e

anglishtes si dhe të cilësdo gjuhë tjetër nuk përkthehen fjalë për fjalë në shqipe. Kjo na

detyron të pohojmë edhe një herë se kjo veçori ka kushtëzuar edhe natyrën e punimit tonë: si

ta njohim këtë tipar dhe si të punojmë me studentët për ta kapërcyer pengesën e krijuar,

përmes një përvetësimi sa më të mirë të frazeologjisë së anglishtes, për ta përcjellë në shqipet

duke e pasuruar me vlera emërtuese dhe ngjyruese.

I.2.1 Modelimi te njësitë idiomatike

Njësia frazeologjike është e barasvlershme me fjalën. Ajo veçohet si njësi e strukturës

leksikore të një gjuhe (në rastin tonë të shqipes dhe të anglishtes) me tri tipare dalluese

kategoriale: nga gjymtyrët përbërëse (nga burimi është zakonisht togfjalësh); nga kuptimi

leksikor tërësor e i mëvetësishëm (ashtu si edhe fjala) dhe nga kuptimet gramatikore (të

shfaqura në funksionet e ndryshme sintaksore). Ashtu si edhe fjala, njësitë frazeologjike që

kemi marrë në shqyrtim shënojnë frymorë, realie konkrete, dukuri e fenomene të ndryshme

nga bota që na rrethon, shënojnë veprime tipare, rrethana.

Jani Thomai pranon se “edhe në frazeologji ka tipa dhe modele, sado konvencionalë e

specifikë. Kjo do të thotë gjithashtu, se ka kritere klasifikimi, si kritere semantike, strukturore,

funksionale, por kjo nuk do të thotë që edhe në frazeologji, njësoj si te fjalët, ka modele

formimesh sistemore e të rregullta. Përkundrazi, në frazeologji tipat, modelet, klasat, grupet

32

krijohen nga afria apo nga barazia (formale, semantike, funksionale etj.) e njësive të

formuara në mënyrë të pavarur.”46

Pavarësisht nga vështirësitë që paraqesin modulimet, ky autor i ka pranuar ato edhe

për njësitë frazeologjike. Edhe ne po ndalemi në disa nga modelimet kryesore, duke

parashtruar se gjatë trajtimit të problemit të shndërrimit figurativ të togfjalëshave të lirë në

frazeologji, ato do të rimerren drejtpërdrejt.

I.2.1.1 Modelimi semantik sipas vlerës leksiko – gramatikore

Njësitë frazeologjike që janë krijuar me anën e krahasimit, të hiperbolës dhe të

metaforës, ashtu si edhe njësitë e tjera, pavarësisht nga shumësia e vlerave, së pari ekzistojnë

si njësi leksikore shënuese (emërtuese), d.m.th. janë emra, mbiemra, folje, ndajfolje.

Për gjuhën shqipe do të kishim përmendur njësi frazeologjike të grupuara si më

poshtë47:

– njësi emërore (të barasvlershme me një emër): thelë mbi bisht; kërcu mbi samar;

viç i palëpirë, pushkë e zbrazur; avaz i vjetër; kënga e Mukës; derr me zile; djall me brirë,

degë pa rrënjë; bahçe me lule; barut për çifte; stan me lepuj; thes i shpuar (i grisur); teneqe

e shpuar; daulle e shpuar; ethe e butë; limë e butë; gaçe e mbuluar thumb i ngulur në tru;

kalë i azdisur; kalë pa fre; kali i Trojës.

– njësi mbiemërore (të barasvlershme me një mbiemër): yll me bisht (i këputur, i

rënë nga qielli); me zemër të gëzuar (të kënaqur); me zemër të helmuar; me zemër të gjerë;

më zemër të madhe; më shpirt të gjere; më bark të gjerë; me zemër të ngushtë; me zemër të

hapur; me zemër të çiltër; më zemër në dorë; më dorë në zemër; më bukë e kripë (e zemër të

bardhë); më zemër të vrarë; më shpirt të plagosur; me zemër të plasur; më buze të plasur; me

shpirt të plasur.

– njësi foljore: më çon zemra avull (për diçka); më digjet (më përvëlohet, më

zhuritet) zemra; e kam thikë në zemër; u bë thumb (dikush); u bë tapë; m’u bë gjaku ujë; më

ngriu (më preu) gjaku; m’u prish gjaku; m’u bë gjaku mavi. m’u bë gjaku lëng; m’u bë gjaku

46 Thomai, Jani, Fjalori frazeologjik i gjuhës shqipes, Tiranë 1999: 105-109. 47 Njësitë frazeologjike të gjuhës shqipes, të përdoruara gjatë punimit, janë nxjerrë nga Fjalori frazeologjik i gjuhës shqipes i J. Thomait, Tiranë 1999: 105-109.

33

(zemra) bozë; më lëshon koka tym; nxjerr tym nga koka; jam tym; më del avull nga koka; më

del flakë nga koka; më zien koka; më ziejnë trutë; e kam kokën rrëmujë.

– njësi ndajfoljore: si i ati dhe i biri; bëmë baba të të ngjaj; me thikë zhveshur; me

shpatë zhveshur; ta bën nën thua (dikush); (e kërkoi) si breshka gozhdën; shkoi (vajti) si

cjapi të kasapi; (e kërkoi) si dhelpra në pazar; ngriti këmbën e nguli gozhdën; (është) si veza

në kulaç; (është) si veza në mes të kulaçit; (është) si pjergulla në fik (të bardhë); (është, ka

rënë) si miu në miell; (është) si s’ka më mirë; ka rënë në mjaltë; (ra) si pula në grurë (në

thekër, në mulli).

Njësitë frazeologjike në shqyrtim kundrohen edhe sipas modelimit semantik që

mbështetet në shkallën e motivimit semantiko-strukturor. Nuk po ndalemi gjerësisht te ky

syth, sepse e kemi parë të arsyeshme, që të trajtohen te grupet paradigmatike të organizuara

sipas llojit të lëvizjes dhe të mjetit të realizimit të kësaj lëvizjeje. Sipas Jani Thomait48 njësitë

në këtë këndvështrim janë:

a. njësi të motivueshme (që kanë togfjalësh të lirë përgjegjës): mbeti si miu në çark

(dikush) 1. nuk ka nga të ikë, u mbërthye apo u mbyll keq e befasisht diku; mbeti si daci në

gaviç. 2. nuk ka më mundësi të flasë a të veproje ndryshe, s’lëviz dot nga ajo që i thonë; (rri)

si mi i lagur (dikush) përçmuar. Dridhet nga frika për një faj që ka bërë; (rri) si pulë e

lagur; (është, ka rënë) si miu në miell (dikush) ka rënë në mes të gjitha të mirave; (është) si

veshka mes të dhjamit; (është) si miu në qyp (dikush) rri i veçuar nga të tjerët, është i

mbyllur, nuk ka marrëdhënie më të tjerët; nuk jep e merr me njeri; miell i pasitur 1. diçka e

cilësisë jo të mirë ose që nuk është pastruar nga lënda e pavlefshme. 2. njeri mospërfillës

(zakonisht i ri) i papjekur; kalama; janë miell i një thesi janë njëlloj, janë të një brumi; kanë

të njëjtat veti a shije; (është) miell nga thesi i botës (i huaj) ironik. është punë a vepër e

tjetërkujt, s’është vepër vetjake e dikujt; është marrë nga të tjerët (fjalë, mendim etj.); minë

me sahat diçka e rrezikshme, që do të shpërthejë më siguri sipas parashikimit të dikujt; rrezik

i fshehtë që s’dihet kur del.

b. njësi të pamotivueshme (që nuk kanë togfjalësh të lirë përgjegjës): me zemër të

gëzuar (të kënaqur) i gëzuar, i kënaqur, i lumtur; kundrejt me zemër të helmuar; me zemër

të djegur 1. me mall të madh për dikë, i përvëluar nga malli e nga dashuria për të. 2. i

48 Thomai, Jani, Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe, Tiranë 1999: 37 – 43.

34

lënduar a i brengosur rëndë nga humbja e një njeriu të dashur, shumë i pikëlluar; më zemër

të përvëluar; më zemër të zhuritur; më qesh zemra jam i gëzuar e i lumtur; më këndon

zemra; më ligjëron zemra; më lulëzon zemra; më flakëron zemra; më bëhet zemra behar.

I.2.1.2 Modelimi sintaksor

Larmi gjejmë edhe në lidhje me marrëdhëniet sintaksore që vendosin gjymtyrët me

njëra tjetrën. Marrëdhëniet që ndeshen në përgjithësi ndërmjet fjalëve në gjuhën shqipe,

barten edhe te frazeologjia. Ndaj, edhe ne po paraqitim shkurt disa nga frazeologjitë më

kryesore të kësaj natyre49:

– marrëdhënie përcaktore: bollë e vrarë; si boshti para furkës; brashnjë e hedhur;

budalla me brirë; buf kënete;

– marrëdhënie objektore: e bën mizën (pleshtin) buall; i zuri derën; e bëri çeço (dikë);

e bëri lule (dikë); e kam kokën çorbë;

– marrëdhënie rrethanore: e dërgoi (e çoi) prapa diellit (dikë); e dërgoi (e çoi) prapa

botës; e dërgoi (e çoi) në djall; të thyhet në dorë (dikush); të mbetet (të ngelet) në dorë (ndër

duar).

I.2.1.3 Modelimi strukturor

Frazeologjia e shqipes dhe ajo e anglishtes mund të jetë me strukturë togfjalësh ose

me strukturë fjalie. Njësitë me strukturë togfjalëshi shpërfaqin larmi shumë të madhe

strukturash formale, ku ndodh shndërrimi semantik:

a. Njësi frazeologjike togfjalësh me si + emër: (ra) si bombë etj. Sipas konceptit të

përgjithshëm për frazeologjinë në gjuhën shqipe, këto ndërtime nuk duhet të pranoheshin si

njësi frazeologjike, sepse në përbërjen e tyre nuk kemi të paktën dy fjalë emërtuese. Këtu

kemi lidhëzën si dhe një emër. Sintagmatika lejon në kufijtë nistorë edhe një folje, por ajo

nuk është pjesë e njësisë. Megjithatë, gjuha na vë përballë njësive që sillen si të tilla. Jani

Thomai te FFGjSh si bombë me kuptimin “ (diçka) erdhi papritur, ndodhi befas dhe shkaktoi

49 Thomai, Jani, Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe, Tiranë 1999: 55-57.

35

një goditje të rëndë a një përshtypje të madhe” e jep me dy përdorime (me dy thënie): Ky

lajm i ra si bombë dhe ndjeu se po i merreshin mendtë” dhe “Këto fjalë ranë si bombë në

odën plot me burra”. Kuptimisht këtë strukturë (ra si bombë) mund ta përqasim me

strukturën ra bomba.

Mendojmë që ndërtimet e tipit si + emër të mos merren si njësi frazeologjike, por të

pranohen si të tilla ndërtimet folje + emër. Për këtë mund të sjellim dy arsye: (1) për shkak të

strukturës, sepse lidhëza si në mes të dy gjymtyrëve e shpërbën njësinë formale e semantike,

që është karakteristike për njësitë frazeologjike; dhe (2) për shkak të semantikës.

Në rastin e parë kemi thjesht një krahasim, nuk ka idiomatizim të plotë të togfjalëshit

dhe shprehet një nuancë tjetër nga ajo e rastit të dytë, ku ka edhe një idiomatizim të plotë të

togfjalëshit dhe shprehet një nuancë tjetër kuptimore. Madje ka edhe dallime leksiko –

gramatikore: (ra) si bombë “ra si diçka e papritur”, me temë themelore të tipit mbiemëror / ra

bomba “u bë hataja, plasi (në kuptim të figurshëm), me temë themelore foljore.

Megjithatë, duhet të pranojmë se edhe në këtë drejtim shqipja nuk është gjuha e

vetme. Njësi të tilla frazeologjike hasim edhe në anglishte: to drink like a fish:: të pish sasi të

mëdha alkooli; to eat like a horse:: të hash sasi të mëdha ushqimi; to fit like a glove:: të

godasësh në shenjë; to go like a wind:: të ikësh si era / të vraposh shumë shpejt; to sleep like

a log:: fle si i vdekur; to smoke like a chimney:: të pish sasi të mëdha duhani; në italishte:

dormire come un ghiro:: fle, bën gjumë të thellë; dormire con on tasso:: fle si një baldosë /

bën gjumë të thellë; dormire come on angioletto:: fle si një ëngjëll; lavorare come un cane::

punon si qen / është qeni i punës; morire come un cane:: vdes si qen.

b. Njësi frazeologjike togfjalësh me si + parafjalë + emër: (jam) si në (mbi) ferra;

(rri) si në (mbi) gjemba. Në qoftë se mbështetemi në konceptin e përgjithshëm për

frazeologjinë, edhe në këtë grup paradigmatik nuk kemi njësi frazeologjike, sepse nuk kemi

dy fjalë shënuese. Vetëm nëse i shikojmë si sintagma parafjalore, ku parafjala del si kokë

sintagme, mund të pranojmë, në këtë rast, që njësitë frazeologjike janë formuar nga

shndërrimi i figurshëm i sintagmave gjegjëse. Këtë dukuri e hasim edhe në anglishte.

c. Njësi frazeologjike togfjalësh emër + emër: si drita e diellit, si zogjtë e korbit;

kënga e Mukës, arushë mali, balonë prove; cipë qepe, xixë guri.

36

ç. Njësi frazeologjike togfjalësh emër + mbiemër: si qen i rrahur, si viç i palëpirë;

arkë e mbyllur, bagëti e trashë, pushkë e mbushur, shoshë e prishur; thëngjill i mbuluar.

d. Njësi frazeologjike togfjalësh me emër + parafjalë + emër: si dashi me këmborë,

(sillet) si kali në lëmë, (dalin) si kërmijtë pas shiut, (është) si pjergulla në fik; arrë pa bukë,

ujk me brirë, dash me këmborë, saç pa prush, kockë në fyt; det mbi det.

dh. Njësi frazeologjike togfjalësh me emër + parafjalë + emër + emër: si veza në

mes të kulaçit, si veshka në mes të dhjamit.

e. Njësi frazeologjike togfjalësh (si) mbiemër prejfoljor + parafjalë + emër të

formuara me krahasim: si i rënë nga qielli, si i shkuar në dërstil.

ë. Njësi frazeologjike togfjalësh me parafjalë + emër + mbiemër: me shpirt të

ngushtë, me zemër të përvëluar, me buzë të plasur.

f. Njësi frazeologjike togfjalësh me (trajtë të shkurtër përemërore) folje + emër +

emër: m’u bë gjaku (zemra) bozë, m’u prish (m’u turbullua) gjaku; e bën mizën (pleshtin)

buall, s’të jep një pikë ujë (dikush), e bën qimen tra etj.

g. Njësi frazeologjike togfjalësh (trajtë e shkurtër përemërore) folje + emër: u bë

bakër, iu bë lepitkë, shet dëngla, shet gorrica; u hap qielli, u bë gjalmë, u bë fshikull, është

bërë lugë, u bë buburrec.

gj. Njësi frazeologjike togfjalësh me (trajtë të shkurtër përemërore) folje + emër +

mbiemër: ka zemër të madhe, e ka shpirtin të zi.

h. Njësi frazeologjike togfjalësh me (trajtë të shkurtër përemërore) folje + emër +

parafjalë + emër: shet përralla në diell, e kam plagë në zemër, i ka hyrë djalli (dreqi,

shejtani, macja, maçoku) në bark; nxjerr të vdekurin nga varri, fut (shtije) shejtanin (djallin)

në shishe.

i. Njësi frazeologjike togfjalësh me folje + parafjalë + emër + emër: është me një

kokosh plaçka, shpëtoi për një majë gjilpëre (dikush).

j. Njësi frazeologjike togfjalësh me folje + parafjalë + numëror + emër: është me dy

fije brinjë (dikush).

k. Njësi frazeologjike togfjalësh me folje + emër + numëror + emër: e ka fytyrën

shtatë hektarë.

l. Njësi frazeologjike togfjalësh me (trajtë e shkurtër përemërore) folje + numëror

+ emër + parafjalë + emër: (e fut) shtatë pashë nën dhe (diçka).

37

ll. Megjithëse të rralla, në përdorim kemi edhe njësi frazeologjike me strukturë

fjalie : të lind e të perëndon, ku ha pula strall.

E dhamë pak a shumë të plotë larminë e strukturave (formale) për të mbështetur

mendimin se frazeologjia shqipe, ashtu si edhe ajo e anglishtes, është e pasur me ndërtime të

ndryshme dhe, si rrjedhim, edhe me nuanca kuptimore të shumta, porse bash edhe për këtë

arsye nuk krijohen modele strukturore frazeologjiformuese.

Modelime strukturore të ngjashme gjejmë edhe te frazeologjia dhe tek idiomat e

anglishtes. Në të vërtetë njësitë frazeologjike dhe idiomat mund të shfaqin struktura dhe

forma të ndryshme. Ato mund të jenë sintagma të ngurosura të përmasave të ndryshme: me

një fjalë shënuese plus një fjalë shërbyese, me dy fjalë a më shumë shënuese a me strukturë

fjalie. Një numër shumë i madh idiomash ndërtohen nga ndërthurje (a bashkime) të emrit dhe

të mbiemrit. P.sh cold war:: lufta e ftohtë; French leave:: të largohesh pa leje / me kokën

tënde; an indian summer:: një mot i thatë, e i nxehtë i verës.

Disa njësi frazeologjike apo idioma janë sintagmatikisht më të gjata: to fish in a

trouble water:: të peshkosh në ujëra të turbullta; to cut one’s coat according to one’s

clothes:: sipas kokës edhe festen; to hit the bull’s eye:: t’i biesh, të godasësh në shenjë;

Një idiomë në anglishte mund ketë strukturim të rregullt a të parregullt dhe ndoshta

edhe një strukturë gramatikore jo korrekte:

a. Idioma I am good friends with him është shumë domethënëse, por jo korrekte në

ndërtimin gramatikor: friends është në numrin shumës.

b. Dikush mund të shprehet I am a good friend with him:: jam shumë shok me të. Kjo

formë është e parregullt, edhe pse duket më e logjikshme. Një tjetër mund të shprehej I am a

good friend of his:: jam shumë shok i atij.

Një folës anglez nuk e vë re fare këtë lloj parregullsie. Ky shembull bëhet tregues i

mospërputhjeve e i anomalive semantike e gramatikore te idiomat.

Mund të kemi dy raste kryesore të përplasjeve sintaksore me ato semantike:

a. Kemi ndërtime (si në shembullin e parë) idiomatike ku forma e saj është e

parregullt, por kuptimi është i qartë.

b. Kemi ndërtime (si në shembullin e dytë) idiomatike me një formë të rregullt

përshtatjeje, por kemi kuptim të paqartë.

38

c. Po parashtrojmë edhe disa shembuj të tjerë për të argumentuar ngurosjen dhe

përplasjet sintaksore (dukuri që nuk hasen në gjuhën shqipe). Do të duhet vetëm situata

ligjërimore për të marrë vesh saktësinë e informacionit. Përdorimi i shkëputur do të çonte në

ambiguitet apo keqinformim50. Për shembull: To have a bee on your bonnet ka një formë të

rregullt, por kuptimi i saj s’është shumë i qartë. Kjo do të thotë që në fakt dikë e mundon një

ide, por nga ta dimë që ajo çka mësuam, është një idiomë apo jo? Këto i përkasin grupit të

tretë, në të cilin të dyja format dhe kuptimi janë të parregullta.

d. Në ndërtimin idiomatik “to be at a large “ (1. e gjitha / e tëra; 2. i lirë, ende i

pakapur si kriminel) forma Verb (folje) + Preposition (parafjalë) + Adjective (mbiemer) pa

emër është paksa e çuditshme dhe ne nuk kemi ndonjë ide çfarë do të thotë! N.q.s flasim për

një të burgosur, i cili është ende at large do të mendonim se ai është i lirë. Po japim edhe disa

shembuj të ngjashëm: to go through thick and thin:: pavarësisht nga vështirësitë / ose të

mirat dhe të këqijat; to be at daggers drawn:: të jesh në krizë / të provosh zemërim kundrejt

partnerit; to be in the swim:: të jesh i përlyer diku.

e. Siç shihet shumica e idiomave i përkasin grupit të dytë ku forma është e rregullt,

por kuptimi është i paqartë. Gjithsesi, edhe në këtë grup disa idioma janë më të qarta se të

tjerat, me pak fjalë, te disa kuptimi kapet më drejtpërdrejt dhe më thjesht se sa te të tjerat. Për

shembull: to give someone the green light:: t’i hapësh dikujt dritën jeshile. Ne mund të kapim

kuptimin e kësaj idiome edhe sikur të mos e kishim dëgjuar kurrë më parë. Nëse e

shoqërojmë the green light me dritën e trafikut, ku drita jeshile do të thotë “EC / SHKO!” ne

shkëputemi nga idioma t’i japësh dikujt leje të nisë diçka.

f. Shumë idiomave të tjera mund tu kapet kuptimi në kontekst, d.m.th është situata e

veçantë e përdorimit për të bërë shkodifikimin e mesazhit. Për shembull le të marrim idiomën

to be at the top of the tree. Nëse dëgjojmë fjalinë John is at the top of the tree now:: Xhoni

është në majë të pemës tani nuk jemi të sigurt për këtë informacion mbi Xhonin. Ndoshta kjo

do të thotë që ai është në një situatë të rrezikshme ose të fshehtë. Por nëse dëgjojmë shprehjen

në kontekst, atëherë kuptimi bëhet shumë i qartë. Për shembull: Ten years ago John joined

the company, and now he is the general manager! Yes, he’s really at the top of the tree! Këtu

kemi idiomën “të jesh në majën e një profesioni, të jesh i suksesshëm”.

g. Gjithsesi për disa idioma ka vështirësi në rrokjen e kuptimit korrektësisht, sepse

nuk kanë asnjë lidhje me kuptimin origjinal të fjalëve përbërëse. Këtu kemi disa shembuj: to

tell someone where to get off:: t’i tregosh dikujt se deri këtu është kufiri; to bring the house

50 Fjalor frazeologjik ballkanik (5-gjuhësh), Tiranë 1999: 264-267.

39

down:: të krijosh atmosferë entuziaste/të qeshura; to take it out on someone:: t’ia nxjerrësh

inatin dikujt tjetër.

h. “To get off” zakonisht shfaqet së bashku me (bus / autobus ose bicycle / biçikletë)

siç mund të shihet nga fjalitë John didn’t have any idea about the capital, so Ben took him to

the bus station and told where to get off (Xhoni s’e njihte fare kryeqytetin, kështu që Beni e

çoi te stacioni i autobusit dhe i tregoi se ku të zbriste). Por në përdorimin idiomatik “to tell

someone where to get off” kemi domethënie tjetër: t’i thuash dikujt në mënyrë të pasjellshme

dhe shumë hapur çfarë mendon për sjelljen e tij, siç shfaqet në këtë kontekst John was hard

up of Mary’s nonsense, so he told her where to get off:: Xhoni ishte ngopur me idiotizmat e

tepërta të Merit dhe i tregoi ku të ndalonte. Kjo idiomë , nëse nuk është dëgjuar më parë

krijon shumë vështirësi kuptimore. Edhe atëherë kur përdoret në kontekst, nuk është dhe aq e

lehtë të kapet kuptimi i saj i saktë.

Nëse vërejmë me kujdes brenda kësaj fjalie, gjejmë edhe një shprehje tjetër

idiomatike: hard up:: jam e ngopur, që në kontekst nuk mund të dalë me një përkthim literal,

por me domethënien e ka mbushur kupën me idiotizmat e saj.

Në të vërtetë për një studiues të huaj të gjuhës angleze, ky kuptim idiomatik nuk është

aspak qartësisht i saktë në këtë kontekst. Duke iu referuar sugjerimeve të gjuhëtarëve rreth

zotërimit të shprehjeve idiomatike, do të pranonim të mësuarit e një idiome si një të tërë, pa i

ndryshuar asnjë pjesë.

i. Idiomat, të cilat nuk ndryshojnë janë quajtur fixed idioms / frozen idioms (idioma të

ngurtësuara)51. Ashtu si edhe në shqipe, edhe në anglishte, njësitë frazeologjike dhe idiomat

mund të kenë paradigma eptimi të gjymtë, sidomos paradigmat e zgjedhimit të foljeve si

pjesë përbërëse të tyre.

j. Por ndryshimi mund të bëhet edhe në rrafshin e leksemave. Kjo vërehet sidomos në

idiomat e anglishtes, me synimin edhe për të qartësuar kuptimin në një idiomë të dhënë. Ato

megjithatë, lejojnë vetëm një ndryshim të kufizuar. Ne mund ta qartësojmë këtë me një

shembull: to get cold feet:: të humbasësh gjakftohtësinë / të të bëhen këmbët akull nga frika;

ose: I was going to do parachuting jump, but at last moment I got cold feet and didn’t do it::

Isha nisur për të bërë hedhje me parashutë, por në momentin e fundit e humba gjakftohtësinë

dhe nuk u hodha. Në këtë shprehje do të ngrinim pyetjen “Cila prej ndryshimeve është e

mundur këtu?”. Duke ruajtur domethënien e idiomës, ne, shumë mirë mund të pyesim nëse

mund të zëvendësohet si më poshtë: cold feet = cool feet / Cold feet = warm feet. 51 N. Mustaka, Shprehje popullore nga rrethi Korçës, Tiranë, 1989: 67.

40

k. Asnjëri prej këtyre shembujve nuk është i mundur, por si mundet një studiues / një

student i gjuhës së huaj ta gjejë këtë? Kjo mbetet ende një pikë e fortë për nga shkalla e

vështirësisë, por në momentet që nuk mund të bëjmë asnjë ndryshim atëherë themi që

shprehja to get cold feet:: është fikse ose e ngurtësuar. Po japim edhe një shembull tjetër to

make a clean breast of it:: të rrëfesh me sinqeritet / me zemër të hapur. Në këtë rast, ne mund

të ndryshojmë vetëm kohën e foljes, pastaj pjesën tjetër nuk mundemi, sepse është e ngrirë. I

made a clean breast of my life, in order to make you understand who am I:: Të rrëfeva

historinë e jetës sime, që të lija të më njihje kush isha në të vërtetë; ose proverbi: Make a

Virtue of necessity:: Nevoja të mëson.

l. Idioma to take / have / enjoy forty winks:: të marrësh një sy gjumë gjatë ditës të jep

mundësinë e lejimit të ndryshimit të foljeve, por çifti forty winks është i kufizuar, është i

ngurtësuar. Ne kurrsesi nuk mund të themi fifty winks, edhe pse këtë gjë nuk mund ta

shpjegojmë ose të japim arsye pse është gabim.

Për rrjedhojë, duhet të pranojmë veçantitë frazeologjike, proverbiale-idiomatike të

gjuhës dhe të mësojmë t’i përdorim ato në kontekstet e duhura.

Më poshtë do të shfaqim disa shprehje të cilat nuk janë fikse, pra pranohet ndryshimi i

limituar i pjesëve brenda hapësirës së idiomës apo proverbit. Anglishtja ka me mijëra të tilla,

si proverbi: What the EYE doesn’t see (në vend të eye/ear doesn’t), the heart Doesn’t grieve

over:: Po nuk pa gjë syri/ nuk dëgjoi gjë veshi, zemra nuk brengoset; ose idiomat: to come to

a bad / nasty / sticky / no good / end:: të mbërrish në një përfundim të keq / prapësht / i

papëlqyer / jo i mirë; to keep on a sharp / careful / watchful / professional eye:: të kesh nën

vëzhgim të mprehtë / të kujdesshëm / të afërt / profesional dikë.

I.2.2 Funksionimi i idiomave

Edhe pse idiomat sintaksisht janë të parregullta, ato gjithashtu shfaqen në një mënyrë

të atillë që lejojnë të flitet për disa tipare të fjalës. Bazuar në këtë kriter, faqja e internetit

w.w.w. reading.com., idiomat i klasifikon si më poshtë52:

a. klasa e idiomave leksemore lehtësisht mund të identifikohen si pjesë të njohura të

ligjëratës. Kështu disa idioma janë qartësisht foljore: “work-out” :: funksionon. Një numër i

madh janë emra: “hot dog”:: sanduiç amerikan. Shumë të tjera shërbejnë si mbiemra: “salt

52 w.w.w. reading.com

41

& pepper”:: kripë e piper, ndërkohë që disa të tjera janë ndajfolje: “like a breeze”:: si një

fllad.

b. klasa e idiomave frazeologjike nënkupton shprehjet e shumta, si “to be caught

between the devil & the deep blue sea”:: të jesh mes dy zjarresh. Këto idioma kuptohen më

mirë nga studentët e niveleve të larta, sepse në të vërtetë nuk janë të dhëna në raport me

pjesën gramatikore dhe normalisht kërkojnë perifrazime më të gjata se një fjalë. Forma e

gjatësisë së shprehjes idiomatike është sintagmë dhe zakonisht nuk mund të thuhet në mënyra

të tjera pa e prishur kuptimin.

c. klasa e çiftit idiomatik nënkupton zakonisht bashkime fjalësh me fjalën “and” ::

dhe. Të tilla mund të jenë çifti ndajfoljor up & down:: lartë e poshtë; çifti mbiemëror sick &

tired:: i lodhur dhe i sëmurë; çifti emëror peace & quiet (paqe dhe qetësi). Këtu futen edhe

çifte frazash ose idiomash: grin & bear it (duroj burrërisht dhimbjen / dështimin). Shumë

prej këtyre idiomave janë lehtësisht të rrokshme nga niveli jo i lartë i studentëve.

d. klasa e idiomave proverbiale, si: Don’t count your chicken before they hatch::

Peshku në det, tigani në zjarr / të nxjerrësh përfundime para kohe. Të gjitha shprehjet e

ndërtuara mirë e kanë origjinën e tyre te disa burime të mirënjohura letrare, proverbat

origjinën e tyre e kanë prej folësve të hershëm anglezë nëpër kontinente. Studentët e

përparuar mirë i bëjnë ballë kësaj kategorie.

e. klasa e idiomave njëfjalëshe dallohen kur një fjalë e vetme është përdorur me një

kuptim ndryshe nga origjinali, p.sh. lemon te My car is really a lemon:: Makina ime është

me të vërtetë karro / kot / s’mund t’i zësh besë.

Duke u bazuar në përvoja mësimdhënieje, ky klasifikim i shtyn studentët të zbulojnë

cilësitë kryesore që idiomat ndajnë në çdo klasë:

a. Idiomat leksemore kanë një strukturë sintaksore jo-produktive. Kjo është si të thuash

që këto idioma janë jofleksible dhe nuk mund të transformohen në ndonjë mënyrë tjetër.

Kemi, p.sh.”hot dog” (sanduiç amerikan), por jo “hot puppy” (puppy = qenush i vogël /

këlysh).

b. Idiomat frazeologjike janë gjysmë të ngurtësuara, sepse përbërësit individualë të tyre

shpesh mund të ndikohen në të njëjtën mënyrë si edhe fjalët e veçanta. Për shembull to be

caught between the devil & the deep blue sea:: të jesh midis dy zjarreve mund të

zëvendësohet me He was caught between the devil and the deep blue sea. Por janë të njëjta

42

me idiomat leksemore, sepse e humbasin kuptimin idiomatik nëse themi: “He was caught

between the Satan & the deep blue sea”

c. Idiomat proverbiale dhe idiomat frazeologjike i rezistojnë një rirregullimi të pjesëve

përbërëse, si: Don’t count your chicken before they hatch:: Peshku në det, tigani në zjarr

nuk ka të njëjtin kuptim me: The chicken were counted before they were hatched:: Të

gënjesh veten që do të shkoj mirë.

d. Të gjitha llojet e idiomave priren të kenë disa shtytje të kohezionit të brendshëm, sa

që pjesët përbërëse mund të zëvendësohen nga një fjalë e vetme, p.sh. on & on = continuosly

(shumë, e më shumë = vazhdimisht).

43

KREU I DYTË

RRETH PASURISË IDIOMATIKE DHE PROVERBIALE TË SHQIPE S E TË ANGLISHTES

II.1 Skeleti i fokusit studimor

Në këtë studim do të bëjmë një evidencë sistematike për të dëshmuar karakterin

universal të proverbave në të dyja gjuhët si dhe përgjithshmërinë, respektivisht ekuivalencën

ose jo të tyre në dy kultura të ndryshme. Për më tepër, ato janë informuese për të gjithë

njerëzit dhe për të gjithë ata që duan të kenë akses në traditën dhe në njohjen e komunitetit të

përdoruesve të proverbave. Për këtë arsye dhe për shumë të tjera proverbat janë shumë të

vlefshme për qëllime socio-linguistike dhe mekanizmi ynë i fshehur mendor i përdorë ato në

përshtatshmëri edhe sikur të jenë dëgjuar veç një herë.

Ky lloj procesi përfshin një numër të mekanizmave konjitivë që janë analizuar.

Kështu ky studim ka shërbyer të na bëjë të kuptojmë se si janë zhvilluar në to burimet

gramatikore. Edhe pse shprehjet proverbiale mund të variojnë përmes kulturës dhe mund të

shprehin spote të ndryshme kulturore, ato dalin në përfundimin që horizonti njohës i proverbit

përdoret nga folësi në funksion të kuptimit, ndaj dhe prodhimi është i njëjtë, sepse folësi i ka

përdorur që të kuptojë, të prodhojë dhe të riprodhojë.

Të gjitha ndryshimet e prezantuara tregojnë perspektivat e ndryshme që përdoren në

skema e struktura të ndryshme metaforike, por ato përmbajnë një kuptim të thellë dhe në

shumë raste të gjitha dalin variabla të hartuara përmes të njëjtit mekanizëm metaforë-

metonimi. Për shembull në proverbin: The dogs bark but the carvan goes:: Qentë lehin,

karvani ecën përpara te të gjithë popujt, me mjete të njëjta gjuhësore shprehet i njëjti spot

kulturor me metaforë e metonimi të njëjtë. Gjithashtu, vërehet se ato janë shprehur me të

njëjtën formë gjuhësore e letrare dhe kanë të njëjtën vlerë sociale të përputhshmërisë.

Përmes një vëzhgimi të thellë të fenomenit metaforik e metonimik duam të

konstatojmë se proverbi ka shërbyer për të treguar se si ato funksionojnë mbi principet

universale konjitive dhe pragmatike. Pavarësisht zhvillimit social që ato prezantojnë kemi

gjetur disa të dhëna që janë tregues të shkëlqyeshëm për ta përcjellë procesin e tyre sistematik

të konvencializimit, i cili zë një vend të rëndësishëm në gjuhë të ndryshme53.

53 Lakoff, G., “The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought”, Berkeley University, 1999: 2.

44

Me qëllim të përshkrimit sa më të detajuar të ngjashmërive dhe të dallimeve

ndërgjuhësore që hasen midis gjuhëve e kulturave le të përmendim shembuj të proverbave në

shqip dhe në anglisht, të cilët kanë kuptim të njëjtë, por përdorin ikona krejtësisht të

ndryshme mbështetur në përvojat e folësve të cilët i përdorin:

All eats are grey in the dark:: Në terr të gjitha gjedhet janë të zeza;

It is a sorry ass that will not bear his own burden:: Deles që i pengon leshi i saj, aty nuk ka

as dele as lesh.

Pa dyshim nuk duhet të shpërfillet fakti se ndonjë ikonë ka vlerë simbolike, e cila po

ashtu mund të jetë e përbashkët, por edhe specifike për secilin popull. Është evidente se

shembujt e mëlartëm gjuhësisht ndryshojnë në kategorizimin e përvojës së folësve të tyre.

Meqë proverbat kryesisht mbështeten në ngjarjet e përjetuara është e natyrshme të hasem

dallime në shprehshmërinë proverbiale të përdoruesit. Këto dallime kushtëzohen nga natyra e

gjuhës dhe e kulturës materiale të përdoruesit.

Imponohet nevoja e shpjegimit pse në njërën kulturë përdoret një koncept, i cili për

një imazh të njëjtë në gjuhën tjetër shprehet me një koncept tjetër, për shembull:

shqip. Kush është i gëzuar edhe gjeli i bën vezë;

italisht . A chi ha fortuna nbue gli fa un vitello;

anglisht. Whom Gods loves his bitches brings forth pigs.

Është vënë re nga studiues të ndryshëm se disa përvoja jetësore në ndonjë gjuhë kanë

përparësi mbi të tjerat, domethënë një situatë e caktuar në njërën gjuhë është më e prirur për

kodim se sa në gjuhën tjetër. Kjo dukuri shpjegohet me faktin se kushtet jetësore,

marrëdhëniet shoqërore, si dhe përbërësit ekonomikë materialë për sigurimin e ekzistencës

nuk janë të njëjta. Për këtë arsye ndryshojnë edhe mjetet e shprehjes së qëndrimit të

pjesëtarëve të bashkësisë ndaj tyre, si dhe mjetet me të cilët perceptohet bota shpirtërore e

tyre.

Është e nevojshme të theksohet se, përderisa një perceptim i caktuar nuk është i

dekoduar në një gjuhë, nuk do të thotë se kuptimi i tij nuk mund të jetë i kapshëm në gjuhën

tjetër. Nga ana tjetër mund të ndodhë që një koncept të mos jetë i pranueshëm, domethënë

nuk është i pranishëm në kulturën tjetër, në këtë rast nuk do të thotë se nuk ekzistojnë mënyra

45

të dekodimit me mjete të tjera gjuhësore, por pse mënyra e perceptimit të imazhit me ato

mjete të shprehjes për kulturën tjetër është e panjohur.

Kështu p.sh. krejtësisht është e sigurt se në gjuhën shqipe nuk ka mundur të lindë

proverbi, i cili funksionon në Zulu: To an elephant, its own skin is not heavy, por për këtë

ekziston ekuivalenti i tij: Deles që i pengon leshi i vet, s’ka as lesh as qumësht.

Në shembullin e proverbave të përmendur, të cilat i përkasin kulturave të ndryshme

mund të konstatohet se mënyra në të cilën dekodohen përvojat e ndryshme jetësore është

krejtësisht arbitrare, pra varet nga shprehitë gjuhësore dhe kulturore, përkatësisht modelet e të

menduarit. Në këtë drejtim është konstatuar se “pjesëtarët e kulturës tjetër jetojnë në të

njëjtën botë, por e kategorizojnë ndryshe”.

Në këtë kontekst në gjuhën angleze ekziston një numër i konsiderueshëm proverbash

që lidhen me qentë. Ato lidhen me aktivitetin e gjahut, me zemërimin po aq sa me urimin për

ardhmërinë. Njëkohësisht ato lidhen edhe me aristokracinë e fisnikërinë, e cila ishte e vetmja

klasë shoqërore që mund të përballonte këtë lloj aktiviteti. E gjithë kjo është një tregues për

skemën metaforike të Lakoff-it54, me të cilën argumenton për një specifikë të veçantë të

kulturës aristokrate angleze, ku qentë shihen si besnikë e të pavarur. Sipas kësaj ne ndërtojmë

një përfytyrim tjetër nga ai që kemi për kafshët. Skemën tonë mendore që ndërtojmë për të

prezantuar realitetin tonë, lidhet me strukturën metaforike të proverbit dhe mund ta

kategorizojmë në mënyra të ndryshme.

II.2 Rreth pasurisë frazeologjike të shqipes dhe të anglishtes

Frazeologjia qoftë në shqipe, qoftë në anglishte, përbën një thesar të madh e shumë të

çmueshëm jo vetëm gjuhësor, por edhe në lëmin e pasurisë së vlerave kombëtare në kulturat

materiale. Ajo përfshin të gjitha ato shprehje të shkurtra, të fuqishme e të bukura, me kuptim

të figurshëm që janë formuar me kohë në gojën e popullit, që janë përcjellë nëpër shekuj

duke u lëmuar me kujdes, me mjeshtëri dhe me shije.

Jani Thomai pranon se “njësia frazeologjike është njësi gjuhësore me kuptim të

mëvetësishëm, e përbërë nga dy a më shumë fjalë shënuese, me gjymtyrë e ndërtim të

qëndrueshëm, e formuar historikisht e për një kohë

54 Lakoff, G., “The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought”, Berkeley University, 1999: 2.

46

të gjatë, që ka vlerën e një fjale të vetme, riprodhohet në ligjërim si e gatshme dhe funksionon

në njësi si njësi e pandashme”55.

Frazeologjia është pjesë e qenësishme dhe e domosdoshme në situata të ndryshme

ligjërimore. Zotërimi i saj shfaq kompetencën dhe aftësinë vetjake të përdoruesit, por kur ajo

përdoret me zotësi e me mjeshtëri jo vetëm ka peshën e vet në trasmetimin e informacionit të

ri, por e bën të folurit më shprehës, më të spikatur e më funksional. Njësitë frazeologjike, më

shumë se shumë elementë të tjerë gjuhësorë e jashtëgjuhësorë në komunikim, na lidhin

drejtpërdrejt me etnografinë e të folurit. Në një situatë ligjërimore, zbulohen lehtësisht pyetjet

“kush flet, me kë flet, ku flet, për çfarë po flet” . Në këtë kontekst studiuesi Gjovalin Shkurtaj

nënvizon se “në çdo akt të të folurit qëndron një etnografi e caktuar dhe një psikologji

shoqërore e lidhur me traditat kulturore dhe me jetën shpirtërore të bashkësisë së dhënë”56.

Në ligjërimin shqip, përmes përdorimit të frazeologjisë nga njëri folës te tjetri

realizohemi si bartës të kësaj etnografie. Frazeologjia është shprehëse dhe shpërfaqëse e

mirëfilltë e saj. Pjesa dërrmuese e këtij thesari vjen nga goja e popullit, nga aftësia krijuese e

tij dhe aty lehtësisht duken gjurmët e etnosit shqiptar. Të njëjtën dukuri e vërejmë edhe në

anglishte, edhe pse një numër shumë i madh idiomash e frazeologjish të kësaj gjuhe janë

ngurtësime sintagmash që vijnë nga regjistra të lartë komunikimi, e më saktë nga ligjërimet

librore e nga anglishtja e Mesjetës dhe e kohëve moderne.

a. Në të dy gjuhët kemi studime të drejtpërdrejta për frazeologjinë, të thelluara e

gjithëpërfshirëse, në të cilët ajo përpunohet në të gjitha rrafshet e mundshme: qoftë në atë

kuptimor, qoftë në atë funksional e strukturor. Për problemet që e preokupojnë frazeologjinë

janë shkruar me qindra studime të pjesëshme dhe janë bërë me dhjetëra punime të mirëfillta

monografike.

Botimet dhe studimet në anglishte numerikisht dhe për nga shtrirja e lëndës janë jo

vetëm shumë më të plota, por edhe shumë më cilësore. Megjithatë, duhet të pranojmë se edhe

për shqipen studimet për frazeologjinë gjuhësore, në kohën e sotme, kanë krijuar një pamje

shkencore të merituar. Në këtë kontekst do më lejohet të citoj prof. Jani Thomain, i cili

nënvizon se edhe në mjediset tona shkencore: “frazeologjia është formuar si disiplinë

gjuhësore, me objektin, me lëndën e me metodat e veta” 57.

55 Jani Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë 1999: 210. 56 Gjovalin Shkurtaj, Etnografi e të folurit të shqipes, Tiranë 2004: 40. 57 Jani Thomai, Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe, Tiranë 1999.

47

b. Pasuria leksikore–semantike e frazeologjike e një gjuhe shpërfaqet ndër të tjera

edhe në botimet leksikografike. Për këtë pasuri janë të pamohueshme arritjet shkencore të

studimeve monografike e të publikimeve në botën anglishtfolëse, sidomos në Britaninë e

Madhe, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në Kanada, në Australi e gjetiu. Por edhe shqipja

dhjetëvjetëshave të fundit po shënon arritje dinjitoze e të vlerësueshme.

Thesarin frazeologjik e gjejmë tashmë në fjalorë të ndryshëm të saj: në fjalorët

shpjegues; në një fjalor të mirëfilltë frazeologjik (shumë të vëllimshëm), por edhe në fjalorë

dy- e më shumë gjuhësh.

Duhet të pranojmë se historiku i thesarit frazeologjik shqiptar nis me Fjalorin latinisht

– shqip të Frang Bardhit (1635)58, ku gjejmë të botuara disa njësi frazeologjike, por kjo

traditë nismëtare nuk vazhdohet me Fjalorin shqip–greqisht të Kostandin Kristoforidhit

(1904) 59. Ajo fiton një pasqyrim të ri, një rilindje gati gjysmë shekulli më pas, në prag të

Luftës së Dytë Botërore, kur botohen veprat e rëndësishme leksikografike të Nikolla Gazullit

(1942/2005)60 e Pano Tases (1942/2006)61 dhe ku frazeologjizmat përfshihen gjerësisht

(Gazulli); ose ku njësitë frazeologjike pasqyrohen si lëndë kryesore (Tase) e leksikografisë

shqiptare.

Pas Luftë së Dytë Botërore puna për grumbullimin, studimin dhe për botimin e

veprave leksikografike u organizua dhe u planifikua në baza të mirëfillta shkencore. Krahas

studimeve për zëra të veçantë leksikografikë, në këtë periudhë, hartohen dhe botohen fjalorët

shpjegues të shqipes, që, së bashku, me fjalën pasqyrojnë edhe frazeologjinë.

Më i ploti dhe më i arriri është Fjalori i gjuhës së sotme shqipe (1980)62, por nuk lëmë

mënjanë as Fjalorin e gjuhës shqipe (1954/2005)63, as Fjalorin e shqipes së sotme

(1984/2002)64, as Fjalorin e gjuhës shqipe, Tiranë 200665.

Mbi të gjitha, viti 1999 shënon arritjen më të madhe të frazeografisë shqiptare. Në

këtë vit studiuesi Jani Thomai botoi Fjalorin frazeologjik të gjuhës shqipe66, një vepër

cilësore, vëllimore, e pajisur dhe me një parathënie studimore që është, në kuptimin e vërtetë

58 Frang Bardhi, Fjalor latinisht-shqip, Rilindja, Prishtinë 1987. 59 Kostandin Kristoforidhi, Fjalor shqip – greqisht, Tiranë 1961. 60 Nikollë Gazulli, Fjalorth i ri (fjalë të rralla të përdoruna në veri të Shqipnis), Tiranë 2005. 61 Pano Tase, Fjalorthi i ri, Tiranë 2006. 62 Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë 1980, 349 faqe. 63 Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë 1954/2005, 521 faqe. 64 Fjalor i shqipes së sotme, Tiranë 1984/2002, 442 faqe. 65 Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë 2006, 357 faqe. 66 Jani Thomai, Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe, Tiranë 1999: 230.

48

të fjalës, një punim i mirëfilltë shkencor, ku pasqyrohen edhe konceptet bashkëkohore për

frazeologjinë e për frazeografinë.

Ndër botimet e shumta me vlera të rëndësishme shkencore67, nuk mund të lëmë pa

përmendur Fjalorin frazeologjik ballkanik (5-gjuhësh) me grup autorësh68 dhe me dhjetëra

fjalorë të tjerë69, që me lëndën që ngërthejnë, japin ndihmesën e vetë për paraqitjen e ruajtjen

e këtij thesari mbarëkombëtar.

Si njësi gjuhësore, frazeologjia ka vlera të pallogaritshme për gjuhën e ligjërimin,

duke u dhënë atyre një pasuri dhe një ngjyrim të rrallë. Ajo e bën gjuhën më të plotë, kurse

ligjërimin më të zhdërvjelltë, më të këndshëm. Ato shfaqen me vlera të fuqishme stilistikore

dhe janë karakteristike e të gjitha ligjërimeve dhe stileve funksionale të shqipes70. Më të

spikaturit këtu janë ligjërimi i shkujdesur dhe ai bisedor.

Frazeologjia shqipe ka karakter të theksuar popullor. Gjuha e folur popullore ose

varieteti i të folurit popullor71 është shumë i pasur me njësi të tilla. Në përgjithësi gjuha e

folur është më e pasur me frazeologji dhe një pjesë e qenësishme e tyre po thithen fuqishëm

nga gjuha e shkruar dhe po standardizohen shumë shpejt. Për karakterin popullor të

frazeologjisë, si do të shihet më gjerësisht në vijim, flasin edhe gjymtyrët përbërëse të njësisë.

Shumë prej tyre janë ndërtuar me fjalë që tregojnë sende, objekte, kafshë, shpendë, bimë,

pjesë të trupit të njeriut, që lidhen drejtpërdrejt me jetën e njeriut dhe me mjedisin ku

shqiptari shfaqet materialisht, mendësisht, shpirtërisht a estetikisht.

II.3. Rreth perceptimit të njësive frazeologjike dhe të idiomave në të dyja gjuhët

Në këtë nënkapitull do të shtrohen në diskutim kuptimet semantike që brenda vetes i

bartin njësitë frazeologjike dhe idiomatike. Pasi të bëhet shpjegimi i kuptimit të tyre nëpër

fjalorë të dyja gjuhëve kalohet në shpjegimin e pikëtakimeve e të dallimeve të tyre.

Pikëtakimet dhe dallimet midis tyre shihen si një proces historik i jetesës së tyre të pavarur e 67 Duhet të pranojmë se kemi edhe shumë botime nga amatorë a mëtonjës si zotërues të anglishtes. 68 Fjalor frazeologjik ballkanik (5-gjuhësh), Tiranë 1999, 639 -642 faqe. 69 Petrit Zeneli, Fjalor me shprehje të rralla, Tiranë 2000, 142 faqe; Valter Memisha, Emërtime për kafshë e shpendë në Labëri, Tiranë 2001: 37; N. Mustaka, Shprehje popullore nga rrethi Korçës, Tiranë 1989: 42-45. 70 Xhevat Lloshi, Stilistika e pragmatika, Tiranë 1999: 34. 71 Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistikë, Tiranë 1996: 106.

49

paralele. Në kontekst të këtyre çështjeve do të flasim edhe për mënyrën e ndryshimit të tyre,

si brenda llojit, ashtu edhe midis të dy llojeve së bashku.

Në Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe për njësitë frazeologjike kemi këtë përkufizim:

togje, thënie apo shprehje të qëndrueshme të një gjuhe, që janë të pandashme nga ana

leksikore, kanë kuptim tërësor, të njësishëm, të mëvetësishëm e gjithnjë të figurshëm,

riprodhohen në ligjërim si njësi të gatshme dhe kryejnë funksionin e një fjale apo të një fjalie

të vetme72.

Ndërkaq për idiomat kemi përkufizimin e mëposhtëm: shprehje me ndërtim të

veçantë, tërësisht apo pjesërisht të ngurosur, që përdoren në një gjuhë prej kohësh me kuptim

të njësishëm (i cili nuk del drejtpërdrejt nga shuma e kuptimeve të fjalëve përbërëse) dhe që

nuk mund të përkthehet fjalë për fjalë në gjuhë të tjera; përngjitje frazeologjike; njësi

frazeologjike (p.sh. bëj pallë; i ra bretku; i bie më qafë; vret rëndë; e fjeti mendjen; rri mbi

gjemba; mori flakë; daulle e shpuar; dushk për gogla; fill e për pe; sy ndër sy; pikë e gjak;

për dhjamë qeni)73.

Vërehet lehtë se këtu nuk kemi përkufizime të qarta e dalluese për njësinë

frazeologjike dhe për idiomat. Ato shikohen shpesh si sinonime absolute të njëra tjetrës. Por

nuk duhet të jetë kështu. Ato duhet të dallohen, jo thjeshtë pse idiomat nuk janë togfjalësha të

lirë përgjegjës apo motivues. Sepse në gjuhë shumë njësi frazeologjike mund të krijohen për

analogji, por nuk janë idioma.

Edhe në anglishte ndeshemi në koncepte që na çojnë në paqartësi kuptimore apo

përdoruese.

1. Përgjithësisht pranohet fakti dhe është argumentuar se në ecurinë e saj historike

njësia frazeologjike është formuar nga shndërrimi figurativ i një togfjalëshi të lirë në një

togfjalësh të qëndrueshëm. Në këtë lloj lidhje shpërfaqet edhe lidhja e njësive frazeologjike

togfjalësh i lirë – togfjalësh i qëndrueshëm. Jani Thomai pohon se si pasojë e këtij zhvillimi,

si një proces i gjatë historik, njësitë frazeologjike kanë fituar format në të cilat dalin sot. Ndër

këto forma të fituara përgjatë procesit historik të formimit të tyre do veçonim: ngurosjen e

pjesshme a të plotë të gjymtyrëve morfologjike të togfjalëshit të lirë; ngurosjen kuptimore,

shkuptimësimin e gjymtyrëve dhe rikuptimësimin e gjithë togfjalëshit (që tani shndërrohet e

kundrohet si një njësi e mëvetësishme treguese, ashtu si edhe fjala), kryerja e funksioneve të

72 FGjSSh, Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë 1980: 501. 73 FGjSSh, Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë 1980: 709.

50

ndryshme sintaksore, ngjyrimi emocional i spikatur, zhvillimet semantike e fjalëformuese

etj.74

Në anglishte jo vetëm që ekzistojnë me mijëra dëshmi të njësive frazeologjike që e

nënkuptojnë këtë proces shndërrimi e zhvillimi, por edhe se ky proces nuk përfundon këtu. Ai

si i gjallë që është është shumë më tejvajtës duke kaluar në një shkallë më të lartë të

përgjithësimit. Me qindra e me mijëra njësi frazeologjike, në këtë gjuhë, janë kthyer në

idioma, që janë të një shkalle më të lartë shndërrimi e ngurtësimi dhe që i kanë shkëputur

shumë lidhjet me sintagmat e me togfjalëshat e lirë përgjegjës.

2. Le të hedhim një shikim të shkurtër në disa nga aspektet e idiomave. Fillimisht,

duhet të theksojmë se idiomat mund të shfaqen në të gjitha llojet e ligjërimeve e të stileve

funksionale. Ato i gjejmë në standard dhe në slang (zhargon). Mund të shfaqen në poezi, në

librat e Shekspirit, por edhe në Bibël.

Çfarë është një idiomë? Në përgjithësi në literaturën gjuhësore të anglishtes pranohet

se idioma është një bashkim fjalësh, me domethënie të ndryshme nga ajo e secilës fjalë

individuale kur ato qëndrojnë më vete. Mënyra se si ato janë vendosur bashkë është shpesh e

çuditshme, jo logjike, madje ndonjëherë gramatikisht jokorrekte. Këto janë cilësi të veçanta

të disa idiomave. Idioma të tjera janë tërësisht të rregullta, logjike si në gramatikën, ashtu

edhe në fjalët që i ndërtojnë.

Anglishtja është shumë e pasur në shprehjet idiomatike. Në fakt, është e vështirë të

flasësh dhe të shkruash në gjuhën angleze pa përdorimin e idiomave. Një folës autokton i

anglishtes shpesh nuk e vë re kur është duke përdorur idiomat. Ndoshta as nuk e vëren se një

idiomë, të cilën ai e përdor është gramatikisht jo e saktë. Megjithatë, një folës i huaj

(jovendës) i anglishtes idiomat e kësaj gjuhe (ashtu si edhe ai i shqipes) duhet t’i përdorë

saktë, së pari, për të realizuar qëllimin e vet kryesor, pavarësisht se disa idioma janë ndërtime

jo të sakta ose gramatikisht jo të plota çka i shkakton atij vështirësi. Vetëm një zotërim i plotë

i kësaj dukurie në komunikim do të mund t’i ndihmonte një të huaji të shprehet saktë e pa

vështirësi kuptimi me një anglishfolës.

Shpesh nuk mund të shpjegohet kurrsesi pse një idiomë e veçantë ka zhvilluar një

renditje (strukturim) të pazakontë ose një zgjedhje fjalësh të dhëna. Idiomat kanë qenë fikse

për një kohë të gjatë, siç është parë, shumë herë nëpër fjalorë shpjegues apo dygjuhësh.

74 Jani Thomai, Çështje të frazeologjisë në gjuhën shqipe, Tiranë 1985: 109.

51

Le ta shohim më konkretisht: idioma “to buy a pig in a poke” në shqip përkthehet ta

marrësh si derr në thes. Fjala “poke” është një fjalë e vjetër angleze për “sack” (thes). “Poke”

në anglishten e re shfaqet me këtë kuptim vetëm në këtë idiomë.

Është e qartë se idiomat kanë nisur të përdoren menjëherë pas përdorimit të fjalëve të

veçanta në lidhshmëri me fjalë të tjera (në sintagma të caktuara). Gjenden shumë burime të

idiomave. Siç do të mund të qartësojmë më vonë, gjëja më e rëndësishme rreth idiomave

është kuptimi i tyre. Pikërisht kjo është arsyeja pse folësit autoktonë anglezë nuk e vënë re

aspak që një idiomë është gramatikisht jo korrekte. Në qoftë se burimi strukturor i një idiome

është i njohur, pra ka sintagmë të lirë përgjegjëse, atëherë është lehtë që të zbulohet motivimi

kuptimor i saj.

3. Nga shumë studiues të anglishtes, duke parë strukturën e saj gramatikore, si gjuhë

analitike me elemente sintetike, kanë futur në përdorim edhe konceptin gjuhësor shprehje të

gjuhës rregullisht të folur që lidhet me renditjen (kujtojmë se anglishtja është gjuhë me rend

të ngulitur) e gjymtyrëve në fjali75. Kjo dukuri, në aspektin terminologjik në anglishte ka

fituar emërtimin e vet të veçantë gjuhësor që njihet me termin collocation. Idiomat janë

shprehje të ndërtuara nga fjalë, të cilat, kur përdoren në kombinim me njëra-tjetrën shfaqin

kuptime të ndryshme. Edhe pse shprehjet e gjuhës së përditshme në të folur rregullisht e

ruajnë kuptimin e gjymtyrëve të tyre.

Le të shohim konkretisht disa raste:

(1) Take care (bëj / trego kujdes): The roads are really icy, so take care driving::

Rrugët janë plot akull, prandaj ki kujdes kur të ngasësh makinën;

(2) Take place (zë vend / zhvillohet në këtë vend): The meeting takes place in New

York City:: Takimi zhvillohet në qytetin e Nju Jorkut;

(3) Take sides (të mbash anën e dikujt): I don’t want to take sides, when you two

argue. I think you’re both right:: Nuk dua të mbaj anën e askujt. Mendoj se keni të drejtë;

(4) Take your pick (merr të preferuarën): There’s vanilla, chocolate and strawberry,

take your pick:: Ka vanilje, çokollatë dhe luleshtrydhe, zgjidh të preferuarën;

(5) Break a habit (të heqësh dorë nga një ves): It took time for Joe to break the habit

of not staying up until two in the morning. He’d being it since his teens:: Po bëhet një kohë e

75 Rahmi Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Tiranë 2006: 56.

52

gjatë që Joe ka hequr dorë nga vesi i të qëndruarit deri në dy të mëngjesit. Ai e ka bërë këtë

që kur ishte adoleshent;

(6) Break the law (thyej ligjin): When Sara crossed the street with the red light,

actually she broke the law:: Kur Sara kaloi rrugën me dritën e kuqe, ajo në të vërtetë theu

ligjin ;

(7) Break the story (të bësh një lajm të njohur i pari): Nightly News was the first

progam to break the story about the financial company’s problem:: Nightly News ishte i pari

që bëri të njohur problemet financiare të kompanisë.

Sipas konceptit për frazeologjinë, për të cilin folëm më gjerësisht dhe në nënkapitullin

paraprak, këtu kemi të bëjmë me njësi frazeologjike të ndërtuara me metafora, ku gjymtyra e

dytë e ndërtimeve nuk përdoret në kuptimin e saj të drejtpërdrejtë, por në një nga kuptimet

figurative76.

“Shprehje të ngurtësuara (frazeologji - idioma)” janë shprehjet fikse, metaforat

leksikore dhe idiomat. Ato mund të konsiderohen si shembuj të mirëfilltë të ekzistimit të

gjuhës formulaike – theksojnë Houvart e Uraj77. Në këtë gjuhë formulaike fjalët shtrëngohen

të jenë së bashku dhe tentojnë të bindin për një kuptim holistik, që është më shumë se një

ngjeshje e kuptimeve të këtyre fjalëve në veçanti ose të një ndarjeje në mënyrë specifike e

sinjifikative nga kuptimi origjinal ose kuptimi fjalë për fjalë dhe të operojnë si një bashkim i

vetëm semantik78.

II.4 Paradigma, sintagma dhe kohezioni leksikor

Shprehjet e gjuhës, rregullisht të folur, gjithashtu, mund të jenë të vështira për

studentët për t’u kuptuar, sepse ato mund të shfaqen në lidhje paradigmatike dhe në lidhje

sintagmatike. Lidhjet paradigmatike (lidhjet zëvendësuese) përfshijnë sinonimet dhe

antonimet. Lidhjet sintagmatike (lidhje në nyjëtim ose lidhje lineare nga e majta në të djathtë

si dimension) kanë më shumë varësi gramatikore. Në struktura të tilla modelet e mundshme

të fjalëve shfaqen të detyruara prej ambientit linguistik.

76 Jani Thomai, Çështje të frazeologjisë në gjuhën shqipe, Tiranë 1981: 185–188. 77 Howartt, A synthesis of research on the effects of visual input enhancement, USA – Hawaii University 1998: 4; Wray, The functions of formulaic language: integrated model, Cardiff University U. K., 1999: 6. 78 Gairns & Redman, Exploration in pragmatics. Linguistics, cognitive and intercultural aspects, London 1986: 35.

53

Linguistë të ndryshëm, të përfshirë në studimin e leksikut me studimin e “shprehjeve

të ngurtësuara (frazeologji - idioma)” kanë kontribuar në zhvillimin dhe në kuptimin më të

mirë të leksikut. Ky grup përfshin Halliday, Sinclair, Hasan. Ata i referohen leksikut si

gramatikë delikate dhe besojnë se leksiku duhet studiuar me të njëjtat referenca të zinxhirit të

modeleve të fjalës në aksin sintagmatik. Ky lloj afrimi e lë aksin paradigmatik si zgjedhje.

Halliday & Hasan79 përdorin shkallën me pesë komponenta për të njohur këtë

kohezion linguistik me tekstin. Nën fjalinë shenjuese There’s a boy climbing that tree

kategoria e përsëritjes përfshin:

a) të njëjtat fjalë të përsëritura The boy is going to fall:: djali do të bjerë;

b) sinonim afër sinonimit: The lad is going to fall:: shkalla do të bjerë;

c) ndërtim i rregullt: The child is going to fall:: fëmija do të bjerë;

d) fjalë të përgjithshme: The idiot is going to fall:: idioti do të bjerë;

e) Komponenti i pestë që është “shprehje e ngurtësuar (frazeologji - idioma)” është lënë

i pandarë.

“Shprehjet e ngurtësuara (frazeologji – idioma)” janë klasifikuar përmes

marrëdhënieve leksikore që nuk varen nga ndonjë përsëritje ose identitet i referuar. Kjo

skemë jep një armë bindëse analitike mbi tekstin e shkruar. Këto lidhje leksikore duhet të

jenë të njohura me marrëdhëniet leksiko-semantike.

Përfundimisht një problem tjetër për këto ndërtime dhe për zotërimin e tyre nga të

huajt (nga shqiptarët) mund të jetë ai që lidhet me identifikimin e këtyre ndryshimeve, në

mënyrë primare, sepse marrëdhëniet tentojnë të jenë semantiko-leksikore dhe përgjithësisht

problematike në natyrë. Gjerësia e këtij problemi mund të varet nga horizonti i mëparshëm i

studentit dhe të kuptuarit e këtyre marrëdhënieve me fjalën.

79 Halliday & Hasan, Cohesion in English. Identify two types of cohesion, Longman, London 1976: 23.

54

II.5 Fjalorët shpjegues të anglishtes dhe të shqipes

1. Gjuha shqipe është një gjuhë me një shkallë të lartë figurshmërie. Madje në popull

gjallon një thënie shumë domethënëse se gjuha kocka s’ka, por kocka thyen. Kjo do të thotë

se aftësitë emërtuese, por edhe ato vlerësuese, artistike dhe estetike të saj janë shumë të

fuqishme. Shprehëse të këtyre aftësive janë vetë proverbat, por edhe njësitë

frazeologjike dhe setet idiomatike. Ato ne i gjejmë të pasqyruara në të gjithë fjalorët e

shqipes. Që nga Fjalori latinisht – shqip i Frang Bardhit (1635) (deri tani është i pari fjalor i

mirëfilltë dygjuhësh dhe bëhet tregues i fillimeve të leksikografisë shqipe) do të gjejmë

frazeologjizma dhe spektrin proverbial me burime të ndryshme në faqet e dhjetëra a qindra

fjalorëve.

Njësitë frazeologjike, idiomat dhe proverbat, nisur nga lloji i fjalorëve, nga strukturat

e përmasat vëllimore të tyre, nga profili shkencor i hartuesve (amatorë a specialistë), nga

stadi kohor apo nga përvoja shkencore në leksikografinë e frazeologjinë e shqipes i gjejmë80:

a. në fjalorët e shpjegues; dhe

b. në fjalorët dy- e shumëgjuhësh.

A. Nga fjalorët njëgjuhësh do dallojmë dy lloje fjalorësh:

(a) Fjalorët shpjegues: Fjalorin e gjuhës shqipe, 1954, që ka qindra njësi të tilla;

Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe, 1980, që ka rreth 8000 njësi frazeologjike; Fjalorin e

shqipes së sotme, 1984/2002, që ka rreth 500 njësi frazeologjike dhe Fjalorin e gjuhës shqipe

të vitit 2006 me rreth 8000 njësi frazeologjike); dhe

(b) fjalorët frazeologjikë. Këtu vendin e parë me vlera të mirëfillta shkencore e

leksikografike e zë Fjalori frazeologjik i Jani Thomait i vitit 1999, që ka mbi 12000 njësi

frazeologjike; dhe shumë fjalorë të tjerë kombëtarë a dialektorë, që pasqyrojnë disa dhjetëra

mijëra sete idiomash, njësishë frazeologjike dhe proverbash). Nuk po i mëshojmë shumë këtij

problemi, sepse për këta fjalorë janë dhënë vlerësime e analiza të shumta e cilësore81. Por po

ndalemi te kjo pasuri e jashtëzakonshme, që jo vetëm tregon pasurinë e shqipes, por e përball

atë lehtësisht me çdo gjuhë të huaj, qoftë kjo edhe e nivelit të anglishtes, si gjuhë me shkallë

shumë të lartë përpunimi, por edhe me një pasuri leksikore frazeologjike të jashtëzakonshme.

80 Zenun Gjocaj, Struktura leksiko - semantike e stilistike e frazeologjisë shqipe, IAP, Prishtinë 2001. 81 Jani Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë 2006: 305 – 348.

55

B. Nga fjalorët dy e shumëgjuhësh po ndalemi në fjalorët shqip – anglisht, edhe pse

deri tani janë botuar me qindra fjalorë, ku shqipja përballet me gjuhët ballkanike dhe

evropiane.

Në fjalorët anglisht - shqip dallojmë dy grupe autorësh:

a. Autorë anglezë, midis të cilëve do të veçonim fjalorin An English – Albanian

Dictionary82 (Fjalor anglisht – shqip) të Stuart Mannit, që ka 28.000 fjalë, por edhe 10.000

idioma të anglishtes, që vijnë me profesionalizëm në shqipe.

Botimi i këtij fjalori vuri themelet e një shkolle moderne të hartimit të fjalorëve, kur

ne nuk kishim as katedra të gjuhës angleze dhe as gjuhë letrare (standarde) të shqipes83.

b. Autorë shqiptarë, ndër të cilët do të përmendim ata që janë marrë mirëfilli me

frazeologjinë, si Fjalorin frazeologjik anglisht – shqip84, hartuar nga Ilo Stefanllari, Fjalorin

frazeologjik anglisht – shqip85, hartuar prej Vejsel Nuhiut (Prishtinë). Por duhet të pranojmë

se kemi shumë fjalorë cilësorë të hartuar nga R. Hyka, V. Kokona, F. Toçi, I. Stefanllari, P.

Qesku, H. Burniku (Shkup) e të tjerë, që sjellin frazeologjinë e idiomat e anglishtes me

barasvlerësit e tyre në shqip. Pavli Qesku ka botuar Fjalorin anglisht-shqip (2002), me rreth

120.000 fjalë dhe me rreth 600.000 shembuj dhe idioma. Duhet të themi se idioma mund të

gjejmë mbi 50.000 njësi. E rëndësishme është se këto idioma kanë ardhur në shqip pa

probleme të përmbajtjes, pavarësisht se ato, si kemi pohuar edhe më parë, nuk përkthehen

fjalë për fjalë.

Edhe në fjalorët shqip – anglisht dallojmë dy grupe autorësh:

(a) Autorë shqiptarë, ndër të cilët do të veçonim I. Stefanllarin dhe R. Hysën me

Fjalorin shqip – anglisht86 me rreth 20.000 fjalë e qindra njësi frazeologjike; P. Qeskun me

Fjalorin shqip – anglisht me rreth 45.000 fjalë e me 200.000 ilustrime e njësi frazeologjike

(idioma).

82 Stuart Mann, An English – Albanian Dictionary, Cambridge University Press, London 1957. 83 Shykrane Gërmizaj, “Fjalorët anglisht - shqip dhe shqip – anglisht, arritje dhe sfida”, në Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë, Tiranë 2005: 274. 84 I. Stefanllari, Fjalor frazeologjik anglisht – shqip, Tiranë 1998: 324 – 327. 85 V. Nuhiu, Fjalor frazeologjik anglisht – shqip, Prishtinë 1990: 407 – 409. 86 I. Stefanllari - R. Hysa, Fjalor shqip – anglisht, Tiranë 1988: 634 – 637.

56

(b) Autorë të huaj, si Oxford Albanian – English Dictoniary87 apo Albanian – English

Dictoniary të Newmark-ut me rreth 50.000 fjalë dhe që është një nga fjalorët më të mirë të

botuar nga të huajt për shqipen dhe pasurinë e saj leksikore e idiomatike, frazeologjike e

proverbiale.

II.6 Rritja dhe ndryshimi në fjalorët e gjuhës angleze

Ashtu si në të gjitha gjuhët e botës edhe në anglishte dhe në shqipe vërehet lehtë

zhvillimi diakronik i fjalësit të tyre. Pjesa më e lëvizshme dhe më e hapur për ndryshime të

drejtpërdrejta e të menjëhershme është sistemi leksikor e semantik. Në gjuhë hyjnë fjalë të

reja dhe kuptime të reja. Anglishtja, si gjuhë e popujve shumë të zhvilluar ka difuzion shumë

të madh në përcaktimin e rrjedhave zhvillimore të gjithanshme në mbarë botën, ndaj dhe

është shumë më prodhimtare se shqipja, apo se shumë gjuhë të tjera që janë me një status më

të privilegjuar se shqipja. Ky lloj zhvillimi vërehet në pasurimin e fjalësit në dy drejtime: (1)

leksikor dhe (2) semantik, që tërthorazi ose në mënyrë të drejtpërdrejtë me anë të kalkimit a

huazimit ndihmon pasurimin e fondit të fjalëve e të fjalorit të gjuhëve të ndryshme, përfshirë

këtu edhe gjuhën shqipe88.

1. Pasurimi leksikor: nuk është e nevojshme të jesh një ekspert gjuhësor për të

kuptuar që gjuha zhvillohet e pasurohet vazhdimisht. Ide të reja kërkojnë dhe kanë emërtime

të reja. Pa emërtime të tilla, komunikimi i këtyre ideve të reja të duket i pamundur. Shumica e

fjalëve të reja vijnë nga shkenca, nga teknologjia, nga sociologjia, nga politika dhe nga

ekonomia.

2. Pasurimi semantik: fjalët që tashmë ekzistojnë, gjithashtu mund të marrin një

kuptim të veçantë në një situatë të veçantë. Për shembull “to lock someone out” zakonisht ka

kuptimin “të mbyllësh derën me qëllim që të ndalosh dikë të hyjë”; ose shprehja “A door

must wether be shut or open” ka marrë kuptimin e të përditshmes që do të thotë Dera ose

hapet ose mbyllet.

Botërisht është dëshmuar nga studiuesit e proverbave e të frazeotermave se midis

popujve, përkrah proverbave simetrike, në të cilat përputhet konteksti semantik me mjetet e

shprehjes gjuhësore, ka ekzistuar një mori shumë e madhe proverbash, të cilat kontekstin

semantik e kanë të njëjtë, por përdorin mjete të ndryshme të realizimit gjuhësor. Studiuesit e 87 Oxford Albanian – English Dictionary, Tiranë 2000: 735 – 737. 88 Stuart Mann, An English – Albanian Dictionary, Cambridge University Press, London 1957: 217-219.

57

gjuhës së huaj, sidomos në raste të këtilla duhet të kenë shumë kujdes dhe të bëjnë përpjekje

që gjatë bartjes së kuptimit semantik të proverbit, kontekstin e tyre ta harmonizojnë me mjete

shprehëse përkatëse të gjuhës së dytë.

Në raste të këtilla bëhet fjalë për kontekst të njëjtë semantik, por për mënyrë të

ndryshme të realizimit gjuhësor.

Natyra e gjuhës formulaike e bënë atë rezistente kundër përkthimit origjinal. Gjuha e

shenjave (target language = TL) mund të mos përdorë formula fjalësh të cilat drejtpërdrejt

shprehin kuptime të njëjta, ose të paktën nuk janë në të njëjtën frekuencë. Kështu një

përkthim literal i gjuhës formulaike mund të tingëllojë shumë i pazakontë, ose të dështojë në

bartjen e kuptimit për një a më shumë dimensione të kuptimit të caktuar.

Nismën e traditës shqiptare të Frang Bardhit me Fjalorin latinisht-shqip (1635) e

vazhdon Sotir Kolea me Një tufë proverbash. Në shkencat albanologjike është vërtetuar se

shumica e proverbave të këtyre dy autorëve nuk janë përkthime apo përshtatje të proverbave

shqipe të vëna përkrah atyre latine, por gjetje e proverbave adekuatë në gjuhët përkatëse. Kjo

nismë e mbarë e botimit të proverbave dygjuhësorë, për fat të keq, nuk është ndjekur nga

botuesit e tjerë të proverbave.

Përmendëm këtë fakt për t’i dhënë peshë proverbave angleze dhe bartjes së kuptimit

të tyre në gjuhën shqipe, sepse, sikurse e kemi shprehur dhe në një botim tonin për proverbat

angleze89 i jemi përmbajtur këtij parimi dhe pranë proverbave angleze jemi përpjekur të

gjejmë proverba gjegjëse të shqipes.

Sa për ilustrim po shënojmë disa shembuj:

If anything can go wrong, it will:: Së keqes hapi derën;

Don’t burn one’s boot:: Mos i bjer fatit me shkelm;

You can’t tell a Book by its cover:: Mos i shiko gunën, por punën;

Care kill the cat:: Frika ruan vreshtin.

89 Evis Çelo, Proverba angleze, Vlorë 2011.

58

KREU I TRETË

PROVERBAT ANGLEZE DHE PËRQASJA NË SHQIPE III.1 Konteksti figurativ i proverbave

Mbështetja e theksuar utilitare e proverbave ka penguar shqyrtimin e tyre si akt letrar

pasi jo të gjitha proverbat i nënshtrohen këtij interpretimi: disa i nënshtrohen më lehtë,

ndërkaq disa të tjera kurrsesi. Proverbat, si është theksuar më lart, meqë janë të shkurtra, lehtë

mbahen mend dhe ad hoc (for this) praktikohen. Në një farë mënyre, ndodh që duke u

mbajtur mend, lehtësisht në rrethana të caktuara e në kontekst të ri praktikohen ose tërësisht

ose në mënyrë fragmentare, si p.sh., I have got the fish to fry:: Kam punë të tjera/ose më ha

meraku gjetkë90; Fingers were made before forks:: Gishtat janë bërë para pirunit91.

Në to mendimi shprehet drejtpërdrejt ose tërthorazi, figurativisht p.sh: Puna të jep

nder. Në këtë rast kemi një dëshmi, një deklaratë të përditshme, por në shembullin tjetër

S’mbulohet dielli me shoshë - kemi një metaforë, një shprehje të lartë figurative që nënkupton

kontekstin që e vërteta nuk fshihet. Ndërkaq në shembullin Bes’e shqiptarit si purteka e arit –

përmes krahasimit dëshmohet një kategori e lartë morale, ndër më tipiket shqiptare – besa,

për kundërshti të kësaj në shembullin S’futet hosteni në thes – me anë të metaforës të

realizuar në stilin ironik i tërhiqet vërejtja bashkëbiseduesit të jetë i kujdesshëm në veprimet e

tij.

III.1.1 Metafora

Një nga mjetet më të fuqishme dhe më prodhimtare për krijimin e sintagmave të lira

në jetën e përditshme është metafora. Lakoff & Johnson92 metaforën e vështrojnë të ndarë në

dy kategori:

a) në metaforë konceptuale; dhe

b) në metaforë leksikore (linguistike).

90 Çelo, Evis, Proverba angleze, Vlore 2011: 8. 91 Çelo, Evis, Proverba angleze, Vlore 2011: 9. 92 Lakoff & Johnson, Metaphors We Live By, Chicago University Press, Chicago 1980.

59

Metafora konceptuale operon në nivel njohjeje duke aktivizuar lidhje midis fushave të

ndryshme konceptuale. Këto fusha më pas janë të pasqyruara gjuhësisht me mjete leksikore.

Metaforika e tekstit është shumë mirë e ndërthurur në letërsi93. Gjithsesi, metaforat e

përdorura variojnë midis gjuhëve në të dyja nivelet: në atë konceptual dhe në atë leksikor.

Deignan et al94 propozon katër kategori:

a) koncept metaforik i njëjtë dhe shprehje linguistike e njëjtë;

b) koncept i njëjtë, por shprehje linguistike e ndryshme;

c) metaforë konceptuale e ndryshme në të dyja gjuhët;

d) shprehje që kanë ngjashmëri letrare, por kanë kuptime metaforike të ndryshme.

Këta autorë argumentojnë nevojën e zhvillimit të të kuptuarit të natyrës metaforike të

disa zhanreve specifike. Kovecses & Szabo95 i mëshojnë faktit se shpesh haset një lidhje

konjitive midis fushës së njohurive (d.m.th metaforës konceptuale), e cila motivon lidhjet e

fjalëve të veçanta në një tekst të dhënë.

Një shembull i mirë i këtij konceptimi në fushën ekonomike do të jenë aspektet me

emërtimet e mëposhtme;

– liquidity squeeze:: rënia e të ardhurave;

– credit crunch:: rënie të kredisë monetare;

– monetary tightening:: shtrëngim i sistemit monetar,

ku tri shprehje metaforike janë përdorur për të shprehur të njëjtin kuptim simbolik.

III.1.2 Gjallëria dhe energjia e proverbave

Përkufizimi më i përgjithshëm në mbarë botën, i pranuar prej fjalorëve është:

“Proverbi është një fjali e shkurtër që shpreh një mendim të plotë e të figurshëm, i cili

përgjithëson përvojën e brezave, përmban një mësim të urtësisë popullore”. Megjithatë, një

përkufizim i këtillë më duket i padrejtë, sepse në të nuk përmblidhet e gjithë ajo që sintetizon

93 Jani Thomai, Çështje të frazeologjisë, Tiranë 1989: 131; Mc Closkey, “Intuitive Physics.Scientific american X-Mind”, 1983, vol 248, no 4; Henderson, Reading All About Newsletters growing in number, but not all information is eliable", Atlanta Journal , August 16, 1982: 124 . 94 Deignan, Alice et al., A corpus of metaphors and metonyms in English and Italian, Leeds University U. K 2004: 4. 95 Kovecses & Szabo, Happiness: a definitional effort. Metaphor and Symbolic Activity 6, 1989: 23.

60

kozmosin me anë të një fjalie. Ndaj dhe ky përkufizim i termit nëpër fjalorë na duket pak “i

ftohtë dhe i largët“.

Më duket sikur injoroj ekzistencën e “shpirtit të urtë dhe të imagjinatës së fshehur” të

treguar në shumë proverba që janë paraqitur në këtë koleksion të vogël. Do të ishte njësoj

sikur të mos marrësh diturinë praktike të thënieve në lidhje me motin, bujqësinë, parimet

fisnike dhe teologjinë morale; në lidhjen e njeriut në raport me të tjerët, me veten dhe me vetë

Perëndinë; gati mohohet krejtësisht kapaciteti i mençurisë për të ilustruar folklorin e një

populli, në mënyrën e të ndjerit, të menduarit dhe të gjykuarit.

E habitshme. Në fakt dhe unë jam e befasuar, kur ndaloj dhe mendoj për mprehtësinë

e mendjes njerëzore në disa ilustrime lidhur me pasigurinë e jetës, me vështirësitë e

marrëdhënieve familjare, me brishtësinë e shëndetit të njeriut, me metaforikën e kafshëve.

Janë sinteza që përafrojnë karakterin e një populli të tërë dhe, për analogji, e gjithë njerëzimit.

Do të thotë që origjina morale e njeriut dhe eksperienca e tij, pavarësisht pengesave sociale

dhe etnike në shekuj është dashur të maksimizohet. Në fakt janë shumë proverba që kanë

origjinë sa të largët po aq dhe të afërt. Sipas traditës së shkruar nga Lindja ato kanë kaluar te

Grekët, e pastaj te Romakët dhe nga kultura klasike në të gjitha gjuhët e botës perëndimore.

Falë të kësaj matrice bëhet e mundur, të gjenden të njëjtat proverba të përdorura nga

francezët, anglezët edhe italianët, por edhe falë virtytit të komunikimit të lirë ndërveprues nga

një popull në tjetrin, për sa i përket kontakteve të vazhdueshme të fjalës dhe mënyrave të të

shprehurit. Një energji e vërtetë jetëdhënëse e gjuhëve të gjalla, një burim tjetër i bollshëm i

gjallërimit dhe freskisë së proverbave janë vargjet dhe gjykimet e shkrimtarëve të mëdhenj,

filozofëve dhe njerëzve të kulturës, të cilat bëhen universale dhe vijnë e bëhen të pranueshme

si pjesë përbërëse e trashëgimisë së njeriut, ku eksperienca, sensi i mirësisë dhe i së kaluarës

kthehen në forma të shkurtra dhe koncize.

Qëllimi i këtij koleksioni dhe i kësaj përqasjeje në tabelat e mëposhtme, për arsye të

frazave të shkurtra, ka qenë pjesërisht ajo e paraqitjes së disa proverbave, që në një tokë

britanike veshin rëndom mantelin e diskutimit qoftë me shkrim, qoftë me gojë edhe në tokën

shqiptare. Disa prej tyre mund të duken sikur janë huazime prej italishtes, të tjerat do të

shfaqen krejtësisht origjinale anglo-saksone, ndërkaq disa të treta duket sikur janë me origjinë

biblike. Por çfarë rëndësie ka?! Në të gjitha rastet vlen çka u tha më siptër, domethënë “pas

çdo proverbi qëndron çdo njeri i çdo vendi dhe i çdo race”, gjithnjë i njëjtë me veten, gjithnjë

unik dhe autentik.

61

Zgjedhja që të mos përkthesh, të shpjegosh ose të komentosh në sinkroni me këtë

princip, njeh në çdo thënie proverbiale, një të vërtetë të kuptueshme, pa marrë parasysh

gjuhën me të cilën është shprehur. Përpjekja jonë është limituar me hartimin e një fjalorthi që

mbulon fjalët më të vështira e të ngurtësuara, ku çdo ndërhyrje do të prishte logjikshëm

konstruktin sintetik të strukturave linguistike, do të rrëmbente imagjinatën e lexuesit e do të

limitonte aftësitë shpjeguese. Për të lehtësuar këtë eksperiencë personale kemi evidentuar tri

tabela ballafaquese, të cilat mund të jenë një nga pikat e fillesës së një reflektimi për

përqasjen dhe përmbajtjen. Falë këtij kriteri, më në fund kemi arritur proverbat në të dyja

gjuhët t’i sistemojmë sipas një rregulli të logjikshëm, për të dëshmuar se përzgjedhja ia ka

arritur qëllimit: në një fjalorth të përmblidhen proverbat që mundësojnë të bëhen studime

përqasëse nëse proverbat e përmbledhura në këtë fjalorth i përkasin më shumë përqasjes:

a) proverb = me proverb

b) proverb > proverb

c) proverb ~ gjuhë e zakonshme

Fjalorthi që kemi botuar, përveç anës teorike, mendojmë se përmbush edhe anën

praktike: duhet t’i ofrojë lexuesit (mësuesve dhe pedagogëve) një avantazh të dyfishtë që të

njihen me një proverb duke e përafruar me të tjerët që janë të ndërtuar përmes disa fjalëve96.

96 Evis Çelo, Proverba angleze, Europrint, Vlorë, Albania 2011: 1-4.

62

III.2 Ballafaqimi i proverbave në të tre nivelet: III.2.1 Ballfaqimi i proverbave të tipit: proverb = proverb

Tabela 1: Ballfaqimi i proverbave të tipit: proverb = proverb

Anglisht – shqip Shqip - anglisht

A bad workman blames his tools: Një punëtor i keq është turpi i vetes;

A barking dog never bites: Qeni që leh nuk të ha;

A bird in the hand is worth than two in the bush: Më mirë një vezë sot se sa një pulë mot;

A friend in need is a friend indeed: Miku i vërtetë njihet në vështirësi;

A man is known by the company he keeps: Më thuaj me kë rri, të të them se cili je;

A rolling stone gathers no moss: Guri që rrokulliset, kurrë nuk zë myshk;

A stich in time saves nine: Për një gozhdë shkoi dëm patkoi;

A village insight needs no guides: Fshati që duket s’do kallauz;

Action speak louder than words: Veprat flasin më shumë se fjalët;

As snug as a bug in a rug: Ka rënë si veshka në mes të dhjamit;

As you sow, you reap: Ç’të mbjellësh, do të korrësh;

Bad news travels fast: Lajmi i keq përhapet shpejt;

Big fish eat little fish: Peshku i madh e ha të voglin;

Cold hands,warm heart: Bukë e kripë e zemër;

Curiosity killed the cat: Frika ruan vreshtin;

Diamonds cuts diamonds: Plumbi del me plumb;

Don’t count the chicken before they are hatched: Peshku në det, tigani në zjarr;

Don’t look a needle in a hay: Mos kërko

Afër detit, afër mbretit: The nearer the bone, the sweeter the meat;

Ai që i bën gropën tjetrit bie vet brenda: He who pit for others, falls in himself;

Atë sikur e ka nxjerrë nga hundët: He is a very spit of his father;

Çdo tenxhere ka kapakun e vet: Every Jack has his Jill;

Dhelpra që fle s’gjuan pula: The early birds catches the worm;

E ke inat, por jepi hakun: To give devil his due;

Faji u bë qyrk e nuk e veshi njeri: Nobody ever admits threat they are to blame;

Fryti i vjedhur është i ëmbël: Stolen fruit is sweet;

Fshati që duket s’do kallauz: A village insight needs no guides;

Gjuha nuk ka tehëza dhe prapë të pretë: The tongue is not steel yet it cuts;

Harro mushkë Valarenë se Ali Pashanë e prenë: There’s no birds in the last year’s nest;

Hekuri rrihet sa është i nxehtë: To strike the iron while the iron is hot;

I bie fyellit në të njëjtën vrimë: To harp on the same string;

I hasi sharra në gozhdë: He is up against more than hs match;

Ka rënë si veshka në mes të dhjamit: As snug as a bug in a rug;

Kur ikën macja luajnë minjtë: When the cat’s away, the mce will play;

Kur s’ke pulën, ha sorrën: When all fruit falls, welcome haws;

63

gjilpërën në kashtë;

Don’t pour vinegar into the wouds: Mos hidh kripë në plagë;

Don’t teach to an old dog the tricks: Mos i mëso babait arat;

Eagles don’t catches flies: Shqiponjat nuk kapin pilivesa;

Feed the cold and starve a fever: Mbill erën dhe korr furtunën;

Fire that closest kept,burns most of all: Thëngjilli i mbuluar djeg më shumë;

Hunger drives the wolf out of the wood: Uria e nxjerr ujkun nga pylli;

If anything can go wrong, it will: Së keqes hapi derën;

In the world of the blind,the one eyed man is king: Në botën e qorrave çakërri është mbret;

It is never to late to mend: S’është kurrë vonë për të ndryshuar;

It’s never to late to learn: Sa të rrosh do mësosh;

Kill two Birds with one stone: Me një gurë vret dy zogj;

Least said, soonest mended: U tha, u bë. Kush s’flet, s’gabon;

Little stream make great rivers: Gur gur bëhet mur;

Little strokes fell great oaks: E rrëzon lisin me një të preme;

Live and learn: Njeriu plaket duke nxënë;

Love makes the world go around: Dashuria rrotullon botën;

Money makes money: Paraja shkon te paraja;

No rose without a thorn: S’ka trëndafil pa gjëmba / S’ka mish pa kocka;

One might as well be hanged for a sheep as a lamb: Bashkë me barin e thatë, digjet dhe i njomi;

Out of sight out of mind: Larg syve, larg mendjes / zemrës;

Render to Ceasar the things which are Ceasar: Jepi Çezarit atë që është e Çezarit;

Kur të vijnë mendtë s’ti hanë as qentë: To lock the stable after the horse has been broken;

Lajmi i keq përhapet shpejt: Bad news travel fast;

Larg syve, larg mendjes: Out of sight out of mind;

Mbill erën dhe korr furtunën: Feed the cold and starve a fever;

Më kushtoi sa qimet e kokës: It cost me a sum of all reason;

Me mikun ha bukë e ndaj thërrime: Short reckonings make long friends;

Më mirë nderi sesa plasja: A fair name is better than rishes;

Më mirë një vezë sot, se sa një pulë mot: A bird in the hand is worth than two in the bush;

Me një gurë vret dy zogj: Kill two Birds with one stone;

Mjerë ai që s’ka veshë dhe s’do të dëgjojë: There are none so deaf as those who won’t hear;

Mos e mbaj gjarprin në gji: Don’t cherish (nourish) a snake in the bossom;

Mos e zgjat e bëj tërkuzë: Don’t drag the story out;

Mos hidh kripë në plage: Don’t pour vinegar into the wouds;

Mos i shiko gunën por punën: You can’t tell a Book by its cover;

Mos i trego arat babait: You cannot teach oan old dog new tricks;

Mos kërko gjilpërën në kashtë: Don’t look a needle in a hay;

Mulliri nuk punon me ujë të vjetër; Nuk mbahet shtëpia me miell hua: The mill grind with the water that is past;

Njeriut i peshojnë veprat: You are what you act;

Paraja shkon te paraja: Money makes money;

64

Set the the fox to keep the geese: Vë ujkun të ruajë delet;

Still water run deep: Uji i pastër rrjedh në thellësi;

Stolen fruit is sweet: Fryti i vjedhur është i ëmbël;

Streetch your arms no further than your sleeves will reach: Shtriji këmbët sa e ke jorganin;

The early bird catches the worm: Kush mëngoi, bloi;

The early birds catches the worm: Dhelpra që fle, s’gjuan pula.

The leopard does not change his spots: Ujku qimen e ndërron, por zakonin nuk e harron;

The nearer the bone, the sweeter the meat: Afër detit, afër mbretit;

The nearer the church the farther from the God: Sa më afër kishës, aq më larg zotit;

The pot calls the kettle black: Shanë tenxherja tiganin. Shih kush shanë;

There are none so deaf as those who won’t hear: Mjerë ai që s’ka veshë dhe s’do të dëgjojë;

There is a time to speak and a time to be silenced: Ka kohë për të folur e kohë për të heshtur;

There’s no birds in the last year’s nest: Harro mushkë Valarenë se Ali Pashanë e prenë;

To give devil his due: E ke inat, por jepi hakun;

To harp on the same string: I Bie fyellit në të njëjtën vrime;

To turn a Blind eye and a deaf ear: Të bësh një sy qorr e një vesh shurdh;

Too many cools spoil the broth: Shumë guzhinierë e prishin gjellën;

When in Rome do as romans do: Sipas vendit dhe kuvendi;

When the cat’s away, the mice will play: Kur ikën macja, luajnë minjtë;

You can’t tell a Book by its cover: Mos i

Peshku i madh e ha të voglin: Big fish eat little fish;

Peshku në det tigani në zjarr: Don’t count the chicken before they are hatched;

Plumbi del me plumb: Diamonds cuts diamonds;

Po s’punove, s’ha: If you won’t work, you shan’t eat.

Pse të mbash qen kur di të lehësh vetë: Why keep a dog and bark yourself;

Punën e sotme mos e lër për nesër: Never put off for tomorrow what can do;

Qeni që leh nuk të ha: A barking dog never bites;

Qesh mirë ai që qesh i fundit: He laughs best who laugh last;

Rrota që kërcet duhet vajisur: The squeaking wheel gets the grease;

S’bëhet bishti më i rëndë se sëpata: One can’t have the tail wagging the dog;

Sa gomarë buzëbardhë ka: There are Jacks than one at the fair;

Sa të rrosh do mësosh: Live and learn;

Së keqes hapi derën: If anything can go wrong, it will;

Sipas vendit dhe kuvendi: When in Rome do as romans do;

Shan tenxherja tiganin; Shih kush shan: The pot calls the kettle black;

Shtriji këmbët sa ke jorganin: Streetch your arms no further than your sleeves will reach;

Shumë guzhinierë e prishin gjellën: Too many cools spoil the broth;

Të bësh një sy qorr e një vesh shurdh: To turn a Blind eye and a deaf ear;

Thëngjilli i mbuluar djeg më shumë: Fire that closest kept, burns most of all;

Ti nuk nxjerr dot qimen nga qulli: You can not get a quart into a pint pot;

Ujku qimen e ndërron, por zakonin nuk e harron: The leopard does not change his spots;

65

shiko gunën, por punën;

You cannot teach oan old dog new tricks: Mos i trego arat babait;

Unë me bukë, ai me gurë: Render good for evil;

Vë ujkun të ruajë delet: Set the the fox to keep the geese;

III.2.2 Ballfaqimi i proverbave të tipit: proverb > proverb

Tabela 2: Ballfaqimi i proverbave të tipit: proverb > proverb

Anglisht – shqip Shqip – anglisht

A bad workman always quarrels with his tools: Një punëtor i keq, grindet me veglat e tij;

A book holds a house of gold: Libri fsheh një shtëpi të artë;

A cat in gloves catches no mice: Një mace për bukuri nuk është për minj;

A friend in need is a friend indeed: Në rrezik e në nevojë shoku-shokun ta ndihmojnë;

A little pot is soon hot: Poçja e vogël ngrohet shpejt;

A place for everything and everything in its place: Një vend për gjithçka dhe çdo gjë në vendin e vet;

After a storm comes a calm: Pas shtrëngatës lind dielli;

After dinner rest a while, after supper walk a mile: Pusho pak pas dreke, ec një milje pas darke;

All road lead to Rome: Të gjitha rrugët të çojnë në Romë;

Any port in a storm: Çdo port ka stuhi;

As a tree falls, so shall it lie: Pema që bie, rri shtrirë;

Better a goog cow than a cow of good kind: Më mirë një racë e mirë sesa e bukur;

Better to pour oil on trouble water: Urtësia qetëson gjakrat;

Birds of a feather flock together: Zogjtë e një tufe fluturojnë bashkë;

Divide and rule: Përça e sundo;

As mish e as peshk: Neither fish, nor flesh;

Askush s’është më i shurdhët sesa ai që s’do të dëgjojë: There’s no deaf as those who will not hear;

Atë thuaja plakës sate: Put that in your pipe and smole it;

Bëj si për veten tënde: Do as you would be done by;

Bëj si them unë, mos bëj si bëj unë: Do as i say, not as i do;

Budallait i punon fati dhe jo shtati: Fortune favours fools;

Bujaria nis nga familja: A charit begins at home;

Çka barku nxjerr bardhaku: Out of the abudance of the heart, to mouth speak; Dardha bie nën dardhë: Fine Feather make fine birds;

Dardha e ka bishtin mbrapa: The sting is in the tail;

Dy mendje janë më mirë se një: Two head are better than one;

Dy vetë janë, një mendje s’kanë: Two of a trade never agree;

E reja është vështirë të vërtetohet: What is new cannot be true;

E rrëzon lisin me një të preme: Little strokes fell great oaks;

Edhe i zënë me presh në dorë, njeriu mohon: Be caught in the very act, human deny;

Fillimi i mbarë, gjysma e punës: Half done,

66

Don’t cross the bridge till you come to it: Mos kërko atë që nuk meriton;

Drive a coach & horse through argument: Të dërrmon me kritika;

Eat to live, not live to eat: Ha për të jetuar e mos jeto për të ngrënë;

Empty sacks will never stand upright: Kalliri bosh e mban kokën lart;

Every picture tells a story: Çdo pikturë të tregon një histori;

Example is better than percept: Eksperinca është më e mirë se intuita;

God made the country and man made the town: Perëndia krijoi tokën, njeriu qytetin;

God sends meat, but the devils sends cook: Zoti dërgon mishin, djalli kuzhinierët;

Grasp all, lose all: Zilia e madhe, ha kokën e të zotit;

Great minds thinks alike: Kokat e mëdha kanë një mëndje;

Great minds thinks alike: Mendjet e mëdha mendojnë njësoj;

Habit doesn’t make the monk: Rituali nuk të bën murg;

Haste makes waste: Kush nxiton, gabon;

He who rides a tiger is afraid to dismount: Ai që ka shaluar një tiger, ka frikë t’i zbresë;

Heaven protects children, sailors and drunken man: Hyji mbron fëmijët, marinarët, detarët dhe pijanecët;

Honey catches more flies than vinegar: Mjalti tërheq më shumë se vera;

If two ride a horse, one must ride behind: Nëse dy vetë ngasin një kalë, njëri duhet të rrijë nga pas;

If you pay peanut, you get a monkey: Po pagove me kokrra lajthie, një majmun do të marrësh;

If you run after two hares you will catch neither: Nëse vrapon pas dy lepujve, s’kap asnjë;

If you throw mud enough some of it will

getting of on the right tack;

Frika ruan vreshtin: Care killed the cat;

Gjaku nuk bëhet ujë: Blood is thicker than water;

Gjella me kripë e kripa me karar: Too much of a good thing is good for nothing;

Gjërat e mira vijnë avash-avash: The best things came in small package;

Gjuha është më e mprehtë se shpata: The tongue is sharper tahn any sword;

Gjuha kocka s’ka, kocka thyen: Hard words break no bones;

Gozhda del me gozhdë: One nail drives out another;

I bëj paratë rrushë e kumbulla: Play duck & droke with one’s money;

I duruari, i fituari: Everything come to him that waits;

I mbyturi të mbyt: A Drowing man clutches at a strat;

Je i zoti i të gjithave dhe mjeshtër i asgjëje: Jack of all trades and master of none;

Ka shumë kunguj në një sqetull: There are many iron in the fire;

Kafshata e madhe të zë fytin: Too much is as bad as none at all;

Ku di derri ç’është nderi: What can you except from a pig but a grunt;

Kulaçi i thyer nuk ngjitet: What is done can’t be undone;

Kur s’ke dhënë gjë, mos prit gjë: When you have given nothing, ask for nothing;

Kush mbjell erën korrë furtunën: They that sow the wind shall reap the whirlwind;

Kush më gjatë jeton, më shumë mëson/shohin: They that live longest, see most;

Lajmi i keq përhapet shpejt: Bad news travels fast;

Mali me mal nuk piqet, por njeriu me njeriun nuk piqet: Extremes meet;

Mbaje vath në vesh: Put that in your pipe and

67

stick: Nga të gjitha shpifjet njëra do të zerë;

It is too late to shut the stable-door after the horse has bolted: Qortoje përpara se të thyejë poçen;

It’s a sin to steal a pin: Është mëkat edhe të vjedhësh një gozhdë;

It’s no uses crying over spilt milk: Vaji i derdhur s’mblidhet më;

Learning is best than house and land: Pësimi dhe mësimi janë më të mirë se shtëpia dhe pasuria;

Little stream make great rivers: Gur gur bëhet mur;

Make a hay when the sun shines: Bëhu bari’ kur dielli shkëlqen;

Man proposes, God disposes: Njeriu propozon, Zoti disponon;

Misfortune never comes single: Fatkeqësitë nuk vijnë kurrë vetëm;

Nothing can never come between if the Heaven paints: Asgjë nuk e ndalon atë që zoti e ka shkruar;

Old sins cast long shadow: Mëkatet e vjetra e kanë kokën e madhe;

Pull the devil by the tail: Tërheq djallin nga bishti;

Rain before seven, fine before eleven: Stuhi përpara shtatës, e mirë përpara njëmbëdhjetës;

Safe bind, safe find: Lidhe që ta gjeshë të sigurt;

See no evil, hear no evil, speak no evil: Mos shiko të keqen, mos dëgjo të keqen, mos fol të keqen;

See the hair in someone else’s eye, but not the wooden-bean in your eye: Sheh qimen në syrin e tjetrit, e nuk sheh trarin në syrin e vet;

Straw tells you which way the wind blows: Fija e kashtës në erë të tregon ecurinë e gjërave;

Take care of a pence and the pound will take care of themselves: Pikë – pikë bëhet rrekeja;

The gods send nuts to those who have no

smoke it;

Më hodhi hi syve: I have been done in the eye;

Më i miri i shokëve, nuk ka shok: The best of friends must be apart;

Më mirë të qeshësh, kur nuk qan dot: Better to smile in the face of adversity;

Më vjen laku në fyt: To be at the end of one’s resources;

Moj e drejtë, plaç të preftë: Truth will out;

Molla e kalbur, kalb mollën fqinjë: The rotten apple injures its neighbours;

Mos e ngit gjarprin në bisht / Shejtani fle ti e zgjon: Don’t rouse the sleeping lons;

Mos e trazo qenin në gjumë: Let sleeping dog lie;

Mos gjyko, që të mos jesh i gjykuar: Judge not, that ye be not judge;

Mos i mëso babait arat: Don’t teach to an old dog the tricks;

Nga ajo që ruhesh nuk shpëton: The unexpected always happens;

Nga fryn era kthen gunën: See which way the cat jump & act;

Nga hiçja mirë është edhe birçja: Half a loaf is better than one bread;

Ngutja është pjellë e djallit: Haste is from the devil;

Një gjysmë është më mirë se një e terë: The half is better than the whole;

Njeriu mëson edhe nga më i vogli: The one also learn from the least;

Njeriu s’ngopet nga e mira: One can have too much of a good thing;

Nuk hapen petat pa brumë: You can not make bricks without straw;

Nuk i bihet murit me kokë: You can’t run one’s head against a post;

Nuk ka asgjë më miqësore se një mik i vërtetë: There is nothing more friendly than a friend in need;

Nuk mbulohet dielli me shoshë: One does not

68

teeth: Zotat u dërgojnë arra, atyre që s’kanë dhëmbë;

The grain od wheat in a bushel of chaff: Kashtë shumë, e bukë pak;

The great the sinner, the greater the saint: Sa më i madh është mëkati, aq më i madh është shenjtori;

The greater the truth, the greater the libel: Sa më e madhe e vërteta, aq më e madhe shpifja;

The higher the monkey climbs the more he shows his tails: Sa më lart të ngjitet majmuni, aq më mirë e tregon bishtin;

The iron hand is the velvet glove: Dorë e hekur, fjalë e butë;

The last drop makes the cup run over: Pika e fundit e përmbys kupën;

The road to hell is paved with good intentions: Rruga për në ferr është e shtruar me premtime të mira;

The way to the man’s heart is through his stomach: Rruga për në zemër kalon nga stomaku;

There is a reason in roasting eggs: Ka një arsye në pjekjen e vezëve;

There is an exception to every rule: Për çdo rregull ka një përjashtim;

There is truth in wine: Ç’bluan mendja, zbulon pija;

There’s no deaf as those who will not hear: Askush s’është më i shurdhët, se sa ai që s’do të dëgjojë;

Those who live in glass houses should not throw stones: Ai që e ka çatinë prej xhami të mos gjuajë me gurë;

To err is human, to forgive is divine: Të gabosh është njerëzore, të falësh është hyjnore;

United we stand, dived we fall: Të bashkuar qëndrojmë, të përçarë biem;

Wallnuts and pears you have to plant for your heirs: Arra dhe dardha, mbillen për trashëgimtarët;

wash one’s dirty linen in public;

Nuk mund të mësojë veza pulën: Don’t teach your grandmother to suck eggs;

Nuk nxirret dhjam nga pleshti: You can not get blood from a stone;

Oreksi vjen duke ngrënë: The more one gets,the more he wants;

Parmenda që rri zë ndryshk: It’s better to wear out than to rust out;

Pas të keqes vjen e mira: When things are at worst, they begin to mend;

Për çdo rregull ka një përjashtim: There is an exception to every rule;

Për një gozhdë shkoi dëm patkoi: For want of a nail the shoe was lost;

Përça e sundo: Divide and rule;

Përpara shkatërrimit vjen kryelartësia: Prode goes before the destruction;

Pleqëria si fëmija: There is no fool like an old fool;

Pranë syve, pranë zemrës: Distant water won’t help to put a fire close at hand;

Pula e tjetrit të duket më majme: The grass is always green on the other side of the fence;

Pula që bën vezë me dy të verdha: It’s the goose with the golden eggs;

Qesh mirë ai që qesh i fundit: He laugh best who laughs last;

S’ka tym pa zjarr / Ku ka zë s’është pa gjë: No smoke without fire;

Si e nisi e bitisi: As we live, so we end;

Sy për sy dhe dhëmbë për dhëmbë: Ashes to Ashes and dust to dust;

Shalqiu e pjepri duhen provuar: The proof of pudding is in the eating.

Shtamba e vogël i ka veshët e gjatë: Little pitchers have longer ears;

Të shkosh si cjapi te kasapi: To be like a lamb to the slaughter;

U bë veza të mësojë pulën: To teach such godmother to such eggs;

Var një hajdut të ri dhe ai nuk do të vjedh:

69

When poverty comes in at the door. Love flies out of the window: Kur varfëria mbërrin te dera, dashuria fluturon nga dritarja;

Why keep a dog and bark yourself: Pse të mbash një qen, kur di të lehësh vetë?;

You cannot put an old head, on young shoulder: S’mund të qethesh me shelegët.

Hang a thief when he’s young and he’ll no’steal when he’s old;

Zu dhe kacidhjari lesh, gjithë botën e përqesh: There’s nothing more competible than a bald man who pretends to have have;

III.2.3 Ballafaqimi i proverbave të tipit: proverb ~ gj. zakonshme

Tabela 3: Ballafaqimi i proverbave të tipit: proverb ~ gj. zakonshme

Anglisht – shqip Shqip – anglisht

A deaf husband and a blind wife are always a happy couple: Një burrë i shurdhët dhe një grua qorre janë një çift i lumtur;

A golden key can open any door: Çelësi i florinjtë i hap të gjitha dyert;

A guilty conscience needs no accuser: Ndërgjegjia që vret, ka paguar mëkatin;

A little thieves are hanged but great ones escape: Hajdutët e vegjël varen, ndërsa të mëdhenjtë arratisen;

A man who is his own lawyer has a fool for his client: Ai që ka avokat veten ka budallain për klient;

A penny saved is a penny earned: Një monedhë e kursyer është sa një monedhë e fituar;

A word to the wise is enough: Një fjalë për të zgjuarin është shumë;

Absence makes the heart grow fonder: Largësia e bën dashurinë më të zjarrtë;

All is well that ends well: Puna e mirë, shihet në fund;

All road lead to Rome: Të gjitha rrugët të çojnë në Romë;

Attack is the best form of defence: Sulmi është forma më mirë e mbrojtjes;

Ai që dëshiron të shkojë përpara duhet së pari të pyesë gruan e vet: He that will thrive must first ask his wfe;

Ajo që u bë nuk ç’bëhet: What is done, can’t be undone;

Asnjë fjalë nuk doli nga goja e tij: Not a word fell from his lips;

Asnjë kohë nuk e pëlqen të tashmen: No time like present;

Bashkë me lanat hedh edhe foshnjën: Throw the baby out with hath water;

Bashkimi bën fuqinë: Many hands make the work easier;

Bli në tregjet më të lira e shit ndër më të shtrenjtat: Buy in the cheapest market and sell in the dearest;

Bukuria reflektohet në shpirt: Beauty is only skin-deep;

Çdo njeri mbështetet në këmbët e veta: Every tub must stand on its own bottom;

Çelësi i florinjtë i hap të gjitha dyert: A golden key can open any door;

Çfarë humb në një krahë e fiton në krahun tjetër: What I lose on the swings i make up on roundabouts;

Çfarë nuk e dini, nuk mund t’ju lëndojë: What

70

Beauty is in the eye of beholder: Sytë janë bukuria e shpirtit;

Better be an old man’s darling than a young man’s slave: Më mirë të jesh e dashura e një plaku se sa skllavja e një të riu;

Birds in their little nest agree: Zogjtë e një foleje kanë një mendje;

Buyers has need of hundred eyes, the seller of but one: Blerësi ka nevojë për 100 sy, por shitësi vetëm për një;

Children and fool tell the truth: Fëmijët dhe budallenjtë thonë të vërtetën;

Civiliy cost nothing: Qytetaria s’kushton;

Dead men tell no tales: Të vdekurit nuk i tregojnë përralla;

Don’t Halloo till you are out of wood: Mos u gëzo para kohe;

Don’t throw out your diry water, until you get in fresh: Mos e flak ujin e vjetër, derisa të gjeshë ujë tjetër;

Draw it mild: Merre shtruar;

Drive slowly over the stone: Ec ngadalë mbi gurë;

Drop an handkerchief and turns to sophocate you: Jepi një shami, kthehet dhe të mbyt;

Easy come, easy go: Siç vjen, shkon;

Every tub must stand on its own bottom: Çdo njeri mbështetet në këmbët e veta;

Fields have eyes and woods have ears: Fushat kanë sy dhe pyjet kanë veshë;

Fight fire with fire: Përgjigju zjarrit me zjarr;

Fish and guest stink after three days: Peshku dhe mysafiri bien erë pas tre ditësh;

Flattery will get nowhere: Me lajka s’fiton asgjë;

Four eyes see more than twoo: Katër sy shohin më mirë se sa dy;

Good fence make good neighbour: Kufijtë e ndarë, miq të mirë;

Good seed makes a good croop: Farë e mirë, drithëra të mbara;

He has hardly feather to fly with: Zvarranikët

don’t you know can’t hurt you;

Dashuria është e verbër: Love is blind;

Dera ose mbyllet ose hapet: A door must wether be shut or open;

Dëshpërimi i ka rrënjët te kujtimet e dëshpëruara: Desperate disease must have desperate remedies;

Dhamë e morrëm, por nuk shpëtuam dot: Do what we could, we couldn’t save it;

Diçka është më e mirë se asgjë: Something is better than nothing;

Djemtë janë djem e do bëjnë punën e tyre: Boys are boys and boys do boy-stuff;

E keqja merr dhenë: Bad news runs space;

E nesërmja është ditë e re: Tomorrow is another day;

E nesërmja s’kthehet më: Tomorrow never comes;

E shkëlqyera është armike e së mirës: The best is the enemy of good;

E vërteta do të dalë: The truth will out;

E vërteta është e hidhur: Nothing sting like the truth;

Ec ngadalë mbi gurë: Drive slowly over the stone;

Ecën shpejt, kush ecën vetë: He travels fastes who travels alone;

Eci si mbi gjemba: Don’t walk on eggs;

Edhe një mi mund të ndihmojë luanin: A mouse may help the lion;

Eksperienca është mësuesi më i mirë: Experience is the best teacher;

Ena bosh bën më shumë zhurmë: Empty vessels make the most sound;

Është më mirë japësh se sa të marrësh: It’s better to give than to receive;

Është ndryshe nga ç’duket: There is morein it,than meets the eyes;

Është qen që nuk i del zoti: It’s a dog nobody will own;

Fat në letra, i pafat në dashuri: Lucky at the cards ,unlucky in love;

71

s’mund të fluturojnë;

He who hesitates is lost: Nëse ke humbur guximin gjithçka ke humbur;

He who stays to the end will survive: Ai që qëndron deri në fund, do të mbijetojë;

Help you to salt, help you to sorrow: Kripa ndihmon vuajtjen;

Hope is the best and prepare for the worst: Shpreso për më të mirën dhe përgatitu për më të keqen;

If every man would sweep his own doorstep the city would soon be clean: Nëse secili pastron pragun e vet, atëherë qyteti do të ishte i pastër;

If ther’blind lead the blind, both shall fall into Ditch: Nëse një i verbër i prin një të verbri, të dy bien në gropë;

If you don’t make mistake you don’t make anything: Nëse nuk gabon asgjë nuk kupton;

If you lie down with the dog, you’ll get up with flas: Po fjete me qenin, do ngrihesh me pleshta;

If you play with fire you get burnt: Po luajte me zjarrin do të digjesh;

It is ill sitting at Roma and striving with Pope: Është sëmundje të rrish në Romë dhe të luftosh me Papën;

It is more blessed than to receive: I lumtur është ai që jep;

It takes all sorts to make a world: Qëllimi justifikon mjetin;

It takes three generations to make a gentleman: Të duhen tre breza të bëhesh zotni;

It’s a bad egg: Është farë e keqe;

It’s a good horse that never stumble: Kali i mirë është ai që nuk pengohet kurrë;

It’s not always the expected that happens: Nuk ndodh përherë ajo që pritet;

Jealosy is cruel as the grave: Xhelozia është mizore si varri;

Keep no more cats than will catch mice: Mos

Fëmijët dhe budallenjtë thonë të vërtetën: Children and fool tell the truth;

Fisi i fisit të mirë, vjen i ligë e del i mirë: A good horse cannot be of a bad colour;

Fjala ta bën zemrën mal: The words warm the cockles of your heart.

Gjërat e shkruara nuk mund të rikthehen: Things past cannot recall;

Gjithçka është bereqet po erdhi në mulli: All is grist that come to the mill;

Gjithmonë ka dy anë të medaljes: There are two sides to every questions;

Gjysma e të vërtetës është shpesh një gënjeshtër e tërë: Half truth is often a whole lie;

Haberi më i mirë është mosdija e lajmit: No news is a good news;

Halli nuk njeh ligje: Neccessity know no law;

Heshtja është flori, e folura është argjend: Speech is silver,but silence is gold;

Heshtja është flori: Silence is golden;

I pari me lule behari: First come,first served;

I pari merr riskun e tjetrit: First catch your hare;

Imitimi është lajka më e sinqertë: Immitation is the sincerest form of flattery;

Jo gjithçka që shkëlqen është flori: Glitter is not a gold;

Jo secila mollë / pemë bën kokrra të mira: That’s a tree of bearing fine apples;

Katër sy shohin më mirë sesa dy: Four eyes see more than two;

Koha bën mrekullira: Time works wonders;

Koha dhe e vërteta nuk presin njeri: Time and Tide wait for no man;

Koha ndryshon bashkë me ne: Times change and we with time;

Koha shëron çdo plagë: Time is a great healer;

Korbat kudo janë të zinj: Crows are everywhere equally black;

Kujdesi është ligji i parë i natyrës: Self-

72

mba një mace që s’kap minj;

Keep off the grass: Mos shkel barin;

Life begins at forty: Jeta nis në të dyzetat;

Life nad people serve with the same sauce: Jeta dhe njerëzit ta marrin hakun një me një;

Live and let live: Jeto dhe li për të jetuar;

Look before you leap: Shiko mirë, para se të hedhësh këmbën;

Love and cough can not be hid: Dashuria dhe kolla nuk mund të fshihen;

Love begets love: Dashuria lypë dashuri;

Love is blind: Dashuria është e verbër;

Love makes the world go around: Dashuria rrotullon botën;

Love will find a way: Dashuria e gjen rrugën;

Make a virtue of necessity: Nevoja të mëson;

Make haste slowly: Qetëso ngutjen;

Man cannot live by bread alone: Njeriu s’mund të jetojë vetëm me bukë;

Man is wolf for a man: Njeriu për njeriun është ujk;

Many little makes a mickle /muckle: Gurë, gurë bëhet kalaja;

Mistakes comes out in the was: Kush punon edhe gabon;

Money is poker: Paraja është pushtet;

Nature is the remedies of all remedies: Natyra është ilaç i ilaçeve;

Needs must whwn the devil drives: E keqja të çon në derën e hasmit;

Never say die: Kurrë mos u dorëzo;

Never tales out of a school: Kurrë mos trego përralla jashtë shkolle;

Never trouble, till trouble, troubles you: Mos u shqetëso kur s’ke telashe;

New brooms, sweep clean: E reja fshin, vrulli pastron;

No men serve two masters: Nuk mund tu shërbesh dy zotërinjve;

Nobody, if not be: O ai, o askush;

Not a word fell from his lips: Asnjë fjalë nuk doli nga goja e tij;

preservation is the first law of nature;

Kujto qenin e bëj gati shkopin: Talk to the devil and his bound to appear;

Kur bën një të mirë çoje deri në fund: One good turn deserves another;

Kur vjen e keqja, hapi derën: Trouble never come single;

Kush di të genjejë, di të shesë: There are tricks in every trade;

Lajka është motër me gënjeshtrën: Flattery is next –door to lying;

Lëre të varrosë të vdekurin e vet: Let the dead bury their dead;

Manteli nuk të bën prift: The cowl does make the monk;

Martesa është një llotari: Marriage is a lottery;

Me lajka s’fiton asgjë: Flattery will get nowhere;

Më mirë një punë çfarëdo sesa papunë: Any job is better than none;

Më mirë prishet: Too good to be true;

Mendimi është i lirë: Thought is free;

Mos i bjer fatit me shkelm: Don’t burn one’s boot;

Mos i fut hundët në punët e të tjerëve: Don’t meddle in another people affairs;

Mos i fut njerëzit në një thes: Don’t lump all the people in the same boat;

Mos i hiq dikujt bukën e gojës: Don’t take the bread out of somebody’s mouth;

Mos merr flakë si kashta: Don’t go off the deep end;

Mos u gëzo para kohe: Don’t Halloo till you are out of wood;

Muret kanë të veshë: Walls have ears;

Nderet iu shkojnë atyre që e meritojnë: Honours go to those who merit them;

Nëse gjithsecili do të pastronte pragun e vet atëherë qyteti do të ishte i pastër: If every man would sweep his own doorstep the city would soon be clean;

73

Nothing is certain but death and taxes: Asgjë s’është e sigurt veç vdekjes dhe taksave;

Nothing sting like the truth: E vërteta është e hidhur;

Of two Evils choose the less: Midis dy të këqijave zgjidh më të voglën;

One half of the world does not know how the other half lives: Gjysma e botës nuk e di se si jeton gjysma tjetër;

One hand washes the other: Njëra dorë lanë tjetrën;

One law for the rich and another for the poor: Ka ligj për të pasurit e ka ligj për të varfërit;

One step at the time: Çdo gjë bëhet me rradhë /Gjithçka në kohën e vet/;

One’s man Loss is another man’s gain: Humbja e dikujt është fitorja e dikujt tjetër;

Opportunity makes a thief: Mundësia /Nevoja/ të bën hajdut;

Other times other manners: Kohë të tjera, zakone të tjera;

Out of debt, out of danger: Larg borxhit, larg rrezikut;

Patience is a virtue: Durimi është virtyt;

Poverty is not a crime: Varfëria s’është krim;

Second thoughts are best: Mendimi i dytë është më i miri;

Slow but sure: Ngadalë, por e sigurt;

So many men, so many minds: Sa njerëz jemi, aq mendje kemi;

Spare well and have to spend: Kurse mirë, se ke ç’të shpenzosh;

Speech is silver, but silence is gold: Heshtja është flori, e folura është argjend;

Tastes differ: Shijet ndryshojnë;

The best Doctors are Dr Diet; Dr Quiet and Dr Merryman: Doktorët më të mirë janë Doktor dieta, Qetësia dhe Gëzimi;

The fat is in the fire: E tepërta është haram;

The first duty of a soldier is obidience: Detyra e parë e ushtarit është bindja;

The husband is always the last to know: I zoti

Nëse ke humbur guximin gjithçka ke humbur: He who hesitate is lost;

Nëse një i verbër i prin një të verbri, të dy bien në gropë: If ther’blind lead the blind, both shall fall into Ditch;

Nëse nuk bën dot mirë, të paktën mos bëj keq: If you can’t be good, be careful;

Nëse nuk gabon, asgjë nuk kupton: If you don’t make mistake you don’t make anything;

Nevoja të mëson: Make a virtue of necessity;

Një derë që kërcet dëgjohet më fort: A creaking door hangs longest;

Një përrallë kurrë nuk humbet gjatë të thënit: A tale never loses in telling;

Një vrasës është gjithmonë i zbuluar: Murder will out;

Njëra dorë lanë tjetrën: One hand washes th pe other;

Njeriu njihet duke jetuar: Come live with me and you’ll know me;

Nuk mund të humbasësh atë që kurrë s’e ke pasur: You can not lose what you never had;

Nuk numërohen orët kur janë të gëzueshme: I don’t count the hours unless they are brigat;

Nuk vjen pranvera me një lule: One swallow doesn’t make the summer;

Nuk ziejnë të gjithë në një kazan / Mos i fut të gjithë në një kallëp: Don’t pull eggs in one basket;

O sot, o kurrë: These days of all others;

Para se të veprosh mendohu mirë: Think first and speak aferwards;

Para se të vrapojmë duhet të mësojmë të ecim: We must learn to walk before we can run;

Paraja nuk ka ngjyrë: Money has no smell;

Pas të keqes, vjen e mira: When the things are at worst, they begin to mend;

Pema njihet nga frutat: The tree is known by it’s fruit;

Për tango duhen dy vetë: It takes two to tango;

74

e merr vesh i fundit;

The more the merrier: Më shumë qejf;

The pen is smarter than sword: Pena është më e mprehtë se shpata;

The quarrels of lovers is the renewal od love: Grindjet e të dashuruarve janë ripërtëritje e dashurisë;

The shoemaker’s son always goes barefoot: Djali i këpucarit është gjithmonë i zbathur;

The tree is known by it’s fruit: Pema njihet nga frutat;

The truth will out: E vërteta do të dalë;

The words warm the cockles of your heart: Fjala ta bën zemrën mal;

The world was not made in one day: Bota s’u krijua në një ditë;

There are two sides every questions: Medalja ka gjithmonë dy faqe;

There is a measure in all thigs: Ka kufi për çdo gjë;

There is no little enemy: Armiku s’është kurrë i vogël;

There’s no accounting for tastes: Nuk ka receta për shijet;

Threatened men live long: Njerëzit e kërcënuar jetojnë gjatë;

Three may keep a secret if two of them are dead: Tre vetë mund të mbajnë sekretin nëse dy vdesin;

Time flies: Koha fluturon;

Trouble never come single: Kur vjen e keqja, hapi derën;

Two blacks don’t make a white: Dy të zinj nuk bëjnë një të bardhë;

Union is strength: Bashkimi bën fuqinë;

Walls have ears: Muret kanë veshë;

We must learn to walk before we can run: Duhet të mësojmë të ecim para se të vrapojmë;

What is done, can’t be undone: Ajo që u bë nuk ç’bëhet;

When one door shuts, another opens: Mbyllet

Përshtypjet e para janë më mbresëlënëse: First impression are the most lasting;

Peshqit e vegjël janë të ëmbël: Little fish are sweet;

Po nuk kërkove nuk gjen: Seek and ye shall find;

Po qëndrove gojëmbyllur bëhesh filosof: If you had kept quiet, you would have remained a philosopher;

Poçja e vogël ngrohet shpejt: A little pot is soon hot;

Pronarë të rinj, ligje të reja: New lords, new law;

Pse të blej lopën kur qumështi është i lirë: Why buy a cow when milk is so cheap;

Puna është haka e të zot: The labourer is worthy of his hire;

Qëllimi justifikon mjetin: It takes all sorts to make a world;

Qeni nuk e ha qenin: Dog doesn’t eat dog;

Radha është loja më e ndershme: Turn about is a fair play;

Rininë duhet të dish ta jetosh: Youth must be served. Ruaju nga budallenjtë: A little knowledge is a dangerous thing;

S’gjen dy vetë njësoj: No two people are alike;

S’ka mësim, pa pësim: There’s no great loss without some gain;

S’mund të kënaqësh çdokënd: You can’t please everyone;

S’mund të ketë më të verbër nga ata që s’duan të shikojnë: There’s none so blind as those who will not see;

Sa njerëz jemi, aq mendje kemi: So many men,so many minds;

Secili për vete, zoti për të gjithë: Every man for himself and God for all of us;

Secili shikon punën e vet: Every man to his trade;

Siç kemi lindur dhe do vdesim: There is time

75

një derë, hapet një derë tjetër;

When the things are at worst, they begin to mend: Pas të keqes, vjen e mira;

Why buy a cow when milk is so cheap: Pse të blej lopën kur qumështi është i lirë;

You can’t please everyone: S’mund të kënaqësh çdokënd;

You cannot have your cake and eat it: Mos ha të gjithë tortën tënde;

You cannot run with the hare and hunt with the hounds: Ti s’mund të vraposh me lepurin dhe të gjuash langonj;

You cannotshift an old tree without it dying: Nuk mund të copëtosh një dru të vjetër pa e rrëzuar përdhe;

You don’t get something for naothing: Nuk mund të marrësh diçka për asgjë;

You never know what you can do till you try: Ti kurrë nuk mund ta dish ku arrin, nëse nuk përpiqesh;

Young men may die, but old men must die: Të rinjtë mund të vdesin, por të moshuarit duhet të vdesin;

to be born and time to die;

Sot je ti, nesër jam unë: Today you, tomorrow me;

Sulmi është forma më mirë e mbrojtjes: Attack is the best form of defence;

Sytë janë bukuria e shpirtit: Beauty is in the eye of beholder;

Shpejt vejnë, shpejt ikën: Quickly come, quickly go;

Shtëpia është atje ku është zemra: Home is where the heart is;

Të ndash të mirën nga e keqja: To sort out the good for the bad;

U largua me bisht ndër shalë: Went away with the tail between them;

U poqe shpejt, u kalbe shpejt: Soon ripe, soon rotten;

Ujku njihet nga gjurmët, njeriu nga bëmat: By his mark you may know him;

Virtyti ka shpërblimin e vet: Virtue is its own award;

Zakonet e vjetra zor se harrohen: Old habit die hard;

76

Grafiku 1

18%

19%

63%

Anglisht - Shqip

proverbë angleze e

njëjtë me shqipen

proverbë angleze që kalon më shumë nga shqipja

proverbë angleze e përafërt me gjuhën e zakonshme shqipe

Grafiku 2

22%

24%

54%

SHQIP - ANGLISHT

proverbë shqipe e njëjtë me anglishten

proverbë shqipe që kalon më shumë në anglisht

proverbë shqipe e përafërt me gjuhën e zakonshme (përkthim fjalë për fjalë)

77

Duke u bazuar në këtë përqasje të analizuar nëpërmjet këtyre tabelave dhe fjalorthit

Proverba angleze (të cilin e ofrojmë si shtesë në fund të këtij studimi) dalim në konkluzionin

se, proverbat angleze kanë marrë më tepër gjegjësen e tyre si gjuhë e zakonshme. Dhe në të

dyja krahasimet njëkohësisht me paraqitjen grafike shprehimisht faktojmë se në variantin

anglisht-shqip probabiliteti është 64%, që i përkasin gjuhës së zakonshme, ndërkaq te ai

shqip-anglisht është 54%, që do të thotë se përparësinë më të madhe e ka gjuha angleze.

Gjithashtu në tabelën anglisht-shqip kemi 18% në rastin kur proverbat janë të njëjta me

shqipen, ndërkaq në tabelën shqip-anglisht kemi 22 % nga ana e gjuhës shqipe. Në këtë rast

ka përparësi shqipja. Mandej në rastin pasues, në të njëjtën tabelë kemi 19% që i përkasin

shqipes dhe 24 % që i përkasin anglishtes. Gjithsesi përparësia e anglishtes është vetëm 1%.

Sidoqoftë rezultantja e të trija niveleve është që gjuha angleze është një gjuhë me një zhvillim

kulturor, ekonomik e social shumë herë më të lartë se shqipja. Edhe pse shqipja ka bërë

përpjekje të tejskajshme për integrim, zhvillim dhe njohje të saj më të thellë në Europë, gjuha

angleze mbetet dominante në çdo aspekt.

III.3 Interpretimi i mekanizmit të fshehur mendor

Edhe pse gjuha angleze mbetet dominante në çdo fushë, ajo kurrsesi nuk mund të

zhdukë atë çka fshihet në mendjen njerëzore. Askush nuk mund të lexojë plotësisht mendjen

e njeriut për sa kohë që inteligjenca njerëzore e ndryshon mendimin në të qindtën e sekondës.

Kështu aftësitë interpretative janë paksa të dyshimta brenda këtij mekanizmi delikat e fisnik

të fshehur në skutat më të thella të inteligjencës.

Ajo çka është universale rreth proverbave është mekanizmi konjitiv njohës që folësit e

përdorin me qëllim që të prodhojnë, të kuptojnë dhe të transmetojnë. Tani nëse e lejojmë

perspektivën të ndërhyjë, ne mund të themi se zinxhiri i gjatë i metaforës është një model

kulturor i cili, siç kemi parë deri tani përcakton qëndrime dhe sjellje të aplikuara te njerëzit

për kafshët, bimët, objektet komplekse dhe gjërat fizike natyrore.

Lakoff &Turner97 prezantojnë skema të ndryshme metaforike që tregojnë se si ne i

aplikojmë këto dije folklorike për ndërtimin e skemave metaforike. Kështu, ne mund të

kuptojmë njerëzit në limitet e niveleve të ulta ose të kuptuarit e këtyre formave të ulta në bazë

të sjelljes njerëzore. Sipas këtyre shprehjeve leksikore dhe jetesës së kafshëve, proverbat 97 Lakoff & Turner, “An Analysis of the Cognitive Dimension of Proverbs in English and Spanish”: The Conceptual Power of Language Reflecting Popular Believes, University of Chicago Press 1989: 193-194.

78

mbeten përdorimi më i përpunuar, të cilat përdoren për ta kuptuar natyrën njerëzore. Kjo

është e rëndësishme për analizat e proverbave dhe interpretimin e tyre. Le të prezantojmë disa

propozime që zënë vend në skemat për kafshët. Në bazë të proverbave të mëposhtme kemi

vërejtur disa mënyra të interpretimit të natyrës njerëzore: Don’t teach to an old dog the

tricks:: Mos i mëso babait arat.

Ndërkohë që në mekanizmin e fshehur mendor njerëzor do të kishim:

- Dogs are loyal, dependable and dependent:: Qentë janë besnikë, të varur dhe të pavarur;

- Lions are courageous and noble:: Qentë janë kurajoz dhe fisnikë;

- Wolves are cruel and murderous:: Ujqit janë mizorë dhe vrasës;

- Pigs are dirty,messy and rude:: Derrat janë të pistë, të rrëmujshëm dhe të paedukatë;

- Foxes are clever:: Dhelprat janë të zgjuara;

- Cats are frikle and independent:: Macet janë ledhatonjëse dhe të pavarura;

- Gorrillas are aggressive and violent:: Gorilat janë agresive dhe të dhunshme.

Këto janë përzgjedhjet metaforike brenda skemave të proverbave në kuptimin tonë

folklorik për këto kafshë. Është kaq e natyrshme për ne të kuptojmë cilësitë jonjerëzore

përgjatë trajtimit të karakterit human, kur shpesh kemi vështirësi për ta kuptuar metaforikën

për karakteristikat e kafshëve. Sipas këtyre përkufizimeve të Lakoff &Turnerit98, duket sikur

duhet ta pranojnë supozimin se ajo që fshihet në dijen folklorike të proverbit sa është e

natyrshme aq është edhe universale.

Për opinionin tonë fakti që një trajtim i këtillë është kaq i përhapur dhe kaq i rrënjosur

thellë në kultura sa të ndryshme aq edhe të shumëllojshme, do të thotë është i natyrshëm.

Është një marrëveshje dhe nuk ka rëndësi sa është e përhapur, por për këtë arsye është një

subjekt i ndryshimeve të mundshme. Atëherë këto përzgjedhje metaforike universale janë të

zakonshme për shumë shoqëri e kultura. Kjo është koincidenca e proverbave, nëse jo në

perspektivë ose në formë, të paktën, në mesazhe përmes kulturave të ndryshme në botë.

Hatch & Brown99 kanë argumentuar bindshëm se proverbat sa janë të lidhura me

kulturat, ekzistimi dhe funksionimi i tyre po aq shumë janë të varur nga shtrirja e shteteve

dhe përhapja e kulturës së tyre. Te shumë popuj gjejmë proverba që janë ekuivalentë midis

tyre, por më të shumtë janë proverbat që nuk janë ekuivalentë për nga mjetet e shprehjes së

98 Lakoff & Turner, “More than cool reason”: A field Guide to Poetic Metaphor, University of Chicago Press 1989: 83-85. 99 Hatch E. Brown, C., Vocabulary. Semantics & Language Education, Cambridge, University Press 1995: 121-123.

79

proverbialitetit parabolik. Në rastet kur midis proverbave nuk kemi ekuivalencë

mjetshprehëse të njëjtat proverba, i interpretojmë si të tilla, sepse aty vepron mekanizmi

mendor universal i fshehur.

Në lidhje me këtë mund të themi se kemi dy tipa proverbash100.

a) ato me moral të zakonshëm, drejtues për praktikat e virtyteve të ngjashme në të

gjitha kulturat, nëse jo në formë, të paktën në mesazh; dhe

b) ato të cilat janë të veçanta, të lindura nga faktorët historikë, zakonet e vendeve

apo evenimente specifike. Ato kanë shenjat e tyre të identitetit të cilat

karakterizojnë vendin ose kohën e origjinës.

Jam e mendimit se proverbat gjithnjë janë rezultat i vlerave sociale, kulturore e

politike dhe i vetmi ndryshim midis njërës dhe tjetrës është përhapja e tyre në kohë përmes

vendeve dhe shoqërive. Kjo lloj ndarjeje, me qëllim që të arrijmë në konkluzione është e

dobishme për hirë të punës, teksa kemi për qëllim të zhveshim disa ngjashmëri dhe

ndryshime në trupin e proverbave angleze dhe shqiptare. Për çfarëdolloj arsyeje, ndoshta në

zhvillimet e hershme konjitive, njerëzimi paevitueshmërisht ka formuluar modelin e bazës së

“zinxhirit të madh jetësor”. Duket sikur “zinxhiri i madh jetësor” është shumë i përhapur dhe

ka një apel shumë të fuqishëm e shumë të natyrshëm. Kjo është paksa frikësuese. Ajo

përfshin atë që të këqijat politike, sociale, dhe ekologjike të ndikuara nga “zinxhiri i madh

jetësor” nuk do të zhduken shpejt ose lehtësisht ose dhe pa lejen e tyre.

Proverbat kuptohen në lidhje me sfondin e supozimit dhe të vlerave, kështu që ato në mënyrë

primare janë një fenomen social. Konteksti është esencial për interpretimin e tyre korrekt,

sepse ato sigurojnë mesazhin në mënyrën e tyre indirekte. Ato mësohen përmes ndërveprimit

social dhe qëllimeve sociale duke promovuar vlera sociale.

Nuk e vemë në dyshim aksiomën se proverbat reflektojnë apo transmetojnë vlera

sociale, por në çfarëdolloj rasti qoftë, thjesht duke i parë, mund të mësojmë shumë për një

kulturë specifike. Në këtë punë kemi seleksionuar proverbat që lidhen me qentë, të cilët në

hierarkinë njerëzore nuk janë pozitivisht të përshkruar, por janë instruktivë.

100 Orbaneja y Majada, Linguistic perspectives from the classroom:Language teaching in a Multicultural Europe, 1998: 362-363.

80

Trupi i studimit është bazuar në disa autorë si Flavel101, Junce da Silva102 e

Canalleda103. Jashtë kësaj, unë kam vendosur të limitoj qëllimin e kërkimeve që të sjell në

këtë pjesë më shumë saktësi, shpjegime të detajuara dhe fuqi përshkruese. Kështu kam

seleksionuar ato proverba ku qentë janë protagonistë, si dhe ato ku njerëzit i gjejmë si

metaforë kafshësh. Korpusi i studimit është përdorur si më poshtë:

1. Every dog has his day: Çdo qen ka ditën e tij;

2. Let sleeping dogs lie: Shejtani fle ti e zgjon;

3. A dog is man’s best friend: Qeni është miku më i mirë i njeriut;

4. The dogs barks but the caravan goes on: Qentë le të lehin karvani ecën përpara;

5. An old dog barks not in vain: Qeni plak nuk leh kot / Pleqëve dëgjojua fjalën;

6. If the old dog barks, he gives counsel: Nëse qeni i vjetër leh ai bën avokatin;

7. In every country dogs bite: Në çdo vend qentë lehin;

8. Dog does not eat dog: Qeni nuk e ha qenin;

9. The dog that is the idle barks at his fleas: Qeni ideal leh për mizat e tij;

10. You can not teach an old dog new tricks: S’mund t’i mësosh qenit të vjetër hilet; /

Mos i mëso babait arat;

11. A living dog is better than a dead lion: Më mirë një qen se një luan i ngordhur / Më

mirë një vezë sot, se një pulë mot;

12. Better be the head of a dog than the tail of a lion: Më mirë koka e një qeni se sa

bishti i një luani / Më mirë e dashura e një plaku, se sa skllavja e një të riu;

13. Dogs wag their tails not so much in love to you as to your bread: Qentë tundin

bishtin, jo se duan, por se kanë interesin e tyre / Mirëmëngjesi me interes;

14. Dead dogs bite not: Qentë e vdekur nuk kafshojnë;

15. Dead men don’t bite: Të vdekurit me të vdekurit, të gjallët me të gjallët.

Këto lloje proverbash në shqip, janë shumë më të kufizuara se sa ato në anglisht. Ato i

gjejmë të lidhura me njësi më të gjera semantike: urinë, ushqimin, besnikërinë dhe gjahun. E

kjo mund të shpjegohet me faktorë të shumtë të pasqyrimit të veprimtarive shoqërore, më

kryesori prej tyre është gjendja e mjerueshme e Shqipërisë në periudha të ndryshme historike,

101 John H.Flavell, Development of knowledge about vision, University of Birmingham, 1997: 72. 102 Jackson Jance da silva, El tratamiento de las paremias en la publicidad revisat en espaanol, Universität Basel Boletín Hispánico Helvético, 1998: 103. 103 Canalleda, An Analysis of the Cognitive Dimension of Proverbs in English and Spanish: the Conceptual Power of Language Reflecting Popular Believes, Universidad de Saragoza 2001: 91-92.

81

nën sundimtarë të llojllojshëm. Ndërkohë, që klasa e aristokracisë shqiptare thuajse nuk ka

ekzistuar dhe sipas historianëve, shqiptarët edhe pse kanë arritur në ditët e modernizimit, disa

klasa shoqërore dhe periudha të caktuara nuk i kanë kaluar, për rrjedhojë, në mungesë të

refleksioneve të historiografisë do të jenë evidente edhe mbi fushën e proverbave.

Ato transmetojnë se si bota duhet të jetë idealisht e organizuar. Baza e “zinxhirit të

madh jetësor” konsiston në marrëdhënien e njeriut me format më të ulta të gjallesave. Në këtë

shkallë, kafshët janë prototipe të karakterizuara nga sjellja e tyre instinktive, po ashtu sipas

dijes sonë kafshët predispozohen të jenë të larta (siç janë qentë) e kanë njëkohësisht gjendjen

e brendshme me dëshirat, emocionet dhe aftësitë konjitive, siç është memorja. Nëse i

bashkohemi mendimit të përgjithshëm në një metaforë specifike, do të jemi në gjendje të

kuptojmë trajtimet njerëzore në termat e kafshëve.

Kjo të lejon krijimin e skemës metaforike për kafshë të ndryshme siç ishin ato që

pamë më lartë. Qentë sipas kësaj janë të portretizuar si të varur dhe besnikë. Duke pasur në

mendje këtë informacion vëmendjen e kemi fokusuar në këta proverba. Ne mund të kemi tipa

të ndryshëm proverbash, me respektin e metaforës së përdorur në to; por, mund të gjejmë

proverba me kafshët si protagonistë për njerëzit që shërbejnë si metafora dhe të tjera ku

kafshët janë thjesht pjesëtarë ose janë në mungesë të proverbave. Në përgjithësi këtë lloj

tipizimi në proverbat për kafshët e gjejmë si në shqip edhe në anglisht.

III.3.1 Rritja e kompetencës leksikore përmes përkthimit

Ne shpesh lexojmë dhe dëgjojmë të thuhet “Language is a living thing”:: Gjuha

është një diçka e gjallë dhe në krahë të saj proverbën “Long foretold, long last; short notice

soon past” (e thënë fort më gjatë shkon; e thënë shkurt më shpejt shkon), por shumë prej nesh

nuk e kanë menduar kurrë se si dhe pse ky proverb përmban një të vërtetë. Një diçka e gjallë

rritet dhe ndryshon, bashkë me të ndryshon dhe gjuha.

1. Çdokush mund të njohë ndryshimet midis anglishtes së Shekspirit dhe anglishtes së

autorëve modernë anglezë, por anglishtja e ditëve të sotme është rritur dhe ndryshuar dhe

këto prirje nuk njihet lehtë. Përderisa prirjet e gjuhës së sotme angleze janë drejt përdorimit

idiomatik, është e rëndësishme që të vihet re dhe të njihet se si gjuha ndryshon dhe zhvillohet.

Idiomat nuk janë një pjesë e ndarë / e veçantë e gjuhës, të cilat çdokush mund të zgjedhë t’i

përdorë ose thjesht t’i pranojë. Në të vërtetë ato formojnë një pjesë thelbësore të fjalorit

anglez.

82

2. Një përshkrim se si fjalorët dhe gjuha janë duke ndryshuar dhe duke u rritur do të

na ndihmojë t’u japim idiomave vendin e caktuar. Emri “a lock out” (një(dikush) i lënë

jashtë / grevist) është gjithashtu një përdorim idiomatik që kërkon një kontekst special dhe

për këtë arsye është një fjalë e re në gjuhë. Të së njëjtës natyrë janë “to sit-in” (të zësh një

pjesë të ndërtesës kur je në proteste) dhe “a sit in” (formë proteste); “to walk out” (të

ndalojnë menjëherë punën e të futen në grevë) dhe “a walk–out” (grevë e menjëhershme).

3. Fjalët të cilat tashmë ekzistojnë, jo vetëm që shprehin ide të reja, por ndihmojnë

gjuhën të pasurohet; gjithashtu idetë e reja mund të shprehen nga kombinimi i dy ose më

shumë fjalëve ekzistuese. Ja tek shfaqet një shembull: fjalët “wage” dhe “freeze” janë shumë

të njohura, por ideja e “a wage- freeze” (pagesë e ngrirë / pagesë standarde) erdhi në gjuhë

pak vite me vonë. “To freeze wages” (të ngrish pagesat) është një shprehje tjetër prej

politikës dhe ekonomisë britanike, që do të thotë të ndalosh rritjen e pagesave. E njëjta ide

gjendet në “freeze prices” (çmime standarde) dhe “a price-freeze” (ndalim i rritjes së

çmimeve).

4. Një fjalë e re formohet duke ndryshuar një folje (shprehje foljore – verbal phrase),

në emër (noun) siç ishte (a lock-out) ose duke kthyer emrin në folje. Të dyja këto ndryshime

janë shumë të përhapura në anglishten amerikane (American English / AE) dhe në atë

britanike (British English / BE). Anglishtja britanike (BE) shumë shpejt huazoi formacione të

reja fjalësh nga anglishtja amerikane (AE). Ja disa emra të formuar nga shprehjet foljore: “A

stop-over”:: qëndrim i shkurtër brenda një udhëtimi; “a check-up”:: kontroll mbi diçka; “a

walk over”:: grevë; “a set-up”:: themelim / ndërtim. Kësisoj shprehjesh janë të zakonshme

në stilin informal.

Ndërkohë në anglishte, ashtu si edhe në shqipe, gjenden shumë folje të formuara nga

emra, thjesht duke ndërruar kategorinë leksikogramatikore ose duke u formuar me

konversion104: “to pilot / a plane”:: të pilotosh një avion; “to service / a motorcar”:: t’i bësh

shërbim motori një makine; “to xerox / a document”:: të kopjosh një dokument; “to pressure

/ somebody”:: t’i bësh presion dikujt.

Në anglishte jo vetem emrat, por edhe mbiemrat janë kthyer në folje për të treguar një

proces: “to soundproof”:: provë tingullore ku tingulli nuk kalon; “to skidproof”:: provë

ndaj shkitjes në akull; “to streamline”:: 1. t’i japësh formë, paraqitje. 2. të shpejtosh

procesin.

104 Fatmir Agalliu & Shaban Demiraj, Gramatika e gjuhës shqipe, Sintaksa 1, Tiranë 2002: 73-74.

83

Të gjitha këto ndryshime në funksionin emërtues të fjalëve bëhen shprehëse të ligjit të

ekonomisë në gjuhë105. Këto forma të shkurtra janë më efektive dhe më bindëse dhe pikërisht

kjo është arsyeja që ato po bëhen akoma edhe më të përdorura.

5. Ka mjaft forma të tjera të shkurtra që BE ia ka huazuar nga AE. Foljet gjithashtu

mund të dalin nga rrënja e emrave: “to housekeep”:: të mbash pastër shtëpinë (nga emri

“housekeeper” shtëpiake); “to barkeep”:: të punosh te bari i lokalit (nga emri “barkeeper”

barist); “to babysit”:: të kujdesesh për dikë të mitur (nga emri “babysitter” kujdestar / dado);

“to house-sit”: është një fjalë e re, e cila është krijuar në analogji nga “babysit”.

6. Krijohen fjalë të reja përmes bashkimit të tyre pas një shkurtimi: “a round –the-

clock service”:: shërbim 24 - orësh në vend të “a service which is offered around the clock”.

7. Fjalë të reja mund të krijohen me anë të prapashtesave -ise / isation kur si temë fja-

lëformuese shërben tema e mbiemrave ose e emrave. Kjo është e veçantë dhe shumë e njohur

për gjuhën gazetareske: “to departamentalise”:: të departamentalizosh; në vend të “to

organize into different department”: ta organizosh në departamente; “containerization”::

përfshirje objektesh në vend të “the process of putting things into containers”:: procesi i

vendosjes së gjërave brenda një përmbledhëse.

8. Parashtesat mini-, maxi-, super-, uni-, non-, extra- janë të vendosura përpara

fjalëve kryesisht emra dhe mbiemra për të treguar sasinë ose cilësinë e diçkaje në mënyrën

më të shkurtër të mundur: “supergrade petrol” the best quality:: cilësia më e mirë; “unisex”

the same design for men and women:: e njëjta dizenjo si për meshkujt dhe femrat; “a non-

stick frying pan”:: tigan jongjitës; “a non-skid tyres”:: goma jo shkitëse; “a mini-skirt” ::

minifund; “extra mild cigarettes”:: cigare shumë të buta / me përqindje të ulët nikotine.

III.3.2 Shprehje të ngurtësuara idiomatike – proverbiale dhe përkthimi

Shprehjet e ngurtësuara (idiomë, frazeologji dhe proverb) në mënyrë esenciale u

referohen prirjeve të fjalëve të caktuara që shfaqen së bashku, afër me njëra - tjetrën ose

shumë ngjitur me njëra – tjetrën, si p.sh., bread & butter:: bukë e gjalpë; galloping inflation::

inflacion galopant; Money makes you talk, bullshit walks:: Paraja të bën të këndosh, pa

fjalët venë e vijnë.

105 Andre Martine, Elemente të gjuhësisë së përgjithshme, Tiranë 1999: 131-132.

84

Ky aspekt i spektrit të shprehjeve idiomatike e proverbiale i cili i atribuohet punës

së Halliday (1985) na ndihmon në dhënien e një kohezioni tekstual. Kjo gjithashtu është

shumë e lidhur me përsëritjen e pjesëve të ngjitura që hasen përgjatë gjithë teksteve të

diskutuara nga “Webster New World Dictionary106. Hatim & Mason argumentojnë se grupet

paradigmatike të shprehjeve idiomatike dhe proverbiale ndeshen përgjatë një shtrirjeje të

gjatë të pjesës në tekst, zakonisht për të krijuar zhanre dhe fjalorë107. Ndonjë autor108 bën një

ndarje midis shprehjeve të ngurtësuara (frazeologji-idioma) gramatikore dhe atyre

leksikore, duke dalluar njësi të mëvetësishme si emra, folje mbiemra, dhe shprehje me

parafjalë të kufizuara ose të pranuara brenda strukturave gramatikore. Do të sillnim për

ilustrim: In and out of work: Me ose pa punë; Demand for:: Kërkesë për; Supply of:: Ofertë

për + foljet frazale.

Shprehjet e ngurtësuara (idiomat) janë kombinim i emrave, mbiemrave, foljeve dhe

ndajfoljeve siç janë p.sh., crying shame:: të qeshësh nga turpi; Big brother:: vëllai i madh /

ai është i madhi; heavily involved:: i ka ndyrë duart keq.

Sinclair argumenton që fjalët e marrin kuptimin prej mjedisit ku ato përdoren109. Në

këtë kontekst Baker me forcë përgjigjet në pyetjen kur një fjalë, në vetvete, mund të ketë

ndonjë kuptim110. Duke sjellë shembujt e Sinclair, si p.sh: Back:: te kurrizi / pas që mund të

ilustrohet qartësisht nga shembujt e mëposhtëm:

I’ ve got a bad back:: kam një dhimbje të keqe /mbrapa/ kurrizi;

I go back to work tomorrow:: do të kthehem në punë nesër;

Don’t forget to back up your work:: mos harro të shtysh /më vonë/ punën.

Dukshëm, kuptimi i back është i ndryshëm në çdo rast dhe varet nga fjalët e tjera që

shfaqen me të. Një përkthim literal i back do të ishte ai si në rastin e parë.

Newmark111 pretendon që çelësi i çështjes gjatë një përkthimi është që të gjenden

shprehje të përshtatshme.

Në gjuhën e zakonshme të biznesit ekzistojnë rregullat e tyre gjuhësore për të cilat

përkthimi i tyre mund të jetë herë i fjalëpërfjalshëm e herë jo i tillë, që do të thotë se kërkesa 106 “Webster New World Dictionary (Third College Edition, 1988). 107 Hatim & Mason, Translation studies, Durham University, 1990: 47. 108 Bahns, Lexical collocations: a contrastive view, Universiteti Kiel, Gjermani 1993:14. 109 Sinclair, J., “Corpus concorde,collocation:Describing English Language”, Oxford University Press 1991:112. 110 Baker, C., Attitudes and language. Clevedon, USA 1992: 53. 111 Newmark, Approaches to translations, Prentince Hall, Indiana University 1988: 213.

85

për gjegjësen e saj në gjuhën amtare është evidente, p.sh: Business before pleasure:: Interesi

përpara kënaqësisë; Bad money drives out good:: Paraja del nga gjarpri./ose Paraja e

pisët,ka fitime të mëdha.

Hatim & Mason112, gjithashtu e shohin spektrin e shprehjeve idiomatike dhe

proverbiale si njërin prej problemeve më të mëdha të përkthimit, derisa interferencat e SL

(gjuhës amtare) mund të udhëheqin drejt shprehjeve të gjuhës zakonisht të folur që nuk

tingëllojnë natyrshëm në TL (gj. e shenjave).

III.3.3 Bartja e kuptimit parabolik nga gjuha e par ë në gjuhën e dytë

Nëse studiohet literatura e proverbave në shqip dhe në anglisht, menjëherë vërehet se

prej periudhave më të vjetra e deri sot, edhe pse interpretimi i tyre është sjellë rreth parimit të

dobisë – mësimit, nuk duhet harruar se prej tyre gjithmonë është kërkuar karakteri utilitar –

etik dhe utilitar – njohës. Ja disa shembuj proverbash gjuhësore, ku shprehet kujdesi e

vigjilenca, si në shembujt:

- Believe nothing of what you hear and only half of what you see:: Mos u

beso kurrë fjalëve dhe gjysmën e atyre që shikon113;

- Circumstances alter the cases:: Rrethanat ndryshojnë fatin;

- Fact is stranger than fiction:: Faktet janë kokëforte.

III.3.4 Kontekstualizimi i proverbave dhe frazeologjive

Përdorimi i proverbave mund të dhurojë funksione të larmishme të komunikimit

pragmatik e social dhe gjithashtu funksione të tjera, të cilat janë të vërteta për situata inter-

aktive, po ashtu edhe në disa zhanre të tekstit të shkruar dhe oral. Për më tepër është e

rëndësishme të nënvizojmë që proverbat jo vetëm shërbejnë si farëzim i traditës, mençurisë,

dijes dhe të vërtetës së dukshme që transmetohet nga një brez te tjetri, por, pavarësisht nga

aspektet e sapo përmendura, ato marrin, gjithashtu dimensione serioze. Kjo është veçanërisht

112 Hatim & Mason, Characterising the Genre of the Corporate Press Release, University of Heriot Watt, Edinburg, U.K 1990: 204. 113 Çelo, Evis, Proverba angleze, Vlore, Shqipëri 2011: 6.

86

e vërtetë kur janë të përdoruara keqas me qëllim që të shprehin ose propagandojnë qëllime

dhe besime fetare të caktuara, p.sh. Man proposes, God disponon:: Njeriu propozon, Zoti

disponon.

Kështu proverbat mund të kontribuojnë të shpërhapin dhe ribashkojnë paragjykimet,

steriotipe të çdo lloji. Ashtu si disa proverba shpesh aplikohen në fjalimet politike dhe

propagandat e ndryshme.

Për aspektet e thëna më lartë është njëkohësisht vitale të vihet re që proverbat nuk

ekzistojnë në vakumin kulturor, por vazhdojnë të përdoren duke u varur nga gjuha dhe

përdorimi i saj. Edhe pse mund të jenë shumë të limituar, nga ana kulturore, pasi përmbajnë

komponenta që mund të jenë të ndaluara në kultura apo rajone specifike. Gjithsesi një

diskutim më i detajuar i të gjitha këtyre aspekteve do t’i shkojë më tej qëllimit të këtij

disertacioni dhe kërkimeve të panumërta për një perceptim më adekuat të këtij tipari të

proverbave.

Me këtë në mendje, vërejtjet, hipotezat dhe dyshimet do të shtohen për të arritur

kërkesat e disertacionit, teksa vërejtjet janë orvatur përkundrejt pikturimit të një funksioni

domethënës dhe përdorimit të proverbave në kohët moderne pa marrë aspektin e limitit

kulturor, ku si të tillë nuk e marrin në konsideratë.

Duke parë përdorimin e proverbave nga perspektiva e përdorimit mund të postulohet

që proverbat, në më të shumtën e herëve, janë qëllimisht të përdorura që të përshkruajnë, të

klasifikojnë ose të gjykojnë një situatë të dhënë për norma dhe principe të caktuara, por

njëkohësisht edhe të theksojnë rekomandime morale dhe etike.

Studimet e bëra për proverbat në origjinalin e tyre janë përdorur në bashkëbisedimet e

përditshme. Ato, pavarësisht kësaj, shpesh hasen në tekstet e shkruara, në fjalime, në

horoskopë, po ashtu edhe në titujt e gazetave dhe të revistave. Gjithsesi të duket interesante të

vësh re që, në vitet e fundit togfjalëshat e përdorur tradicionalë po zhduken së tepërmi në

favor të shumë formave inovative.

Botërisht është dëshmuar nga studiuesit e proverbave se midis popujve, përkrah

proverbave simetrike në të cilat përputhet konteksti semantik me mjetet e shprehjes

gjuhësore, ka ekzistuar një mori e madhe proverbash të cilat kontekstin semantik e kanë të

njëjtë, por përdorin mjete të ndryshme të realizimit gjuhësor e më pas edhe të atij

interpretativ. Studiuesit e gjuhës së huaj, sidomos në raste të tilla duhet të kenë shumë kujdes

dhe të bëjnë përpjekje që gjatë bartjes së kuptimit semantik të proverbit, kontekstin e tyre ta

harmonizojnë me mjete shprehëse përkatëse të gjuhës së huaj.

87

Me fjalë të tjera proverbat e mirënjohura janë pjesërisht të cituara, të modifikuara ose

thjesht janë të implementuara derisa shprehen qartë. Ato shumë e më shumë mund të

parodizohen ose të kombinohen me elementë të ndryshëm frazeologjikë e idiomatikë.

Është me rëndësi të përmendësh që modifikime të tilla, siç është luajtur ose

zëvendësuar janë kryesisht të mundura dhe kjo, sepse autoktonët anglezë dhe amerikanë nuk

janë tërësisht të familjarizuar me proverbat origjinalë, por janë tërësisht të ndërgjegjshëm për

shoqërimet dhe aluzionet e fshehura.

Në ditët e sotme kur njerëzit po paguajnë çmimin e jetës do të shpresoja të tërhiqja

vëmendjen te mesazhet e proverbave, siç ka nënvizuar edhe Robert Alden’s “Qëllimi i

proverbave është, të na bëjë më pak budallenj dhe të na hapin sytë e zgjuarsisë, ose të

përmirësojnë formimin e gjithanshëm të jetës”.

III.3.5 Përkthimi i fjalëpërfjalshëm (literal)

Gjithsesi një person jo profesionist, shpesh nuk është në gjendje të njohë përkthimin e

fjalëpërfjalshëm (literal) si një përkthim të mangët në fushat ku ai ka njohuri ose që atij t’i

tingëllojë si i panatyrshëm. Përmasat e ndryshme të të kuptuarit e bëjnë përcaktimin e

përkthimit literal shumë herë më kompleks se sa mund të duket në shikim të parë.

Newmark114 e trajton përkthimin e fjalëpërfjalshëm (literal) si “procedurë bazë të

përkthimit” dhe ai e përcakton këtë si dhënie të fjalëve të përkthyera prej kuptimeve të tyre

më të zakonshme, jashtë kontekstit me SL (gjuhën amtare); konstruksionet gramatikore të

konvertuara në ekuivalencën më të afërt të gjuhës së shenjave (TL) 115. Gjithsesi punët e

kohëve të fundit në korpusin linguistik, duket sikur shfaqin dyshime mbi këtë koncept, që

njihet ndryshe si koncepti i “kuptimeve të zakonshme” (ose i gjuhës së zakonshme).

Sinclair (1991) për shembull kap pikën ku kuptimet më të hasura të fjalës shpesh nuk

janë më funksionale, por ndër më të shpejtat që të vijnë ndër mend. Ai e ilustron me fjalët

mbrapsht dhe përndjekës, ku në mënyrë empirike fjala më e hasur nuk korrespondon me

“pjesët e trupit nga poshtë lartë” dhe të “vej e të vij pas”. Në vend të “më të zakonshmes”,

Sinclair sugjeroi termin “core meaning (kuptim kryesor)116, si korresponduese të asaj që të

vjen ndër mend (p.sh kuptimi i kurrizit në anatomi) dhe ai hamendëson që ky kuptim

114 Newmark, Approaches to translations, Prentince Hall, Indiana University 1988: 70. 115 Newmark, Approaches to translations, Prentince Hall, Indiana University 1988: 46. 116 Sinclair, J., Corpus concorde,collocation: Describing English Language, Oxford University Press 1991: 12.

88

thelbësor (core meaning) është mundësisht kuptimi qartësisht më i pavarur. Megjithatë kjo ka

nevojë të verifikohet në mënyrë empirike nga shkalla e madhe e korpusit të analizave. Mbi

këtë përkufizim, një përkthim literal mund të përfshijë zëvendësimin e core (palce / thelb) në

SL (gj. amtare) me kuptimin gjegjës të (core meaning) në TL (gjuhën e shenjave).

Një tjetër afrim në çështjen e përkthimit literal është siguruar nga projekti Contragram

(1995), i cili jep dije në të kuptuarit e natyrës komplekse të problemit, duke e gjetur të

nevojshme krijimin e konceptit e “proto – ekuivalencës” barazinë e parë, e cila është e

përcaktuar si “një leksemë e vetme” në përthithjen e shprehjeve idiomatike dhe proverbiale

nga studentët. Studentët, folësit e gjuhës së huaj dhe përdoruesit e saj mund të përkthejnë në

shkallë të gjerë strukturat e leksemës. Kjo duket se është shumë afër “kuptimit të zakonshëm”

te Sinclair dhe kështu nuk do të mund t’i korrespondojë kuptimit thelbësor / core meaning.

Duke nxjerr në pah nevojën pragmatike termi “literal translation” përkthim i

fjalëpërfjalshëm do të kushtëzohet nga kuptimi thelbësor / core meaning i Sinclair-it.

89

PJESA E DYTË

KREU I KATËRT

METODOLOGJIA E MËSIMDHËNIES DHE PUNA E MËSUESIT TË ANGLISHTES PËR TË SJELLË PASURINË PROVERBIALE DHE I DIOMATIKE

TE NXËNËSI (STUDENTI) SHQIPTAR

IV.1 Të ndryshosh qëndrimet ndaj gjuhës

Shkrimtarë dhe lexues të arsimuar mirë në gjuhën angleze po bëhen edhe më të

ndjeshëm për atë se çfarë është parë si korrekte ose e pranueshme në përdorim. Disa

mënjanime nga rregullat gramatikore të së shkuarës, tashmë janë pranuar jo vetëm në gjuhën

e folur, por edhe në gjuhën e shkruar. Ndryshime të tilla çojnë në ndryshime në rrafshin

emërtues dhe hapin rrugë për krijime të reja frazeologjike ose idiomatike. Midis shmangieve

të këtilla, të reja nga normativa gjuhësore angleze, sa për ilustrim, në vijim, po japim tre

shembuj ku vërehen përplasje në rasë, përplasje në numër dhe përplasje në kohë të foljeve:

(1) Who shall I ask:: Kë të pyes?; tani shfaqet në anglishten e shkruar në vend të

Whom shall I ask:: Cilin/Kë të pyes? (përplasje në rasë);

(2) Neither of them are coming:: Askush nga ata nuk do të vijë po përdoret

dendur në vend të Neither of them is coming:: Askush nuk po vjen (përplasje në

numër);

(3) I never heard of her before në vend të I have never heard of her (përplasje në

kohë).

Parafjalët tani shfaqen shumë shpesh, pothuajse rregullisht në fund të fjalisë në

anglishten e shkruar, dukuri që më parë ka qenë më se e zakonshme në anglishten e folur, por

që njëkohësisht konsiderohej një stil i keq në të shkruarën. Shembujt e mësipërm lehtësisht

mund të gjenden edhe në ato gazeta që kanë bërë emër mjaft të mirë në shkrimin korrekt të

anglishtes.

Qëndrimet përkundrejt stilit gjithashtu janë duke u bërë edhe më fleksibël. Fjalët të

cilat në të shkruar ishin konsideruar si “slang”, mund të jenë më të pranueshme në anglishten

e ditëve të sotme.

90

Ato tashmë shihen si colloquial or informal (si gjuhë e përditshme ose informale). E

kësaj natyre është shprehja to be browned off with somebody, që përdoret për të shprehur

gjendjen: të mërzitesh me... ose te irritohesh me...”, që në të shkuarën ishte një shprehje slang

(zhargon), por sot ka fituar përdorim të gjithanshëm në përditshmërinë jetësore.

Përderisa i njëjti kuptim del në shprehjen “to be cheesed with s.m.b” ka hyrë në gjuhë

“to be browned off”. Përgjithësisht është ngritur në status dhe tani është konsideruar nga

shumica e folësve të jetë informale dhe jo slang (zhargon).

Kjo gjithashtu i detyrohet pjesërisht futjes në përdorim të fjalëve tabu (taboo) ose

fjalëve të betimit (swear words), fjalëve të mallkimit (cursing words), të cilat shumë lirshëm

zëvendësojnë fjalët si (“damn“ ta hajë dreqi dhe “bloody” shumë fare / jashtëzakonisht

shumë) ose njëri nga proverbat më të dëgjuar What you do around, comes around: Çfarë

mbolle, do të korrësh.

Edhe pse procesi i ngurtësimit të dikton rregulla e përkufizime, fjalë të reja mund të

krijohen edhe nga përzierja e fjalëve që tashmë ekzistojnë, d.m.th duke kombinuar pjesët e

një fjale me pjesët e një fjale tjetër, domethënë me anë të procesit të shkrirjes117: “smog”

smoke + fog/tym + mjegull; “brunch” breakfast + lunch/mëngjesi + drekën; “newscast”

news+broadcast/lajmet + transmentim ndërkombëtar; “motel” motorist + hotel / motorist +

hotel. AE (anglishtja amerikane) përdor më shumë këto fjalë sesa BE (anglishtja britanike).

IV.2 Spektri i shprehjeve frazeologjike dhe idiomatike

Për shkak se “shprehjet e ngurtësuara (frazeologji – idioma)” mbulojnë një spektër të

gjerë, ato mund të mbartin probleme të mëdha për zotërimin e gjuhës angleze. Aitchson118 e

ilustron këtë rang duke e nisur:

a. Prej fjalëve që zakonisht qëndrojnë bashkë, siç janë: Fresh-faced youth fytyra të

freskëta të rinjsh); rude adoleshent (adoleshentë të paedukuar) ose unruly hair

(flokë të shprishur).

117 Rahmi Memushaj, Hyrje në gjuhësi, Tiranë 2006: 76. 118 Aitchson J., Words in mind. An introdusction to mental lexicon (2nd ), Oxford; Blackwell 1994: 89.

91

b. Prej klisheve ose shprehjeve semantikisht të çuditshme siç janë: astronomically

expensive (shtrenjtësi astronomike) ose agonizing decision (vendim shumë i

vështirë).

c. Prej shprehjeve të ngurtësuara (të ngrira), të cilat përfshijnë çifte fjalësh, siç janë

Bread & Butter (bukë e gjalpë) ose Bride & Groom (nuse e dhëndër).

d. Prej grupit idiomatik, ku kemi ndërtime që përmbajnë fjalë që kuptimin e tyre e

ndryshojnë tërësisht ose ndërthuren e nuk mund të izolohen në përkthimin fjalë

për fjalë.

Shembujt të tillë mund të jenë: call it a day (telefonoj një ditë) ose fall into place (të

rrëzohesh në një vend). Ky grup paradigmatik, që për probleme të identifikimit të

“shprehjeve të ngurtësuara (frazeologji - idioma)” do të zbërthehet më tej, përhapet gjerësisht

dhe disa idioma i rezistojnë ndryshimit. Kështu Carter demostron se have / get / give / cold

feet nuk mund të alternohet me chilly feet pa ndryshuar kuptimin119.

Idiomat paraqesin një problem të veçantë për studiuesit e gjuhës angleze, sepse ato

janë të ngrira, të bashkangjitura nga ana sintaksore. Ato gjithashtu kanë modele shprehish

unike si let the cat out of the bag (të zbulosh sekretin) e nuk mund të shkodohen n.q.s fjalët

janë me sete formash të izoluara. Sinclair120 e përkrah këtë duke thënë se “varësia e mendimit

pajtohet ose është në raport me operimin e idiomave, parimisht për të patur më pak a më

shumë zgjidhje”. Mendoj se studentëve u duhen çelësa kontekstualë të bollshëm që të kapin

kuptimin e fjalës, veçanërisht kur mësojmë shprehje të qëndrueshme. Konteksti do të jetë

shënjestra në identifikimin e problemeve të zgjeruara mbi “Shprehje të ngurtësuara

(frazeologji - idioma)” të studentëve.

119 Carter, Ellen, Colour, art & science, on line 6 dhjetor 1998: 65. 120 Sinclair, Exploring the interface between modern and traditional information system, Uppsala University, Sweeden 1987: 23.

92

IV.3 Të kuptuarit e marrëdhënieve te “shprehjet e ngurtësuara”

Të kuptuarit e marrëdhënieve leksikore dhe gramatikore japin një problem akoma

edhe më të madh për studentët. Mc Intosh (1961) i konsideron marrëdhëniet leksikore me të

njëjtën rëndësi me ato gramatikore121. Ai u referohet këtyre modeleve leksikore sipas shkallë-

zimit. Nga kjo ai besonte se fjalët kanë afri (pajtueshmëri) me një tolerancë të caktuar. Për

studentët njohuritë edhe pse me shkallë tolerance mbi një fjalë, janë të vështira. Një zgjidhje

e mundshme është ajo se kur studentët hasin “shprehje të reja ose të pazakonta të ngurtësuara

(frazeologji - idioma)” fjalët duhet t’i karakterizojnë sipas shkallëve të përhapjes. Lidhur me

listën e fillimit kjo të jep të drejtën e tërheqjes mbi grupe fjalësh të reja paradigmatike. Një

shembull mund të jetë klasifikimi i fjalëve në Software, në përhapjen e rrjeteve kompjuterike

të Computer Hardware. Në kërkimet e tij Mc. Intosh nxjerr në pah se si studentët procedojnë

me këto “shprehje të ngurtësuara (frazeologji – idiomë)” dhe shumë fjalë të tjera të përbëra.

Gjithsesi të dy Halliday & Hasan besonin se për sa kohë këto shoqërime fjalësh janë

kaq të vështira për t’u përcaktuar duhen lënë të pandara122. Halliday shkoi një hap më tej dhe

vendosi të fokusonte kërkimet e tij në drejtim të përdorimit të “shprehjeve të ngurtësuara

(frazeologji – idiomë)” të përdorura në zhvillimin e fushës leksikore. Këto sete (grupe

paradigmatike) u themeluan nga statistika formale pa iu referuar kuptimit apo nocioneve në

fushën semantike.

Sipas tij dhe Sinclair pranohet se:

1) së pari, midis fjalëve mund të jetë e pranishme një hapësirë.

2) së dyti, “shprehjet e ngurtësuara (frazeologji - idioma)” duket se janë gramatikisht

të pavarura në tip. Ata të dy bien dakord që këto përkufizime gramatikore janë të rëndësish-

me, por ishte Halliday ai që paralelizoi strukturën sintagmatike me sistemin paradigmatik

dhe i ndau ato nga setet e “shprehjeve të ngurtësuara (frazeologji - idioma)” në leksik.

Këto sete mund të përdoren si homonime. Sinclair bie dakord në një pikë, por ai lejoi

ndodhjen e një çifti polisemik, sepse grupet e “shprehjeve të ngurtësuara (frazeologji -

idioma)” mund të japin mundësinë për të bërë dallimin midis setit leksikor të vërtetë, d.m.th

soccer field (fushë futbolli) dhe baseball field (fushë bejsbolli) dhe një serie leksikore, siç

121 Mc Intosh, Exploratory Synthetic Studies of the a-Methoxylation of Amides via Cuprous Ion-Promoted Decomposition of o-Diazobenzamides, Lawrence University, Virginia U. S. A. 1961:14. 122 Halliday & Hasan, Patterns in words. The Listener, Vol. LWV, no. 1920, 1966: 53-55.

93

janë table top (sipërfaqe e tryezës) dhe desk top (sipërfaqe e bankës), e cila na çon te

“shprehja e ngurtësuar (frazeologji – idiomë)” sipërfaqe për tastierën kompjuterike123.

IV.4 Të eksplorosh shprehjet proverbiale

Në punën tonë të përditshme ndeshemi me vështirësi të shumta që shfaqen te

studentët në zotërimin e idiomave dhe të proverbave. Prandaj punimi ynë i disertacionit

ndalet në mënyrë të veçantë në çështjet që lidhen me mësimdhënien e gjuhës angleze dhe me

procesin e përvetësimit të saj, si dhe të rritjes së kompetencës leksikore e semantike të

studentëve (të nxënësve). Ky kapitull më shumë ndalet në anën praktike e metodike dhe ndër

të tjera ka për qëllim:

1. të trajtojë shkallën e vështirësive të “shprehjeve të ngurtësuara (frazeologji -

idioma)”;

2. të identifikojë veçantinë e llojeve të problemeve me të cilat ndeshemi;

3. të sugjerojë mënyra procedimi për të zgjidhur këto probleme.

E gjithë kjo përfshin identifikimin dhe analizën e vështirësive që dalin në

përvetësimin e “shprehjeve të ngurtësuara (idiomë-proverb)”. Materiali ilustrativ është

nxjerrë prej përvojës së marrë nga puna me studentë e nxënës në Universitetin “Ismail

Qemali”, në Departamentin e Gjuhëve të huaja dhe me nxënës të shkollës së mesme

jopublike “Aulona” në Vlorë. Fillimisht po parashtrojmë lëndën me të cilën kemi punuar dhe

mbi të cilën drejtpërdrejt është mbështetur eksperimenti ynë.

J. R. Firth (1951) objekt kryesor të punës së tij kërkimore e shkencore124 pati

shprehjet e ligjërimeve të zakonshme dhe ato të gjuhës standarde, të ligjërimeve normative.

Fatkeqësisht shumë shprehje të bisedës së zakonshme dështuan në ngritjen e tyre në standa-

rdet gjuhësore. Prej tyre rezultuan vetë “shprehjet e ngurtësuara (idiomë-proverb)”, të cilat u

njohën dhe u pranuan si një e vërtetë (aftësi për të depërtuar) e domosdoshme. Firthi nga

shumë studiues konsiderohet baba i spektrit të shprehjeve idiomatike dhe proverbiale. Ai

besonte në ndarjen e leksikut dhe të semantikës dhe ishte i mendimit se shprehjet proverbiale

dhe idiomatike ishin bartësi themelor i kuptimit fjalisë e të fjalës. Për këtë qëllim ai futi në

123 Halliday & Hasan, “Lexis as a linguistic level”. In C. E. Bazell et al (eds), In Memory of J. R. Firth, Longman, London 1966: 150-61. 124 J. R. Firth, Papers in linguistics , Oxford University 1951.

94

përdorim termin collocation: shprehje të gjuhës rregullisht të folur, i cili ishte i përdorur

dendur gjatë viteve ’60 - ’70 (Carter. R & Mc Carthy 1988).

Nga përkufizimi collocation nënkupton “shprehjet e ngurtësuara (idiomë – proverb)”

që është një mundësi e të qenit bashkë e në mënyrë të qëndrueshme të fjalëve (Mc Carthy

1990: 158). Kjo ka të bëjë drejtpërdrejt me valencat leksikore e semantike të fjalëve125.

Valenca e një njësie gjuhësore parakupton aftësinë e saj për t’u lidhur drejtpërdrejt ose

nëpërmjet mjeteve ndihmëse me njësi të tjera të gjuhës, duke pasur parasysh si strukturën,

ashtu edhe semantikën e tyre126. Kur togfjalëshi i lirë dalëngadalë kthehet në frazeologji, në

idiomë apo në një emërtim të pathjeshtë gjendet në një thënie të caktuar, gjymtyrët e tij

shpërfaqin valencat e jashtme.

Valencat e jashtme fillojnë e prishen dalëngadalë, atëherë kur brenda togfjalëshit të li-

rë njëra nga gjymtyrët metaforizohet dhe mer kuptim të figurshëm. Kur togfjalëshi kri-

stalizohet dhe ngurtësohet si njësi e mëvetësishme, pavarësisht nga struktura e numrit të

gjymtyrëve dhe nuk kushtëzohet nga sintagmatika a nga aktualizimi në një thënie

proverbiale, atëherë prishja e valencave të jashtme është e madhe dhe ato janë në kapërcyell

të kalimit në valenca të brendshme (valencat e brendshme më drejtpërdrejt mund të shihen te

kompozitat)127. Në këso rastesh mund të flitet lehtësisht për një “ambivalencë” të togfjalëshit,

për gjallimin e tij si togfjalësh i lirë, si togfjalësh frazeologjik apo idiomatik–proverbial.

Anglishtja është një gjuhë që pranon me shumicë ndërtime me më shumë se një fjalë që sillen

në kapërcyell të kalimit drejt emërtimeve të pathjeshta.

Për shembull një fjalë si Blonde (bionde) lidhet drejtpërdrejt me Hair (flokë) nga ku

del togfjalëshi Blonde hair:: flokë biondë, kurse Beige:: bezh shkon me fjalën Car:: makinë,

nga ku del togfjalëshi Beige car:: makinë bezh. Por këto nuk mund të zëvendësojnë njëra-

tjetrën që të kishim ndërtimet e panatyrshme Blonde car:: Makinë bionde dhe Beige hair::

Flokë bezh.

Në proverbin “Birds of a feather flocks together”:: Zogjtë e një tufe fluturojnë bashkë

nuk lejohet të ndryshohet asnjë pjesë e formimit pasi i tërë proverbi shpërbëhet. Ka “shprehje

125 Kohët e fundit shumë punime, sidomos ato të lëmit të sintaksës, janë ndalur te kjo teori. Shih për këtë edhe Thoma Dhima, “Mbi klasifikimin e foljeve sipas valencës”, në: Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, 23/1, Prishtinë 2004: 469-478; A. Spahiu, “Reksioni dhe valencat e foljes” në: Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën shqiptare, 23/1, Prishtinë 2004: 437- 442. 126 A. Kostallari, “Kompozitat dëshirore dhe urdhërore të shqipes”, në: Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, 1, Tiranë 1972: 172. 127 Androkli Kostallari, “Kompozitat dëshirore dhe urdhërore të shqipes”, në: Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, 1, Tiranë 1972: 173.

95

të ngurtësuara (idiomë ose proverb)”, të cilat shpërfaqin lidhjet e tyre shumë të ndërlidhura,

por të vështira për t’u njohur (identifikuar) prej studentëve. Për këtë arsye shprehjet

idiomatike – proverbiale shfaqin mjaft probleme për studentët. Disa prej tyre do të ishin:

a) përkufizimi i “spektrit të shprehjeve të ngurtësuara (idiomë – proverb)”,

b) paradigmatika përballë sintagmatikës,

c) leksiku përballë marrëdhënieve gramatikore.

IV.5 Idiomat dhe proverbat përballë studentëve

Idiomat dhe proverbat janë shprehje linguistike te të cilat kuptimi s’mund të jepet prej

kuptimit të pjesëve të veçanta128. Kovecses & Szabo i kushtojnë vëmendje të posaçme këtij

grupi paradigmatik, pavarësisht se shpesh karakterizohen nga paqartësia leksikore nëse janë

të shkëputura nga konteksti i përdorimit. Ato janë shpesh të motivuara nga metafora

konceptuale dhe kjo shpesh mund të japë një shikim të brendshëm në kuptimin e tyre. Gairn

& Redman129 pretendojnë se kuptimi i këtyre idiomave mund të jetë i mëvetësishëm dhe ai

mund të prodhohet (nga studentët e gjuhës) si rezultat i kuptimit të komponenteve

individuale. Kjo të drejton në një problem cilësor më të madh për përkthyesit. Përkthimi

semantik (kuptimor) i proverbave në shqipe dhe në anglishte ose anasjelltas në mos i

pamundshëm është shumë i vështirë.

Kuptimi holistik i idiomave të SL (idiomave të gjuhës amtare) njihen nga folësit auto-

ktonë; por një ekuivalent i idiomave në TL (gjuhën e përkthimit) mund të mos gjendet në

shqipe dhe përkthyesi mund të ndeshet në vështirësi të shumta. Ai mund të mbështetet në

perifrazime, të cilat e deidomatizojnë (çidiomatizojnë) shprehjen. Zakonisht përkthyesit

punojnë në nivele të caktuara. Prandaj n.q.s. kuptimi holistik i idiomave është i panjohur,

përkthyesi apo studenti ndonjëherë mund të jetë praktik duke e faktuar atë nga komponentët e

idiomës në SL (gjuhën amtare) apo me ndihmën e kontekstit130.

128 Kovecses & Szabo, Metaphor and Emotion: Language, Culture and the Body in Human Feeling Cambridge 1996. 129 Gairn & Redman, At a very basic level of survival in foreign language, we can satisfy, Oxford University 1986: 36. 130 Mc. Carthy, With Alan Prince Prosodic. Morphology and Templatic Morphology, in M. Eid and J. Mc Carthy, eds. Pp. 1990: 1–54.

96

Moon (1994) i kushton vëmendje dukurisë që shprehjet idiomatike, të cilat shpesh

kanë pjesë të veçanta fonologjike që kontribuojnë në ritmin e tekstit131.

Në të vërtetë mbi tekstet, që përmbajnë proverbat dhe idiomat kalohen orë të caktuara.

Kjo do të jetë shumë e rëndësishme – si në poezi dhe forma të tjera lirike të të shkruarit për

shembull. Në shumë tekste prozash mondane (siç janë artikujt për ekonominë), dimensioni

fonologjik nuk ka mundësi të jetë prioriteti (përparësia) më e lartë.

IV.6 Pro dhe kundër praktikimit të proverbave dhe idiomave në mësimin e gjuhës së

huaj

Proverbat dhe idiomat për shkak të strukturës së tyre të ngjeshur e të sintetizuar dhe

për mundësinë e përdorimit të tyre praktik në situata të caktuara jetësore, kanë krijuar kushte

të volitshme që secili popull të tregojë një kujdes të veçantë për formën e tyre dhe për

krijimin e mundësive të përdorimit praktik të tyre. Në studimet gjuhësore, për shpjegimin e

formave gramatikore të gjuhës, zakonisht merren strukturat gjuhësore stabile e të fiksuara, siç

janë idiomat dhe proverbat, sepse me to shumë lehtë përmbushen dy parime:

(a) edhe shpjegimi i kategorisë gramatikore (b) edhe mundësia e mbajtjes mend më lehtë të tyre.

Është konstatuar se përmes idiomave, proverbave apo shprehjeve frazeologjike, struk-

turat gjuhësore lehtë mësohen përmendësh, mbahen mend më gjatë dhe në rrethana të

caktuara praktikohen, siç jemi përpjekur t’i zbatojmë shumë herë me studentët e mirë, duke

krijuar kështu, përgjatë procesit të mësimit një atmosferë interesante. Gjithsesi ka shumë

mësues që arsyetojnë se s’ka kuptim që të mësohen përmendësh setet e shprehjeve idiomatike

e proverbiale dhe ato pastaj të përdoren në kontekste të papërshtatshme. Ata pranojnë të

presësh për një mundësi më të përshtatshme. Këta pedagogë (mësues) duket sikur nuk i kanë

marrë parasysh këto tri dukuri:

(a) Duke ia paraqitur studentëve gjuhën idiomatike, të paktën i përgatisim të

kuptojnë shumë prej idiomave që folësit vendas i përdorin shpesh në të folurit e

përditshëm.

131 Moon , Tibet Handbook: A Pilgrinage Guide, New York, 1994.

97

(b) Mësuesit e mirë nuk u mësojnë vetëm frazat idiomatike, por edhe si t’i përdorin

ato në kontekst të përshtatshëm.

(c) E fundit, një proverbi apo idiomë shpalosë njohuri dhe ofron mundësi shumë më

të shumta komunikimi se sa një arkiv fjalësh.

IV.7 Situata speciale të proverbave dhe njësive frazeologjike

Siç u theksua më herët, meqë rrethanat jetësore të popujve nuk kanë qenë të njëjta sa

për mënyrën e jetesës, sa për shkallën e zhvillimit shoqëror ekonomik, sa për aftësinë e

absorbimit metaforik të përvojës jetësore si dhe mjetet e shprehjes lokale (gjuhësore e

gjeografike), edhe bartja e proverbave prej një populli në popullin tjetër ka qenë e vështirë;

madje edhe në qoftë se është realizuar me anë të huazimit, i është nënshtruar përshtatjes së

koloritit lokal.

Pikërisht për këto arsye, është vështirë të pranohet se proverbat në tërësi kanë mundur

të mbarten tek popujt pa iu nënshtruar procesit të përshtatjes dhe të seleksionimit në

ambientin e ri. Këtë e përligj fakti se secili popull dhe secili mjedis ka disponuar me

mundësitë e veta specifike dhe me përvojën e vet specifike, meqë rrethanat historike nuk

kanë qenë gjithmonë njësoj të pasura dhe jo gjithmonë të njëjta ose të ngjashme për të gjithë

popujt.

Kategoritë kanë të bëjnë me idiomat rreth një situate të veçantë ose me idiomat të

përdorura nga një subjekt i caktuar. Ky syth i parashtron përballjen e studentëve me fjalë dhe

me fraza të cilat gjenden dhe përdoren tipikisht në këto situata dhe në këto subjekte. Shumë

shpesh ndodh që edhe studentë të përparuar nuk janë në gjendje të ndjekin një bashkëbisedim

të thjeshtë në tema të së përditshmes, siç është “motori”, sepse dikush nuk njeh disa nga

shprehjet që folësit anglezë përdorin kur flasin për “motorat”. Edhe atëherë kur studenti i

kupton se çfarë domethënie kanë, ai vetë nuk mund t’i përdorë ato deri sa ai ta praktikojë

kujdesshëm.

Proverbat janë përnjëmend ekonomike, që nga një situatë e veçantë e prezantuar në to,

ne mund të kuptojmë shumë të tjera. Më pas, ne mund të aktivizojmë një skenë të tërë të

mendjes sonë rreth një evenimenti të caktuar vetëm nëpërmjet aludimit të një fakti të duhur

ose të një momenti të tillë. Për shembull te proverbi: The blind blames the ditch:: I verbri ia

98

hedh fajin gropës132 neve na del përpara syve një skenar i tërë, në të cilin i verbri për këtë ka

rënë në gropë, pa kuptuar faktin që kushtet e tij shëndetësore nuk mund t’ia ndalojnë rënien

në gropë. Proverbi na çon te momenti kur i verbri po ecte dhe akoma nuk ka mbërritur te

gropa. Duke shkuar më tej, kjo mund të aplikohet në shumë situata, kur dikush fajëson tjetrin

për fajin e vet.

Dallimi midis proverbave dhe frazeologjizmave e shprehjeve të tjera gjuhësore, siç

kemi theksuar më parë disa herë është se proverbat prapa thënies kanë kontekstin e fshehur,

ndërkaq frazeologjizmave, ky faktor i mungon krejtësisht. Këtu e shohim edhe qëndrimin

kundërvënës midis dy pikëpamjeve të studiuesve për praktikimin ose jo të tyre në orën e

mësimit.

Mbështetur në këtë parim të proverbave dhe në mosdallimin e tyre prej

frazeologjizmave, këta të fundit (ithtarët e mosmiratimit) mbështeten në mosdallimin

semantik që ekziston midis proverbave dhe thënieve të tjera idiomatike gjuhësore, të cilat i

konsiderojnë të njëjta.

IV.8 Kur dhe ku t’i përdorim idiomat dhe proverbat?

Deri tani kemi folur për aspekte të ndryshme të idiomave: për burimin, për formën,

për kuptimin e tyre, si mund të procedojmë me to. Më tej do të ndalemi te vështirësitë që

studiuesit dhe studentët e gjuhëve të huaja hasin kur duhet apo kur përpiqen idiomat dhe

proverbat t’i përdorin në praktikë.

1. Një prej vështirësive kryesore është ajo që studentët ngatërrojnë, ose nuk e dinë me

saktësi, se përdorimi i një idiome në cilën situatë është korrekte. Ai mund të ngatërrojë

nivelin e stilit, d.m.th mund të mos dijë kur një idiomë mund të përdoret në këtë, apo në atë

lloj ligjërimi ose stili funksional. Gjithashtu edhe regjistrat e ligjërimit janë shumë

domethënës në përdorimin e saktë apo të gabuar të këtyre ndërtimeve. Zgjedhja e fjalëve

varet nga personi që është duke folur, nga situata, nga vendi, apo nga koha kur realizohet

komunikimi. Nëse personi është një mik, ne mund të përdorim shprehje jo formale ose edhe

shprehje të zhargonit.

132 Lakoff & Turner, “An Analysis of the Cognitive Dimension of Proverbs in English and Spanish”: The Conceptual Power of Language Reflecting Popular Believes, University of Chicago Press 1989: 162.

99

Në situata formale, kur nuk e njohim mirë personin, ose okazioni është publik,

atëherë, i zgjedhim fjalët me kujdes me kujdes e me vëemendje të veçantë. Do të ishte shumë

e gabuar të zgjidhje shprehje joformale në disa prej situatave formale dhe në situata të

pasjellshme të përdorje shprehje në zhargon. Kjo do të thotë që ne mund të shprehim të

njëjtin informacion ose ide në më shumë se një mënyrë duke përdorur nivele të ndryshme.

Këtu kemi një shembull: Nëse dikush arrin vonë kur duhet të takojmë një mik, atëherë

mënyra tipike e të kërkuarit ndjesë do të ishte:

Ben: “Sorry I’m late! - I got a badly held up.”

Maria: “Better late than never”.

Në arsyetimin për vonesën përdoret idioma held up = një pengesë që më mori më

shumë kohë nga ç’duhej. Përgjigjja kontekstuale do të ishte: Më fal që u vonova! Më doli një

e papritur. Zëvendësimi i fjalës pengesë me fjalën e papritur:: held up është në kontekst të

plotë të situatës. Për më tepër ky zëvendësim i shprehjeve të arsyeshmërisë (pegesë – e

papritur) imponohet dhe nga kundërpërgjigjja proverbiale e Marias: “Më mirë vonë se kurrë”

që e plotëson kontekstin.

Gjithsesi, nëse dikush vjen vonë në një takim me të huajt apo takim biznesi, për të

kërkuar ndjesë do të ishte me vend një tjetër zgjedhje shprehjesh, si: p.sh., Xhejms“I do

apologise for being late. I’m afraid my train was delayed!”:: Ju kërkoj ndjesë për vonesën.

Treni im u vonua!”.

Shprehjet formale gjenden më shumë në anglishten e shkruar sesa në anglishten e

folur dhe përdoren për të treguar një marrëdhënie të distancuar midis folësve. Shprehje të tilla

përdoren kur je duke mbajtur një ligjëratë formale përpara një audience të gjerë.

Shprehjet formale përdoren në anglishten e folur të përditshme dhe në letrat personale

(zhargonet janë të përdorura në shumë situata joformale midis miqve të mirë). Studentët nuk

duhet të përdorin shprehjet e zhargonit, sepse do të shfaqeshin si jashtë kohe e të pavend dhe

sepse këto përdorime tingëllojnë të çuditshme.

Është e këshillueshme të përqendrohesh në shprehjet, të cilat janë të shënjuara si

informale dhe në ato shprehje të cilat janë asnjanëse në stil e që mund të përdoren në çdo

situatë.

2. Një tjetër vështirësi që studentët nuk e njohin, është ajo nëse një idiomë është e

natyrshme apo ndonjë proverb i përshtatshëm në një situatë të caktuar. Kjo mund të arrihet

shumë mirë:

100

a) prej dëgjimit dhe komunikimit me folësit vendas anglezo – amerikanë.

b) prej vendosjes së idiomave që gjenden brenda trupit të proverbit në kontekste të

caktuara situative.

3. Vështirësia e tretë është ajo e shprehjeve të qëndrueshme ose të atyre pjesërisht të

ngurtësuara (të ngrira). Është shumë e rëndësishme që studentët duhet të jenë të saktë në

përdorimin e këtyre shprehjeve, sepse përdorimi i një idiome të pavend do të kuptohej fare

pak ose aspak nga folësit që anglishten e kanë gjuhë amtare ose që mund të sillte

keqinformim në një përkthim nga kjo gjuhë.

Përdorimi korrekt i anglishtes idiomatike dhe proverbiale duhet të jetë qëllimi kryesor

i çdo studenti / studiuesi. Është vërtetë një qëllim që ia vlen dhe i kënaqshëm.

Mjeshtëria e zotërimit dhe e përdorimit të idiomave vjen ngadalë, përmes një studimi

dhe vëzhgimi të kujdesshëm, përmes praktikës dhe eksperiencës, por nuk duhet të harrojmë

se proverbi përsëri na indikon:

a) Practise makes perfect:: Praktika sjell përsosmërinë; dhe

b) All the things are difficult before they are easy:: Gjithçka është e vështirë

përpara se të jetë e lehtë.

IV.9 Metafora në krahasimin idiomatik dhe proverbial

Kërkimet psikolinguistike kanë treguar se njohuritë mbi metaforën konceptuale si

anger is heated fluid in a container:: zemërimi është një lëng i nxehtë në rezervuar, në

mënyrë të pjesshme e motivojnë shfaqjen e kuptimeve të tyre në frazat idiomatike. Kujtojmë

këtu blow your stack:: humbas durimin; flip your lid:: të kalosh në fazë, të çmendesh.

Një ide e rëndësishme në shkencat e njohura bashkëkohore është ajo që metafora nuk

është vetëm një aspekt i gjuhës, por përbën e ndërton një pjesë sinjifikative të njohjes

njerëzore133.

133 Gibbs, The Poetics of Mind: Figurative Thought, Language and Understanding, Cambridge University press, 1994; Johnson, By Word of Mouth: Metaphor, Metonymy and Linguistic Action in a Cognitive Context. Amsterdam 1987: 159–174; Lakoff & Johnson, Metaphors We Live By, Chicago University Press, Chicago 1980; Sweetser, From Etymology to Pragmatics, Cambridge University Press, Cambridge 1990.

101

Shumë koncepte veçanërisht abstrakte, janë pjesërisht të ndërtuara me hartën e

informacionit metaforik prej një sfere burimore të njohur në një sferë më pak të njohur. Për

shembull, njerëzit shpesh konceptojnë metaforikisht mbi dashurinë, duke gërshetuar njohuritë

e udhëtimeve fizike me ato të njohurive për dashurinë, si në shembullin proverbial Love is a

journey:: Dashuria është një udhëtim.

Konceptimi ynë për dashurinë motivon në mënyrë të pjesshme kreativitetin dhe

shprehjet gjuhësore të gjetura në përdorimin e përditshëm apo në letërsi, të cilat i referohen

dashurisë dhe marrëdhënieve dashurore. Për shembull Our marriage is off to a great start::

Martesa jonë është në përfundim të fillimit të madh; Their relation ship is at a cross-roads::

Marrëdhënia e tyre është në ngërç (kryqëzim); Her marriage is on the rock:: Martesa e tij

është në rrezik; After seven years of marriage, we’re spinning our wheels, and We’re back on

the track again:: Pas shtatë vjetësh martese, neve na janë shpuar gomat dhe tani prapë jemi

në vagon.

Çfarë roli luan mendimi metaforik në mënyrën se si njerëzit e përdorin dhe e kuptojnë

gjuhën? Gjenden, të paktën katër tipa të ndryshëm hipotezash që i adresohen kësaj pyetjeje

(Gibbs 1994):

H.1. Mendimi metaforik luan disa role në evoluimin historik të domethënieve të

fjalëve dhe të shprehjeve proverbiale.

H.2. Mendimi metaforik motivon kuptimet linguistike që kanë përhapje edhe brenda

komunitetit linguistik ose nënkupton, ose mëton të ketë më shumë role në të

kuptuarit e gjuhës.

H.3. Mendimi metaforik motivon përdorimin individual të të folurit dhe të kuptuarit,

sepse fjalë të ndryshme dhe shprehje të ndryshme nënkuptojnë atë që ato shfaqin.

H.4. Mendimi metaforik funksionon në përdorimin e menjëhershëm dhe në

perceptimin (në të kapurit) e kuptimit linguistik.

Këto hipoteza nuk janë dyanëshmërisht ekskluzive për njëra–tjetrën, por reflektojnë

mundësisht hierarki rreth ndërveprimit midis pjesëve lidhëse të metaforës së mendimit dhe

aspekteve të ndryshme të përdorimit gjuhësor dhe kuptimor. Disa lloje evidencash empirike

të njohura nga linguistika dhe psikolinguistika përkrahin disa nga këto ide.

Studimet linguistike për rolin e metaforës në ndryshimet semantike përkrahin

hipotezën 1 (Sweetser 1990), ndërkohë që kërkime të tjera në semantikën e shprehjeve të

ndryshme linguistike demonstrojnë një lidhje tjetër midis metaforës konceptuale dhe

102

hamendësimit të folësit në të kuptuarit e shprehjeve të ndryshme verbale, siç janë të

sugjeruara nga hipoteza 2 dhe 3134.

Shumë eksperimente psikolinguistike përkrahin pretendimet në hipotezën 3, se

mendimet metaforike motivojnë dukurinë, sepse shumë fjalë dhe shprehje kanë domethënien

e duhur për folësit bashkëkohorë që, gjithashtu i shtyn ata të mësojnë kuptime të ndryshme

linguistike (Gibbs1994).

Gjithsesi, është ende e paqartë kur mendimi metaforik është i pranuar në

prodhueshmërinë imediate dhe në perceptimin (kapjen) e kuptimit linguistik (hipoteza 4).

Shumë studiues të gjuhës nuk i shohin idiomat si prodhime metaforike, sepse këto fraza janë

shembull klasik i metaforës së vdekur135.

Idiomat së pari duhet të kenë qenë shprehje metaforike që me kalimin e kohës kanë

humbur metaforikën dhe tani, në fjalësin mendor ekzistojnë të gatshme, si njësi leksikore.

Mund të kemi edhe një opsion më të ngushtë mbi idiomacitetin. Dikush që kërkon

përgjithësim të rëndësishëm përmes frazave idiomatike, zbulon se idiomat nuk ekzistojnë si

njësi të ndara brenda leksikonit, por aktualisht reflektojnë sisteme koherente të metaforës

konceptuale. Marrim si shembull frazat idiomatike si Blow your stack:: Të kalosh në fazë, të

çmendesh; Flip your lid:: Të humbasësh durimin; To loose your temper:: Të bëhesh nevrik;

Get hot under collar:: Të nxehesh edhe me ato që ke veshur; To lose your cool:: Të

humbasësh gjakftohtësinë; Get steamed up:: Të të shkojnë djersë të ftohta.

Në anglishte shfaqen me qindra e mijëra idioma dhe proverba të motivuara nga

metafora konceptuale, si Anger is a heated fluid:: Zemërimi është një lëng i nxehtë në

rezervuar. Kjo është njëra prej idiomave në hartën e metaforës konceptuale që merr pjesë në

konceptimin tonë për “anger:: zemërim”. Edhe pse ekzistojnë metafora konceptuale, kjo nuk

parashikon që në gjuhë patjetër duhet të shfaqen idioma ose shprehje të caktuara

konvencionale.

Prania e këtyre metaforave konceptuale të siguron një motivim, se për ç’arsye disa

shprehje specifike, p.sh. blow your stack:: të kalosh në fazë, janë përdorur për t’iu referuar

evenimenteve të veçanta.

Ekzistojnë edhe pikëpamje të tjera psikolinguistike që përkrahin idenë në vallë

metaforat (siç është anger is a heated fluid in a container) janë me të vërtetë konceptuale

134 Lakoff, Women, Fire and Dangerous Things. Chicago University Press, Chicago 1987; Lakoff & Johnson, Metaphors We Live By, Chicago University Press, Chicago 1980. 135 Gibbs, Metaphor in Idiom Comprehension, Universiteti i Santa Cruz-it 1993/1994.

103

ose jo, apo akoma më thjeshtë, përgjithësime të kuptimeve linguistike. Këto dyshime dalin

nga studimet e thelluara për çështje të ndryshme të idiomave, si produkt i imagjinatës

mendore të njerëzve136, si dhe në përdorimin e përpiktë e të vazhdueshëm të idiomave137 dhe

të frazave eufemistike (Gibbs & Nayak në shtyp), të cilat praktikohen në të folurit e

përditshëm të njerëzve. Dhe se sferat burimore të metaforës konceptuale kur interpretohen

dhe shpjegohen metaforat poetike138 detyrojnë idiomat ta thonë atë që përmban metafora

konceptuale në organizimin e informacionit, në procedimin e teksteve139 dhe në përdorimin e

metaforës konceptuale në hartimin e përfundimeve.

Të gjitha këto evidenca psikolinguistike të imponojnë besueshmërinë e 4 hipotezave

se pjesë të ndryshme të mendimit metaforik, në mënyrë të pjesshme shpjegojnë se pse disa

metafora dhe idioma fitojnë kuptimin që ia japin folësit bashkëkohorë (hipoteza 3).

Mendohet se metaforat konceptuale të shumë aspekteve jetësore ndikohen nga fakti se

shumica e njerëzve i nënkuptojnë kuptimet idiomatike. Disa studiues, si përfaqësuesit e

teorisë së metaforës imediate140 kanë kritikuar afërsinë e metaforës konceptuale dhe të

kuptimit idiomatik.

Njohuri të tilla në çdo kontekst të dhënë mund të mos jenë gjithnjë të pranueshme dhe

të përdorshme. Nën këtë mëtim mund të jetë e vërtetë hipoteza 3, por kurrsesi hipoteza 4.

Këto kërkime argumentojnë se hartimi i depozituar në tru për metaforën ka mundësi të jetë i

vlefshëm.

Kohëve të fundit, një tërësi studimesh tregojnë se metafora konceptuale influencon

gjykimin e njerëzve për përdorimin e përshtatshëm të idiomave në kontekste të ndryshme.

Por praktika ka treguar të kundërtën, se nuk janë plotësisht të pranueshme dhe kuptueshmëria

imediate e idiomave has në pengesa të llojllojshme. Ky konstatim është rezultat i testimit të

studentëve, të cilët nuk dhanë rezultatin e pritur, sepse nuk ishte e mjaftueshme koha që u

ishte dhënë për t’i lexuar idiomat në kontekstet e ndryshme metaforike (Gibbs 1993). Edhe

136 Gibbs & O’Brien, The fight over metaphor in thought and language, Cambridge University press 1990. 137 Nayak & Gibbs, Conceptual knowledge in the interpretation of idioms, Journal of experimental psychology: General 119 – 1990/1991: 315 – 317. 138 Gibbs & Nascimento, How we talk about love: metaphorical concept and understanding love poetry, Amsterdam 1996. 139 Allbritton, Mc Koon & Gerrig, The Costs and Benefits of Metaphor, Institut des Sciences Cognitive Université de Grenoble 1995. 140 Mc Glone, Glucksberg & Keysa, “Intuition of the Transparency of Idioms”, Chicago University 1990; Kruz & Graessar, Metaphorical expressions of anger and hap, Sydney 1991; Mc Glone, Behavioral, Endocrine, Immune and Performance Measures Exposed to Acute Stress. ASAS. Rapid City, South Dakota, USA 1993/1996.

104

Gibbs (in press / në shtyp) i mëshon idesë se studentëve u duhet lejuar më shumë kohë për

leximin e idiomave në kontekst, që pikturonin të njëjtin konceptim metaforik. Në anën tjetër

Pfaf et al (in press) në detyrën për frazat e plota idiomatike zbuloi se eufemizmat në kontekst

kuptoheshin më lehtë se sa metaforat konceptuale.

Papajtueshmëritë për këto kërkime iu referohet faktorit KOHË. Koha që u është dhënë

studentëve për të lexuar e kuptuar, mund të mos sigurojë rezultate të kënaqshme për zbatimin

e metodave më të mira të vlerësimit, se janë më të pranueshme kur metaforat konceptuale

përgjatë kuptueshmërisë idiomatike imediate kanë një kohështrirje më të madhe.

Qëllimi kryesor i studimeve të deritanishme ishte mbledhja e sa më shumë

informacioneve, me qëllim që të ekzaminohet roli i metaforës konceptuale në procedimin e

idiomës imediate.

Qëllimi ynë për sa trajtuam deri tani ka qenë që të demonstrojmë se metaforat

konceptuale janë shumë të lidhura me idiomat leksikore dhe shpesh janë të identifikueshme,

sidomos kur idiomat strukturalisht janë të motivueshme dhe shfaqen me kuptim të

mëvetësishëm.

IV.10 Diskutime dhe probleme të hasura dhe rezultati i praktikave

Nga çka u trajtua më lartë na lind natyrshëm ideja për diskutim, i cili e ka rrënjën te

problematikat që shfaqen. Ashtu si çdo gjë e re e cila prezantohet, vështirësia për t’u

transmetuar dhe për të patur efikasitet është evidente.

Së pari studentët (nxënësit) të ballafaquar me vështirësitë e para, krijojnë përshtypje

të keqe te pedagogët. Ne duke qenë pedagogë (mësues) shpesh shprehemi “i mungon për-

qendrimi..., është i papërqendruar..., nuk e ka mendjen në mësim..., shpesh bëjnë zhurmë...”.

Së dyti studentët, natyrshëm mund të gabojnë në përthithjen dhe zbatimin e metodave

të mësipërme, por nuk duhet t’i gjykojmë ose ndëshkojmë negativisht. Gjatë procesit të të

mësuarit, pa gabime nuk është e mundur të ketë përparim.

Një mënyrë e mirë për të rritur përqendrimin dhe tërheqjen e vëmendjes së studentëve

(nxënësve) në orën e mësimit dhe për të minimizuar (pasi nuk mund ta zhdukim tërësisht)

gabimin. Mendoj se është vendosja, me vullnet të lirë, e studentit (nxënësit) si protagonist, si

përçues i informacionit dhe i kurioziteteve të përgatitura nga pedagogu (mësuesi) për të

prezantuar temën e re me studentët (nxënësit).

105

Së fundi duke pasur në konsideratë rezultatet e nxjerra dhe problematikën synimi i ynë

është të funksionojë për:

a) asimilimin i idiomave – proverbave dhe i fjalëve të reja të detyruara për t’u

mësuar;

b) nxitjen e zhvillimit të tolerancës dhe të respektit për diversitetin midis njerëzve

dhe kulturave;

c) zhvillimin e pavarur të të nxënit dhe mendimi kritik për gjeneratat e mëpasshme.

IV.9 Rezultantja e praktikave

Roli tradicional i pedagogut (mësuesi) do të zhduket dhe do të lindë një rol i ri. Ky rol

i ri në procesin e të nxënit studentin (nxënësin) do ta bëjë bashkautor, sepse studenti (nxënësi)

do të jetë i ngarkuar me më shumë përgjegjësi. Studentët dhe nxënësit do të duhet të

përfitojnë një shkallë të lartë pavarësie. Në procesin e përvetësimit shumë teknika dhe

strategji të reja të drejtuara dhe të udhëhequra nga pedagogu (mësuesi), mund të përdoren me

sukses edhe në sfera e në lëndë brenda dhe përtej gjuhës së huaj.

Roli i pedagogut, si lidership është shumë i rëndësishëm dhe vendimtar në

organizimin e klasës, furnizimin, orientimin e studentit për gjetjen e materialeve dhe të

burimeve të ndryshme. Në këtë mënyrë studentët ndihmohen për një të mësuar të

qëndrueshëm dhe asimilim sa më efektiv të idiomave dhe të proverbave. Roli planifikues i tij

duhet të spikasë, e jo të jetë vetëm burim i të gjitha njohurive në klasë.

Materialet janë përzgjedhur në raport me programin tematik, duke pasur parasysh

përfaqësimin autentik të kulturës së gjuhës së huaj. Temat e programit mësimor janë paraqitur

në mënyrë të hollësishme, ciklike në faza të njëpasnjëshme. Kështu krijohet mbështetja e

kreativitetit dhe e pavarësisë mendore të nxënësit.

Përveç këtyre, materialet e përzgjedhura synojnë të theksojnë përparësitë e zhvillimit

të aftësive komunikuese duke nxjerrë në pah rolin real të gjuhës së huaj si faktor për

zhvillimin kulturor e bashkëkohor në universitet tona.

106

KREU I PESTË

PROBLEMET E HASURA GJATË IMPLEMENTIMIT TË METODAVE

BASHKËKOHORE ME STUDENTËT DHE PASURIMI I MËTEJSHËM I NJOHURIVE

V. Eksperimente dhe përvoja me studentët

Për interpretimin e proverbave sipas Lakoffit (1989) kemi hallkën më të mirë lidhëse,

metaforën. Lakoffi është i mendimit se kjo hallkë lidhëse përbëhet nga përgjithësimi që një

metaforë specifike përmban në vetvete. Prej skemave specifike ajo nxjerr në pah nivele

strukturash të zakonshme. Maksimumi i komunikimit (The communicative maximum of

Quantity) që do të thotë të jesh i informuar për aq sa kërkohet dhe jo më shumë. Nga ana

tjetër, kjo të limiton në ndërveprimin midis nyjës së madhe dhe natyrës së gjërave. Duke u

nisur nga nyja e madhe që jemi NE, në metaforë njerëzit i llogarisim si “Kafshë”. Ky kuptim

metaforik del në shumë proverba me prejardhje nga përrallëzat (fabulat).

Fuqia e madhe e metaforës shtrihet në aftësinë për një shumëllojshmëri situatash me

të njëjtën strukturë të nivelit përgjithësues. Kështu, proverbi Big thunder, little rain:: Shumë

zhurmë për asgjë mund të aplikohet për një person që zëvendësohet nga një qen që leh, që

mund të shoqërohet me proverbin tjetër anglez e shqiptar All barks, no bite:: Qeni që leh

nuk të kafshon. Kjo metaforë mund të aplikohet për të gjitha situatat e ngjashme, përveç

qenve, nëse nuk është metaforike.

V.1 Ekperimenti 1

Për të parë ecurinë e punës me idiomat, dhe proverbat e anglishtes, për të zbuluar

vështirësitë që mund të dalin dhe për të gjetur rrugët, mënyrat e mjetet më të frytshme në

realizimin e synimeve, jemi ndalur edhe në dy eksperimente.

Qëllimi i eksperimentit të parë është të hetohet se si reagojnë studentët dhe si

pranohen njohuritë metaforike kur takohen me idiomat në trup të proverbit.

Pjesëmarrësit (studentët) lexojnë në ekranin e kompjuterit histori të thjeshta, të cilat

mbarojnë me njërën prej tri frazave të ndryshme.

107

- An idiomatic expression: shprehje idiomatike;

- A literal periphrase of the idiom: perifrazim literal idiomatik;

- A controlled sentences-Proverbs: fjali kontrolli që është proverb.

Menjëherë pas leximit të shprehjes finale dhe shtypjes së butonit të kuptimit në

kompjuter, pjesëmarrësit pajisen me copa fletësh dhe duhet të vendosin sa më shpejt që të

munden nëse copat e fletëve përmbajnë ndonjë fjalë angleze (d.m.th të vendosin si detyrë

leksikore).

Këto copa fletësh kanë fjalë që janë të lidhura me metaforën konceptuale, e cila

motivon idiomat e caktuara, p.sh., fjalën heat, e cila përfaqëson anger is heated fluid in a

container që motivon blow your stack ose mund të jenë fjalë që nuk lidhen me këto metafora

konceptuale p.sh. lead: udhëheq, nxit.

Studentët, kur lexojnë idiomat për gjetjen e përgjigjes së saktë shpesh duhet të jenë

më të shpejtë, se sa kur lexojnë perifrazime literale, si janë shembujt:

(a) në thënien He got very angry:: Ai u nevrikos shumë; ose

(b) kur kemi fjali me përdorime metaforike He saw many dents:: Ai i mprehu dhëmbët.

Prisnim evidenca të një ndërveprimi midis tipave të shprehjeve fundore (d.m.th

idioma, shprehje të drejtpërdrejta dhe shprehje të kontrolluara) dhe tipave të objektivave

(d.m.th. lidhur ose jo me objektivin, në rastin tonë objekti është që metaforika e dhënë të

pikëtakojë proverbin e mëposhtëm): Anger and hate have love roots:: Zemërimi dhe urrejtja

i kanë rrënjët në dashuri.

Leximi vetjak i ndjekur nga zgjedhja leksikore vizuale që bëmë, nuk ishte e vetmja

mënyrë për të eksploruar faktorët konjitivë (njohës) në procedimin gjuhësor të drejtpërdrejtë.

Për shembull, studimet psikolinguistike që fokusojnë procedimin e leksikut të domosdoshëm

shpesh përfshijnë auditorin ose metodat e ndërthurura për të ekzaminuar aktivizimin e

informacionit të ndryshëm konceptual dhe linguistik141.

Gjithsesi interesi ynë për rolin e metaforës konceptuale në procesin e plotësimit të

shprehjes idiomatike dhe kuptueshmërisë së proverbit, e nxjerr si të nevojshme të marrim

masa për studentët, se si i kanë kuptuar aktualisht këto fraza idiomatike përpara se ata të

përgjigjen në copat e fletëve që kanë si objektiv për të plotësuar.

141 Cacciari & Tabossi, Speed of Processing Effects on Spoken Idiom Comprehension, Modena, Italy 1988; Tabossi & Zardon, The activation of idiomatic meaning, New Jersey, USA 1993 .

108

Për këtë arsye, duket më shumë e përshtatshme dhe shumë me vend që të fusim si hap

të parë në këtë kërkim, kombinimin e leximit vetjak me zgjedhjet leksikore.

V.1.1 Metoda empirike – eksperimentale

Përvoja jonë në të nxënët e anglishtes dhe të zotërimit sa më mirë të pasurisë

leksikore e semantike të saj (brenda këtij korpusi njohurish, edhe të pasurisë frazeologjike e

idiomatike), mbështetet jo vetëm në metodat e përpunuara në mendimin dhe praktikën

pedagogjike shqiptare142, por edhe në atë botërore, sidomos në atë anglo-amerikane143.

Më poshtë po japim një model pune, një eksperiment të zhvilluar në Universitetin

“Ismail Qemali” të Vlorës, Departamenti i Gjuhëve të Huaja, ku pjesëmarrës qenë disa

studentë të sapodiplomuar në këtë universitet. Të gjithë pjesëmarrësit ishin folës të përparuar

të gjuhës angleze.

V.1.2 Hartimi i punës dhe motivimi

U përgatitën 50 ngjarje të shkurtra, mesatarisht me shtatë rreshta, ku qenë përshkruar

ngjarje të zakonshme (p.sh. njerëz që të tjerëve u jepnin hua makinën: people lending their

cars to the others). Këto histori ishin shkruar në një stil asnjanës dhe pa ndonjë informacion

specifik metaforik. Pritej se si do të konceptohej fraza finale. Çdo histori duhet të përfundonte

me njërën prej këtyre tri llojeve të shprehjeve:

a) me një shprehje idiomatike;

b) me një thënie literale që kishte të njëjtin kuptim si idioma;

c) me një shprehje standarde, të saktë e të kontrolluar që është proverbi.

a. Të gjitha shprehjet idiomatike ishin të përzgjedhura nga fjalori standard

idiomatik144. Anglishtfolësit, brenda tyre edhe grupi i studentëve të mësipërm ishin të

familjarizuar me këto idioma.

142 M. Kraja, Pedagogjia, Tiranë 2000: 137-138. 143 Në faqet e këtij punimi kemi sjellë me dhjetëra emra studiuesish që janë marrë me këtë çështje, që mendojmë se është një nga më të rëndësishmet e më të diskutueshmet në literaturën pedagogjike. 144 Boatner, Makkai & Gates, J., A dictionary of American idioms. Woodbury, NY: Barron’s Educational Series, Inc, 1975;

109

b. Shprehjet literale ishin marrë në shumicën e rasteve nga kërkime të mëparshme që

në mënyre specifike arrinin ekuivalencën e tyre me idioma145. Studimet e sondazhit treguan

këtë dukuri: idomat dhe shprehjet literale ishin përgjithësisht ekuivalente në kuptim.

c. Ishte e projektuar gjithashtu një listë e shprehjeve të kontrolluara ose proverbave që

të shkonin me kontekstin e historive, por nuk ishin të njëjta në kuptim me shprehjet e dy

grupeve të mësipërme.

Të tre tipat e shprehjeve fundore, d.m.th rreshti i fundit i paraqitur për çdo histori,

ishin vlerësuar të barabarta në gjatësi sipas karaktereve të mëposhtme: 18.4 për idiomat, 17.5

për shprehjet literale dhe 19.1 për frazat e kontrollit -proverbat.

Kërkimet e mëparshme në linguistikë dhe në psikolinguistikë lehtësonin punën, sepse

sugjeronin metafora konceptuale që motivonin pesëmbëdhjetë idiomat e përdorura si motivim

në këtë studim. Për shembull është e njohur gjerësisht se metafora konceptuale anger is

heated in a container pjesërisht motivon idiomën blow your stack. Megjithatë është e

vështirë të kapësh kuptimin e një metafore të tërë nga një fjalë e vetme e shenjuar. Studimi

shpreh përpjekjet që u bënë për të zbuluar metaforën konceptuale që pjesërisht motivon

secilën prej 15 idiomave të përdorura në fjali. Studentëve iu prezantuan 15 metafora

konceptuale që më parë ishin parë si motivuese të idiomave146, së bashku me fjalë të tjera. Në

rastin e anger is a heated fluid in a container, iu paraqitën studenteve fjalët heat = nxehtësi;

fluid = lëng; container = bend, rezervuar.

Pjesëmarrësve u ishte thënë të përzgjidhnin një fjalë e cila rrokte më mirë kuptimin e

gjithë metaforës konceptuale. Analiza tregoi se nga 80% e gjithë pjesëmarrësve për çdo

metaforë konceptuale, selektuam vetëm një fjalë. Fjalët u përdorën si shenjuese të lidhura me

eksperimentin kryesor. Fjalët pa lidhje ishin selektuar nga zgjedhësi i fjalëve. Ato ndryshonin

në kuptim, por ishin ekuivalente në gjatësi me fjalët shenjuese. Analiza e të gjitha

frekuencave të fjalëve me lidhje të qëndrueshme (konsistente) dhe e fjalëve pa lidhje të

qëndrueshme me fjalën shenjuese tregoi se nuk kishte ndonjë diferencim statistikor.

145 Gibbs, Metaphor and Metonymy at the Crossroads: A Cognitive Perspective. Mouton de Gruyter, Berlin, 1992: 195–213; Gibbs & O’Brain, The fight over metaphor in thought and language, Cambridge University

press 1990. 146 Gibbs, Metaphor and Metonymy at the Crossroads: A Cognitive Perspective. Mouton de Gruyter, Berlin, 1992: 195–213; Gibbs & O’Brain, The fight over metaphor in thought and language, Cambridge University press 1990.

110

Në fund, në shtesë të stimulit eksperimental, qenë shkruar një grup prej 15 historish që

përfundonin me të tre tipat e njëjta të pjesës përmbyllëse, por ishin të ndjekura nga copa

fletësh që nuk formonin fjalë angleze. Pjesëmarrësit për shenjuesin në këtë plotësues historish

pritej të përgjigjeshin “jo”.

Të gjitha së bashku ishin 30 histori, 15 eksperimentale dhe 15 plotësuese dhe këto

ishin të ndara në mënyrë të baraspeshuar në gjashtë lista. Çdo listë përmbante 5 histori që

mbaronin me idioma, 5 që mbaronin me perifrazime literale dhe 5 që mbaronin me proverba

(fraza të standardeve të kontrolluara), si shtesë e 15 historive plotësuese. Nga 5 shprehjet

përmbyllëse në çdo grup, 3 mbaronin me fjalë me lidhje konsistente dhe 2 mbaronin me fjalë

pa lidhje konsistente ose e kundërta. I njëjti numër i studentëve pjesëmarrës përmes 6 listave

të historive pati të njëjtat tipa frazash dhe shenjuesish.

V.1.3 Procedurat e punës eksperimentale

Pjesëmarrësit u zgjodhën ndër studentët më të mirë anglishtfolës. Skenari u paraqit

drejtpërdrejt në kompjuter në laboratorin e gjuhëve të huaja të Universitetit të Vlorës.

Studentëve pjesëmarrës iu kërkua të lexonin çdo rresht të historisë kur shfaqej dhe sapo ta

kuptonin të shtypnin butonin “ENTER”. Kur butoni shtypej, shfaqej edhe fjalia tjetër e

skenarit. Pjesëmarrësit e lexonin çdo rresht derisa mbërrinin te shprehja përmbyllëse. Ata

ishin instruktuar që sa më shpejt të mundnin të jepnin përgjigjet sipas kuptimit. Menjëherë

pas shtypjes së butonit të kuptimit, për shprehjen përmbyllëse, një tingull beep dëgjohej dhe u

jepej një copë flete. Pjesëmarrësit ishin të instruktuar që sa më shpejt të ishte e mundur të

shkruanin mbi këtë copë letre vendimin e tyre leksikor duke shtypur njërin prej butonave në

tastiere. Duke ndjekur përgjigjet për vendimet leksikore, është lejuar një vonesë prej katër

sekondash. Pastaj shfaqet rreshti tjetër i historisë tjetër. Historitë prezantoheshin në mënyra të

ndryshme për çdo subjekt. Studentëve u janë dhënë tetë praktika fjalish përpara seksionit

eksperimental kryesor. Pjesëmarrësit qenë paralajmëruar me anë të instruksioneve se duhej

t’u kushtonin vëmendje të veçantë historive, sepse në fund të seksionit eksperimental do t’u

kërkohej të diskutonin për çka kishin lexuar.

Menjëherë pas seksionit eksperimental kryesor, pjesëmarrësit u paraqitën me nga një

histori, secila ishte e printuar në letër. Gjysma e këtyre historive dhe shprehja përmbyllëse

ishin të prezantuara në eksperiment dhe gjysma ishin të reja. Të rejat ishin të gjitha derivate

të përafërta të historive që pjesëmarrësit i kishin lexuar. Detyra e pjesëmarrësve ishte që të

111

njihnin korrektësisht historitë e dhëna. Asnjëri prej pjesëmarrësve nuk dështoi në njohjen e

75% të historive. Eksperimenti mori 25 minuta për t’u plotësuar.

V.1.4 Rezultatet dhe diskutimet

U ndoqën me vëmendje dhe u monitoruan si koha e të lexuarit, ashtu edhe ajo e

vendosjes leksikore. Testet e dhëna zbuluan se koha e leximit për idiomat ishte më e shpejt se

sa leximi i shprehjeve të ndërtuara sipas standardit. Diferenca midis shprehjes literale dhe

proverbit (shprehjes së kontrollit) nuk ishte me vlerë. Këto të dhëna janë në konsistencë me

gjetjet e mëparshme dhe tregojnë se idiomat në procedim nuk të marrin më shumë kohë, se sa

perifrazimet literale të idiomave147.

Analiza për segmentet kohore që harxhuan pjesëmarrësit në vendosjen leksikore për

objektiva të ndryshëm tregoi se reagimet ishin më të shpejta, në përgjigjen lidhur me fjalinë

shenjuese/consistente se sa pas leximit të idiomave me atë joshenjuese/jokonsistente, por jo

kur lexonin perifrazimet literale ose proverbin (fjalinë e kontrollit). Pjesëmarrësit ishin

gjithashtu më të shpejtë në vendosjen leksikore pasi kishin lexuar idiomat, se sa kur lexonin

perifrazimin literal ose fjalinë kontroll.

Rezultatet nga ky studim sugjerojnë se metaforat konceptuale janë të pranuara nga ana

e njerëzve përgjatë kuptueshmërisë idiomatike. Këto efekte parësore janë gjendur në kushte

kur pjesëmarrësit nuk ishin lajmëruar për natyrën metaforike të shprehjeve idiomatike brenda

trupit të proverbit.

Një shpjegim tjetër alternativ i efekteve në Eksperimentin 1 është ai që studentët

duhej të jenë më të shpejtë në përgjigjet e tyre me objektivin, siç është heat:: nxehtësia. Kur

ata lexojnë blew his stack:: humbas durimin u konstatua se reagojnë më shpejt për shkak të

shoqërimit literal të të humburit e durimit me idenë e nxehtësisë dhe jo pse e pranonin

konceptin metaforik te anger is a heated fluid in a container.

Kjo është një hipotezë e rëndësishme, por e vështirë për t’u ekzaminuar në mënyrë

eksperimentale. Mënyra më e mirë për të testuar këtë ide është të vendosim në këto fraza të

njëjtën idiomë përmbyllëse që indukton leximin literal. Për shembull to put blow your stack

në kontekst që do të thotë diçka si push down a stack with wind: të presësh lisin me një të

147 Gibbs, Raymond, The Poetics of Mind. Cambridge University Press, Cambridge 1994; Ortony, Schallert, Reynold & Antos, Are emotion metaphore conceptual or lexical, Cognition and emotion 1986.

112

rënë të sëpatës. Në këtë situatë, ne nuk mund të presim gatitjen e fjalës metaforike heat, pasi

metafora konceptuale anger is a heated fluid in a container nuk do të aktivizohet, teksa

frazeologjizmi blow your stack do të kishte vetëm kuptim të drejtpërdrejtë.

Në këtë studim kemi paraqitur historitë e kontrollit të reagimit që krijohet gjatë

leximit literal për frazat siç janë blow you stack. Një shembull i një historie indukton

kuptimin literal të dhënë më poshtë: John & Fred are chimney sweepers:: Xhoni dhe Fredi

janë oxhakfshirës; They work on a big chimneys are large factories:: Ata punojnë në oxhaqe

të mëdhenj në fabrika të mëdha; They will scrape the insides with long poles:: Ata do të

gërryejnë në brendësi polet më të larta. Për fjalinë e fundit kemi tri mundësi: To remove the

debris when they were done, they would blow the stack (literal use of idiom) ose vacuum the

dirt (literal paraphrase) ose get a big truck (control phrase).

Pas leximit të çdo fraze finale, pjesëmarrësit iu përgjigjën objektivit

shenjues/konsistent dhe joshenjues/jokonsistent të përdorur në Eksperimentin 1. Të

eksperimentuarit pasi kanë lexuar versionin literal të një idiome do të duhej të ishin më të

shpejtë në vendosjen leksikore për fjalën e shenjuar (p.sh. heat), se sa kur lexojnë

perifrazimin e kësaj idiome (p.sh. vacumm the cleaner). Përfundimet e Eksperimentit 1

mund të mos nxirren nga përfundimet e pjesëmarrësve që nënvizuan metaforën konceptuale

të idiomës.

Këto parashikime të nxjerra nga evidencat e mëparshme që lexuesit përfunduan

përgjatë leximit, mund të jenë të influencuara nga induksioni leksikor. Përpara se të

vazhdonim studimin iu kërkua 12 studentëve të kapnin natyrshmërinë e tri frazave në

kontekst. Pjesëmarrësit patën një pikavarazh në rritje për natyrshmërinë. Analizat treguan për

një diferencë jo të madhe statistikore për të tri frazat finale (për idiomën/idioms, për

literalen/proverbin, për kontrollin/control).

Përfundimet për këtë studim tregojnë që pasojat (rezultatet) e vëna re në

Eksperimentin 1 nuk janë thjesht rezultat i aktivizimit të kuptimit literal të idiomës, por

shumë mirë i atribuohen pranimit të metaforës konceptuale përgjatë kuptimit imediat

idiomatik.

Në një farë mënyre efekti zero në këto kontrolle studimesh disi është i çuditshëm,

sepse disa pika kërkimesh kanë treguar se studentët shpesh bëjnë double take (dopio

zgjedhje), kur lexojnë idiomat në kontekstin literal (Gibs 1980;1986).

Kjo do të thotë se njerëzit shumë shpejt pranojnë kuptimin konvecional, figurativ të

idiomës në të njëjtën kohë, ose edhe përpara se të procedojnë me kuptimin literal të këtyre

113

shprehjeve. Në të njëjtën kohë, disa përdorime literale të idiomës, shprehin njëherësh si

kuptimin literal, ashtu dhe atë figurativ. Kështu, nëse dikush është me të vërtetë duke

rrëshqitur mbi akull, ai është gjithashtu në rrezik (d.m.th., the figurative meaning of the

phrase skating on thin ice:: të shkelësh në dërrasë të kalbur / të rrëshqasësh mbi akull të

hollë). Kur çështja shtrohet në një kontekst të fortë literal vërehet se kuptimi idiomatik të

sugjeron se pak ose ndonjëra prej tyre bart të dyja kuptimet, si atë idiomatik, ashtu edhe atë

literal. Për shembull:

Teacher says: “Let’s brake the ice”.

Student’s hesitation has insight metaphore that of being afraid skating on Thin ice.

Shpesh është e mundur që të lexuarit e idiomave të tjera në situata literale do të aktivizonte

disa aspekte të metaforës konceptuale të nënvizuar. Në ndonjë ndodhi shfaqet edhe atëherë

kur njerëzit procedojnë me përdorimin literal të idiomës dhe pranojnë se çfarë duan të thonë

këto fraza idiomatike.

Kjo nuk përbën domosdoshmërinë e asaj se diçka rreth metaforës konceptuale e

pranojnë shumë shpejt, duke nënvizuar kuptimet figurative të ndërtuara.

Këto gjetje sugjerojnë që njerëzit nuk u përgjigjen vendimeve të tyre për zgjedhjet leksikore

me qëllim metaforën, por thjesht sepse procedojnë, përpunojnë këto kuptime literale të

frazave.

Njerëzit zakonisht, gjatë kohës së rrokjes së kuptimit të këtyre interpretimeve

figurative të frazave dhe të dhënies së saktë të kuptueshmërisë proverbiale nuk përpunojnë

kuptimin tërësor literal të idiomës.

V.1.5 Appendix A (shtesë referuese)

Final Phrase and Targets in Experiment 1 (shprehje përmbyllëse dhe shenjuese)

1.He blew his stack:: Ai humbi durimin (shprehje idiomatike);

He got very angry:: Ai u nevrikos shumë (shprehje literale);

He saw many dents:: Ai i preu dhëmbët (shprehje kontrolli);

Heat (related target / objektivi, fjala e shenjuar);

Lead (unrelated target / fjalë joshenjuese);

114

Anger is heated fluid in a container:: Zemërimi është një lëng i nxehtë në rezervuar

(conceptual metaphore / metaforë konceptuale);

“Anger and hate has root’s love:: Urrejtja dhe zemërimi rrënjët i kanë te dashuria (proverb

– fjali kontrolli).

2. It was a shot in the arm:: Ishte një goditje në krahë (shprehje idiomatike);

It was very encouraging:: Ishte shumë inkurajuese (shprehje literale);

She thought he was lying:: Ajo mendoi se ai po gënjente (shprehje kontrolli);

Drug-related target:: (fjalë shenjuese);

Drag-unrelated target::(fjalë joshenjuese);

Encouragement is giving someone a drug:: Kurajoja është si t’i japësh dikujt drogë;

“A word to the wise is enough”:: Për të zgjuarin një fjalë është shumë (proverb – fjali

kontrolli).

3. Cross that bridge later:: Të shqetësohesh kur duhet (shprehje idiomatike);

Fix that problem later:: Atë problem shikoje më vonë (perifrazë literale);

Make very small payment:: T’i kushtosh pak rëndësi (shprehje kontrolli);

Water – related target:: (fjalë shenjuese);

Waste – unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

Problems are bodies of water:: Problemet janë trupa uji (metaforë konceptuale);

“The unexpected always happens”:: Nga ajo që ruhesh nuk shpëton (proverb – fjali

kontrolli).

4. Took the bull from the hores:: Të kapësh demin nga brirët (shprehje idiomatike);

Worked on the demanding job:: Të punosh në punën e kërkuar (shprehje literale);

Sweated when she was working:: Të djersitësh në punë, punon shumë (shprehje kontrolli);

Oponent –related target:: (fjalë shenjuese);

Oranges – unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

A problem is an animate opponent:: Një problem është kundërshtar i gjallë (metaforë

konceptuale);

“Do right and fear no men”:: Ji i drejtë e mos u frikëso nga askush (proverb – fjali

kontrolli).

115

5. Was wrapped around his finger:: U kap me presh në dorë (shprehje idomatik);

Was under his firm control:: Ishte nën kontrollin e tij absolut (shprehje literale);

Was loaded down with cash:: U kap me lekë në dorë (shprehje kontrolli);

Touch-related target:: (fjalë shenjuese);

Taste-unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

Control is touching:: (beso e kontrollo);

“Believe nothing of what you hear and half of what you see” :: Mos u beso kurrë fjalëve

dhe gjysmën e atyre që shikon (proverb – fjali kontrolli).

6. Burst her bubble:: Pëlciti si tollombace (shprehje idiomatike);

Dispel her vanity:: U tregua kot fare (perifrazë literale);

Made him very happy:: E bëri shumë të lumtur (shprehje kontrolli);

Inflacion – related target:: Fryrje inflacioni (fjalë shenjuese);

Indictment: Akt padie – unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

Fride is inflation:: Fodullëku është fryrje;

“Give the Devils his due”:: E ke inat, po jepi hakun (proverb – fjali kontrolli).

7. The manager held all cards:: Manaxhuesi i ka të gjitha karta (shprehje idiomatike);

The manager was in total control:: Manaxhuesi ishte në kontroll tërësor (shprehje literale);

Their complaint were not heard:: Ankesat e saj nuk u dëgjuan (shprehje kontrolli);

Retain: Mbaj, ruaj – related target:: (fjalë shenjuese);

Remain: Qëndron, mbetet – unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

Control is possession of some object:: Kontrolli është zotërimi i disa dokumenteve;

“There is no uses crying over the spilt milk”:: Vaji i derdhur s’mblidhet më (proverb – fjali

kontrolli).

8. She was over the hill:: Ka qenë në majë (shprehje idiomatike);

She was getting old:: Ajo po plaket (perifrazim literal);

She needed to review:: Ajo ka nevojë të ripërtërihet (shprehje kontrolli);

Journey – related target:: (fjalë shenjuese);

January – unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

Life is a journey:: Jeta është një udhëtim (metaforë konceptuale);

“Love make the world go round”:: Dashuria rrotullon botën (proverb – fjali kontrolli).

116

9. Left a bad taste in his mouth:: Të lë shije të keqe (shprehje idiomatike);

Made him feel very disgusted:: E bën te ndihet tmerr fare (shprehje literale);

Seemed like overkill to him:: U duk sikur e vrave thellë atë (shprehje kontrolli);

Eat – related target:: (fjalë shenjuese);

See – unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

Accepting something is eating it:: Të pranosh diçka është si ta hash (metaforë konceptuale);

“Of two evils choose the less”:: Midis dy të këqijave zgjidh më të voglën (proverb – fjali

kontrolli).

10. Carry a torch for him:: Të ndezësh një qiri për të (shprehje idiomatike);

Be in love with him:: Të biesh në dashuri me të (shprehje literale);

Be a complete dupe:: Të jesh komplet i mashtruar (shprehje kontrolli);

Warm-related target:: (fjalë shenjuese);

Worm-unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

Affection is heat:: Afeksioni është ngrohtësi (metaforë konceptuale);

“Desperate diseases must have desperate remedies” :: Dëshpërimi i ka rrënjët në kujtime të

dëshpëruara (proverb – fjali kontrolli).

11. Cast her special spell:: T’i kushtosh asaj fjalë rrezëllitëse (shprehje idiomatike);

Made him fall in love:: Ta bësh të bie në dashuri (shprehje literale);

He’s eaten his french aries:: Ka ngrënë patatet e tij (shprehje kontrolli);

Trick -related target :: (fjalë shenjuese);

Stick -unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

Love is magic:: Dashuria është magjike (metaforë konceptuale);

“One cannot love and be wise”:: Nuk mund të dashurosh dhe të jeshë i mençur (proverb –

fjali kontrolli);

12. Look on the bright side:: Të shikosh anën pozitive (shprehje idiomatike);

Remain very optimistic:: Mbetet shumë optimist (shprehje literale);

Say the funniest things:: Të thuash gjera për të qeshur (shprehje kontrolli);

Light-related target:: (fjalë shenjuese + proverb – fjali kontrolli);

117

Great –unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

Optimism is light:: Optimizmi është dritë (metaforë konceptuale);

“Hope is a good breakfast ,but a bad supper”:: Shpresa është një mëngjes i mirë dhe një

darkë e keqe (proverb – fjali kontrolli).

13. Got the hang of it:: Të mbash veten prej nevrikut (shprehje idiomatike);

Started doing well:: T’i bësh gjërat për mirë (shprehje literale);

Quit in frustration:: Ta lësh në dekurajim (shprehje kontrolli);

Grasp kap:: Shtrëngim – related target:: (fjalë shenjuese);

Grape – unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

Conrol is grasp:: Kontrolli i vetes është shtrëngim (metaforë konceptuale);

“Grasp all, lose all”:: Zilia e madhe, ha kokën e të zotit (proverb-fjali kontrolli).

14. Stand his ground:: Të mbrosh veten (shprehje idiomatike);

Defend his ideas:: Të mbrosh idetë e tua (shprehje literale);

Change the subject:: Të ndërrosh temë (shprehje kontrolli);

Battle-related target:: (fjalë shenjuese);

Bottle-unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

Maintaing beliefs is defending territory:: Të mbrosh idetë tua (metaforë konceptuale);

“Every man is the architect of his own fortune”:: Gjithsecili është projektues i të ardhmes

së tij” (proverb – fjali kontrolli).

15. She kept him at arms length:: Të mbash dikë në largësi (shprehje idiomatike);

She remained a loof from him:: Qëndroi një hap larg tij (shprehje literale);

She showed him the best dress:: Ajo i tregoi atij fustanin më të mirë (shprehje kontrolli);

Distance-related target:: (fjalë shenjuese);

Damaged-unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

Lack of emotional intimacy is physical distance:: Mungesa e intimitetit është largim fizik

(metaforë konceptuale);

“ It’s more blessed to give,than to receive”:: Është më mirë të japësh, se sa të marrësh

(proverb – fjali kontrolli).

118

V.2 Eksperimenti 2

Eksperimenti 2 parashikon një test tjetër për idenë që idiomat konceptuale janë të

pranueshme më shpejt gjatë kuptimit të proverbave. Pjesëmarrësit lexuan të njëjtën histori të

përdorur si motivim në Eksperimentin 1. Këtë herë historitë përfunduan në njërën prej 2

frazave idiomatike, të cilat shprehin përafërsisht të njëjtin kuptim figurativ. Për shembull, një

histori rreth një personi që nxehet, nevrikoset (getting angry) për shkak të disa evenimenteve,

të cilat përfundonin ose në blew your stack (humbas durimin) ose jumped down your throat

(të preva gurmazin / ta hodha gurmazin në shesh).

Menjëherë, pas leximit të frazave finale në çdo histori, pjesëmarrësit bënë vendosjet

leksikore mbi fjalën e shenjuar ose jo të shenjuar. Fjalia e shenjuar reflekton një metaforë

konceptuale që motivon vetëm njërën prej idiomave. Kështu, heat reflekton metaforën anger

is a heated fluid in a container, e cila motivon blew his stack: humbas durimin, ndërkohë që

idioma tjetër jump down his throat është e motivuar nga një metaforë tjetër: anger is animal

behaviour.

Në qoftë se, metaforat konceptuale gjatë përpunimit idiomatik shumë shpejt janë të

pranueshme atëherë, studentët duhet të jenë më të shpejtë për të marrë vendime leksikore për

një idiomë metaforike të nënvizuar lidhur me zgjedhjen e fjalëve të shenjuara në vazhdim, se

sa kur ata lexojnë një idiomë me të njëjtin kuptim figurativ, por që është e motivuar nga një

metaforë tjetër konceptuale. Gjithsesi, kur njerëzit lexojnë idioma të motivuara nga metafora

konceptuale e pavazhdueshme me fjalinë shenjuese/konsistente dhe me ato

joshenjuese/jokonsistente, duhet të jenë të përcaktuar se ato nuk mund të ndryshojnë me

shpejtësinë me të cilën njerëzit bëjnë zgjedhjet leksikore.

Eksperimenti 2 parashikon një bashkëveprim në zgjedhjen leksikore ekzistuese, midis

shprehjes përmbyllëse (d.m.th midis idiomës vazhduese dhe idiomës jovazhduese) dhe

objektivit të shenjuar të proverbit të dhënë (d.m.th fjalisë shenjuese dhe joshenjuese)

V.2.1 Metodat empirike – eksperimentale

Si subjekte u morën përsëri studentë të diplomuar nga Universitetit “Ismail Qemali”

të Vlorës. Të gjithë ishin folës autoktonë të gjuhës angleze dhe askush prej tyre nuk ka

shërbyer si subjekt në eksperimentim.

119

Motivimi dhe hartimi. Motivimi primar për këtë studim ishin 16 histori që

përshkruanin evenimente ordinere. Çdo histori përfundonte me një ose me dy shprehje

idiomatike, të cilat shprehin të njëjtin kuptim figurativ (p.sh. to get very angry:: të

nevrikosesh shumë). Një idiomë (p.sh. blow your stack:: të humbasësh durimin) u njoh si e

motivuar nga një metaforë konceptuale (p.sh. si anger is heated fluid in a container),

ndërkohë që idioma tjetër ishte e motivuar nga një tjetër vështrim metaforik (p.sh. anger is

animal behaviour) për t’i lëshuar rrugën proverbit p.sh. “A Mouse may help a lion”:: Edhe

një mi mund të ndihmojë luanin (me domethënien që mendja ka më shumë vlerë se forca e

zemërimit)

Idiomat e motivuara nga e njëjta metaforë konceptuale, të reflektuara në fjalët

shenjuese janë fraza konsistente (të vazhdueshme), ndërkohë që idiomat e motivuara nga një

metaforë tjetër konceptuale, janë fraza jokonsistente (jo të vazhdueshme). Dhjetë nga

kontekstet e historive drejtpërdrejt janë marrë nga Eksperimenti 1. Këto histori përfundojnë

në idiomën, për të cilën ishte relativisht lehtë të gjeje një idiomë shtesë me të njëjtin kuptim

figurativ, por që është i motivuar nga një metaforë tjetër konceptuale që të udhëhiqte te

kuptimi i një proverbi. Përsëri, këto histori janë shkruar me një stil asnjanës, që mos të sjellin

ndonjë informacion tjetër specifik. Të pesë historitë e shkruara për këtë studim, gjithashtu,

përfundojnë me njërën prej dy idiomave, që përsëri të dyja veçmas shprehin kuptime

figurative të njëjta, por që janë të motivuara nga metaforat e ndryshme konceptuale

Përmes 14 historive, idiomat konsistente kanë nga 19.1 karaktere gjatësi dhe idiomat

jokonsistente 20.9 karaktere gjatësi. Marrë së bashku ky studim përfshin 2 tipat idiomatike

(konsistente dhe jokonsistente) dhe 2 objektiva (shenjuesin e joshenjuesin).

Disa norma studimesh janë drejtuar nga pjesa e eksperimentit motivimi (stimuli).

Rezultatet për këtë treguan se, mbi të gjitha idiomat konsistente (3.81) dhe jokonsistente

(3.74) në çdo histori ishin të njohura. Një tjetër detyrë e dytë, iu kërkua pjesëmarrësve të

njëjtë të gjykojnë për ngjashmëritë, në çdo kontekst historie midis idiomave konsistente dhe

atyre jokonsistente.

Më pas, në këtë studim, u vërejt se i njëjti grup pjesëmarrësish zgjodhi një fjalë për

secilën idomë të re të përdorur si motivim (stimul). Në këtë mënyrë reflektohej më mirë

metafora e nënvizuar konceptuale motivuese për idiomën e dhënë dhe kuptimin e proverbit të

kërkuar. Nga kjo procedurë, u konstatua se 80% e pjesëmarrësve ishin dakord që një fjalë e

vetme ishte paraqitësja më e përpiktë e metaforës konceptuale që çonte tek një proverb i

caktuar nga pedagogu dhe që dallonte nga frazat e ndryshme idiomatike.

120

Procedura e ndjekur është identike si ajo e përdorur në Eksperimentin 1.

V.2.2 Rezultate dhe diskutime

Të dhënat u analizuan në të njëjtën mënyrë si në studimet e para. Analizat mbi këto

gjetje demonstruan se studentët pjesëmarrës praktikisht morën të njëjtën kohë të frazave

finale. Kjo u faktua në të dyja rastet, kur ishin të ndjekura nga objektivi konsistent dhe nga ai

jokonsistent.

Testimet e kohës së zgjedhjeve leksikore, treguan një efekt domethënës. Testet e

dhëna zbuluan se pjesëmarrësit ishin të shpejtë në përgjigjet me anë të metaforës, pasi kishin

lexuar idiomën konsistente, se sa kur kishin lexuar atë jokonsistente. Këto të dhëna treguan

që studentët kur lexojnë idiomat pjesërisht të motivuara nga metafora konceptuale të

ndryshme (të nënvizuara), menjëherë nuk e pranojnë të njëjtin informacion metaforik. Kështu

që edhe kuptueshmëria e proverbit mbetet akoma një aspekt i vështirë, edhe pse këto fraza

mund të kenë kuptim figurativ të njëjtë.

V.2.3 Mendimi psiko-linguistik

Shumë nga diskutimet për ndikimin psiko-linguistik mbi rolin e metaforës

konceptuale dhe të idiomës në të kuptuarin e gjuhës, janë përqendruar në atë që ofron

paraekzistenca e njohurive metaforike, në kuptimin imediat të fjalive idiomatike dhe

proverbiale. Në vitet e fundit linguistë të ndryshëm kanë parashtruar evidenca empirike, që

kanë hedhur dyshime mbi mundësinë që metaforat konceptuale të pranohen shumë më shpejt

përgjatë kuptueshmërisë metaforike dhe idiomatike. Këto studime ekzaminojnë edhe

perifrazimet për fjalinë metaforike dhe kohën e leximit për kuptueshmërinë e idiomave në

kontekstet konsistente ose jokonsistente proverbiale. Kërkimet çuan në bindjen se duhej

zbuluar faktorët që çuan në dështimet për gjetjen e metaforave konceptuale që luanin një rol

të rëndësishëm në kuptueshmërinë (imediate) e idiomave. Analiza tregoi se mospërputhjet e

gjetjeve të Gibbsit me rezultatet tona, duhet të jenë rezultat i zbatimit të metodave të

ndryshme për vlerësimin e rezultateve të përfituara.

Gjetjet treguan se metafora konceptuale, në disa rrethana, mund të pranohet shpejt

gjatë rrokjes së kuptueshmërisë imediate të idiomës, por kjo nuk do të thotë që koncepti

121

paraekzistues i metaforës është automatikisht i pranueshëm sa herë që haset një idiomë dhe

në rastin tjetër një idiomë të gjendet brenda trupit të proverbit.

Megjithëse njerëzit mund të kenë procedim shumë të shpejtë në përdorimin e

metaforës konceptuale përgjatë procedimit të disa aspekteve të tyre me idiomat. Kjo nuk do

të thotë se kuptueshmëria idiomatike dhe proverbiale varet nga aktivizimi i metaforave

konceptuale.

1. Njëri prej tyre mund të jetë rasti se ekziston një lidhje e ngushtë midis shumë

idiomave dhe i disa idiomave të llogaritura; ose të pranueshme si hapi i parë në

kuptueshmërinë e asaj “çfarë do të thotë çdo idiomë”.

Studimet tregojnë se metafora konceptuale i ndihmon qartësisht njerëzit të kuptojnë se

pse idiomat mbajnë kuptimet që ato kanë (Gibbs 1994). Por nuk është ende e qartë kur

njerëzit kanë nevojë të pranojnë metaforën konceptuale me qëllim që të pranojnë menjëherë

idiomat dhe mandej proverbat.

2. Studentët aktualisht mund të mos e llogaritin hartimin metaforik sa herë që ata

dëgjojnë ose lexojnë fraza idiomatike. Kështu, njerëzit mund të mos llogaritin burimin në

sferën e objektivizuar duke hartuar (parë) një lidhje imediate midis “heated fluid in

container” (zemërimi është një lëng i nxehtë në rezervuar) dhe konceptit të zemërimit / anger

kur procedojnë në raport me blow your stack:: humbas durimin; ose flip your lid:: të kalosh

në fazë / të çmendesh.

Studentët mund të pranojnë vetëm konceptin e metaforës konvencionale, e cila ka

qenë e parallogaritur. Kjo krijon një mundësi dhe një tregues i mirë që dëshmon se shumë

metafora konceptuale janë ngado në përdorim. Për më tej shpejtësia me të cilën studentët

procedojnë idiomat duke i krahasuar me përdorimet literale të së njëjtës shprehje ose të

ndonjë ekuivalenti joidiomatik, e bëjnë pak të besueshëm faktin se, që njerëzit e përqasin

mendimin metaforik për t’i kuptuar proverbat sa herë që ata i lexojnë ose i dëgjojnë idiomat.

Pavarësisht rezultateve të arritura imponohen shumë pyetje të rëndësishme, të cilat

kërkojnë zgjidhje për kërkimet në të ardhmen. Midis pyetjeve të kësaj natyre shtrohen edhe

këto: Çfarë kushtesh kontekstuale në procedimin gjuhësor e thjeshtojnë ose e pengojnë

pranimin e metaforës konceptuale? Në çfarë pike të procedimit idiomatik janë të

pranueshme metaforat konceptuale? Për sa kohë aktivizohet kuptueshmëria e idiomave

dhe a të çon kjo në asimilimin e saktë të proverbit?

122

Një mundësi është që metafora konceptuale dhe idiomat mund të pranohen në çastin

kur studentët hasin fjalët çelës. Një ide të këtillë Tabossi & Zardon e konsiderojnë se është

konsistente me konfiguracionin hipotetik148.

Të dhënat tregojnë se kur njerëzit duhet të llogaritin ose të pranojnë një metaforë

konceptuale të nënvizuar, me qëllim që të kuptojnë çfarë do të thotë idioma në mënyrë

figurative përgjatë procedimit në kompjuter metafora konceptuale duhet të jetë e nënvizuar.

Familjariteti i studentëve me shumë idioma, sugjeron që, ata nuk mund të vënë

domosdoshmërisht në përdorim metaforën konceptuale për të nxjerrë kuptimin idiomatik sa

herë që i dëgjojnë ose i lexojnë idiomat.

Mbetet e hapur çështja se si njerëzit i vënë në punë metaforat konceptuale në

interpretimin e shumëllojshmërisë së kuptimeve, të shoqëruara shpesh me më shumë

idioma kreative ose poetike.

Një sasi e konsiderueshme evidencash tashmë të pranishme në linguistikë dhe

psikolinguistikë tregojnë se metafora influencon evolucionin historik të kuptimit linguistik

dhe siguron pjesë të motivimit, sepse shumë fjalë dhe shprehje kanë kuptimin që ato kanë

(vërtet mbajnë) për folësit aktual ose të idealizuar të gjuhës.

Fakti që metafora konceptuale shfaqet se ka një rol thelbësor në motivimin e

kuptimit linguistik idiomatik, atëherë aspekti psikologjikisht real i kuptueshmërisë

gjuhësore, thekson idenë se këto idioma janë një pjesë e rëndësishme dhe e kudogjendur në

njohjen e përditshme të shprehjeve proverbiale.

S’ka rëndësi se në procedimin gjuhësor çfarë rezultati përfundimtar mund të njohin

psikolinguistët. Ky është një element i rëndësishëm në teoritë bashkëkohore të

kuptueshmërisë natyrore gjuhësore dhe jep përgjigje në pyetjet se çfarë e motivon kuptimin

linguistik dhe cilat janë evidencat e përfituara ku mbështeten për këtë çështje.

Të dhënat e paraqitura nga eksperimenti sugjerojnë se:

a) mendimi metaforik, në shumë rrethana ka mundësi të luajë një rol të caktuar në

kuptueshmërinë imediate, të paktën të disa llojeve të idiomave në gjuhën e përditshme.

b) ndihmojnë në kuptimin e idiomave brenda situatave të dhëna, të cilat të udhëheqin

në asimilimin e proverbit të caktuar.

148 Tabossi & Zardon, The activation of idiomatic meaning, New Jersey, USA 1993.

123

c) thjeshtojnë punën e pedagogut gjatë procesit të mësimdhënies dhe shkurtojnë

kohën e perceptimit, gjë e cila e bën më frutdhënëse orën e mësimit.

Po listojmë më poshtë lëndën gjuhësore idiomatike e proverbiale që është përdorur në

eksperimentet e trajtuara dhe që lehtësisht dhe funksionalisht mund të përdoret edhe me

studentët tanë, të cilët duan të mësojnë gjuhën angleze nga pedagogët përgjatë procesit

mësimor.

V.2.4 APPENDIX B (shtesë referuese)

Shprehjet përmbyllëse dhe metafora konceptuale për Eksperimentin 2

1. Bob blew his stack:: Humbas durimin (idiomë konsistente);

Anger is heated fluid in container:: Zemërimi është një lëng i nxehtë në rezervuar;

Bob bit her head off:: Të kritikosh dikë pa arsye (shprehje jokonsistente);

Anger is animal behaviour:: Zemërimi është sjellje kafshe;

Heat-related target:: (fjalë shenjuese);

Lead-unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

“Anger and hate has root’s love” :: Urrejtja dhe zemërimi rrënjët i kanë te dashuria (proverb

-fjali kontrolli).

2. It was a shot in the arm:: Ishte një goditje në krahë (idiomë konsistente);

Encouragement is giving someone a drug:: Kuraja është si t’i japësh dikujt drogë;

It really got her going:: Asaj i ka ecur në jetë (idiomë jokonsistente);

Encouragement is helping someone start a journey:: Të ndihmosh dikë të fillojë një udhëtim

është inkurajim;

Drug-related target:: (fjalë shenjuese);

Drag-unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

“A word to the wise is enough”:: Një fjalë është shumë për të zgjuarin (proverb – fjali

kontrolli);

124

3. They would cross that bridge later:: Ta hasësh këtë vështirësi më vonë (idiomë

konsistente).

Problem are bodies of water:: Problem janë trupat e ujit;

They would puzzle it out later:: Ata do zgjidhin këtë gjë më vonë (idiomë jokonsistente);

Problems are puzzles to be solved:: Problemet janë lojëra formuese për t’u zgjidhur;

Water-related target:: (fjalë shenjuese);

Waste-unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

“The unexpected always happens”:: Nga ajo që ruhesh nuk shpëton (proverba – fjali

kontrolli).

4. She took the bull by the horn:: Ajo e kapi demin nga brirët (idiomë konsistente);

A problem is an animate opponent:: Një problem është një kundërshtar i gjallë;

She was able to carry the lord:: Ajo ishte në gjendje të mbante ngarkesën (idiomë

jokonsistente);

A problem is a physical burden:: Një problem është rëndesë fizike;

Opponent-related target:: (fjalë shenjuese);

Oranges –unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

“Do right and fear no men”:: Ji i drejtë e mos u frikëso nga askush (proverb – fjali

kontrolli).

5. The lyric really rang a bell:: Lirikat tingëllojnë si një notë muzikore / ndezin një nostalgji

të ëmbël (idiomë konsistente);

Remembering is hearing a sound:: Kujtimi është një tingull i dëgjuar;

The lyrics definitely hit home:: Lirikat përfundimisht të godasin familjen (idiomë

jokonsistente);

Remembering is arriving at location:: Kujtimi të bën të arrish destinacionin;

Sign-related target:: (fjalë shenjuese);

Sole-unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

“There is time to weep and a time to laugh”:: Ka një kohë për të qarë dhe një kohë për të

qeshur (proverb – fjali kontrolli).

6. Their marriage was falling apart:: Martesa e tyre po shembet (idiomë konsistente);

Marriage is a builing:: Martesa është një ndërtesë;

125

Their marriage was on the rock:: Martesa jonë është në krizë (idiomë konsistente);

Marriage is a journey:: Martesa është një udhëtim;

Building-related target:: (fjalë shenjuese);

Bowling-unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

“If you would be happy for a week take a wife; if you want to be happy for a month kill a

pig and if you would be happy all your life plant a garden”:: Nëse dëshiron të jesh i lumtur

për një javë merr një grua, nëse dëshiron të jesh i lumtur për një muaj vrit një derr dhe nëse

dëshiron të jesh i lumtur gjatë gjithë jetës mbill një kopësht” (proverb – fjali kontrolli).

7. Burst her bubble:: Pëlciti si tollombace (idiomë konsistente);

Pride is inflation:: Fodullëku është fryrje;

Took her down a notch:: E fut në dhe;

Pride is being vertically high:: Fodullëku po shkon shumë lart;

Inflation-related target:: (fjalë shenjuese);

Indictment -padi-unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

“There is no uses crying over the spilt milk”:: Vaji i derdhur s’mblidhet më (proverb – fjali

kontrolli).

8. The manager held all the the cards:: Manaxhuesi e ka në dorë (idiomë konsistente);

Control is possession of some object:: Kontrolli është zotërimi i disa gjërave; .

The manager had the upper hand:: Manaxhuesi e ka veton (idiomë jokonsistente);

Control is being physically over someone or thing:: Kontrolli është të jesh nën presion e

dikujt apo të diçkaje;

Retain –related target:: (fjalë shenjuese);

Remain –unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

“Love make the world go round”:: Dashuria rrotullon botën (proverb – fjali kontrolli);

9. Over the hill:: Në majë (idiomë konsistente);

Life is a journey:: Jeta është një udhëtim;

In her twilight years:: Ndër vitet më të mira të saj (idiomë jokonsistente);

Life is a day:: Jeta është një ditë;

Journey-related target:: (fjalë shenjuese);

January-unrelated target:: (fjalë joshenjuese) ;

126

“ Of two evils choose the less”:: Midis dy të këqijave zgjidh më të voglën (proverb – fjali

kontrolli).

10. He really couldn’t swallow it:: S’mund ta kapërdinte me të vërtetë (idiomë

jokonsistente);

Accepting something eating it:: Të pranosh atë është ta hash atë;

It was really hard for him to buy:: Ishte vështirë për ta blerë (idiomë jokonsistente);

Accepting something is purchasing it:: Të pranosh diçka është ta blesh atë;

Eat-related target:: (fjalë shenjuese);

See-unrelated target:: (fjalë joshenjuese, proverb – fjali kontrolli).

“Desperate diseases must have desperate remedies” :: Dëshpërimi i ka rrënjët në kujtime të

dëshpëruara.

11. Carry a torch:: Të ndezësh një qiri (idiomë konsistente);

Affection is heat:: Afeksioni është ngrohtësi;

Under her skin:: Nën lëkurë (idiomë jokonsistente);

Affection is an irritation:: Afeksioni është një acarim;

Warm – related target:: (fjalë shenjuese);

Worm –unrelated target:: (fjalë joshenjuese, proverb – fjali kontrolli).

12. Cast spell:: Fjalë rrëzëllitëse (idiomë konsistente);

Love is magic:: Dashuria është magjike;

Swept off his feet:: Të mbushësh me emocion (fjalë jokonsistente);

Love is a physical force:: Dashuria është një forcë fizike;

Trick –related target:: (fjalë shenjuese);

Stick-unrelated target:: (fjalë joshenjuese, proverb – fjali kontrolli);

“One cannot love and be wise”:: Nuk mund të dashurosh dhe të jesh i mençur (proverb –

fjali kontrolli).

13. Look on the bright side:: Shikon anën pozitive (idiomë jokonsistente);

Optimism is light:: Optimizmi është dritë;

Keep your spirits up:: Moralisht të jesh lart (idiomë jokonsistente);

127

Optimism is being physically high:: Optimizmi është të jesh fizikisht në formë;

Light-related target:: (fjalë shenjuese);

Great –unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

“Grasp all,lose all”:: Zilia e madhe, ha kokën e të zotit (proverb – fjali kontrolli).

14. Stand his ground:: Të mbrosh veten (idiomë konsistente);

Maintainig beliefs is defending territorry:: Të mbrosh idetë e tua;

Hold his course:: Të mbash vendin tënd (idiomë jokonsistente);

Maintaing beliefs is staying on a specific course:: Të mbrosh besimin tënd është të mbash

një kurs të veçantë;

Battle-related target:: (fjalë shenjuese);

Bottle-unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

“Every man is the architect of his own fortune”:: Gjithsecili është projektues i të ardhmes së

tij” (proverb –fjali kontrolli).

15. She kept him at arms length:: Të mbash dikë në largësi (idiomë konsistente);

She gave him the cold shoulder:: Ajo iu tregua e ftohtë atij;

The lack of emotional intimacy is physiçal coldness:: Mungesa e intimitetit është ftohtësi

fizike;

Distance-related target:: (fjalë shenjuese);

Damaged –unrelated target:: (fjalë joshenjuese);

“ It’s more blessed to give, than to receive”:: Është më mirë të japësh, sesa të marrësh

(proverb – fjali kontrolli).

V.3. Shprehjet proverbiale dhe idiomat, problemet me studentet e mi

Shprehjet proverbiale dhe idiomat mund të jenë shumë të vështira për t’u mësuar ose

për t’u kuptuar nga studentët. Për të vërtetuar këtë, në një periudhë tri javore prezantua një

mësim mbi këto shprehje midis studenteve të Universitetit “Ismail Qemali” të Vlorës. U

zgjodhën si shembuj vëzhgimi proverbi: “All the things are difficult before they are easy”::

Gjithçka është e vështirë përpara se të jetë e lehtë; dhe idioma piece of cake = something

very easy to do:: diçka shumë e lehtë për tu bërë.

128

Gjysmës së studentëve iu dhanë shprehjet në formë të izoluar. Madje asnjë çelës konteksti,

asnjë shpjegim i përpunuar ose mundësi për të siguruar burime të tjera. Siç pritej, niveli i

kuptimit ishte shumë i ulët: 18% e pjesëmarrësve e përkthyen shprehjen sipas kuptimit literal

të përkufizimit. 82% nuk ia nxorën dot kuptimin.

Teksti eksperimentues:

Pyetjet:

Agimi: Can you do this?:: Mund ta bësh këtë?

Vera: Sure!It’s a piece of cake!:: Sigurisht! Është e lehtë!

Agimi: Don’t pretend too much,if you haven’t worked hard enough!:: Mos

pretendo pa punuar!

Vera: But i did, I worked all the night up!:: Po, unë qëndrova gjithë natën

zgjuar.

Agimi: Then listen “All the things are difficult before they are easy”:: Gjithçka

është e vështirë përpara se të jetë e lehtë.

Pyetja: Cila është domethënia e shprehjes idiomatike dhe e proverbit?

Përgjigjet (e grupit):

44% = I don’t know:: Nuk e di!

33% = It’s easy:: Është e lehtë!

16% = It’s delicious:: Është e shijshme!

7% = No special meaning:: Asnjë kuptim i veçantë!.

Për cilën arsye këto 2 grupe kanë statistika kaq të ndryshme?

Në vijim po japim arsyet e mundshme për t’u marrë në konsideratë.

1. Së pari, edhe pse grupi B nuk kishte asnjë burim për t’u referuar, ia ngarkuam pikët

më të larta për të kapur kuptimin në kontekst, mbi të cilin mund të kishin një hamendje të

saktë. Pa këtë kontekst, shprehjet shfaqen shumë të vështira ose edhe me pamundësi për

njohjen dhe kuptimin e tyre nga këta studentë.

2. Së dyti, mund të kenë qenë faktorë edhe elementët e kulturës.

Në përdorimin e këtyre idiomave dhe të proverbit, njërit mund t’i nevojitet të kuptojë

plotësisht kontekstin, funksionin dhe mundësisht origjinën me qëllim që t’i përdorë ato në

129

mënyrë sa më të përshtatshme. Për këto arsye, problemet mund të shkojnë më përtej një

përkthimi të thjeshtë të tyre.

3. Së treti: 33 % të grupit B, dhanë kuptimin korrekt të idiomave në kontekst, por nuk

arritën në kuptimin e proverbit, me të cilin mbyllet dialogu midis Agimit dhe Verës.

Përfundimisht, një tjetër problem që ndeshëm në këto mësime/vëzhgime dhe praktika

ishte ai i shpeshtësisë së përdorimit. Studentët kërkojnë një frekuencë të lartë për të ushtruar

mjeshtëritë, me qëllim që të mos i harrojnë ato, ose mos t’i kalojnë në leksikun pasiv, të

fosilizuar.

V.4 Alternativa të fjalorëve të ekzaminuar

Ka shumë mënyra me të cilat mësuesit, gjatë një situate komunikimi mund t’i

ndihmojë studentët për të kuptuar më mirë frazeologjinë apo idiomat. Një zgjidhje për të

ndihmuar studentët të kuptojnë marrëdhëniet e tyre me fjalën, është vënia në punë e një

fjalori të përshtatshëm. Një ndër ta është edhe Fjalori idiomatik i Oxfordit149.

Qëllimi parësor i ODCIE (Oxford Dictionary of Current Idiomatic English)150 është

që t’i ndihmojë studentët të kuptojnë pasurinë që ai ngërthen dhe ta vendosin këtë

kuptueshmëri nën një përdorim të frytshëm.

Strategjia kryesore që fshihet pas ODCIE është paraqitja e informacionit, i cili është

selektuar për të qenë përfaqësues i anglishtes standarde dhe që ka një shkallë të gjerë

zgjidhjesh shumë të vlefshme. ODCIE specifikisht është zhvilluar mbi trajtimin e shprehjeve

fikse dhe me forcën e tij vlerësohet shumë në prezantimin e shprehjeve idiomatike. Ky fjalor

kuptimin e shprehjeve frazeologjike dhe idiomatike, si dhe të ndërtimeve të tjera të

qëndrueshme apo gjysmë të qëndrueshme e bën shumë të lehtë në të kuptuar e në të përdorur.

Një tjetër fjalor idiomatik është Combinatory dictionary of English, Benson and Ilson

1986 (BBI)151. Ky fjalor u shkrua me një qëllim të caktuar për të siguruar fjalët kryesore

motivuese të shprehjeve në trajtim. Përkufizimi i fjalëve i përmbahet një minimumi absolut

dhe të gjitha hyrjet e reja koncentrohen në prezantimin e standardit. Autorët e këtij fjalori

kanë pretenduar sukses të jashtëzakonshëm në rritjen e pikëve në test, duke u dhënë të drejtë

studentëve të kodojnë (të përkthejnë / të formojnë) në të folur shprehje të përshtatshme.

149 Oxford Dictionary of Current Idiomatic English, London 1975-1983; 332-334 150 Dictionary of Current Idiomatic English Webster, Kembridge University Press 2001: 245-246. 151 Combinatory Dictionary of English, Benson and Ilson, London 1986: 124-125.

130

Gjithsesi përdorimi i fjalorit ka mangësitë e veta që mund të përmblidhen në tri pika:

1. Së pari, një student nga fjalori i dhënë mund dhe duhet të njohë një sasi shumë të

madhe njësishë me qëllim që të gjejë fushën e dëshiruar ose idiomën në rastin konkret. Kjo

nuk është gjithmonë e lehtë, sepse shumë fjalë janë speciale ose të pazakonta.

2. Së dyti, duke përdorur këta fjalorë, për hatër të thjeshtëzimit të gjërave mund të

sakrifikohet një sasi e madhe saktësie.

3. Së treti, Bijoint (1981/1994) dhe të tjerë kanë zbuluar se studentët e avancuar

zakonisht i vënë në përdorim fjalorët më shumë si referenca, se sa për të patur informacion

mbi rregullësitë dhe saktësitë e komunikimit. Kështu problemi shtrihet mbi marrjen e saktë të

citatit në mënyrë që të kuptojnë si këto fjalë zakonisht ekzistojnë në kontekste variabël dhe jo

në izolim.

Edhe pse përdorimi i fjalorëve për të kuptuar idiomat mund të jetë i vështirë për

studentët e nivelit të dytë, ata duhet të punojnë me ta.

V.4.1 Rrjete dhe sisteme

Një tjetër zgjidhje shumë e dobishme për mësuesit për të ndihmuar studentët që të

kuptojnë më mirë shprehjet idiomatike e proverbiale të anglishtes, është përdorimi i rrjeteve

dhe i sistemeve Channell (1981), të cilët na përballin me të mësuarit e aspektit paradigmatik

të leksikut. Pasi studentët kapërcejnë fjalorin bazë, ky sistem sugjeron bashkimin e pjesëve të

brendshme semantike, përmes kombinimit të analizave komponenciale në rrafshin e fushave

leksikore-semantike e frazeologjike-idiomatike. Këto fusha dhe komponente mund të

adaptohen në sisteme dhe rrjete. Kjo i ndihmon instruktorët të ilustrojnë cilësitë semantike të

fjalës po aq mirë sa dhe aftësinë për t’i kombinuar ato. Objektivi në përdorimin e rrjeteve dhe

të sistemeve është t’i bëjë studentët të dinë se si fjalët lidhen me njëra-tjetrën dhe çfarë fjalësh

të tjera mund të kombinojnë. Këto lidhje korrespondojnë me akset paradigmatike dhe

sintagmatike, ku më pas mund të procedohen mirë investigimet leksikologjike.

Gjithsesi, kjo punë parakupton futjen gjerësisht të internetit në universitet tona (apo

në hallkat universitare). Por duhet të pranojmë se ka shumë të meta në përdorimin e rrjetit.

131

Porter & William (1983) pranojnë që rrjeti mund të jetë sugjerues i modeleve statike të

kuptimit të fjalës për studentet152.

Një tjetër problem është ai për dobinë psikolinguistike dhe natyrshmërinë e analizës

së seteve të fjalëve. Përkufizimet e fjalëve brenda tyre mund të jenë semantikisht më

komplekse se sa kur kemi fjalë të veçanta për tu përkufizuar.

Një tjetër zgjidhje e mundshme për pedagogët/mësuesit që të ndihmojë studentët të

kuptojnë më mirë shprehjet e ngurtësuara në të folur, është përdorimi i kompjuterit ne orët

mësimore. Asistenca e kompjuterëve në kërkim të fjalës është shumë dobiprurëse dhe në

mënyrë të paevitueshme më e shpejtë se sa informacionet e mbledhura vetë. Kompjuterët

gjithashtu të ndihmojnë të sigurosh informacion në identifikimin sintaksor dhe në fuqinë e

shprehjeve proverbiale në të folur.

Halliday (1966) iu afrua këtij problemi kur u lansua Univesiteti i Kembrixhit në

Projekte Cobuild153. Ai besonte që një mbledhje prej 20 milion fjalësh, ekuivalente me 2.000

orë bashkëbisedim, është një sasi e madhe e fjalëve si minimum për të nxjerrë rezultate të

mjaftueshme. Duke vënë në punë kompjuterin që ta kryejë këtë, ai dhe të tjerët arritën në

përfundim se cila është pengesa e realizimit të projektit prej dekadash.

Llogaritja e kompjuterëve ka thjeshtëzuar jashtëzakonisht shumë matjen e modelimit

në të folur, duke e bërë kuptueshmërinë e këtyre lloj marrëdhënieve të vështira, më të

pranueshme për studentët e huaj.

Prodhimi final i kësaj teknologjie dhe i këtij kërkimi janë fjalorët e parë Cobild

(CCELD 1987), publikimi i fundit që kemi në dorë është CCELD1995. Besojmë se këta

fjalorë janë hartuar për mësuesit e ESL/EFL për të kuptuar shprehjet idiomatike dhe

proverbiale, sepse ata mund të sigurojnë kuptime të shkëlqyera, të ilustruara realisht dhe në

mënyrë të natyrshme. Gjithashtu, mund të rekomandohet përdorimi i Cobuild Corpus si i

vlefshëm edhe në CD-ROOM, sepse është një mënyrë e dobishme për të marrë referenca për

fjalorët e vështirë nga studentët.

152 Porter & William, Irony in the text or insincerity in the writer? The discourse potential of semantic, Texas University 1983. 153 Halliday, Lectures on the history of roman religion from Numa to Augustus, University of Liverpool 1966.

132

V.4.2 Arsyet pse duhet të mësojmë idiomat dhe proverbat

Ekziston përkufizimi se proverbat dhe idiomat si shprehje linguistike, kuptimin e tyre

të plotë nuk mund ta fitojnë “prej kuptimit të pjesëve të veçanta”154.

a. Folësit autoktonë shpesh i përdorin idiomat në jetën e përditshme; rrjedhimisht këto

shprehje formojnë një pjesë të rëndësishme të anglishtes.

b. Në të kundërt, kërkimet në fushën e mësimdhënies, kur anglishtja mësohet si gjuhë

e huaj, është vënë re se studentët, në të folurin e tyre të lirë përpiqen t’i mënjanojnë frazat

idiomatike. Ky mënjanim reflekton jo vetëm vështirësitë në procesin e njohjes së idiomave

dhe proverbave, por edhe i detyrohet një lloj qëndrueshmërie të caktuar mbi mësimdhënien e

idiomave, sepse ato shpërfaqen si “raste nga të cilat nuk mund të rrjedhë asnjë rregull” –

thekson Sorning155.

c. Në ditët e sotme në shumicën e teksteve e të librave të vlefshëm për mësimin e

gjuhës angleze si gjuhë e huaj, frazave idiomatike u kushtohet shumë pak vëmendje.

Zakonisht ato vendosen në fund të modulit didaktik.

d. Idiomat dhe proverbat shpesh shfaqen në teste të ndryshme ku provohen studentët,

sidomos në testet TOEFL & IELTS. Kërkesa për një ekspoze më të gjerë të fenomenit të

idiomave duket haptas, prandaj tashmë duhet t’u jepet një përkrahje pedagogjike më e

përshtatshme.

Studentët duhet të kenë kujdes, se ekziston një lidhje e fortë midis natyrës komplekse

të frazave idiomatike e proverbiale të gjuhës me prakticitetin e jetës.

V.4.3 Probleme abstrakte të studentëve

Puna me studentët tregon se idiomat i gjejnë me vështirësi dhe për rrjedhojë

kuptueshmërinë e proverbit ose a) e kanë të vështirë; ose b) përcaktimin e dhënë e kanë të

pasaktë, sepse ato nuk veprojnë si në gjuhën normale. Ata shpesh nuk kanë sukses në njohjen

dhe në procedimin e të kuptuarit të këtyre shprehjeve.

154 Kovecses & Szabo, Metaphor and Emotion: Language, Culture and the Body in Human Feeling, Cambridge 1996. 155 Sorning, Straight from the heart — metonymic and metaphorical explorations, Barcelona, Spain 1988.

133

Ky kapitull eksploron kërkimet e lidhura me mësimdhënien e idiomave në orët e

mësimit dhe përshkruan problemet me të cilat studentët janë përballur kur janë ndeshur me

idiomat. Kemi këmbëngulur për tri arsye:

a. të njohjes së idiomave në kontekst;

b. të kuptimit të idiomave;

c. të përdorimit të shprehjeve proverbiale duke ia përshtatur në situatave të caktuara.

Zgjidhjet e ofruara përfshijnë një afrim praktik për të inkurajuar studentët t’i përdorin

në orët e mësimit e jashtë tyre në komunikimin e përditshëm.

V.4.4 Çështje të përvetësimit

Idiomat e vërteta dhe proverbat janë të ngurtësuara në mënyrë sintaksore, kështu që

forma leksikore është një tjetër element i vështirë që duhet marrë në konsideratë. Është

pikërisht kjo formë që shfaqet si problem i parë me të cilin ndeshen studentët. Ata shpesh

dështojnë në njohjen e idiomave. Le t’i konsiderojmë modelet e përmendura më lart të

ndërtuara prej 5 përbërësve: “She gave him a creeps”:: I ngjalli krupën, frikën. Në qoftë se

studentët nuk e dinë që kjo shprehje është një proverb, është e qartë që kuptimi holistik i saj

është i panjohur për ta. Prej praktikës së mësimdhënies, kemi vërejtur se gjëja e parë që bëjnë

studentët për të nxjerrë kuptimin e fjalës është gjetja e fjalës “creeps” në fjalor, ose e

kërkojnë menjëherë në “Google Translate”. Edhe pse mund ta dinë kuptimin literal të saj.

Studentët thjesht mendojnë se kjo fjalë ka më shumë se një kuptim literal. E thënë

ndryshe, studentët shpesh dështojnë në të kuptuarin e saj, ndërkohë që kjo shprehje duhet të

shihet e të vlerësohet idiomatikisht.

V.4.4.1 Problematika e gjetjes dhe njohjes së idiomave dhe proverbave

Deri tani s’ka ndonjë teori definitive, që t’i ndihmojë studentët të ndërtojnë një teori

mbi identifikimin dhe kuptueshmërinë e idiomave e të proverbave. Në punën tonë shumë herë

kemi vepruar kështu:

134

a. I lëmë studentët të kuptojnë që frazat idiomatike a proverbiale nuk kanë një formë

unike, ato mund të gjenden duke bërë kompromis pothuajse me çdo lloj fraze sintaksore. Për

shembull idiomat: hot dog:: Sanduiç me salçiçe të nxehtë; Salt & pepper:: Kripë e piper;

proverbi “You are what you eat”:: Ç’ha goja, tregon boja;

b. I’m up to my eyes in work:: Deri në grykë me punë; “If you want work, you shan’t

eat”:: Po s’punove, s’ha;

c. Aktivizojmë skema, duke u thënë disa herë më parë, që të gjendet një idiomë në

trup të proverbit. Ndonjëherë e nënvizojmë idiomën a proverbin e herë të tjera ata vetë duhet

t’i identifikojnë.

d. Përpiqemi të ndërtojmë një qëndrim duke ofruar ekspozime të përsëritura mbi

diskutimet idiomatike, duke i ndarë idiomat në kategori tematike dhe kategori të fjalës.

V.4.4.2 Të kapësh kuptimin

Njëri nga problemet kryesorë në mësimdhënien e idiomave ka të bëjë me dyshimet

rreth këtyre shprehjeve dhe proverbit. Në fakt ekzistojnë dy lexime për “She gave him the

creeps”:: I ngjalli krupën. Kemi (a) aspektin joidiomatik dhe (b) aspektin idiomatik, si ndodh

shpesh në gjuhën shqipe, kur frazeologjia vjen nga shndërrimi figurativ i togfjalëshit të lirë.

Besohet se nuk ekziston asnjë marrëdhënie jolinguistike midis dy leximeve, por ndryshimi

midis këtyre leximeve përbën kompozicionalitetin e idiomës – me të drejtë shprehet Van

Bauren156.

Kompetenca e lexuesit në anglisht garanton rezultate të drejta. Teksa studentët tanë

nuk kanë kompetencën e folësve autoktonë anglezë apo amerikanë, ata shpesh e quajnë të

vështirë të gjejnë kuptimin e idiomave, përderisa nuk është dhënë një mbështetje e fortë

kontekstuale. Laura Pinnavaia157 ndihmon të qartësohet kuptimi idiomatik i shprehjeve, duke

theksuar rëndësinë e trashëgimisë kulturore dhe traditës në grup. Ajo pretendon se struktura e

156 Van Bauren, Revision of the ICIDH Severity of Disabilities Scale by data linking and item response theory.

Statistics, no. 20, Holand 2001. 157 Laura Pinnavaia, “The Italian borrowings in English: the metaphorical passage of old meanings to new”. In:

The rites of passage : rational/irrational, natural/supernatural, local/global: atti del 20. Convegno nazionale

dell` Associazione Italiana di Anglistica / Carmela Nocera, Gemma Persico, Rosario Portale, Soveria Mannelli:

Rubbettino 2003: 55.

135

fillimit të shprehjes idiomatike, gjithnjë tregon një histori që justifikon kuptimin e tyre të

fundit.

Për shembull shprehjet idiomatike “to kick the bucket”:: E ktheu nga dielli / vdiq / ngordhi

vjen prej jetës së përditshme, ku jetojnë shumë lloje kafshësh (derri në këtë rast) ku

“bucket”:: kova besohej të ishte një emër i krahinës së Norfolk-ut për një traversë ku derri

shtrihet pasi është therur.

Megjithatë, teza e saj është një përgjithësim i origjinës së gjuhës idiomatike, sepse

“çdo idiomë” kërkon analizat e veta komplekse në termat e sintaksës, të semantikës, të

pragmatikës dhe të përbërësve konceptualë, siç u tha më lartë nga Gibbs.

Gjetjet e saj na kanë ndihmuar në mësimdhënien e idiomave në mënyrat e mëposhtme:

a) Duke u folur studentëve rreth kulturës, zakoneve dhe historisë angleze kemi

thjeshtëzuar të kuptuarit e idiomave. Për shembull, në qoftë se studentët e njohin zakonin e

vjetër anglez, kur ata shpalosin tapetin e kuq për një mik të rëndësishëm në pritje të ardhjes,

atëherë ata lehtësisht e kuptojnë idiomën “roll out the red carpet”:: Kujto mikun bëj gati

petanikun. Në të njëjtën mënyrë n.q.s. ata e dinë fjalën e vjetër angleze “slip” (monedhë /

pinjullë), gjithashtu e dijnë se kjo fjalë e vjetër angleze është pikërisht për një monedhë

fallco, d.m.th. nëse ju keni blerë diçka dhe e keni paguar me një monedhë fallco, ju i keni

dhënë shitësit një “Slip” (atëhere ia ke hedhur). Idoma “to give someone a slip” ka një

kuptim të tillë.

b. I kemi inkurajuar studentët të përdorin të njëjtin afrim kuptueshmërie për deshifrim

kuptimi. P.sh ata kanë arritur të kapin kuptimin e idiomave: “cross your finger”:: Të

kryqëzosh gishtash, që diçka të shkojë mirë. Bashkë me të kuptohen edhe proverbat “ Fingers

were made before spoon”:: Gishtat kanë lerë para pirunit; si dhe “touch wood”:: Trokas në

dru e në gurë për të larguar të keqen. Në bazë të tij kuptohet proverbi “To be able to see the

wood for the tree” :: Kur ke ujkun, mos kërko gjurmën; “Dry spell” :: E tha sa për të shkuar

radhën; “A word is enough for the wise”:: Një fjalë është mjaft për të zgjuarin.

Kështu kemi vepruar edhe për mjaft idioma dhe proverba të tjerë, që etnolinguistikisht

lidhen me zakonet e vjetra angleze dhe supersticionin.

136

V.4.4.3 Përdorimi praktik i idiomave dhe i proverbave

Siç u argumentua më lart, arsyeja pse frazat idiomatike janë parë nga studentët si

pikëza të hidhura për t’u gëlltitur, duhet kërkuar në shtrimin e kufirit kulturor të natyrës së

idiomave dhe proverbave, pjesërisht në natyrën e tyre komplekse dhe kryesisht në mënyrën si

studentët janë instruktuar. Në të vërtetë tekstet e avancuar të gjuhës angleze i prezantojnë

frazat idiomatike në kontekste të përshtatura dhe çuditërisht pas shumë orësh studimi të

gjuhës angleze.

Për ta shtrirë temën më tej, pedagogët (mësuesit) nuk ndërmarrin ndonjë iniciativë

tjetër më të mirë, teksa shpesh i harrojnë këto shpehje deri në fund të kursit. Ndërkaq, lista e

idiomave dhe proverbave të shfaqura nëpër teste u jepet studentëve që ta mësojnë

përmendësh për shkak të provimeve. Në të vërtetë është e kotë të hedhësh idiomat në letër si

një gjuhë margjinale. Unë dëshiroj, që studentët e mi të identifikojnë / të kërkojnë t’i përdorin

idiomat dhe proverbat. Duke zbatuar edhe një përvojë tashmë të pasqyruar edhe në libra, edhe

në internet, u përpoqëm të arrijmë rezultate me rrugët e mëposhtme.

a. Që në çastet e para të studimit, paraqitja e idiomave të pasqyruara në tekstin e

shkruar apo, ndoshta, edhe në gjuhën idiomatike që unë përdor në klasë. “Një idiomë në ditë”

është një aktivitet inkurajues që kohët e fundit e kemi vënë në përdorim me studentët. Secili,

sipas radhës kërkon për një idiomë në fjalorët / librat. Vizatojnë një pikturë të saj në shtëpi

dhe e tregojnë atë në klasë. Ai / ajo shkruan dy fjalë çelës në dërrasë dhe studentët e tjerë

përpiqen ta gjejnë se çfarë idiome është. Në bazë të kësaj idiome ndërtohet një dialog që

përfundon me një proverb situacional.

b. Kërkimi i mundësive të shumta, në mënyrë që të rriten njohuritë idiomatike e

proverbiale, e gjithë kjo, e bazuar në tekstet që janë përdorur, sidomos në ushtrime.

c. Inkurajimi i studentëve që në të folurit e lirë të përdorin gjuhën e pasur idiomatike e

proverbiale.

Kështu, 5-10 minuta studentët i vëmë në garë për të përdorur në klasë vetëm idioma; i

inkurajojmë t’i shkruajnë njëri – tjetrit një idiomë në celularët e tyre jashtë klase; i ftojmë

gjithashtu të numërojnë idiomat ose proverbat e përdorur në serinë filmike “Coupling”, një

komedi e BBC-së e trasmetuar në Shqipëri, por me një kusht, secila prej tyre duhet të

ndërtohet në një dialog situacional nga vet ata.

137

V.4.4.4 Proverbat dhe idiomat, kërkimet dhe niveli i studentëve

Gjithçka sa kemi trajtuar deri tani, synohet të inkurajohen studentët për të marrë

informacion të saktë dhe të kenë qëndrim të duhur në dhënien e idiomave, përderisa:

a. Paraqitja me diagrame (me skeda) siguron rregulla të veçanta rreth pozicionit të

idiomave leksemore në fjali. P.sh. pozicioni i idiomave mbiemërore është përpara emrit.

b. Paraqitjet me diagrame jep një pamje praktike për formën sintaksore të ngurtësuar.

P.sh. koha e foljeve, përemri pronor dhe forma e idiomave frazeologjike / proverbiale që

mund të eptohen.

c. Paraqitja e diagrameve propozon kartat e çifteve idiomatike dhe e proverbit të

caktuar, të cilat janë të lehtë për t’u përdorur nga të huajt, duke iu nënshtruar konstruksionit të

thjeshtë dhe fjalëve të njohura që shpesh ata përmbajnë.

d. Fjalët lavdëruese / ngjyrimet e fjalëve, përpunojnë kuptimin e idiomave përtej

kontekstit origjinal. P.sh. My car is a lemon:: Makina ime është kot; Don’t count your

chicken before they were hatched:: Peshku në det tigani në zjarr.

Studentët janë në disavantazh për të kuptuar shprehjet figurative për shkak të nivelit të

ulët në kompetencën linguistike. Por kultura dhe tradita e ndryshme luajnë rol të rëndësishëm

në interpretimin e proverbave dhe të idiomave. Për më tepër, vështirësitë qëndrojnë te

faktorët që afektojnë idiomat, duke përfshirë spikatjen, shpeshtësinë e ekspozimit dhe

lehtësinë e prodhimit. Rijuda158 ka krijuar tre grupe paradigmatike të idomave angleze dhe

kërkon prej studentëve që studiojnë anglisht, të njohin dhe të japin kuptimin e tre grupeve të

idiomave angleze:

a. idioma në anglishte të lehta për t’u kuptuar edhe nga të huajt;

b. idioma të njëjta në anglisht dhe në gjuhën e dhënë;

c. idioma të gjuhës së dhënë, të ndryshme nga anglishtja, ndër më të vështirat për

t’u prodhuar dhe për t’u kuptuar.

Përfundimet i kemi mbështetur në eksperiencën e mësimdhënies është në të njëjtën

linjë me gjetjen e Rijudas, në kuptimin që, studentët për të kuptuar idiomat e kanë të

nevojshme të përdorin njohuri të gjuhës shqipe.

158 Rijuda S, “Idioms and proverbs are fun”, Publisher: Wilco International, India, Sri Lanka 1986: 120.

138

Duke iu referuar tipave të idiomave, studentët aktivizojnë horizontin e gjuhës shqipe

me qëllim që të japin kuptime konvencionale për idioma të caktuara.

Identical to Albanian

idioms: e ngjashme me

idiomat shqipe

Similar to Albanian

idioms: e njëjtë me

idiomat shqipe

Different from Albanian

idioms: të ndryshme nga

idiomat shqipe

To break the ice; up to

the eyes on work

On the top of the world Give someone the cold

shoulder

Të thyesh akullin: deri

në grykë me punë

Të kapësh qiellin me

dorë

Ta presësh tjetrin ftohtë

Është pikërisht përdorimi i gjuhës shqipe në klasë që i jep jetë këtij përfundimi. Si

rregull, asnjë fjalë shqip nuk përdoret në orët e mësimit të gjuhës angleze dhe studentët

gjithnjë i binden këtij rregulli, por kur arrijnë te procedimi me idiomat, ata tentojnë t’i

përkthejnë në shqip. Edhe pse kurrë nuk u kërkohet kjo. Kështu, shpesh u kërkojmë

studentëve të shkruajnë idioma që ata hasin nën këta tituj. Gjithsesi nuk jemi të sigurt që ky

kategorizim, me të vërtetë, do t’i ndihmojë ata. Ne thjesht u japim mundësinë për ta bërë këtë.

Siç jemi ndalur jo pak herë, për shkak të kompleksitetit të tyre, frazat idiomatike

mbeten një aspekt i vështirë i gjuhës angleze për të dyja palët, si për nxënësit, ashtu dhe për

mësuesit. Në të vërtetë, pas dy vjetë përshtatjesh të metodave të mësipërme, jemi të kënaqur

kur shohim studentët, që jo vetëm i kanë kapur me sukses idiomat, por atyre u pëlqen të

përdorin idiomat në ligjërimet e lira dhe çuditërisht përpiqen t’i përdorin ato me një

shpeshtësi që vjen e rritet.

Mund të themi se, shpesh nuk shfaqet ndonjë nevojë reale te studentët shqiptarë që të

përdorin idiomat në veprimtarinë e të folurit, pasi nuk kanë nevojë t’i deklarohen njëri-tjetrit

si grupe me origjinë të caktuara sociale, që të përdorin gjuhën idiomatike si një nga rrugët për

t’u diferencuar sociolinguistikisht159 a etnolinguistikisht160.

Ndryshe nga fjalitë joidiomatike, ku studentëve u kërkohet të zgjedhin, gjuha

idiomatike e definuar si “non-creative” (jokreative) për shkak të formave të gatshme (ready

to be used), u kërkon studentëve, njësitë që mund të shfaqen me eptim jo të plotë t’i vendosin

159 Gjovalin Shkurtaj, Sociolingiustikë, Tiranë 1996: 121-122. 160 Gjovalin Shkurtaj, Etnografi e të folurit, Tiranë 2006: 113-114.

139

gjysmë automatikisht. Kështu, mund të argumentohet se nëse studentët janë të ekspozuar

përpara formës dhe kuptimit idiomatik e proverbial, në një ambient inkurajues, është e

mudshme që kjo “gjuhë” të përdoret në bashkëbisedim të lirë, përderisa ajo thjeshton

procesin e të folurit.

V.5 Pasurimi mëtejshëm i njohurive dhe vendosja e nxënësit në qendër të procesit

mësimor

Materiali i më mëposhtëm shfaq objektiva dhe aspekte sa të përgjithshëm aq edhe

specifikë mbi mësimdhënien dhe mësimnxënien e kësaj pasurie gjuhësore-proverbiale në

gjuhën huaj nëpër shkolla dhe auditorë.

Të gjitha piketat do t’u përgjigjen zhvillimit të një kulture demokratike, të nevojave

dhe interesave individuale të nxënësve dhe studentëve, si dhe eksperiencës e përvojës

bashkëkohore në botë.

Synimet tona kanë si qëllim përthithjen e proverbave dhe idiomave, si dhe

përmirësimin e procesit mësimor duke përfshirë integrimin e përshtatshëm në të tri nivelet

dhe vijueshmërinë e duhur midis tyre. Theksi qëndron në mënyrë të pandashme tek liria dhe

pavarësia e mësuesve dhe pedagogëve, të cilët nxisin përdorimin e metodave dhe materialeve

mësimore, që mbështesin krijimtarinë dhe pavarësinë mendore.

Përveç kësaj nxënësi gjatë kësaj praktike gëzon të drejta të plota pjesëmarrjeje duke

përdorur materiale të masmedias së shkruar e të folur; duke patur parasysh identitetin e vet

kulturor dhe ta krahasojnë atë me kulturat e vendeve që flasin gjuhën që ata mësojnë.

V.5.1 Metoda për pasurimin e mëtejshëm

Metoda që është aplikuar për të pasur një punë sa më rezultative është metoda

empirike dhe eksperimentale. Me këtë metodë të re mësimdhënieje janë testuar nxënës të

avancuar të Gjimnazit Jopublik “Aulona” dhe studentë në auditorët e Universitetit “Ismail

Qemali” Vlorë.

Pjesë përbërëse e metodave të reja dhe e mbarëvajtjes së procesit mësimor

konsiderohet edhe vetëvlerësimi në të tri nivelet e mësimdhënies, të cilin e kemi aplikuar me

studentët.

140

Programi mësimor duhet t’u mundësojë nxënësve dhe studentëve zhvillimin e

mëtejshëm të njohurive dhe, për më tepër, të nxënit e gjuhë së huaj, përmes praktikave

autentike që janë përshtatur me interesat dhe shkallët e përvojës gjuhësore, të vet atyre dhe të

pedagogut (mësuesit). Studenti ndërmerr përgjegjësi të reja për bashkëpunim dhe ndërveprim

të përgjegjshëm në klasë dhe auditor.

Njohuritë, aftësitë dhe qëndrimet lidhur me gjuhën e huaj do të rimerren dhe do të

zgjerohen përmes përsëritjes së matur dhe sistematike të proverbave, ku ata duhet të shfaqin

vetveten si në pikat e dobëta dhe në ato të forta161. Suksesi për arritjen e qëllimit tonë varet

nga disa faktorë. Midis tyre po përmendim vetëm dy më kryesorët:

a) aftësia konceptuale për proverbin dhe diapazoni komunikues.

Së pari, studenti (nxënësi) duhet të ndërgjegjësohet për konceptet kyçe (në rastin tonë

proverbat) që janë në themel të metodave të përdorura, veçanërisht për rëndësinë e

ndërveprimit komunikues. Ky ndërgjegjësim do t’i inkurajojë studentët (nxënësit) për të

përshkruar, për të pyetur, për të klasifikuar në mënyrë të vetëdijshme. Kjo do të mundësojë

ushtrimin e fushave leksikore gjuhësore në veçanti për proverbat, si dhe zhvillimin

konceptual në gjuhën angleze. Po ashtu diapazoni i llojeve të komunikimit të ndërmarrë nga

studentët (nxënësit) gjatë orës së mësimit zgjerohet përmes larmisë së frazeologjisë,

proverbave dhe regjistrave të gjuhës së përdorur e kjo i përshtatet shumëllojshmërisë së

auditorit dhe të qëllimeve.

b) Përmirësimi i metodave të mësimdhënies dhe përdorimi i MASMEDIA-ve.

Kemi përdorur metoda të larmishme mësimdhënieje, të përshtatura me lëndën dhe

etapën e programit: kërkohet të jenë më aktivë duke përsëritur tërësi të plota në momente të

ndryshme ose të përpiqen në mënyrë shpjeguese ta përsëritin tekstin duke u bazuar tërësisht

në dialogun pedagog (mësues) – student (nxënës)162.

Masmedia dhe teknologjia audiovizuale, veçanërisht (a) televizioni; (b) magnetofonat

e DVD-të; (c) proceset kompjuterike të integrohen sa më shpesh të jetë e mundur dhe në

mënyrë sa më të plotë në hartimin e materialeve për detyra e veprimtari në klasë e në shtëpi,

duke i konsideruar si burime të fuqishme që ndihmojnë në sigurimin e materialeve autentike e

bashkëkohore, për studimin dhe prezantimin e mësimit me në qendër studentin (nxënësin).

161 Kurikula kombëtare e gjuhëve moderne per arsimin publik (K.K.GJ.), Tiranë 2000: 15. 162 Kurikula kombëtare e gjuhëve moderne per arsimin publik (K.K.GJ.), Tiranë 2000: 29.

141

V.5.2 Disa praktika të nxënies në procesin mësimor

Cilit tip të mësuari i përket studenti ose nxënësi?

Tipat e të mësuarit dallohen nga fakti se si një nxënës përvetëson diçka më lehtë.

A mëson studenti ose nxënësi më shpejt dhe a mban mend më gjatë:

* Kur shikon diçka?

* Kur dëgjon diçka dhe diskuton për këtë me të tjerët?

* Kur lexon?

Ka të ngjarë që askush të mos i përkasë vetëm njërit nga këta tre tipa. Shumica e

studentëve/nxënësve janë “tipa të përzierë” dhe, për këtë arsye, mund të mbash mend mirë

lëndën e mësuar, pasi mësohet në disa mënyra163. Por, megjithatë, mund të konstatohet se cilit

tip i përket më tepër një person. Kësshtu është vepruar gjatë të mësuarit, në rastin tonë të

proverbit dhe të frazeologjisë në gjuhën angleze.

Një student ose një nxënës që mëson vizualisht var një poster me të gjitha fjalët e reja,

proverbat ose shprehjet frazeologjike, të cilat ende nuk i ka mësuar mirë.

Një tjetër që mëson më mirë sipas dëgjimit mund të vendosë një DVD, të cilën e dëgjon

vazhdimisht. Nëse studenti ose nxënësi nuk renditen në asnjërën nga këto grupe, mund të

bëhet edhe një test i vogël. Sipas tipit, edhe metodat e të mësuarit edhe mjetet praktike

ndihmëse, do jenë të ndryshme. Por edhe një bisedë me pedagogun ose mësuesin mund t’u

vijë shumë në ndihmë.

V.5.2.1 Mjetet vizuale ndihmëse

1. Flash – card ose posterat që sapo i përmendëm, ofrohen thuajse për të gjitha fushat

studimore e shkencore, si:

- fjalorth,

- terminologji letrare,

- terminologji matematikore,

- terminologji dhe të dhëna kimike,

- piketa ekonomike.

163 Barbara von Schnurbein, Të mësosh me gëzim dhe sukses, Tiranë 2004: 39.

142

Pra, gjithçka që mund të mësohet dhe njëkohësisht që e gjenë të përshtatshme për veten.

2. Kartoteka e fjalëve të reja, e shprehjeve frazeologjike dhe e proverbave në gjuhën

angleze. Për këtë ndahet një kuti në 4-5 ndarje dhe për to pret fleta të mëdha. Mund të

përdoret edhe fleta A7 me kuti të mëdha. Në njërën anë mund të shkruhet fjala e re, shprehja

frazeologjike, proverbi ose idioma dhe kuptimi në shqip, në anën tjetër. Të gjitha fletët

vendosen, fillimisht në ndarjen e parë. Ato që mësohen, kalohen më pas në ndarjen e dytë.

Duke i përsëritur po këto fjalë mund të kalohet në ndarjen e tretë dhe ato që janë harruar,

kalojnë nga e dyta sërish në të parën. Njëkohësisht të parat që janë mësuar kalojnë tek e dyta.

Në këtë mënyrë edhe fjalëve, idiomave dhe proverbave, mund t’u hidhet përsëri një sy, pasi

edhe ndarjet 3-4-5 kontrollohen herë pas here. Në këtë mënyrë mund të mësohet edhe në

lëndët e tjera. Në këtë kuti ndarjet mund të përmbajnë edhe lëndë të ndryshme dhe të luhet si

në lojën pyetje-përgjigje.

143

3. Një ndihmë shumë e madhe vizuale, që u zhvillua në bazë të njohurive për trurin

është praktikuar nga anglezi Tony Buzan. Kjo është e a. q. “Mind Map”, që paraqitet me anë

të një figure apo një plani që përfshinë të dyja hemisferat e trurit dhe garanton një kujtesë

afatgjatë. Sipas kësaj metode një term, një fjalë, një shtet vizatohen në mes të një flete.

Njëkohësisht, në të regjistrohen aspektet më të rëndësishme të “degëve” anësore ose të një

leksioni të vështirë. Duke përdorur ngjyra (koloratë), simbole apo pamje të ndryshme ju vjen

ndër mend pamja e tërë dhe mund ta përdorni kur ju nevojitet. Thuajse gjithçka mund të

paraqitet në këtë mënyrë, bëhet fjalë për planifikimin e një leksioni, mësimi, projekti, për

konceptimin e një referati apo edhe për gjithçka tjetër. Për shembull çka duhet të bëhet në

festën e një ditëlindjeje? Ai që dëshiron të merret më hollësisht me këtë manifestim mund të

zgjedhë ndonjërin nga librat e ndryshëm të listës tërheqëse mbi “Mind Mapping”164.

4. Ndihma më e avancuar është kompjuteri. Ai që ka një kompjuter, mund ta përdorë

ekranin për të mësuar diçka. Gjithsesi ka “software” me cilësi të ndryshme.

V.5.2.2. Mjetet ndihmëse auditive

a) Një Cd-player është më se i përshtatshëm për memorizimin individual të

proverbave, idiomave, fjalorit të ri dhe pasurimit të mëtejshëm nëpërmjet dëgjimit. Është sa

bashkëkohore aq edhe efikase për t’i zbatuar më pas në praktikë.

b) Për disa libra shkollorë e universitarë, veçanërisht për gjuhët e huaja, mund të blesh

DVD. Megjithatë për të mësuarit individual mund të përgatisësh vetë CD. Në të mund të

164 Tony Buzan, How to Mind Map: The Ultimate Thinking Tool That Will Change Your Life, Thorsons, London 2002: 74.

144

inçizosh veten, pra bën pyetje e pas një pushimi të shkurtër jep përgjigjen. Kështu, ke

mundësi të konfirmosh dhe të korrigjosh veten.

c) Studentët e këtij tipi mund të mësojnë lehtë. Studenti (nxënësi) shumë kënaqshëm

mund të mësojë nga tekstet e këngëve duke i memorizuar për t’i përdorur atëherë kur është e

nevojshme. Është me të vërtetë interesante kur studentët (nxënësit) mundohen të imitojnë për

të memorizuar theksin, fjalën e re, proverbin ose idiomën, për të kaluar më pas te

kuptueshmëria e tyre në situata të caktuara nga pedagogu (mësuesi).

V.5.2.3 Sajesat e trurit dhe të kujtesës

Të gjithë studentët (nxënësit) pavarësisht nga tipi i të mësuarit, u vijnë në ndihmë në

mënyrë shumë praktike, sajesat e trurit. Ekzistojnë shumë të tilla, por ato që ndihmojnë më

shumë janë ato të krijuara nga vetë pedagogët (mësuesit) që studenti (nxënësi) të asimilojë

lëndën e dhënë dhe kur i nevojitet përdorë fjalët e reja, proverbat dhe idiomat në gjuhën e

huaj.

Një mënyrë shumë interesante dhe tërheqëse është shpjegimi i fjalëve nëpërmjet

kurioziteteve, ose historikut të fjalës, anektodave dhe si rezyme e tyre ora e mësimit të

përfundojë me një proverb, të cilin studentët janë të predispozuar ta përshtatin në shqip e t’i

gjejnë gjegjësen. Disa herë është përdorur edhe një mënyrë e këtillë e përfundimit të orës së

mësimit. Për shembull: Studenti (nxënësi) duhet të mësojë, të memorizojë dhe të përdorë

fjalët me të zeza. Ndërkohë që pedagogu (mësuesi) ua paraqet ato si anekdota për një

përthithje më të mirë dhe argëtuese të idiomave dhe proverbave.

145

Versioni anglisht Versioni shqip

1) Boring television personality: “You’ ve seen me on TV, of course?!”

- Neighbor (not impressed) “On & Off ”!

- Boring television personality: “How did you like it?”

- Neighbor: “Off”!

1) Personazhi i mërzitshëm televiziv: “Më ke parë në TV, sigurisht?!”

Fqinji (aspak entuziast): “Edhe ndezur, edhe fikur!”

Personazhi televiziv: “E si të pëlqeu më shumë?”

Fqinji: “Fikur!”

2) Daughter: “Dad there’s man with moustache at the door!”

Father: “Tell him I’ve got one already!”

2) Vajza: “Babi, te dera është një burrë me mustaqe!”

Babai: “Thuaji që kam një palë njerëz!”

3) One way of knowing one Stephen from another was by adding the name of his trade: Stephen the miller, Stephen the cook, Stephen the weaver.

After a time these would be shortened to Stepehen Miller; Stephen Cook; Stephen Weaver.

3) Një mënyrë e mirë për të dalluar një Stefan nga një tjetër, është ajo e vendosjes së zanatit që kryente: Stefan mullixhiu, Stefan kuzhinieri, Stefan pëlhurë - endësi.

Pas një farë kohe kjo do të shkurtohej në Stefan Mielli; Stefan Kuk; Stefan Uivër.

4) The very common surname in English SMITH had its own origin. A Smith was a man who made things from metal. There were goldsmith, tinsmith, cooper-smith. In earlier time were so many smiths, that now is the most common English surname of all.

Proverb “Like MASTER like man!”

4) Mbiemri më i zakonshëm anglez Smith ka origjinën e vet në të njëjtën mënyrë. Një metalpunues ishte një burrë që bënte gjëra prej metali. Gjendeshin arpunues; teneqepu-nues; bakërpunues. Në kohët e hershme kish-te kaq shumë Smithë (metalpunues), saqë tani është mbiemri më i zakonshëm anglez.

“Bëmë baba të të ngjaj!”

Në këtë mënyrë studenti me ndihmën e pedagogut, si udhëheqës nxë, në mënyrë

kureshtare dhe efektive, për t’i përdorur më pas fjalët e reja, idiomat dhe proverbat në rastet e

domosdoshme.

146

KREU I GJASHTË

ÇËSHTJE TË PËRVETËSIMIT DHE PRITSHMËRITË GJATË ORËV E MËSIMORE

VI.1 NJË ORË MËSIMI

Studentët mbimesatarë dhe të avancuar të gjithë janë duke studiuar anglisht. Ora e

mësimit zhvillohet të martën. Ne e kemi nisur javën duke diskutuar çfarë janë idiomat dhe

proverbat dhe si shfaqen ato? Madje, si përdoren në jetën e përditshme? Pedagogia

(Mësuesja) i ka nxitur të komunikojnë me idiomat që i kanë dëgjuar më parë. Kjo orë do të

fokusojë listën e idiomave, për tu dhënë atyre mundësi të pasurojnë horizontin idiomatik.

VI.1.1 Qëllimi kryesor dhe objektivi:

- Të studiosh e të praktikosh sete të reja idiomash dhe proverbash;

- Të rritet vëmendja e studenteve:

a. mbi kuptimin literal idomatik e proverbial të shprehjeve idiomatike dhe

proverbiale;

b. mbi ngjashmëritë dhe ndryshimet e idiomave dhe proverbave në përdorim;

c. formësimi i idiomave angleze brenda trupit të proverbit të caktuar nga mësuesja;

VI.1.2. Nënqëllimi dhe objektivat:

- Të zhvillohet rrjedhshmëria e të folurit

- Të praktikohet nxjerrja e kuptimit të idomës dhe proverbit prej kontekstit

- Të jepen instruksionet dhe demonstrimet më të mira nëse nevojitet.

- T’u jepet studentëve informacion i plotë pas plotësimit të detyrës.

VI.1.3 Përvetësimi:

Studentët duhet të kenë kujdes në mënyrën joliterale me të cilën i procedojmë idiomat

dhe proverbat. Ata mund të ndeshin një çift fjalësh të reja në këtë mësim, sepse shumica e

idiomave dhe proverbave në fletë duhet të jenë të reja për studentët.

147

VI.2 Problemet që hasen dhe zgjidhjet

PROBLEMET ZGJIDHJET

Disa studentë mund të mos i njohin këto

idioma dhe proverba, ndaj është e

nevojshme të llogariten si joliterale.

Pyes studentët çfarë dinë mbi idiomat dhe

proverbat. Për të qartësuar këtë pikë që në fillim

të mësimit dizenjoj në dërrasë kuptimin literal të

një idiome që ata duan të dinë.

Disa studentë mund të kenë vështirësi në

të pranuarin e dy leximeve të ndryshme

për të njëjtën shprehje (literal dhe

idiomatik e proverbial).

U jepet kohë studentëve të reflektojnë. Përfshi

studentët në veprimtari të ngrenë vëmendjen

kundrejt të dy leximeve të ndryshme.

Disa studentë mund të ngecin me më pak

fjalë të reja që qëndrojnë në trupin e

idiomës. p.sh bucket / tighten.

Inkurajohen në kuptimin e kontekstit, qartësohet

që kuptimi idiomatik dhe proverbial nuk kërkon

kuptimin e çdo fjale të veçantë. Studentët duhet

ta ndiejnë veten të vlefshëm / lejohet të përdoret

fjalori.

Disa nga studentët mund ta kapin

kuptimin literal të idiomave dhe

proverbave të reja, por mund të kenë

vështirësi që të procedojnë leximin

idiomatik dhe proverbial.

Të sigurohet konteksti gjuhësor për t’u dhënë

studentëve një mundësi që të nxjerrin kuptimin

në kontekst.

Studentët mund të kenë vështirësi për të

gjetur idiomat dhe proverbat identike

angleze.

Përdoret lista e idiomave, të cilat janë

“internacionale”, si p.sh. “to break the ice”:: të

thyesh akullin; “to tighten one’s belt”:: të

shtrëngosh rripin. Në bazë të idiomës shqiptohet

një proverb “When poverty comes in at the door,

love flies out of the window”

Disa studentë mund të mos i kuptojnë

idiomat dhe proverbat e caktuara, teksa

kanë njohuri kulturore të ndryshme.

Sigurohemi që idiomat e shfaqura në listë të

aplikohen në orët me kombësi të përzierë.

Shpjegohen ndryshimet nëse është e nevojshme.

Disa studentë mund të kenë vështirësi në

shqiptimin siç duhet të idiomave dhe

Kontroll shumë i fortë. U jepet mundësia për të

dëgjuar se si tingëllojnë idiomat dhe proverbat

148

V.3 Sistemi i analizave: leksiku

(Një grup i idiomave dhe proverbave, i cili shfaqet në fletë)

IDIOMAT DHE PROVERBAT KUPTIMI

To be under the cloud

(nën dyshim / i parë me sy të keq)

Nëse dikush është nën këtë dyshim, atëherë

të tjerët mendojnë që ai ka bërë diçka dhe

janë dyshues për të.

To bite somebody’s head off

(T’i biesh kot në qafë)

T’i bërtasësh dikujt i zemëruar, veçanërisht

pa arsye.

To pump the iron (të bësh pompa) Të bësh ushtrime në të cilat ngriten pesha

të rënda, me qëllim që të forcohen muskujt.

To save something for heavy rain.

(Të heqësh diçka mënjanë për ditë më të

vështira)

Të kursesh diçka për një kohë, kur ti ke

vërtetë nevojë.

To tighten one’s belt.

(Të shtrëngosh rripin)

Të shpenzosh më pak para, sepse është më

pak e nevojshme.

Pull somebody leg. Të bësh një shaka me dikë, zakonisht e bën

atë të besojë diçka që nuk është e vërtetë.

proverbave. (lexohen nga vetë mësuesja ose studentët i

lexojnë idiomat dhe proverbat e tyre)

Disa aktivitete mund të marrin më shumë

kohë nga ajo që është parashikuar, dhe

kështu mbetet pak kohë për praktikën.

Përmbajtja e detyrës së shtëpisë:

Jepini përgjigje pyetjeve të mëposhtme:

a) cilat janë dy gjërat që janë bërë me qëllim që

të thyhet akulli? (to break the ice)

b) kur ishte hera e fundit që e keni ndjerë veten

midis dy zjarreve? (between the devil & the blue

sea)? Cila është zgjidhja?

c) Thoni dy gjëra që janë ters (fat i keq) në jetën

tuaj? (lemon) Pse mendoni kështu?

149

(Gënjej dikë, për mirë)

To be between the devil & the deep blue

sea. (Të gjendesh midis dy zjarreve)

Në një situatë të vështirë ku ka dy zgjidhje

të pakëndëshme ose të papranueshme.

It’s a Lemon.

(ters; nuk shkon mirë.)

Ne e përdorim këtë fjalë për të thënë që

diçka nuk funksionon mirë.

To kick the bucket

(E ktheu nga dielli / vdiq)

Të vdesësh.

To break the ice

(Të thyesh akullin)

Të thuash ose të bësh diçka që i bën

njerëzit të ndihen të lirshëm, veçanërisht në

momentin e parë të takimit.

VII.4 PLANI I MËSIMDHËNIES

Koha e

mësim-

dhënies

Stadet dhe procedurat Racionaliteti

5 –min Motivim: Çfarë bëtë gjatë

fundjavës? Pse nuk erdhët dje?

Të jepet kohë për studentët e vonuar; të

krijohen raporte të mira.

5-min Idiomat – stuhi mendimesh.

Mësuesi jep një shembull të kuptimit

literal të një idiome: ”to rain cats

and dogs”: dizenjo diçka në dërrase!

Të njihet priorieti i njohurive të

studentit.

Të rritet vëmendja e frazave idiomatike

të dy leximeve të ndryshme.

Të aktivizohen njohuritë e tyre

skematike.

10-15-min Secili student nxjerr një idiomë dhe

e vizaton ose përdor gjestet, ose

shkruan përkufizimin për kuptimin

literal.

Mësuesi siguron një shembull

imitimi ose gjestikulacioni / duke

T’i vë në punë studentët.

Të bashkojë tipet e ndryshme të

inteligjencës.

Të rrisë interesin.

Të japë instruksione të qarta.

Të thjeshtojë punën e studentëve.

150

dizenjuar kuptimin literal të

idiomave dhe proverbave.

Studentët hamendësojnë ose

kërkojnë në fjalor / pyesin mësuesin

për kuptimin idiomatik dhe

proverbial. Secili student bashkon

idiomat me përkufizimet e sakta.

Të njohë prioritetin e njohurive të

studentit.

Të përdorë çelësat e kontekstit për të

kuptuar idiomat dhe proverbat.

Të rrisë vëmendjen e studentëve mbi

leximin idiomatik/proverbial të

idiomave dhe të proverbave.

Secili student përdorë idiomën në

kontekst dhe interpreton (imiton ose

tregon me gjestikulacione) idiomën

dhe proverbin e zgjedhur përpara

grupit.

Pjesa tjetër e grupit përpiqet të

hamendësojë çfarë idiome / proverbi

është.

Pastaj ai / ajo jep një shembull të

idiomës / proverbit të përdorur në

kontekst.

Ai / ajo lexon idiomën / proverbin e

pjesës tjetër të grupit dhe e lidhë me

përkufizimet e dhëna.

Mësuesi sigurohet që e kupton grupi.

Dhënia e informacionit në klasë nëse

është e nevojshme.

Praktikë kontrolli.

Studentët kompletojnë ushtrimin.

Informacioni midis tyre.

Të kontrollosh të kuptuarit e

studentëve.

T’u sigurosh një mundësi për të

përdorur idiomën dhe proverbin në

kontekst.

T’u japësh një mundësi për të dëgjuar

se si idiomat / proverbat tingëllojnë.

Të lidhin idiomat / proverbat me

kuptimin e dhënë në listë.

Të rrisësh vëmendjen mbi dy leximet e

ndryshme të idiomës dhe të proverbit.

Të kontrollojë të kuptuarit.

Nxjerr kuptimin nga konteksti.

Përdorë gjuhën në kontekst.

Të krahasosh / të kërkosh përkrahje nga

moshatarët.

Të lavdërojë studentët.

Të kontrollojë kuptimin e tyre.

5 –min Në grupet e tyre, studentët u përgji-

gjen pyetjeve të shkruara në pjesë të

ndryshme të fletës.

Të përdorin idomat dhe proverbat në

kontekst.

Të zhvillojnë rrjedhshmërinë e të

folurit.

151

10-min Mësuesi tregon një histori të

shkurtër për ndikimin e idiomave

dhe proverbave për L1 në interpre-

timin e tyre.

Në L2 studentët shkruajnë te çdo

idiomë:

I = identical

S = smilar

D = different

Informacioni si klasë. Fokusimi mbi

formën. Mësuesi lexon dy përkufizi-

me të vërteta ose jo të vërteta,

studentët përgjigjen.

Të ngre vëmendjen e studentëve mbi

një lidhje më të thellë idiomë+kulture.

Të lidhë hallkat

Të ndihmojë studentët të kujtojnë

idiomat dhe proverbat identike më me

efikasitet.

Të ngre vëmendjen e studentëve për

format gjysmë të ngrira të shumë

idiomave në anglisht.

Mbyllet mësimi.

Ky është një grup studentësh i nivelit mbi mesatarë që flet rrjedhshëm. Ata tashmë

zotërojnë një fjalor të gjerë dhe mund të komunikojnë në situata të ndryshme, duke përdorur

një grup të madh shprehjesh. Për më tepër, të gjitha pjesët e stukturave gramatikore janë

mbuluar më së miri duke arritur një nivel shumë të kënaqshëm. Për këtë arsye, disa prej tyre

s’kanë gjë tjetër për të mësuar, për rrjedhojë, ata mund të ndihen të pamotivuar. Në këtë

kontekst, duke i paraqitur studentët në botën shumëngjyrëshe të idiomave, jo vetëm

motivohen, por vihen nën presionin e sfidës dhe kjo u jep vlerë.

VII.5 Fletët që iu shpërndahen studentëve (priten dhe palosen)

Talking about Money (procedimi parësor me idiomat, për të hyrë te proverbi) VERB PHRASES a) Be in the chips b) Hit the jackpot c) Roll in the lap of luxury Practise ‘’’’’’’’Example: ”Howard made a lot of Money in the stock market.Now he is

in the chips.

♣ MONEY talks, bullshits walks. (procedimi parësor me idiomat, për të hyrë te proverbi)

♣ Paraja të bën të flasësh, fjalët venë e vinë

152

Shumë më tepër, të mësuarit e idiomave mund të përmirësojnë aftësinë e studentëve

për të kuptuar situatat ligjërimore, si në të folur, ashtu dhe në të shkruar.

Gjithsesi, ka shumë mësues që arsyetojnë se s’ka kuptim që të mësohen setet e

shprehjeve idiomatike dhe proverbiale e pastaj t’i përdorësh ato në kontekste të

papërshtatshme.

a) Duke ia paraqitur studentëve tanë gjuhën idiomatike, të paktën i përgatisim të

kuptojnë shumë prej idiomave që folësit vendas anglezë i përdorin shpesh në të folurin e

përditshëm.

b) Për më tepër, të gjitha pjesët e strukturave, duke u shoqëruar me situatat e

gjestikulacioneve dhe ato kontekstuale prej pedagogut apo mësuesit, janë mbuluar më së miri

dhe është arritur një nivel shumë i kënaqshëm, për rrjedhojë ata mund të ndihen të

pamotivuar. Duke futur studentët në botën e proverbave, jo vetëm motivohen, por vihen nën

presionin e sfidës dhe kjo u jep vlerë. Shumë më tepër, të mësuarit e idiomave dhe

proverbave mund të përmirësojë aftësinë e studentëve për t’i dalluar dhe për t’i kuptuar

situatat ligjërimore si në të folur ashtu edhe në të shkruar.

VII.6 Lidhjet me esenë e informacionit

Punën e mësuesit (pedagogut) e lehtëson eseja e informacionit, e cila mundohet të

japë një zgjidhje gjysmëteorike mbi vështirësitë që studentët shqiptarë përballen kur hasin

idiomat dhe proverbat angleze. Ky mësim është projektuar që të përdoren disa nga strategjitë,

që u thanë në pjesën e parë dhe synon:

- të ngrejë vëmendjen e studentëve me lidhjen e fuqishme të horizontit idiomatik dhe

proverbial kulturor;

- të aktivizojë njohuritë skematike duke e paraqitur këtë temë në një rrafsh me të

hershëm të mësimit, duke ofruar ekspozime të ndryshme në gjuhën idiomatike dhe

proverbiale;

- të nxirret kuptimi i idiomave në kontekst;

- të inkurajohen studentët të përdorin gjuhën e pasur autentike në bashkëbisedimet në

klasë;

153

Shumica e shprehjeve idiomatike që zgjedhim në këtë mësim, gjendet në grupin e

idiomave frazeologjike, teksa forma e tyre është seti dhe ato nuk mund të thuhen / të

shprehen në mënyrë tjetër pa prishur kuptimin.

Është vendimtare që mësuesit duhet të tërheqin vëmendjen e studentëve në të dy

leximet e ndryshme mbi idiomat dhe proverbat.

Nëse duam që studentët të kujtojnë idiomat, duhet t’u kërkojmë të krahasojnë idiomat

dhe proverbat në gjuhën e huaj me idiomat dhe proverbat në gjuhën e mëmës, pasi sipas

kërkimeve kjo strategji funksionon mirë.

Gjithçka fokusohet te përmirësimi i mjeshtërive të përdorura, me qëllim që të

evitohen përdorimet e papërshtatshme që i paraqesin vetë shprehjet idomatike dhe

proverbiale!

VII.7 Përfundime konçize për të dyja sondazhet

Eksperimenti 1 tregon se studentët i pranojnë metaforat konceptuale kur i kuptojnë

idiomat dhe proverbat, por në mënyrë më pak sinjifikative kur procedojnë me kuptimin literal

të tyre.

Kur ato shfaqen afërsisht të kuptueshme në kontekst, atëherë edhe kuptueshmëria e

idiomës dhe proverbit të dhënë është efikase.

Eksperimenti 2 tregon që njerëzit pranojnë metaforën e duhur konceptuale, siç është

“anger is heat”: Zemërimi është nxehje, kur e procedojmë me disa idioma dhe proverba, siç

janë “blow your stack”: Humbas durimin, por jo kur lexohen ato të tipit “jump down your

throat” : Ta preva gurmazin, që kanë të njëjtin kuptim figurativ dhe janë të motivuar nga

metafora konceptuale të ndryshme, si anger is animal behaviour: Zemërimi është sjellje

kafshe.

Nëse do të ishin tërësisht të njëjta, atëherë procedimi për kuptueshmërinë e proverbit

të caktuar do të ishte i gabuar.

Shumë studiues nuk i shohin idiomat dhe proverbat si të qena metaforike, pasi këto

janë fraza të shembullit klasik të metaforës së vdekur sipas Gibbs.

Pranimi i pjesshëm i metaforës konceptuale gjatë kuptueshmërisë idiomatike dhe

proverbiale imediate, tregon që idiomat dhe proverbat rroken domosdoshmërisht përmes

metaforës konceptuale.

154

Rezultatet e nxjerra me studentët shqiptarë, që mësojnë idiomat dhe proverbat

tregojnë se për shkak të kompleksitetit të tyre etnolinguistik, shprehjet idiomatike dhe

proverbiale vazhdojnë të mbeten një aspekt i vështirë i anglishtes si për mësuesin dhe, ca më

tepër për studentin.

155

KREU I SHTATË

REKOMANDIME PËR MËSIMDHËNËSIT VII.1.1 Roli Lidership i pedagogut( mësuesit) dhe ridimensionimi i dijeve

“Lidershipi është arti i realizimit. Më shumë se sa shkenca thotë se është e mundur!”

C. Powell

Qëllimi i kësaj pjese është që të ketë sukses në marrëdhëniet e ndërsjellta të

pedagogëve si lidership me studentët. Të flasësh për mësuesit, si një figurë pedagogjike është

çështje sa delikate, aq edhe e gjerë. Për më tepër, gjithkujt prej nesh i vjen ndër mend

mësuesi/ja e klasës së parë, ose dikush tjetër, që është me të vërtetë ndryshe nga mësuesi

tradicional. Arsyeja pse jam fokusuar mbi pedagogët (mësuesit) në sallën e Universitetit dhe

mbi vlerësimet e tyre në raport me nxënësit është se, unë mendoj se procesi tradicional i

metodave të mësimdhënies duhet të ndryshojë, gjatë hapësirës së kohës dhe vetë njerëzve.

Natyrisht ndryshimet radikale duan kohë dhe shkaqet janë të dukshme. Ne do të

shfaqim një mendim sugjestionues dhe psikologjik mbi disa prej problemeve gjatë

mësimdhënies dhe marrëdhënies me studentët (nxënësit), gjë e cila është evidente. Sigurisht

unë nuk pretendoj të jap një zgjidhje për problemet që ngrihen, por për t'u përqendruar në

pika të tilla të rëndësishme që duhet të ndryshojnë. Sipas disa ideve të caktuara, të besimit tim

personal dhe përvojës që kam, kam ndjekur një shprehje të Rita Dunn – it për procesin e

mësimdhënies, e cila shprehimisht thotë: "Nëse fëmija (studenti) nuk mëson në rrugën që ju

po i mësoni, atëherë ju duhet ta mësoni sipas mënyrës që fëmija (nxënësi) mëson!”165. Në

këtë pjesë të studimit synojmë të theksojmë rolin e lidershipit – pedagogut (mësues), bazuar

në përvojën tonë dhe ridimensionimin e dijeve të marra në mënyrë që të tregojmë nevojën e

krijimit të modeleve të reja, të cilat synojnë përgatitjen e specialistëve të rinj të aftë për të

përmbushur sfidat në botën reale.

165 Rita Dunn, Multiculturalism and learning style, London 1995: 11 – 12.

156

VII.1.2 Roli i mësuesit për një marrëdhënie të re, të përparuar dhe të hapur

Me qëllim të dhënies së informacionit, detyrimisht në përputhje me interesat e tyre

dhe në të njëjtin nivel me objektivat e pedagogut (mësuesit), i cili përputhet me problemet e

hasura gjatë procesit të të mësuarit. Këtu kemi paraqitur, strategjitë dhe teknikat që ndërtojnë

pritshmërinë e studentit për sukses, duke përfshirë sigurinë dhe mundësitë reale për të mësuar

të duhurën. Qëllimi i gjithë kësaj nuk është vetëm marrja e njohurive, por edhe të formohet

karakteri.

Gjithçka përqendrohet në përmirësimin e disa pikave të tilla delikate dhe thelbësore

për të lehtësuar procesin e përfitimit të njohurive e të lehtësirave pedagogjike, të cilat

theksojnë rolin e mësuesit si Lidership. Strategjitë dhe teknikat që janë ndërtuar mbi

pritshmëritë e nxënësve për sukses, duke përfshirë sigurinë dhe mundësitë reale për të mësuar

të duhurën, duke mos marrë vetëm dituri, por edhe formimin e karakterit.

Një nga thëniet e preferuara ndodhet në Kushtetutën e Bavarisë. Pikërisht neni 131

hotë: "Shkollat duhet jo vetëm të trasmetojnë njohuri dhe aftësi, por edhe të formojnë zemër

dhe karakter"166. Ndonjëherë njeriu qëndron para situatave problematike në zhvillim, saqë

edhe përvoja nganjëherë nuk të jep mbështetje. Arsyet pse ne kemi sjellë një punë të tillë

përpara jush janë të ndryshme, por dëshira për të zgjidhur dhe për të vazhduar më tej në

perspektivën tonë është primare.

VII.2 Analiza auto-sugjestive dhe efektet e saj, përmirësime të mëtejshme

Përveç të qenit pedagog (mësues) dhe shpjegimit të temës së re, është e dobishme të

ngrihen pyetje, të jepen përgjigje, për të njohur veten dhe pse jo, për të zbuluar talentet e

fjetura. Në fund arsyeja kapërcen frikën, në dhënien dhe marrjen e informacionit, duke i

dhënë përgjigje të sigurta që vijnë nga ata vetë. Kjo do të thotë të kapërcesh frikën e të bërit

"Bllof".

Lidhja me punën është një tjetër Universitet, i cili të mëson marrëdhëniet sociale me

njerëzit që të rrethojnë, të bësh dallimet kulturore. Kështu, arrin të bësh ndarje nivelesh e të

njohësh marrëdhënien PUNË – mashtrim. Shpesh, në jetën e përditshme, marrëdhënia

166 Bavaria Convention , Article 131, 1988.

157

nxënës-pedagog (mësues) është e ndërsjellë dhe ka arritur gjithmonë të zgjojë tek unë

pyetjen: një mësues (lektor) duhet të vazhdojë të jetë po aq skolastik, apo duhet të jetë më

fleksibël, ku edhe ndjenja e Bon – sensit të jetë efektive?

Natyrisht, ne kemi ngritur pyetje mbi mënyrën se si një lektor (mësues) duhet të marrë

parasysh faktin se jo të gjithë njerëzit i përkasin të njëjtës kategori. Për këtë arsye, mendoj se

mësuesi duhet të jetë detektor se si studentët të shpalosin vetë-vlerësimin dhe të njohin pikat

e forta dhe pikat e dobëta. Prandaj pyetja lind instinktivisht, si mund të arrihet në zbulimin e

talenteve, kur ne e dimë shumë mirë se klasa dhe orët tona mësimore dalin jashtë asaj që

kemi planifikuar! Le të bëhemi pak të vetëdijshëm. Nëse studentit nuk i është dhënë diçka e

vështirë dhe e panjohur për t’u zgjidhur, ai kurrë nuk do të dinte se ku mund të arrinte.

Nëse do t'i referoheshim psikologjisë do të thoshim “njeriu ka frikë nga e panjohura”.

Por përmirësimi i vetes, vjen vetëm atëherë, kur njeriu është i prirur për të provuar, sepse kjo

është mënyra më e mirë për individin dhe shoqërinë167. Mësuesit në përgjithësi praktikojnë

metodat klasike dhe tradicionale dhe e bëjnë atë me kompetencat e veta. Për shembull është

njësoj sikur të shihni një violinist të parë të ulur në karrige duke luajtur partiturat e klasikëve

të mëdhenj. Dhe pastaj hedh poshtë karrigen e ngrihet në këmbë për të luajtur violinën, me

mënyrën e tij unike, në rrymat më të preferuara të tij, si muzika "rock’n roll” or “hard metal”.

Çfarëdo qoftë, çështja është “të jesh vetvetja!".

Në këtë pikë, mendoj se, disa mësues këtë do ta balancojnë me proverbin e vjetër

shqiptar: "Nëse nuk ke brumë, nuk mund të hapësh petë!”168. Detyra jonë është që të rinjve

t’u rrisim durimin që duan të veprojnë në kohë. Këta nxënës ose studentë të përgjigjen në

realitet me fjalët, “Kështu jemi ne!”.

Ndërkohë, profesorët (mësuesit) ecin me autoritetin e ligjit, duke lënë në heshtje zërin

e të rinjve dhe nuk duhet të mohojmë se kanë edhe ata të drejtë. Nëse mësuesit nuk veshin

mantelin e autoritetit, harrojnë atë që duhet të prezantojnë përpara tyre. Ne nuk do të kishim

këtë uniformë autoriteti, nëse etërit tanë nuk do të kishin luftuar për "Forcën e së Drejtës".

Për këtë dhe shumë të tjera, duhet të dëgjojmë zërin e të rinjve. Sepse janë ata prej të cilëve

nis ardhmja, e ne vetë marrim krahë. Le të mos e mohojmë.

E gjithë kjo konsiston në identifikimin e pikave të dobëta dhe të pikave të forta të

nxënësve. Pikësynimi i parë i pedagogut (mësuesit) duhet të jetë zbulimi i aftësive të

nxënësve. Ky është një veprim i drejtë, ai i zbulimit të talenteve mes tyre, por pyetja që lind

167 Bardhyl Musai, Interactive teaching and learning, Tiranë 2005: 177-178. 168 Sotir Kolea, Një tufë proverbash, Tiranë 1944: 37-39.

158

këtu është: Si do të bëhet e mundur kjo, kur minutat brenda klasës janë të llogaritura për

marrjen e njohurive?

Pyetje të tilla dhe vështirësi të tjera me studentët, duke marrë parasysh nivelin e

njohurive dhe identitetet multi-kulturore të tyre, janë të pranueshme për t’u kapërcyer e për të

patur një performancë të re.

VII.3 Toleranca dhe përvoja e marrëdhënieve të përditshme

Shpesh në jetën e përditshme, marrëdhënia nxënës-mësues është reciproke dhe

përgjegjësia e udhëheqjes si lidership është e lartë. Pavarësisht specifikave që merr pozita e

mësuesit, themelore është që të perceptohet si marrëdhënie e punës, të cilat janë karakterizuar

nga komunikimet tolerante që i kanë rrënjët te vullneti i mirë i të kuptuarit dhe bon-sensit.

Një aspekt i rëndësishëm i punës sonë të përditshme gjatë të nxënit, ku dominon

toleranca për marrjen e plotë të dijeve, shkalla më e lartë është ajo e kontrollit të njohurive që

studenti posedon. Gjithë kjo do të arrihej me një situatë aktive në punë, që mundëson besimin

e plotë të studentëve, përqendrimin optimal të pedagogut dhe të studentëve në procesin

mësimor.

Por në mbështetjen e strategjive të tilla, gjithmonë është menduar suksesi i misionit.

Arsyeja tjetër është se, në idenë e "gjithëpërfshirjes", në të cilën studenti i dobët me siguri

mund të marrë përparësi, ose të përmirësohet në emër të studentëve të mirë. Prandaj, këto

rezultate dhe përfundime strategjish, teknikash të cilat janë të ndërtuara mbi pritshmëritë e

studentëve për sukses, u japin siguri dhe mundësi reale për të mësuar të duhurën, gjithmonë

duke u dhënë hapësirën e domosdoshme.

Për këdo që është pjesë e edukimit shkollor është e qartë se detyra pedagogjike është

një detyrë komplekse, e cila ka të bëjë me partneritetin profesional si mësues, edukator,

qytetar dhe prind. Por vendin kryesor e zë mësimi dhe edukimi. Në procesin e përditshëm të

edukimit dhe të mësimdhënies rëndësia i shkon formave të ndryshme pedagogjike, të cilat

janë reflektuar në mënyrën e komunikimit me studentët.

Dominimi i tonit emocional dhe respekti ndaj personalitetit të studentëve në klasë të

ndryshme, qëndrimet afër, një lloj ngrohtësie deri në nivelin e qëndrimeve prindërore,

manifestimi i besimit dhe i respektit ndaj aftësive të tyre për të arritur rezultate të mira, mund

159

të shprehet shumë mirë me "mirëkuptim dhe tolerancë" nënvizon Bardhyl Musai169. Në

punën e përditshme të pedagogut (mësuesit) lypset të mbizotërohet, një kulturë e larmishme

me dikë që është pjesë integrale e kulturës pedagogjike. Kultura metodike është art,

komunikim mjeshtëror që është kushtëzuar me individualitetin e çdo pedagogu (mësuesi).

Ajo nis me aftësinë për t’u dhënë mësim studentëve, të ringjallë interes për njohuri

shkencore, dhe aftësi për të toleruar dhe kuptuar, pse jo edhe veprimet e tyre adoleshente. Kjo

kulturë, kërkon organizimin e pedagogut (mësuesit) në klasë, në një mënyrë krijuese dhe

tërheqëse. Gjatë procesit të të mësuarit në shkollë, procesi nuk është aspak i lehtë, por

eliminimi i vështirësive, arritja e qëllimeve të shprehura në njohuri sjell statuse pozitive .

Angazhimi maksimal i mësuesit në klasë duhet të arrijë një marrëveshje të plotë me

studentët. Qëndrimet e rrepta intelektuale, arroganca e pedagogut (mësuesit) në komunikimet

me nxënësit nuk kanë asgjë të përbashkët me tolerancën. Mos harrojmë se vetë fjala “Durim”

vjen nga fjala latine Tolerantia = patience.

Pra, durim, do të thotë lejimi dhe pranimi i së drejtës së tjetrit, të mendojë, të besojë,

të vlerësojë, të veprojë në bazë të besimit, edhe pse mendimet, besimet e veprimet e tjetrit

(nxënësit) janë në kundërshtim me opinionet, besimet dhe interesin tonë. Toleranca mbart

relativizmin sipas të cilit asgjë nuk mund të jetë absolutisht e drejtë, e vërtetë, e vlefshme,

apo absolutisht e padrejtë, e rreme, e pavlefshme, e keqe170. Toleranca është e domosdoshme

në gjendjen sociale të njerëzimit. Toleranca nuk është vetëm dështimi i masave ndëshkuese

fizike e terrorit shpirtëror, por është respektimi i asaj që mendon e beson, apo respektimi i të

vepruarit ndryshe. Pavarësisht nga specifikat që merr pozita e marrëdhënieve të pedagogut

me studentët (nxënësit), themelore është që të jetë perceptuar në marrëdhëniet e punës, të

cilat janë karakterizuar nga komunikime të mira dhe ecën përmes vullnetit të mirë të

mirëkuptimit midis këtyre marrëdhënieve.

VII.4 Qëllimi i kërkimit: rishikimi dhe hipotezat

I tërë procesi përfshin studentët që studiojnë në Universitet, të mësuarit, shprehjen e

ideve inovative, drejtimin dhe kryerjen e projekteve të tyre në klasat e tyre, në mënyrë që të

tregojnë arritjet e tyre gjatë procesit mësimor. Pranimi i strategjive të dhëna nga pedagogu

(mësuesi) dhe vlerësimin e projekteve shkencore të studentëve.

169 Bardhyl Musai , Pedagogjia e mësimdhënies, Tiranë, 2003: 219-220. 170 Bardhyl Musai , Interactive teaching and learning, Tiranë 2005: 175.

160

Gjatë këtij procesi të implementimit të këtyre strategjive, roli Lidership i pedagogut

është i bazuar në rregullat dhe përgjegjësitë e rrepta ekstreme ndaj nxënësve, në mënyrë që të

trajtojë vështirësitë, të papriturat dhe pengesat që hasen me studentët për të arritur qëllimet

dhe objektivat mësimore. Hipotezat që ngrihen janë si më poshtë:

Hipoteza 1. Procesi i të mësuarit është i vështirë, por nëse studentëve nuk u është

dhënë ajo që është menduar e vështirë për të zgjidhur, atëherë qenia njerëzore nuk dihet sa

larg arrin.

Për të thënë të vërtetën ka shumë arsye, nga të cilat nxënësit nuk mund të përballojnë

vështirësitë, apo nuk mund t’u binden objektivave të pedagogut (mësuesve) si lidership i

grupit. Për rrjedhojë ata dukshëm mund të përpiqen të zgjidhin diçka më të lehtë. Por ka edhe

shumë arsye të tjera që nxënësit përballen me detyra të vështira dhe arrijnë suksesin prej

a) trajnimit të mirë dhe

b) disiplinës (disiplinës në punë).

Për këtë nevojitet:

a) të ndajë detyrën;

b) të vendosë mënyrën se si të eksplorojë;

c) të përcaktojë avantazhet dhe disavantazhet.

Dhe sigurisht atyre u mungojnë pajisjet dhe kushtet, të cilat edhe pse janë të varfra,

nuk pengojnë mundësinë të bëhen prova.

Në një klasë në të cilën janë përdorur metodat tradicionale, madje edhe ato

bashkëkohore, pritshmëritë janë evidente si në tabelën e mëposhtme:

Konsistenca - Objektiva të

lidershipit (pedagogut)

Koncepte tradicionale

Koncepte bashkëkohore Pritshmëritë

Mësimdhënia Marrja e njohurive Koordinimi i njohurive 60-70%

Njohuritë A janë ato absolute..? Njohuri të ndërtuara në mënyrë të ndërgjegjshme

60%

Studentët Të gjithë mësojnë në të njëjtën mënyrë dhe jo të gjithë janë të aftë të mësojnë

Studentë të ndryshëm mësojnë në mënyra të ndryshme, por të gjithë janë të aftë të mësojnë

60%

161

Pedagogu (mësuesi) Trasmeton njohuri Ndihmon procesin e ndërtimit të njohurive

70%

Universiteti Pajis studentët me diploma për rolin e tyre në vendin e punës dhe të shoqërisë

a) Prodhon dhe zhvillon mendje cilësore dhe të pavarura;

b) Bën punë të pavarur për përmirësimin e jetës personale dhe jetës sociale të studentit.

70%

Formimi shkencor a) Qytetarë të formuar të cilët mund të njohin metodën shkencore;

b) Përdorin shkencën për zhvillimin e tyre si shkencëtarë;

c) Përdorin trajnimet profesionale në vendimmarrje

a) Qytetarë të formuar të cilët përdorin mënyrën shkencore për zgjidhjen e problemeve;

b) Përdorin metoda që u interesojnë atyre në mënyrë kritike për të arritur suksesin.

80%

Formimi social dhe influenca shumë- kulturëshe

- Mbahen qëndrime në mbrojtjen e identiteteve dhe shumë kulturave

a) Influencimi në zhvillimin dhe integrimin e saj suksesshëm në elitën europiane;

b) Përshtatshmëri dhe mbështetje për punësim jashtë shtetit shqiptar.

60%

Praktika dhe jeta mund t’u mësojnë më shumë qenieve njerëzore. Ajo mund të

rinovojë dhe aftësojë të mësuarit, por produktiviteti është shumë i ulët dhe pritshmëritë janë

të larta. Efikasiteti është i vogël, nëse mendimi kritik dhe analitik, nuk është bërë në shkollë

(sidomos me studentë kur mundësitë janë më të mëdha), me një vizion të qartë dhe me një

strategji me themele të forta. Është gabim të mendosh se këto probleme nuk janë të lidhura

me punën e pedagogut (mësuesit) dhe me drejtuesit e shkollave apo institucioneve arsimore.

Nga njëra anë shkolla dhe Universiteti, ka qenë dhe mbetet Institucioni i Mësimit dhe i

diturisë kulturore, që ofron njohuri të qëndrueshme dhe të konsoliduar, po aq sa, të

organizuara mirë e sistematikisht. Nga ana tjetër, janë shkollat dhe Universitetet ato që kanë

staticitetin dhe konservatorizmin. Shkolla dhe Universiteti kanë boll formalizëm dhe

strukturat pedagogjike janë relativisht të petrifikuara!

162

Hipoteza 2. Përgjegjësia e liderit (mësuesit) të jap të drejtën e mirëdrejtimit apo

keqdrejtimit?

Në emër të asaj që është thënë më sipër dhe duke e konsideruar veten si të tillë, kur ne

ndërmarrim përgjegjësi të tilla jemi plot energji, entuziazëm ndonjëherë edhe dyshues. Në

qendër të gjithë kësaj, është ajo që ne përpiqemi të zgjedhim koordinatat e drejta për

pjesëmarrësit e punës në grup, si edhe të studentëve në grupin e projekteve shkencore.

Konkurrenca në raste të është e dukshme.

Pavarësisht piketave të objektivave të përmirësimit dhe të arritjes së qëllimit të duhur,

një lider i mirë i bën gjërat të ndodhin. Siç kemi synuar tri çështjet e ngritura në diskutim e që

kanë të bëjnë me:

(a) figurën qëndrore të mësuesit, jo vetëm në sensin autokrat;

(b) probleme reale të përditshme të trashëguara në marrëdhëniet pedagog-student

(mësues – nxënës) në procesin e të mësuarit;

(c) në rezultatet dhe reflektimin për adoptimin e mënyrave argumentuese dhe

bindëse, gjatë procesit të mësimdhënies.

Jeta në vetvete është një burim i pafund motivesh studimi, kështu që lidhja e mësimit

me përvojën e jetës, zgjidhja e çështjeve jetike të të mësuarit, nxit motivimin e brendshëm

dhe të jashtëm dhe i bën ato të qëndrueshme171. Çështjet që lidhen me dhënien e

informacionit të duhur në përputhje me interesat, nivelin dhe objektivat e pedagogut

(mësuesit) dhe problemet e hasura gjatë procesit mësimor janë pjesë përbërëse e studimit tonë

në vijim.

VII.7 Figura qendrore e liderit (mësuesit) dhe problemet e përditshme të trashëguara

në rutinën e natyrshme gjatë marrëdhënies reciproke

Të dyja palët si lideri (pedagogu) dhe vetë studentët (nxënësit) ballafaqohen me

realitetin. Jeta në vetvete është një burim i pafund për motive studimi, kështu që lidhja e

mësimit me përvojën e jetës, zgjidhja e çështjeve jetike në procesin e të mësuarit, nxit

motivimin e brendshëm dhe të jashtëm dhe i bën ato të qëndrueshme172.

171 Halliday and Hasan, Glossary of systematic functional terms, London 1976: 70. 172 Halliday and Hasan, Glossary of systematic functional terms, London 1976: 70.

163

Mësimdhënia me metodën tradicionale klasike është zëvendësuar nga metoda

interaktive me studentin në qendër, ndërkohë Lidershipi (pedagogu) është aty për të udhëzuar

dhe për të dhënë vlerësimin e arritjeve. Marrëdhëniet reciprokisht të vërteta e dëgjojnë zërin e

rinisë përtej mantelit të autoritetit pedagogjik.

Gjatë mësimit tonë, situata të ndryshme pedagogjike lindin kur pedagogët (mësuesit)

me përgatitjen e studentëve në punën e tyre të përditshme në klasë, do të çojnë në marrjen e

notave negative, në tërheqjen e vëmendjes, do të bëjnë paralajmërimet, të cilat janë të

domosdoshme për përparimin e studentit gjatë procesit së nxënies. Këtu ia vlen të theksohet

se problemi i komunikimit kulturor me nxënësit në klasë ka të bëjë me formën e të folurit, me

shprehje të fytyrës dhe gjestet e pedagogut (mësuesve).

Në të gjitha rastet, duke pasur parasysh se kultura e mirëkuptimit të mësuesit dhe

toleranca ndikojnë në përmirësimin e vazhdueshëm të punës në shkolla dhe institucione, e

cila ka për qëllim që me fjalën e tij të ushtrojë ndikim pozitiv te studentët dhe nxënësit për t’u

pasuruar e ndryshuar mendimet, për të sjellë përmirësime në qëndrimet, sjelljet dhe veprimet

e tyre. Përmbajtja e fjalës duhet të jetë e kujdesshme dhe të shoqërohet me ndjenjë dhe

emocione, me theks që do ta shprehin qëllimin e vullnetit të mirë dhe mirëkuptimin.

George Bernard Shaw ka thënë se ka 50 mënyra për të thënë "po" dhe 500 mënyrave

për të thënë "jo". Por për ta shkruar është vetëm një. Ajo i përket pedagogëve (mësuesve) të

gjejnë gjuhën e përbashkët dhe mënyrën e efektshme për forma të ndryshme të këtij

komunikimi173. Shfaqja e krenarisë, arrogancës dhe mendjemadhësisë në komunikim me

studentët nuk janë dukuri që rrjedhin nga temperamenti njerëzor, por nga edukimi dhe morali

i tij, e për më tepër nga influencat e jashtme të kolegëve të tjerë.

Kjo është vërejtur në përditshmërinë studentore që ata vlerësojnë pedagogun

(mësuesit) me seriozitet. Ata vlerësojnë bashkëbisedimin e zgjuar, njeriun erudit, të qetë,

pedagogun e vendosur e të dobishëm, me takt pedagogjik dhe që, në situata të ndryshme që

dalin në klasë vepron me mirëkuptim dhe tolerancë. Arsyeja, argumentimi i situatës dhe, për

më tepër, arsyetimi i notës është shumë efikas. Ky veprim mbush nxënësit me besim dhe

arsye të bazuara në fakte.

A mund të konsiderohen tolerante, ose të drejta situatat e mëposhtme në orët

mësimore?

- tërheqja e vëmendjes,

173 George Bernard Show, The black girl in search of God, London 1932: 43-44.

164

- kritikimi ose,

- moralizimi për minuta të tëra mbi sjelljen dhe edukimin,

- bërtitja nga mësuesit në klasë dhe më keq.

Kjo për mendimin tonë do të ketë pasoja:

a) në dëmtimin e procesit mësimor,

b) zhvillimin e orës mësimore pa një produktivitet të lartë,

c) prishjen e një klime të shëndetshme psikologjike në klasë.

Një aspekt i rëndësishëm i punës sonë të përditshme gjatë mësimdhënies, ku toleranca

dhe arsyetimi i çdo hallke, është shkalla superlative e kontrollit të dijeve dhe të njohurive që

nxënësit zotërojnë. Një situatë aktive në punë, një besim i plotë për mundësitë e studentëve,

një përqendrim optimal i të dyja palëve (të mësimdhënësve dhe nxënësve) në mësim, është

një detyrë e rëndësishme sociale. Vlerësimi i objektivave të studentëve, gjatë komunikimit

me ta duke i dhënë përgjigje, në mënyrë që të stimulojë punën dhe përpjekjet e studentëve

(nxënësve) në përvetësimin e njohurive bashkëkohore dhe formimin e aftësive dhe shprehive

përkatëse174. Në kuadër të kësaj fryme, nevojitet të vendosim komunikime të përshkuara nga

respekti, besimi, mirëkuptimi, sensi i dëshirës së mirë të pedagogut (mësuesit) ndaj studentit

(nxënësve). Puna e përditshme mësimore-edukative vihet re kur shikohen punët me shkrim të

studentëve (nxënësve). Vetë pedagogu duke mos u thelluar, lë pasoja të tilla në korrigjime si

“Përgjigje jo e plotë” vlerësohesh me notën 8 (tetë), ”prapë asgjë s’ke kuptuar” ose “me këtë

lloj përgjigje merren vetëm 4 (katra)”, për më tepër “ti s’je për shkollë”.

Më mirë do të vlerësohej puna e studentëve nëse kemi parasysh detyrat me tolerancën

që edhe studentit (nxënësit) të dobët t’i ringjallet interesi në mësim, për të tërhequr

vëmendjen e komunikimit frytdhënës, shkëmbimin e ideve, gjë e cila i shërben procesit

mësimor-edukativ si i tillë.

VII.6 Rezultatet e adaptimit të bindjes dhe arsyetimit, në vend që të jesh autokratik

Një nga mënyrat që tregojnë për sukses është për të zbutur ngarkesën e informacionit

dhe të njohurive që atyre u është dashur të marrin. Senset praktike dhe tolerante janë gjurmë

të kësaj strategjie. Atmosfera shoqërore që nxit mendimin krijues fillon në klasë dhe është e

inkurajuar nga pedagogu (mësuesi) përkatës. Por, në qoftë se pedagogu (mësuesi) është

174 Von Schnurbein, Barbara, Të mësosh me gëzim dhe sukses, Tiranë 2004: 48 – 49.

165

krijues, atëherë situata problematike mund të thjeshtohet, pse jo, mund të kthehet në një lojë

ose të sjellë shembujt e jetës reale, në mënyrë që të arrihet kuptimi i mësimit brenda klasës

ose orës mësimore. Jeta dhe mësimdhënia janë si një luftë e vazhdueshme me lidhje si hallkat

e zinxhirit, që ndjekin njëra – tjetrën. Mësimdhënia, jeta dhe lufta janë koncepte dispute

jetike175. Por, nëse ne i referohemi luftës, ajo gjithmonë fillon në mendje dhe përfundon në

zemër dhe në qoftë se kalojmë te mësimdhënia, ajo nis në mendje dhe kurrë nuk përfundon

në zemër. Më mirë të them se disa pedagogë, mësues, lektorë, ligjërues, e neglizhojnë këtë

fenomen, duke harruar se ky hendek mbartet gjatë viteve, madje edhe kur studentët

diplomohen largohen me idenë se diçka është lënë bosh. Në këtë rast mbetet të themi se

heshtja ka folur vetë!

Ata mund të aftësojnë më tej mjeshtëritë dhe mund të rikoperojnë mësimin, por

produktiviteti është mesatar dhe stimulimi është i lartë. Të gjithë nxënësit që ndjekin të

menduarit analitik dhe kritik të lidershipit, produktiviteti është i lartë, sidomos, me studentët

kur mundësitë janë më të mëdha. Deri në fund të vitit 2009 në konsistencën e lidershipit në

përqindje tabelare kemi: Studentët që ndjekin mënyrën tradicionale të të mësuarit variojnë

30% – 40%, ndërsa studentët që ndjekin mënyrën bashkëkohore të të mësuarit variojnë 60%

– 70%.

Vëzhgimi është i bazuar mbi:

a) praktikën e studentëve dhe

b) rezultatet e tabelës.

Analizat dhe vëzhgimet e këtij studimi janë udhëhequr nga studentët e Universitetit

dhe lideri i tyre pedagogu në auditor. Rezultatet e marra, monitorohen nga Drejtoria Rajonale

e Arsimit nën përgjegjësinë e Ministrisë së Arsimit.

Pedagogët (mësuesit) shqiptarë i janë bashkuar këtyre strategjive në mënyrë që të

vendoset stabiliteti dhe integriteti përmes reformave arsimore.

VII.7 Qëllimi kërkimor

Qëllimi ynë me këtë vëzhgim me studentët tanë është që të përcaktojë pikën më

delikate të kësaj lidhjeje të ndërsjelltë dhe të bashkëpunimit për ndryshimet në adaptime dhe

paraqitje të metodave bashkëkohore. Ndryshimi është i rëndësishëm, në mënyrë që të

përmirësojë dhe të arrijë zhvillimet strategjike në sistemin arsimor në Shqipëri. 175 Oren Harari, The leadership secrets of Colin Powell, USA 2002: 37.

166

P Ë R F U N D I M E

1. Pasuria idiomatike dhe proverbiale, në shqipe dhe në anglishte, për nga vëllimi e

për nga vlerat e shumëfishta (leksiko-semantike, emocionale, stilistikore, fjalëformuese)

përbën një thesar të paçmueshëm në kulturat kombëtare përkatëse. Nisur nga kontaktet e

shumta dhe të përditshme ndërmjet këtyre dy gjuhëve, ky grup i madh njësish shfaqet me

dukuri dhe probleme që i përkasin rrafshit shkencor, por edhe atij mësimdhënës-pedagogjik.

2. Anglishtja është shumë më e pasur në shprehjet proverbiale - idiomatike sesa

shqipja. Kjo është e kuptueshme dhe ka kushtëzimet e veta. Anglishtja është gjuhë amtare e

një numri shumë të madh folësish e etnish. Shtrirja e madhe gjeografike, historia e popujve

që e flasin, ndryshueshmëria e tyre etnike, kulturore, psikologjike, sociale dhe ekonomike

kanë lënë gjurmët e veta edhe në këtë grup të madh njësish leksikore.

3. Anglishtja, në ditët e sotme është gjuha kryesore ndërkombëtare dhe me një shkallë

shumë të lartë përpunimi e standardi në të gjitha nënsistemet e veta. Shqipja përballet orë e

çast me të dhe veçanërisht me sistemin e saj leksikor e frazeologjik, idiomatik dhe proverbial.

Krahas përbashkësive që mbartin në sistemin leksikor-semantik, ato kanë edhe dallime. Këto

dallime shpërfaqen në rrafshin idiomatik e proverbial. Anglishtja ka me mijëra e mijëra

shprehje proverbiale, me mijëra e mijëra idioma, e mijëra emërtime të pathjeshta që janë në

kapërcyell të kalimit në idioma. Shqipja dallohet për një pasuri të madhe frazeologjike, por

për një pasuri modeste në idioma. Mbartja e kësaj pasurie në mënyrë të ndërsjellë nga njëra

gjuhë te tjetra, shfaq shumë probleme të rrafshit semantik apo strukturor, sidomos, kur kemi

të bëjmë me idioma, të cilat, siç dihet, nuk përkthehen në mënyrë të fjalëpërfjalshme

(literale).

4. Për të patur të lehtë punën tonë, jemi ndalur në veçoritë kryesore të pasurisë

idiomatike e proverbiale në të dyja gjuhët. Gjithashtu i kemi vështruar njësitë përmes teorisë

së fushave gjuhësore, duke zbuluar se ato formojnë taksonomi interesante, fusha, nënfusha e

mikrofusha leksikore e semantike që shpesh karakterizohen nga kategorizime e tipologji. Për

të realizuar zbulimin e lëvizjes kuptimore, me vetëdije kemi rimarrë në punim modelimet

kryesore semantike, strukturore, sintaksore, kufizore.

5. Te frazeologjia e anglishtes jemi ndalur gjerësisht te lëvizja kuptimore dhe te

procesi i shndërrimit figurativ i sintagmave në frazeologji e sidomos në idioma dhe tek

shpërfaqja e proverbave. Kjo i shërben studentit shqiptar për t’u njohur edhe me natyrën e

ndërlikuar të këtyre njësive në të gjitha rrafshet, njohja e të cilave lehtëson përvetësimin dhe

167

drejtpërdorimin e tyre. Rruga kryesore e realizimit të lëvizjes kuptimore, është metaforizimi,

dhe ne jemi prirur për të modeluar e për të krijuar kategorialitete.

6. Edhe pse zotërimi i shprehjeve idiomatike dhe proverbiale mund të jetë një aspekt i

vështirë në fushën e leksikut, është shumë e mundshme për të marre rezultate të suksesshme

për pedagoget që japin mësim dhe për studentët që mësojnë.

7. Kemi sugjeruar disa rrugë a metoda të mundshme. Gjithsesi, jam e vetëdijshme se

ekzistojnë edhe shumë mënyra të tjera. Mjafton të përmendim diagramin e pemës (tree-

diagram), tabelat dhe listat e klasifikuara. Por, elementi parësor për të ndihmuar studentët në

të kuptuarit e këtyre llojeve të ndërtimeve në të folur, është ai që mësuesit e gjuhëve të huaja

gjithmonë duhet të jenë të hapur ndaj mënyrave alternuese të prezantimit.

8. Për shkak se studentët variojnë në stilet e të mësuarit, mësuesit duhet të jenë të kuj-

desshëm në trajtimin e teknikave më të përshtatshme për çdo student dhe të jenë të gatshëm

që të vlerësojnë çdo strategji. Duke bërë këtë, studentët mund të jenë më të aftë për veten, në

mënyrë që të kuptojnë vështirësitë dhe kur është e nevojshme, të fokusojnë ndryshimin.

9. Këto rezultate përfaqësojnë vetëm një zonë të vogël të problemeve për studentët.

Rezultatet dhe përfundimet e mbledhura nga kërkimet zbulojnë shumë të meta nga të cilat do

të veçonim:

a. subjektiviteti i mësuesit;

b. aplikimi i stileve të ndryshme të vëzhgimit;

c. përdorimi i vetëm një lloj idiome.

Pedagogët (mësuesit) e anglishtes duhet të gjejnë metodën më të mirë për të modifi-

kuar instruksionet e çdo niveli moshe dhe aftësie të individit (të studentit). Për shkak se stili i

studentëve varion shumë, një metodë përgjithësuese e instruksionit nuk mund të jetë e

përshtatshme për të gjithë studentët. Pra është kështu, përgjegjësia e të gjithë instruktorëve,

pedagogëve dhe mësuesve të identifikojnë gjerësinë e çdo problemi dhe të tregojnë rrugët e

mënyrat më të mira për të ecur përpara.

10. Anglishtja është bërë gjuhë e dytë për ne dhe është gati në të gjitha hallkat e

sistemit parauniversitar dhe universitar si gjuhë e detyruar. Ndaj përvetësimi i saj cilësor na

dha edhe ne shtysën dhe stimulin kryesor për t’u marrë edhe njëherë me mësimdhënien,

sidomos me procesin e rritjes së kompetencës leksikore e semantike në mjediset universitare

përmes njësive idiomatike dhe proverbave.

168

11. Ne jemi ndalur shpesh në një kundrim etnolinguistik (për të parë elementet

kulturore të pasurisë idiomatike dhe proverbiale), në një kundrim sociolinguistik (se si

studentët janë më të prirur për të përvetësuar sa më saktë këtë pasuri), por edhe në një

kundrim psikolingiustik (kujtojmë se metafora konceptuale zë një vend të rëndësishëm në

punim dhe se si ajo ndikon në shpejtësinë e cilësinë e përvetësimit).

12. Problemet e mësimdhënies kanë zënë një pjesë dërrmuese të punimit. Jemi përpje-

kur të sjellim fjalën e fundit të përvojës anglo-amerikane në këtë proces, e cila jo vetëm na

udhëheq në punën tonë, por na lehtëson ndjeshëm në eksperimentimet që kemi bërë e në me-

todat e mësimdhënies që zbatojmë në auditor. Në punim jemi ndalur hollësisht në dy

eksperimente të tilla,

a) të tipit praktik të idiomave e proverbave nga studentët dhe asimilimi real i tyre në

jetë; dhe

b) probleme të mësimdhënies dhe rekomandimeve për realizimin e të cilave kemi

vërejtur edhe arritje, edhe vështirësi të llojeve e të shkallëve të ndryshme. Jemi përpjekur të

japim modele orientuese, pa mëtuar se këto zgjidhje janë patjetër të vetmet modele për t’u

zbatuar në shkollat tona të larta dhe universitetet tona.

13. Përveç atmosferës shoqërore që inkurajon mendimin krijues të mbështetur nga

pedagogu (mësuesit) si një lider, unë ende i qëndroj idesë, se universiteti ynë nuk ofron e

formon studentë të pajisur me njohuritë nevojshme për të përthithur deri në shterim aftësitë e

tyre aplikative në mënyrë fleksibile dhe praktike. Për këtë duhet si më poshtë:

a) një perspektivë e re në proporcion me njohuritë dhe marrëdhënien dypalëshe

nxënës-pedagog (Lidership), për të ndërtuar një imazh të ri të studentit bashkëkohor;

b) një filozofi e re e të mësuarit, si një proces që gjeneron njohuri të qëndrueshme,

vlera, emocione, reagime, krijimtari, dhe aftësi menaxhuese të Liderit.

Ka shumë mënyra për të reformuar këtë proces, por mbi të gjitha kërkojmë të

ndryshojmë konceptin për të mësuar e praktikuar realisht, si dhe implementimin e strategjive

në përputhje me kushtet në dispozicion, me perspektivën personale-shoqërore të studentëve.

Në këtë mënyrë studentëve iu ofrohen mundësi vërtetë të mira për

a) një karrierë produktive; dhe

b) një përgatitje cilësore për të mësuarin gjatë gjithë jetës.

Nga mungesa e një përqasjeje të këtillë sistemi universitar shqiptar po vuan simptoma

të tilla që koha i shtron si detyrë për t'u zgjidhur në të ardhmen.

169

FJALORTHI I PROVERBAVE

A ♣ ABSENCE makes the heart grow fonder. ♣ Out of the ABUDANCE of the heart, to mouth speak. ♣ There is no ACCOUNTING for tastes ♣ ACTIONS speak louder than words. ♣ AFTER a storm comes a calm. ♣ AFTER dinner rest a while, after supper walk a mile. ♣ ALL good things must come to an end. ♣ It takes ALL sorts to make a world. ♣ ALL things come to those who wait. ♣ ALL are dust and turn to dust again. ♣ ALL road lead to ROME. ♣ AN old broom knows the corners of the house. ♣ ANY port in a storm. ♣ If ANYTHING can go wrong, it will. ♣ APPEARANCES are deceptive. ♣ An APPLE a day keeps the doctor away. ♣ ASK no questions and hear no lies. ♣ ATTACK is the best form of defence ♣ ASHES to Ashes and dust to dust. B ♣ A BAD excuse is better than none ♣ BAD money drives out good ♣ BAD news travels fast. ♣ A BAD workman blames his tools ♣ A BARKING dog never bites. ♣ BE what you would seem to be ♣ BEAR and forbear ♣ If you can’t BEAT them, join them ♣ BEAUTY is in the eye of beholder ♣ BEAUTY is only skin – deep. ♣ BELIEVE nothing of what you hear and only half of what you see. ♣ A BELLOW ING cow soon forgets her calf. ♣ The BEST is the enemy of the good.

A

♣ Largësia e bën dashurinë më të zjarrtë. ♣ Ç’ka barku e nxjerr bardhaku. ♣ Nuk ka receta për shijet. ♣ Veprat flasin më shumë se fjalët. ♣ Pas shtrëngatës lind dielli. ♣ Pusho pak pas dreke,ec një milje pas darke. ♣ Gjithçka e ka një fund ♣ Qëllimi justifikon mjetin ♣ Gjithkush do të marrë shpërblimin e duhur ♣ Të gjithë vijnë nga pluhuri e do të kthehen në pluhur. ♣ Të gjitha rrugët të çojnë në Romë. ♣ Fshesa e vjetër i di vrimat e shtëpisë. ♣ Çdo port ka stuhi. ♣ Së keqes hapi derën. ♣ Paraqitja është zhgënjyese. ♣ Mollët qëroji, dardhat numëroji! ♣ Mos bëj pyetje dhe mos dëgjo gënjeshtra. ♣ Sulmi është forma më e mirë e mbrojtjes ♣ Sy për sy dhe dhëmbë për dhëmbë. B ♣ Një justifikim i keq është më i mirë se

asgjë ♣ Paraja del nga gjarpri. ♣ Lajmi i keq përhapet shpejt ♣ Një punëtor i keq është turpi i vetes. ♣ Qeni që leh nuk të ha. ♣ Ji vetvetja ♣ Lind, ruhu e matu. ♣ Nëse si arrin dot , mëso prej tyre. ♣ Sytë janë bukuria e shpirtit. ♣ Bukuria reflektohet në shpirt ♣ Mos u beso kurrë fjalëve dhe gjysmën e

atyre që shikon ♣ Hodha lumin, të marrtë dreqi kalin.

♣ E shkëlqyera është armike e së mirës.

170

♣ The BEST of friends must part. ♣ The BEST things came in small package ♣ BETTER a good cow than a cow of

good kind. ♣ BETTER be envied than pitted.

♣ BETTER be safe than sorry.

♣ BETTER late than never. ♣ It is BETTER to be born lucky than rich. ♣ It is BETTER to give than to recesive. ♣ BIG fish eat little fish. ♣ A BIRD in a hand is worth than two in the

bush ♣ There are no BIRDS in the last year’s nest.

♣ BIRDS in their little nest agree. ♣ BIRDS of a feather flock together. ♣ Kill two BIRDS with one stone ♣ Nobody ever admits threat they are to

BLAME. ♣ BLESSED is who expect nothing, for he

shall never be disappointed. ♣ It is more BLESSED to give, than to

recesive. ♣ In the world of the blind, the one eyed

man, is king. ♣ To turn a BLIND eye and a deaf ear. ♣ There’s none so BLIND as those who will

not see. ♣ You cannot get BLOOD from a stone. ♣ BLOOD is thicker than water. ♣ A BOOK holds a house of gold. ♣ There's nothing more contemptible than a

bald man who pretends to have hair. ♣ Don’t take the BREAD out of somebody’s

mouth. ♣ You know which side the BREAD is butter ♣ Don’t burn one’s boot. ♣ Boys are boys, and boys do boy-stuff.

♣ You can’t tell a BOOK by it’s cover. ♣ You cannot make BRICKS without straw ♣ Let the dead BURY their dead

♣ BUY in the cheapest market and sell in the

dearest

♣ Më i miri i shokëve nuk ka shok. ♣ Gjërat e mira vijnë avash- avash. ♣ Më mirë një racë e mirë, sesa bukur.

♣ Më mirë të të kenë zili,sesa të të

mëshirojnë. ♣ Më mirë të jesh i shpëtuar,sesa i

mëshiruar. ♣ Më mirë vonë, se kurrë. ♣ Më mirë të lindësh me fat, sesa i pasur. ♣ Është më mirë të japësh se sa të

marrësh. ♣ Peshku i madh e ha të voglin. ♣ Më mirë një vezë sot, se një pulë

mot. ♣ Harro mushkë valarenë, se Ali Pashanë

e prenë. ♣ Zogjtë e një foleje kanë një mendje. ♣ Zogjtë e një tufe fluturojnë bashkë ♣ Me një gurë ,vrit dy zogj ♣ Faji u bë qyrk dhe nuk e veshi njeri.

♣ I Bekuar do të jetë ai që nuk pret gjë, e

i zhgënjyer ai kurrë s’do të jetë . ♣ I lumtur është ai që jep.

♣ Në botën e qorrave, çakërri është mbret.

♣ Të bësh një sy qorr e një vesh shurdh. ♣ S’mund të ketë më të verbër nga ata

që s’duan të shohin. ♣ Nuk nxirret dhjamë nga pleshti ♣ Gjaku nuk bëhet ujë. ♣ Libri fsheh një shtëpi të artë ♣ Zu dhe kacidhjari lesh, gjithë botën e

përqesh. ♣ Mos i hiq bukën e gojës dikujt.

♣ Nuk e lë rastin ti iki nga duart. ♣ Mos i bjer fatit me shkelm. ♣ Djemtë janë djem e do bëjnë punën e

tyre. ♣ Mos i shiko gunën,po punën. ♣ Nuk hapen petat, pa brumë. ♣ Lëre të vdekurin,të varrosë të vdekurin e

vet. ♣ Bli në tregjet më të lira dhe shit ndër më

të shtrenjtat.

171

♣ The one also learn from the least. ♣ BUSINESS before pleasure. ♣ The BUYER has need of a hundred eyes,the

seller of but one. C

♣ He who CAN does. ♣ He who cannot teaches. ♣ If the cap fits, wear it. ♣ CARE killed the cat ♣ A CAT in gloves catches no mice. ♣ W hen the CAT ‘s away, the mice will play ♣ All CATS are grey in the dark ♣ See which way the CAT jumps &act. ♣ When the cats fall asleep, the mouse rejoices

and leaps from his hole. ♣ Render to CEASAR the things which are

Ceasar. ♣ A CHANGE is good as a rest. ♣ CHARITY begins at home ♣ CHILDREN and fool tell the truth.

♣ CIRCUMSTANCES alter cases. ♣ CIVILITY cost nothing. ♣ CLERGYMEN’s sons always turn out badly

♣ Fire that’s CLOSEST kept, burns most of all ♣ Crows everywhere are equally black ♣ COLD hands , warm heart. ♣ A man is known by the COMPANY he

keeps. ♣ COMPARIS ONS are odious. ♣ Don’t COUNT the chicken before they are

hatched. ♣ I don't COUNT the hours unless they are

brigat. ♣ Why buy a COW when milk is so cheap.

♣ The COWL does make the monk. ♣ A CREAKING door hangs longest. ♣ It’s no use CRYING over a split milk.

♣ Don’t CROSS the bridge,till you come to it. ♣ What can’t be CURED must be endure. ♣ COURIOSITY killed the cat. ♣ The COSTUMER is always right.

♣ Njeriu mëson edhe nga më i vogli. ♣ Interesi para kënaqësisë. ♣ Blerësi ka nevojë për 100 sy, por shitësi

vetëm për një.

C ♣ I zoti i bën vend vetes. ♣ Ai që i ka aftësitë, mëson ♣ Nëse kapelja të shkon, mbaje. ♣ Frika ruan vreshtin ♣ Një mace për bukuri, nuk është për minj ♣ Kur ikën macja luajnë minjtë ♣ Të gjitha macet duken gri në errësirë ♣ Nga fryn era,kthen gunën. ♣ Kur macet bien në gjumë, minjtë

ribashkohen dhe dalin nga vrima. ♣ Jepi Cesarit atë që është e Cesarit.

♣ Ndryshimi është po aq i mirë sa pushimi ♣ Bujaria nis nga familja. ♣ Fëmijët dhe budallenjtë thonë të

vërtetën. ♣ Rrethanat ndryshojnë fatin. ♣ Qytetaria s’kushton. ♣ Djali i priftit gjithmonë provohet për

keq. ♣ Thëngjilli i mbuluar djeg më shumë. ♣ Korbat janë të zinj kudo ♣ Bukë e kripë e zemër. ♣ Më thuaj me kë rri, të të them se cili je.

♣ Krahasimet janë të urryera. ♣ Peshku në det tigani në zjarr.

♣ Nuk numërohen orët kur janë të

gëzueshme. ♣ Pse të blej lopën kur qumështi është i

lirë. ♣ Manteli nuk të bën prift. ♣ Një derë që kërcet, dëgjohet më fort. ♣ E kotë të qash mbi qumështin e derdhur (Nuk qaj se mbet pa tokë, por se nuk vë mend në kokë) ♣ Mos kërko atë që nuk e meriton. ♣ Ai që s’shërohet ,duhet të durohet. ♣ Frika ruan vreshtin. ♣ Klienti ka gjithnjë të drejtë.

172

D

♣ THE DARKEST hour is just before the dawn.

♣ A little knowledge is a DANGEROUS thing. ♣ DIAMOND cuts diamond. ♣ Never say DIE. ♣ As the DAY lengthns,so the cold strengthens.

♣ Other DAYS other ways. ♣ These DAYS of all others. ♣ DEAD men don’t bite.

♣ DEAD men tell no tales. ♣ Blessed are the DEAD that the rain, rains on.

♣ There’s none so DEAF as those who will not

hear . ♣ A DEAF husband and a blind wife are

always a happy couple. ♣ DEATH pays all debts. ♣ It’s the DEATH of their hopes ♣ Don’t go off the DEEP end ♣ Still Water run DEEP ♣ There’s the DEVIL to pay ♣ To give the DEVIL his due. ♣ He’s a DEVIL to work. ♣ It’s the DEVIL of way. ♣ DELAYS are dangerous. ♣ DESPERATE diseases must have desperate

remedies ♣ Prode goes before the DESTRUCTION. ♣ The DIFFICULT is done at once; the

impossible takes a little longer. ♣ DIRTY water will quench fire. ♣ Distant water won't help to put out a fire

close at hand. ♣ DIVIDE and rule. ♣ If ther’ blind lead the blind, both shall fall

into DITCH. ♣ DO what we would , we couldn’t save it. ♣ DO as I say, not as I do. ♣ DO as you would be done by ♣ DO right and fear no men. ♣ I have been DONE in the eye. ♣ DON’T drag the story out. ♣ The best DOCTORS are Dr.Diet, Dr.

Quiet and Dr Merryman.

D ♣ Orët më të këqija janë përpara mbytjes

♣ Ruaju nga budallenjtë ♣ Plumbi del me plumb. ♣ Kurrë mos u dorëzo ♣ Sa më e thellë agonia,aq më e thellë

tragjedia. ♣ Kohë të reja, zakone të reja. ♣ O sot,o kurrë ♣ I gjalli me të gjallin, I vdekuri me të

vdekurin. ♣ Të vdekurit nuk tregojnë përralla. ♣ Të bekuar qofshin të vdekurit kur shiu i

mbulon. ♣ Askush s’është më i shurdhët sesa ai që

s’do të dëgjojë. ♣ Një burrë shurdh dhe një grua qorre janë

çift i lumtur. ♣ Vdekja lan çdo hesap ♣ U këput shpresat atyre ♣ Mos merr flakë si kashtë ♣ Uji I pastër rrjedh në thellësi. ♣ Do ta paguash shtrenjtë ♣ E ke inat, po jepi hakun ♣ Është djalli i punës. ♣ Është aty ku çel zogjtë djalli. ♣ Vonesat janë të rrezikshme. ♣ Dëshpërimi i ka rrënjët te kujtimet e

dëshpëruara. ♣ Përpara shkatërrimit vjen kryelartësia. ♣ E pamundura për t’u mundësuar duhet të

kaloj mbi shumë vështirësi. ♣ Trazirat shkaktojnë luftë. ♣ Pranë syve pranë zemrës.

♣ Përça e sundo. ♣ Nëse një i verbër i prin një të verbri, të dy

bien në gropë. ♣ Dhamë e morëm po nuk shpëtuam dot. ♣ Bëj si them unë, mos bëj si bëj unë. ♣ Vepro si për veten tënde. ♣ Ji i drejtë e mos u frikëso nga askush. ♣ Më hodhi hi syve. ♣ Mos e zgjat e bëj tërkuzë ♣ Doktorët më të mirë janë:doktor Dieta,

Qetësia dhe Gëzimi.

173

♣ DOG does not eat dog. ♣ A DOG that will fetch a bone will carry a

bone. ♣ W hat’s DONE cannot be done ♣ A DOOR must wether be shut or open ♣ DON’T teach to an old dog the tricks ♣ DRAW it mild ♣ DRIVE a coach & horse through an

argument. ♣ DROP an handerkchief and turn to

sophocate you. ♣ A DROWING man clutches at a strat. ♣ DREAM of a funeral and you hear of a

marriage. ♣ DRIVE slowly over the stone. ♣ Play DUCK & drokes with one’s money. E

♣ EAGLES don’t catch flies ♣ The EARLY bird catches the worm ♣ EARLY to bed and early to rise, makes a

man, wealthy, and wise. ♣ EAT to live, not live to eat. ♣ Don’t have an EASY time. ♣ EASY come and easy go. ♣ Don’t pull all your EGGS in one basket.

♣ It’s a bad EGG. ♣ I am sure as eggs is eggs. ♣ It’s the goose with the golden EGGS. ♣ To teach such grandmother to such EGGS. ♣ Don’t walk on EGGS. ♣ He’s had one over the EIGHT ♣ EMPTY sacks will never stand upright ♣ EMPTY vessels make the most sound. ♣ The END crowns the work. ♣ The END justifies the means. ♣ To ERR is human,to forgive divine.

♣ EVERY little helps. ♣ EVERY man for himself. ♣ EVERY man for himself, and God for us all. ♣ EVERY man has his price. ♣ EVERY man is the architect of his own

fortune. ♣ EVERY man to his trade. ♣ EVERYTHING has an end.

♣ Qeni se ha qenin. ♣ Një qen që arrin një. kockë, ai di ta

mbaj atë. ♣ Ajo që u bë nuk ç’bëhet. ♣ Dera ose mbyllet, ose hapet. ♣ Mos i mëso arat babait. ♣ Merre shtruar. ♣ Të dërrmon me kritika.

♣ Jep një shami dhe kthehet e të mbyt ty.

♣ I mbyturi, të mbyt. ♣ Nëse sheh në ëndërr vdekjen, dëgjon për

martesë. ♣ Ec ngadalë mbi gurë ♣ I bëj paratë rrush e kumbulla. E

♣ Shqiponjat nuk kapin pilivesa. ♣ Kush mëngoi, bloi. ♣ Të zgjuarit herët e bën njeriun më të

zgjuar. ♣ Ha për të jetuar, e mos jeto për të ngrënë. ♣ Mos bëj pallë. ♣ Siç vjen, shkon. ♣ Nuk ziejnë të gjithë në një kazan. Mos i

fut të gjithë në një kallëp. ♣ Është farë e keqe. ♣ Jam e sigurt si një dhe një që bëjnë dy. ♣ Pula që bën vezë me dy të verdha. ♣ U bë veza të mësoj pulën. ♣ Eci si mbi gjemba. ♣ Ai e teproi me të pirë. ♣ Kalliri bosh e mban kokën lart. ♣ Ena bosh bën më shumë zhurmë. ♣ Fundi kurorëzon punën. ♣ Qëllimi justifikon mjetin. ♣ Të gabosh është njerëzore, të falësh

është hyjnore. ♣ Çdo vogëlsi, vlen. ♣ Secili për vete. ♣ Secili për vete, Zoti për të gjithë. ♣ Çdokush ka çmimin e tij. ♣ Çdokush është projektus i së ardhmes së

vet. ♣ Secili shikon punën e vet. ♣ Gjithçkaje i vjen fundi.

174

♣ Of two EVILS choose the less

♣ EVIL communication corrupt goog man nus.

♣ EXAMPLE is better than precept ♣ The EXCEPTION proves the rules. ♣ There is an EXCEPTION to every rules ♣ W hat can you EXCEPT from a pig but a

grunt ♣ EXPERIENCE is the best teacher ♣ EXTREMES meet.

♣ W hat the EYE doesn’t see, the heart

doesn’t grieve over. F

♣ FACT is stranger than fiction ♣ All’s FAIR in love and war. ♣ FAMILIARITY breeds contempt ♣ If fame comes after death, I'm in no hurry for

it. ♣ FAR-FETCHED and dear –bought is good

for ladies. ♣ Like FATHER, like son. ♣ The FAT is in the fire. ♣ A FAULT confessed is half redressed

♣ FEED a cold and starve a fever ♣ He has hardly FEATHER to fly w ith.- ♣ That’s a FEATHER to his cap. ♣ In his art,he has no FELLOW. ♣ FIELD have eyes ,and woods have ears ♣ To put his country to FIRE and sword.- ♣ Neither FISH ,nor flesh. ♣ I have got other FISH to fry ♣ FIGHT fire with fire. ♣ Many are called ,but FEW are chosen ♣ That’s a tree of bearing FINE apples ♣ FINE feathers make fine birds ♣ FINGERS were made before forks ♣ FIRST catch your hare. ♣ FIRST come, first served. ♣ The FIRST duty of a soldier is obedience. ♣ FIRST impressions are the most Lasting ♣ FISH and guest stink after three days. ♣ All is FISH that comes to the net

♣ It’s more than blood and FLESH can bear.

♣ Midis dy të këqijave, zgjidh më të voglën

♣ Shoqëritë e këqija prishin zakonet e mira

♣ Eksperienca është më e mirë se intuita. ♣ Veçantia (përjashtimi) provon rregullin. ♣ Për çdo rregull ka një përjashtim. ♣ Ku di derri se ç’është nderi.

♣ Eksperienca është mësuesi më i mirë ♣ Mali me mal nuk piqet, por njeriu me

njeriun piqet ♣ Po nuk pa gjë syri zemra nuk brengoset. F

♣ Faktet janë kokëfortë. ♣ Pranohet gjithçka në dashuri dhe në

luftë. ♣ Intimiteti ushqen përbuzje. ♣ Në se fama vjen pas vdekjes atëherë pse

të nxitoj. ♣ Largësia dhe shenjtëria është mirë për

gratë. ♣ Bëmë baba të të ngjaj. ♣ E tepërta s’është mirë. ♣ Me një faj të rrëfyer je gjysmë i

mbrojtur. ♣ Mbill erën dhe korr furtunën. ♣ Zvarranikët s’mund të fluturojnë. ♣ Është meritë e tij. ♣ Në mjËshtërinë e tij ai është i pashoq. ♣ Fushat kanë sy dhe pyjet kanë vesh. ♣ Sundo me zjarr e hekur një vend. ♣ As mish e as peshk. ♣ Mua më ha meraku gjetkë ♣ Përgjigju zjarrit me zjarr. ♣ Shumë të thirrur,pak të zgjedhur. ♣ Kjo mollë, pemë bën kokrra të mira. ♣ Dardha bien nën dardhë. ♣ Gishtat kanë lerë para pirunit. ♣ I pari merr riskun e tjetrit ♣ I pari me lule behari. ♣ Detyra a parë e ushtarit është bindja. ♣ Përshtypjet e para janë më mbresëlënëse ♣ Peshku dhe mysafiri bien erë pas 3 ditësh ♣ Të gjithë janë peshq nëse vijnë në rrjetë ♣ Ia dha gurit, plasi,ia njeriut duroi.

175

♣ It’s a land FLOWING with milk and honey. ♣ FOREWARNED is forearmed.

♣ FORTUNE favours fools. ♣ There is no fool like an old fool. ♣ FOUR eyes see more than two ♣ A FRIEND in need is a friend indeed. ♣ There is nothing more friendly than a friend

in need ♣ When all FRUIT falls, welcome haws. ♣ FULL cup, steady hand.

G

♣ It take three GENERATIONS to make a gentleman.

♣ Never look a GIFT horse in a mouth.

♣ Give somebody as GOOD as one gets for. ♣ GLITTERS is not a gold. ♣ People who live In GLASS houses shouldn’t

throw stones. ♣ GO abroad and you’ll hear news of home.

♣ Where GOD build a church,the Devil will

build a chapel. ♣ GOD help them ,who help themselves. ♣ GOD made the country and man made the

town. ♣ GOD sends meat ,but the Devils sends cook. ♣ What GOD hath joined together, let no man

put as under. ♣ THE GODS send nuts to those who have no

teeth. ♣ A GOLDEN key can open any door. ♣ If you can’t be good, be careful. ♣ A GOOD beginning makes a good ending. ♣ GOOD fence make good neighbour. ♣ A GOOD horse cannot be of a bad colour. ♣ Don’t kill the GOOSE that lays the golden

eggs. ♣ Keep off the GRASS.

♣ While the GRASS grows, the steed starves. ♣ The GRASS is always green on the other

side of the fence ♣ GRASP all, lose all.

♣ Është vend ku ha qeni petulla. ♣ Fati favorizon, befasia është arti i te

fituarit ♣ Budallait i punon fati, sesa shtati. ♣ Pleqëria si fëmija. ♣ Katër sy shohin më mirë sesa dy sy. ♣ Miku i vërtete njihet në vështirësi. ♣ Nuk ka asgjë me miqësore sesa një mik i

vërtetë. ♣ Kur s’ke pulë, ha sorrën. ♣ Pushteti është i gjithëfuqishëm. G

♣ Të duhen tre gjenerata të bëhesh zotni.

♣ Të dhurohet gomari,e ti sheh nga dhëmbët.

♣ Hak pa marre,e borxh pa lare s’ka. ♣ Jo gjithçka që shkëlqen është ar. ♣ Kush e ka çatinë prej xhami të mos gjuajë

me gurë. ♣ Shko në emigrim,e lajme nga Shtëpia do

të dëgjosh. ♣ Kur Perëndia ndërton një kishë, Djalli

ndërton një kishëzë. ♣ Zoti thotë hidhu të të hedh. ♣ Perëndia krijoi tokën dhe njeriu qytetin.

♣ ZOTI dërgon mishin,Djalli dërgon

kuzhiniere. ♣ Atë që ka bashkuar perëndia, njeriu të

mos e ndajë ♣ Zotat dërgojnë arra atyre që s’kanë

dhëmbë. ♣ Çelësi i florinjtë i hap të gjitha dyert. ♣ Nëse nuk bën dot mirë,të paktën mos bëj

keq. ♣ Një fillim i mbarë është gjysma e punës. ♣ Kufijtë e ndarë, miq të mirë. ♣ Fisi i fisit të mirë,vjen i lig e del i mirë. ♣ S’mund të hash kecin që në bark të dhisë.

♣ Mos shkel barin.(thirrori). Mos ndërhy në

punët e tjetrit ♣ Teksa bari rritet,kuajt vdesin nga uria. ♣ Pula e tjetrit të duket më e majme.

♣ Zilia e madhe, ha kokën e të zotit.

176

♣ A GREAT book is a great evil. ♣ GREAT minds thinks alike. ♣ GREAT oaks from little acorns grow ♣ The GREATER the sinner, the greater the

saint. ♣ The GREATER the truth, the greater the

libel. ♣ ALL is GRIST that come to the mill. ♣ A village in sight needs no GUIDES. ♣ A GUILTY conscience needs no accuser. H

♣ HABIT doesn’t make the monk ♣ HALF a loaf is better than one bread ♣ The HALF is better than the whole ♣ One HALF of the world does not know how

the other half lives. ♣ HALF a truth is often a whole lie.

♣ Don’t HALLOO till you are out of the wood. ♣ One HAND washes the other. ♣ HANG a thief when he’s young, and he’ll

no’steal when he’s old. ♣ One might as well be HANGED for a sheep

as a lamb ♣ If you would be HAPPY for a week take a

wife;if you want to be happy for a month kill a pig;but if you would be happy all your life plant a garden.

♣ Call no man HAPPY till he dies.

♣ It’s not always the expected that HAPPENS ♣ Nothing can ever come between if the

HEAVEN paints ♣ HARD words break no bones. ♣ HASTE is from the DEVIL. ♣ More HASTE, less speed. ♣ HASTE makes waste. ♣ Make HASTE slowly. ♣ His face is bad enough, but his HAT is the

end. ♣ What you HAVE, hold it. ♣ You cannot HAVE your cake and eat it. ♣ The thought never entered in my HEAD. ♣ To wear one’s HEART on one’s sleeve. ♣ If you don’t like the HEAT, get out of the

kitchen.

♣ Një libër i mirë është një djall i bukur. ♣ Mendjet e mëdha mendojnë njësoj. ♣ Lis i mire, me pak farë rritet vet. ♣ Sa më i madh të jetë mëkati aq më

madhështor është Shenjtori. ♣ Sa më e madhe të jetë e vërteta, aq më e

madhe është shpifja. ♣ Gjithçka është bereqet po erdhi në mulli ♣ Fshati që duket, s’do kallauz. ♣ Ndërgjegje që vret, ka paguar mëkatin.

H ♣ Rituali nuk të bën murg. ♣ Nga hiçja, mirë është dhe birçja ♣ Një gjysmë është mirë se një e tërë. ♣ Gjysma e botës nuk e di se si jeton

gjysma tjetër. ♣ Gjysma e së vërtetës është shpesh një

gënjËshtër e tërë. ♣ Mos u gëzo para kohe. ♣ Njëra dorë lan tjetrën ♣ Var një hajdut të ri dhe ai nuk do të vjedh

në pleqëri. ♣ Bashkë me barin e thatë digjet edhe i

njomi ♣ Nëse dëshiron të jesh i lumtur për një

javë merr një grua ; nëse dëshiron të jesh i lumtur për një muaj vrit një derr; nëse dëshiron të jesh i lumtur për gjithë jetën mbill një kopsht.

♣ Mos quaj askënd të lumtur deri në vdekjen e tij

♣ Nuk ndodh përherë ajo që pritet. ♣ Asgjë nuk e ndalon atë që ZOTI ka

shkruar. ♣ Gjuha kocka s’ka, po kocka thyhen. ♣ Ngutja është pjellë e Djallit. ♣ Më mirë të ngutesh se të nxitosh. ♣ Kush nxiton, gabon. ♣ Qetëso ngutjen. ♣ Ai është fort i shëmtuar, por kapelja sikur

i vë vulën shëmtisë. ♣ Ruaje kur ta gjesh,që ta kesh ♣ Mos e ha të gjithë tortën tënde. ♣ Kjo nuk më kishte vajtur ndër mend. ♣ I kam sahanët pa kapak. ♣ Nëse s’duron dot nxehtësinë, dil nga

kuzhina

177

♣ HEAVEN protects children, sailors ,and drunken man.

♣ He who HESITATES is lost.

♣ The HIGHER the monkey climbs the more he shows his tail.

♣ HISTORY repeats itself. ♣ HOME is where the heart is. ♣ Honest work, never hurt

♣ HONESTY is the best policy. ♣ HONEY catches more flies than vinegar. ♣ There is HONOUR among thieves. ♣ HONOURS go to those who merit them. ♣ HOPE for the best and prepare for the worst.

♣ HOPE is a good breakfast but a bad super.

♣ If it were not for HOPE, the heart would break.

♣ HOPE make, no ashamed ♣ You can take a HORSE to the water,but you

can’t make him drink ♣ It’s a good HORSE that never stumbles. ♣ One HOUR’s sleep before midnight is worth

to two after. ♣ HUNGER drives the wolf out of the wood. ♣ HUNGER is the best sauce. ♣ A HUNGRY man is an angry man.

♣ The HUSBAND is always the last to know . I

♣ He/she changes ICE into water ♣ IDLE people have the least leisure. ♣ Nobody ,IF not he. ♣ IGNORANCE of the law is no excuse for

breaking it. ♣ He that has an ILL name is half hanged

♣ It’s an ILL wind that blows nobody any good.

♣ I'ts nice to be important,but more important to be nice.

♣ The more you strike the hot IRON the prettier it grows.

♣ There are too many IRON in the fire. ♣ To strike the IRON while the iron is hot.

♣ Hyji mbron fëmijët, marinarët, detarët dhe pijanecët.

♣ Nëse ke humbur guximin, gjithçka ke humbur

♣ Sa më lart që të ngjitet majmuni,aq më mirë e tregon bishtin.

♣ Historia përsëritet. ♣ Shtëpia është atje ku është zemra. ♣ Puna e ndershme, nuk të dëmton

asnjëherë. ♣ Ndershmëria është politika më e mirë. ♣ Mjalti tërheq më shumë se vera ♣ Gjendet ndershmëri midis hajdutësh ♣ Nderet iu shkojnë atyre që e meritojnë. ♣ Shpreso për më të mirën dhe përgatitu për

më të keqen. ♣ Shpresa është një mëngjes i mirë, por një

darkë e keqe. ♣ Nëse nuk do të ishte shpresa zemra do te

thyhej në mes. ♣ Shpresa nuk të turpëron ♣ Të çon te burimi dhe s’të jep një pikë ujë ♣ Kali i mire është që kurrë nuk pengohet. ♣ Një orë gjumë përpara mesnatës është sa

për dy më pas. ♣ Uria e nxjerr ujkun nga pylli ♣ Uria është garniturë më e mirë. ♣ Një njeri i uritur është një njeri I

xhindosur. ♣ I zoti e merr vesh I fundit.

I

♣ Ajo e kthen ujin në djathë ♣ Idealistët nuk kanë kohë të mendohen. ♣ O ai,o askush. ♣ Për injorancën e ligjëruar nuk ka

justifikim për ta ndryshuar. ♣ Ai që ka një emër të përlyer është gjysmë

i këmbyer. ♣ Një erë e keq nuk e shëndetshme

♣ Është mirë të jesh i rëndësishëm, por më e rëndësishme është të jesh i mire

♣ Hekuri punohet ,aq sa zbukurohet. ♣ Ka shumë kunguj në një sqetull. ♣ Hekuri rrihet sa është i nxehtë.

178

♣ IMMITATION is the sincerest form of flattery.

J ♣ Every JACK has his JILL. ♣ The JACK of all trades and the master of

none. ♣ There are JACKS than one at the fair. ♣ JAM tomorrow and jam yesterday but

never jam today. ♣ JEALOSY is cruel as the grave. ♣ No one should be JUDGE in his own

cause. ♣ JUDGE not,that ye be not judged. ♣ Be JUST before you’re generous. ♣ YOU are what you eat. ♣ YOU are what you act

K

♣ Why KEEP a dog and bark yourself.

♣ KEEP a thing for seven years and you’ll always find a use for it.

♣ KEEP no more cats than will catch mice. ♣ What don’t you KNOW can’t hurt you. ♣ Here is a pretty KEETLE of fish. ♣ You never KNOW what you can do till you

try.

L ♣ The LABOURER is worthy of his hire. ♣ To be like a LAMB to the slaughter. ♣ Every LAND has its own law ♣ The LAST drop makes the cup run over. ♣ It is THE LAST straw that breaks the

camel’s back. ♣ LAUGH the world laughs with you; weep

and you weep alone. ♣ He LAUGHS best who laughs last. ♣ One LAW for the rich and another for the

poor. ♣ A man who is his own LAWYER has a fool

for his client. ♣ LEARNING is best than house and land.

♣ It’s never to late to LEARN ♣ Live and LEARN. ♣ LEAST said, soonest mended.

♣ Imitimi është lajka më e sinqertë. J

♣ Çdo tenxhere ka kapakun e vet ♣ Punëshumi, punëlumi.

♣ Sa gomarë buzëbardhe, ka. ♣ Premtime nesër premtime dje, por sot

janë pa vlerë. ♣ Xhelozia është e mizore si varri. ♣ Askush s’duhet të gjykohet në çështjen e

tij. ♣ Mos gjyko,që të mos jesh i gjykuar. ♣ Ji i saktë përpara se te jesh bujar. ♣ Çfarë ha goja,tregon boja. ♣ Njeriut i peshojnë veprat.

K

♣ Pse të mbash një qen, kur di të lehësh vetë?

♣ Ruaje diçka për shtatë vjet e do ta përdorësh kudo që të jetë.

♣ Mos mba një mace që s’kap minj. ♣ Çfarë nuk e dini nuk mund t’ju lëndojë. ♣ Ah ç’më polli. ♣ Ti kurrë nuk mund ta dish ku arrin nëse

nuk përpiqesh L

♣ Puna është haka e të zot. ♣ Të shkosh si cjapi te kasapi. ♣ Çdo vend e takëm. ♣ Pika e fundit e përmbys kupën. ♣ Një dru i shtrembër ta shkarkon kalin në

rrugë. ♣ Qesh dhe bota do të qesh me ty; qaj dhe

bota do të qaj me ty. ♣ Qesh mirë ai që qesh i fundit. ♣ Ka ligj për të pasurit e ligj për të varfrit.

♣ Ai që ka avokat veten ka budallain për

klient. ♣ Pësimi dhe mësimi është më mirë se

shtëpia dhe pasuria. ♣ Sa të rrosh do mësosh. ♣ Njeriu plaket duke nxënë. ♣ U tha u bë. Kush s’flet, s’gabon.

179

♣ The LEOPARD does not change his spots.

♣ Things come along when you LEAST expect them.

♣ The boot is on the other LEG. ♣ Went away with the tail between LEGS. ♣ Don’t be on your last LEGS. ♣ To LET well alone. ♣ A LIAR ought to have a good memory.

♣ That LICKS creation. ♣ If you LIE down with the dog, you’ll get

up with flas. ♣ Never LIE oneself out of a scrape. ♣ LIFE begins at forty. ♣ While there’s LIFE there’s hope. ♣ LISTENERS never hear any good of

themselves. ♣ There is no LITTLE enemy. ♣ LITTLE fish are sweet.

♣ LITTLE pitchers have longer ears. ♣ A LITTLE pot is soon hot. ♣ LITTLE strokes fell great oaks. ♣ LITTLE thieves are hanged, but great ones

escape. ♣ LITTLE things please little minds. ♣ LIVE and learn. ♣ LIVE and let live. ♣ A LIVE dog is better than a dead lion.

♣ As we LIVE, so we shall end. ♣ They that LIVE longest, see most.

♣ Come LIVE with me and you’ll know me. ♣ He who LIVES by the sword dies by the

sword. ♣ He LIVES long who lives well. ♣ Not a word fell from his LIPS. ♣ Half a LOAF is better than no bread. ♣ To LOCK the stable after the horse has been

stolen. ♣ LONG and lazy, little and loud; fat and

fulsome, pretty and proud. ♣ LONG foretold, long last; short notice, soon

past. ♣ It is a LONG lane that has no turning.

♣ Ujku qimen e ndërron,po zakonin nuk e harron.

♣ Gjërat ndodhin kur si pret.

♣ Puna është gjetiu. ♣ U largua me bisht ndër shalë. ♣ Mos ji në pikë të hallit. ♣ Më mirë prishet. ♣ Mashtruesi duhet të ketë një kujtesë të

shkëlqyer. ♣ Ky është kulmi. ♣ Po fjete me qenin me pleshta do te

gdhihesh. ♣ Nuk shpëton nga e keqja me genjeshtra. ♣ Jeta nis në të dyzetat. ♣ Sa të jetë jeta, jeton shpresa. ♣ Dëgjuesit nuk dëgjojnë ndonjë të mirë

për veten. ♣ Armiku s’është kurrë i vogël. ♣ Peshqit e vegjël janë të ëmbël. Pak e

saktë ♣ Shtamba e vogël i ka veshët e gjatë. ♣ Pocja e vogël ngrohet shpejt. ♣ E rrëzon lisin me një të preme. ♣ Hajdutët e vegjël varen, ndërsa të

mëdhenjtë arratisen. ♣ Gjërat e vogla lypin mendje të vogla. ♣ Sa të rrosh,do të mësosh. ♣ Jeto dhe li për të jetuar. Duro që të

durojnë. ♣ Një qen i gjallë është më mire se një luan

i ngordhur. ♣ Si e nisi, e bitisi (krisi). ♣ Kush më gjatë jeton, më shumë mëson

(shohin). ♣ Njeriu njihet duke jetuar. ♣ Ai që jeton nga shpata vdes nga shpata.

♣ Gjatë shkon ai që mirë jeton. ♣ Asnjë fjalë nuk doli nga goja e tij. ♣ Kur s’ke pulën, ha sorrën. ♣ Kur të vijnë mendtë s’ ti hanë as qentë.

♣ Ngadalë e avash bëhet shelegu dash dhe

urtë e butë e plot tigani. ♣ E thënë forte, më gjatë shkon, e thënë

shkurt, shpejt kalon. ♣ Është shtegu i gjatë ai që s’ka kthesa.

180

♣ LOOK before you leap.

♣ You cannot LOSE what you never had.

♣ One man’s LOSS is another man’s gain.

♣ There’s no great LOSS without some gain ♣ LOVE and cough cannot be hid. ♣ One cannot love and be wise.

♣ LOVE begets love. ♣ LOVE is blind. ♣ There is love for rice, and love for relatives

too. ♣ LOVE makes the world go round. ♣ LOVE me, love my dog. ♣ LOVE will find a way. ♣ LUCKY at cards, unlucky in love. ♣ Don’t LUMP all the people in the same boat.

M

♣ The world was not MADE in one day. ♣ MAKE a hay when the sun shines. ♣ He/She make milk into butter. ♣ MAN cannot live by bread alone. ♣ Whatever MAN has done, man may do.

♣ A MAN is as old as he feels, and a woman

as old as she looks. ♣ MAN proposes, GOD disposes. ♣ The MAN who is born in a stable is a horse. ♣ MAN is a wolf for A MAN. ♣ MANY little makes a mickle (muckle). ♣ So MANY men, so many minds. ♣ MANY hands make the work easier. ♣ The grey MARE is the better horse. ♣ By his MARK you may know him. ♣ It’s worthy of the MARK. ♣ MARRIAGE is a lottery. ♣ There goes to MARRIAGE than four bare

legs in a bed. ♣ MARRY in a haste and a repent at leisure.

♣ Like MASTER, like man. ♣ He is up against more than his MATCH. ♣ MATCH words with deeds.

♣ Shiko mirë përpara se të hedhësh këmbën.

♣ Nuk mund të humbasësh atë që kurrë se ke pasur.

♣ Humbja e dikujt është fitorja e dikujt tjetër.

♣ S’ka pësim, pa mësim. ♣ Dashuria dhe kolla nuk mund të fshihen. ♣ Nuk mund të dashurosh dhe të jesh i

mençur. ♣ Dashuria lyp dashuri. ♣ Dashuria është e verbër. ♣ Ka dashuri për orizin, dhe dashuri për të

afërmin. ♣ Dashuria rrotullon botën. ♣ Më duaj mua, po duaj dhe qenin tim. ♣ Dashuria e gjen rrugën. ♣ Fat në letra, i pafat në dashuri. ♣ Mos i fut të gjithë njerëzit në një thes.

M

♣ Bota s’u krijua në një ditë. ♣ Bëhu bari kur dielli shkëlqen. ♣ Ai/Ajo e bën qumështin gjalpë. ♣ Njeriu s’mund të jetoj vetëm me bukë. ♣ Çfarëdo që dora e njeriut ka arritur njeriu

mund ta bëjë. ♣ Mashkulli është i plakur aq sa ndihet dhe

gruaja aq sa duket. ♣ Njeriu propozon ZOTI disponon. ♣ Njeriu që është lindur në ahur është një kalë. ♣ Njeriu për njeriun është ujk. ♣ Gurë , gurë bëhet kalaja. ♣ Sa njerëz jemi, aq mendje kemi. ♣ Bashkimi bën fuqinë. ♣ Nëse gruaja del mbi burrin është më e zonja. ♣ Ujku njihet nga gjurma,e njeriu nga bëmat. ♣ Ia vlen ta kesh parasysh. ♣ Martesa është lotari. ♣ Mban më shumë një martesë se sa katër

këmbë të prishura të krevatit. ♣ Martohu me ngut dhe pendohu në kohën e

lirë. ♣ Si mësuesi dhe nxënësi. ♣ I hasi sharra në gozhdë. ♣ Ujdis punët, sipas fjalëve.

181

♣ Eat that you MAY live. ♣ There is a MEASURE in all things. ♣ No men serve two MASTERS. ♣ So MANY men, so many opinions. ♣ Don’t MEDDLE in another people affairs. ♣ There is more in it,than MEETS the eyes. ♣ It’s no uses crying over the spilt milk. ♣ The MILL cannot grind with the water that is

past. ♣ Great MINDS think alike. ♣ MISERY loves company. ♣ MISFORTUNE never comes single. ♣ You never MISS the water till the well

runs dry. ♣ If you don’t make MISTAKE you don’t

make anything. ♣ So MANY MISTS in March, so many

frosts in May. ♣ MONEY talks, bullshits walks. ♣ MODERATION in all things. ♣ MONEY has no smell. ♣ MONEY isn’t everything. ♣ MONEY is poker. ♣ MONEY is the root of all evil. ♣ MONEY makes the man. ♣ MONEY makes money. ♣ It MONEY (the I'm getting for this lousy

job) doesn't stink. ♣ A MONEYLESS man goes fast through

the market. ♣ The MORE the merrier. ♣ The MORE you get, the more you want.

♣ Like MOTHER, like daughter. ♣ IF the MOUNTAIN will not come to

Mahomet, Mahomet must go to the mountain.

♣ A MOUSE may help the lion. ♣ MUCH do, about nothing. ♣ One can have too MUCH of a good

thinj. ♣ Too MUCH is as bad as none at all. ♣ If you throw MUD enough some of it will

stick ♣ Better MUTE by wonder, than by devil.

♣ Ha që të jetosh. ♣ Ka kufi për çdo gjë. ♣ Nuk mund t’u shërbesh dy zotërinjve. ♣ Sa njerëz ka, aq opinione janë. ♣ Mos i fut hundët në punët e të tjerëve. ♣ Është ndryshe nga ç’duket. ♣ Vaji i derdhur s’mblidhet më. ♣ Mulliri nuk punon me ujë të vjetër. Nuk

mbahet shtëpia me miell hua. ♣ Kokat e mëdha kanë një mendje. ♣ Mëshira do shoqëri. ♣ Fatkeqësitë nuk vinë kurrë vetëm. ♣ Ti kurrë nuk mbetesh pa ujë, derisa

burimi s’shteron ♣ Nëse nuk gabon, asgjë nuk kupton ♣ Marsi shkurton urët, Maji mbledh

lëkurët. ♣ Paraja të bën të flasësh, fjalët venë e vine ♣ Moderimi është pjesë e gjithçkaje. ♣ Paraja nuk ka ngjyrë. ♣ Paraja s’është gjithçka. ♣ Paraja është pushtet. ♣ Paraja hap derën e parajsës. Paraja

(lakmia) është zanafilla e të gjitha të këqijave.

♣ Paraja tregon njeriun. ♣ Paraja shkon te paraja. ♣ Paraja e nxjerr nga pune të pista, nuk

ngjit/s’bën punë. ♣ Fukarai largohet Shpejt nga

dyqani./Fukaraja ia zbraz trastën shejtani. ♣ Më shumë qejf. ♣ Sa më shumë të kesh, aq më shumë

dëshiron. ♣ Si e ëma dhe e bija ♣ Nëse mali nuk shkon te Muhamedi,

atëherë Muhamedi do të shkoj te Mali.

♣ Edhe një mi mund të ndihmojë luanin. ♣ Shumë zhurmë për asgjë. ♣ Njeriu s’ngopet nga e mira.

♣ Kafshata e madhe te zë fytin. ♣ Nga të gjitha shpifjet njëra do të të zërë.

♣ Më mirë të të lidhet goja nga habia, sesa

nga i paudhi.

182

♣ MURDER will out. ♣ What MUST be must be

N ♣ For want of a NAIL the shoe was lost. ♣ A fair NAME is better than rishes. ♣ Can’t be NAMED in the same breath.

♣ NATURE is the remedies of all remedies ♣ NEAR is my shirt, but nearer is my skin. ♣ The NEARER the bone, the sweeter the

meat. ♣ The NEARER the church, the farther from

the GOD. ♣ NECCESSITY is the mother of invention.

♣ NECCESSITY knows no law. ♣ A friend in NEED is a friend indeed.

♣ NEEDS must when the devil drives. ♣ Don’t look for a NEEDLE is the hay. ♣ In vain the NET is spread in the sight of the

bird. ♣ NEVER is along term. ♣ IT is NEVER too late to learn. ♣ It is NEVER too late to mend. ♣ NEVER too old to learn. ♣ NEW brooms, sweep clean. ♣ What is NEW cannot be true. ♣ NEW lords, new law. ♣ You cannot put NEW wine in old bottles.

♣ No NEWS is a good news. ♣ Bad NEWS runs space. ♣ Flattery is NEXT –door to lying. ♣ NO man can serve two masters.

♣ NO two people are alike ♣ Any job is better than NONE. ♣ There are NONE so deaf as those who

won’t hear. ♣ Flattery will get NOWHERE ♣ When you have given NOTHING, ask for

nothing. ♣ There is NOTHING so absurd as not to have

been said by a philosopher. ♣ NO news is a good news

♣ Një vrasës do të jetë gjithmonë zbuluar. ♣ Çfarë është për t’u bërë, duhet bërë. N ♣ Për një gozhdë shkoi patkoi. ♣ Më mirë nderi, sesa plasja. ♣ Të mos t’i afrohesh dikujt as te maja e

thoit. ♣ Natyra është ilaç mbi ilaçet. ♣ E shtrenjtë është këmisha, por më e

shtrenjtë lëkura ime. ♣ Afër detit, afër mbretit. ♣ Sa më afër kishës, aq më larg zotit.

♣ Nevoja është mëma e shpikjes. Nevoja të mëson.

♣ Halli nuk njeh ligje. ♣ Në rrezik e në nevojë shoku shokun e

ndihmojm. ♣ E keqja të con në derën e hasmit. ♣ Mos kërko gjilpërën në kashtë. ♣ Kot e përhap rrjetën në sy të zogjve.

♣ Kurrë, është një term i gjatë. ♣ S’është kurrë vonë për të mësuar. ♣ S’është kurrë vonë për të ndryshuar. ♣ S’ka kurrë moshë për të mësuar. ♣ E reja fshin, vrulli pastron. ♣ E reja është vështirë të vërtetohet. ♣ Pronarë të rinj, ligje të reja. ♣ Një i ri nuk mund të zëre vendin e një të

vjetri. ♣ E keqja merret vesh shpejt. ♣ E keqja merr dhenë ♣ Lajka është motër me gënjeshtrën. ♣ Askush nuk mund t’u shërbejë

njëkohësisht dy mjËshtërve. ♣ S’gjen dy vetë njësoj. ♣ Më mirë një punë çfarëdo, sesa papunë. ♣ Mjerë ai që ka veshë dhe s’do të dëgjojë.

♣ Me lajka s’fiton gjë. ♣ Kur s’ke dhënë gjë, mos prit gjë.

♣ Nuk ka asgjë me absurde saqë mos të jetë thënë nga një filozof.

♣ Haber i mirë është mosdija e lajmit.

183

♣ NOTHING comes of nothing. ♣ NOTHING for nothing. ♣ NOTHING is certain but death and taxes.

♣ NOTHING is certain but the unforeseen.

♣ There is nothing NEW under the sun. ♣ NOTHING should be done in haste but

gripping a flea. ♣ NOTHING so bad but it might have been

worse. ♣ NOTTHING succed like success. ♣ NOTHING venture, nothing gain. O

♣ OFFENDERS never pardon. ♣ OLD habit die hard ♣ You cannot put an OLD head, on young

shoulder ♣ OLD sins cast long shadow. ♣ Better to pour OIL on trouble water. ♣ You cannot make an OMELETTE without

breaking eggs. ♣ ONCE a priest, always a priest.

♣ When ONE door shuts, another opens. ♣ ONE for sorrow ,two for mirth; Three for a

wedding; four for a birth.

♣ ONE nail drives out another. ♣ OPPORTUNITY makes a thief. ♣ OPPORTUNITY never comes twice at any

man’s door. ♣ OTHER times other manners ♣ An OUNCE at practice is worth a pound of

percepto ♣ OUT of debt, out of dange. ♣ The truth will OUT ♣ OUT of sight, out of mind. ♣ It’s a dog nobody will OWN. ♣ Time is my OWN. P

♣ Things PAST cannot be recall. ♣ PATIENCE is a virtue ♣ You are not a PATCH on him. ♣ You get what you PAY for.

♣ S’ke bereqet nga hiçi. ♣ Asgjë për asgjë. ♣ Asgjë s’është e sigurt veç taksave dhe

vdekjes. ♣ Asgjë s’është e sigurt, veçse e

paparashikueshmja ♣ Asgjë e re nën diell. ♣ Asgjë s’fiton nga nxitimi veç vrasja e një

mize. ♣ Ngushëllohu, mund të ketë më keq.

♣ Asgjë nuk ecën si suksesi. ♣ Nëse s’guxon të rrezikosh, s’fiton gjë. O

♣ Ofezat s’kanë falje ♣ Zakonet e vjetra zor se harrohen. ♣ S’mund të qethesh me shelegët.

♣ Mëkatet e vjetra i kanë kryet e mëdha. ♣ Urtësia qetëson gjakrat. ♣ S’mund të hash një omeletë pa thyer

vezët. ♣ Një herë priftin të bësh gjithmonë do

kërkosh të jesh. ♣ Mbyllet një derë, hapet një derë tjetër ♣ Njëshi për vuajtjen,dyshi për

gëzimin,treshi për martesën, katra për lindjen.

♣ Gozhda del me gozhdë. ♣ Mundësia të bën hajdut. ♣ Lumi nuk sjell gjithmonë kucura.

♣ Kohë të tjera,zakone të tjera. ♣ Një unsë në praktikë është e vlefshme sa

një paund në perceptim. ♣ Larg borxhit, larg rrezikut. ♣ E vërteta do të dalë ♣ Larg nga shikimi, larg arsyes. ♣ Është qen që nuk i del i zoti. ♣ Koha është e imja. E përdor kohën si dua

vetë

P ♣ Gjërat e shkuara nuk mund të rikthehen. ♣ Durimi është një virtyt. ♣ T’i marrësh të keqen dikujt. ♣ Ç’të paguash do të marrësh.

184

♣ If you pay PEANUTS ,you get a monkey.

♣ If you want PEACE ,you must prepare for war.

♣ Do not throw PEARLS to swine. ♣ The PEN is smarter than a sword. ♣ If you had kept quiet, you would have

remained a PHILOSOPHER. ♣ A PENNY saved is a penny earned.

♣ Take care of PENCE and the pounds will

take care of themselves ♣ All they take a sword, shall PERISH with

sword. ♣ One PICTURE is worth than ten

thousand words ♣ He who PIT for others, falls in himself. ♣ Every PICTURE tells a story ♣ To buy a PIG in a poke. ♣ Put that in your PIPE and smoke it. ♣ It’s as PLAIN as a pikestaff (as plain as

daylight; as plain as the nose on your face) ♣ A PLACE for everything and everything

in its place. ♣ There no PLACE like home. ♣ If you PLAY with fire ,you get burnot. ♣ You can’t PLEASE everyone. ♣ IT is a POOR heart that never rejoices

♣ To be as POOR as a church mouse. ♣ You can’t run one’s head against a

POST. ♣ The POT calls the kettle black. ♣ When POVERTY comes in at the door,

love flies out of the window. ♣ POVERTY is not a crime ♣ POWER corrupt ♣ PRACTISE what you preach. ♣ PREVENTION is better than a cure ♣ PROMISES, like pie – crust, are made to be

broken. ♣ The PROOF of the pudding, is in the eating ♣ A PROPHET is not without honour save in

his own country ♣ IT is easier to PULL down than to build up.

♣ PUNCTUALITY is the soul of the business.

♣ Po pagove me kokrra lajthie, një majmun do të marrësh.

♣ Nëse do paqen duhet të përgatitesh për luftë.

♣ Mos iu hidh perla mjellmave. ♣ Pena është më e mprehtë se sa shpata. ♣ Po qëndrove gojë mbyllur do të kthehesh

në filozof. ♣ Një monedhë e kursyer është një

monedhë e fituar. ♣ Pikë-pikë bëhet rrëkeja.

♣ Ai qe nxjerr shpatën,do te vdes me shpatën.

♣ Një pikturë është e vlefshme sa 10 mijë fjalë.

♣ Kush i hap gropën tjetrit, bie vet brenda. ♣ Çdo pikturë të tregon një histori. ♣ Ta blesh si derri në thes. ♣ Mbaje vath në vesh. ♣ Është e qartë e duket sheshit-Është e

qartë si drita e diellit-Bën mu. ♣ Një vend për gjithçka dhe çdo gjë në

vendin e vet. ♣ S’të bëhet asgjë si shtëpia jote. ♣ Po luajte me zjarrin, digjesh. ♣ S’mund të kënaqësh çdokënd. ♣ Është një zemër bosh,ajo që s’kënaqet

kurrë. ♣ Të jesh i varfër,pa këmishë në trup. ♣ Nuk i bihet murit me kokë.

♣ Shan tenxherja tiganin.-Shih kush shan. ♣ Kur varfëria mbërrin te dera, dashuria

fluturon nga dritarja. ♣ Varfëria s’është krim. ♣ Pushteti të korrupton. ♣ Praktiko çfarë ti predikon. ♣ Më mirë të parandalosh se sa të kurosh. ♣ Premtimet janë bërë për t’u thyer

♣ Shalqiu e pjepri duhen provuar. ♣ Një profet pa nder nuk është i sigurt as në

vendin e vet. ♣ Është më e lehtë të shkatërrosh se sa të

ndërtosh ♣ Korrektësia është shpirti i biznesit.

185

♣ Don’t PUT off for tomorrow what can be done today.

♣ Never PUT off till tomorrow what you can do.

♣ PUT people off by lordly airs ♣ PULL the devil by the tail. ♣ It was a PURSE waste of time.

Q

♣ The QUARREL of lovers is the renewal of love.

♣ You can not get a QUART into a pint pot. ♣ There are two sides to every QUESTIONS. ♣ Fools ask QUESTIONS that wise man

cannot answer ♣ QUICKLY come,quickly go

R

♣ RAIN before seven; fine before eleven.

♣ There is a REASON in roasting the eggs. ♣ It cost me a sum of all reason. ♣ Short RECKONINGS make long friends ♣ Carry with your own

RECOMMENDATION. ♣ RED sky at night, shepherd’s delight; RED sky in the morning, shepherd’s warning. ♣ RENDER good for evil. ♣ Repeatedly REHEATED cabbage will kill

the poor teachers. ♣ To be at the end of one’s RESOURCES. ♣ There is a REMEDY for everything except

death. ♣ REVENGE is sweet. ♣ The RICH man has his ice in the summer and

the poor man gets his in winter. ♣ He who RIDES a tiger is afraid to dismount. ♣ To RIDE on the crest of waves. ♣ The ROAD to hell is paved with good

intentions ♣ All ROAD lead to ROME. ♣ A ROLLING stone gathers no moss. ♣ When in ROME, do as the Romans do. ♣ ROME was not built in a day. ♣ No ROSE without a thorn ♣ A ROSE by any other name would smell so

sweet.

♣ Punën e sotme mos e lerë për nesër

♣ Punën e sotme mos e lër për nesër

♣ I largon njerëzit duke u mbajtur rëndë. ♣ Tërheq djalli nga bishti ♣ Ishte thjesht një humbje kohe. Q

♣ Ngrindjet e të dashuruarve janë ripërtëritja e dashurisë.

♣ Ti nuk nxjerr dot qimen nga qulli. ♣ Ka gjithmonë dy anë të medaljes. ♣ Budallenjtë bëjnë pyetje që të zgjuarit nuk

mund t’u përgjigjen. ♣ Shpejt vjen, shpejt ikën. R

♣ Stuhi përpara shtatës, kohë e mirë përpara njëmbëdhjetës.

♣ Ka një arsye në pjekjen e vezëve. ♣ Më kushtoi sa qimet e kokës ♣ Me mikun ha bukë e ndaj thërrime ♣ Të të flasi puna vetë.(të mos kesh nevojë për

lëvdata). ♣ Ngryset me qiell të kuq bariu i lumturuar.

Agon me qiell të kuq, bariu i alarmuar. ♣ Unë me bukë, ai me gurë. ♣ Lakrat e përsëritura e vrasin mësuesin e

gjorë. ♣ Më vjen laku në fyt. ♣ Çdo gjë rregullohet veç vdekjes.

♣ Hakmarrja është e ëmbël. ♣ Të pasurit e kanë akullin në behar, të varfrit

në dimër. ♣ Ai që ka shaluar një tigër ka frikë të zbresë. ♣ T’i tjerrësh punën fjollë.(për bukuri të zotit). ♣ Rruga për në ferr është e shtruar me

premtime të mira. ♣ Të gjitha rrugët të çojnë në ROMË. ♣ Guri që rrokulliset nuk zë kurrë myshk ♣ Sipas vendit dhe kuvendi. ♣ Roma nuk u ndërtua në një ditë. ♣ S’ka trëndafil pa gjemba.-S’ka mish pa kocka ♣ Floriri nuk ndryshket po ra në baltë.

186

♣ Don’t ROUSE the sleeping lons.

♣ The ROTTEN apple injures its neighbours. ♣ What I lose on the swings I make up on the

roundabouts. ♣ If you RUN after two hares ,you will catch

neither. ♣ You cannot RUN with the hare and hunt with

the hounds. ♣ It’s better to wear out than to RUST out. S

♣ SAFE bind, safe find. ♣ There is SAFETY in numbers ♣ Help you to SALT, help you to sorrow. ♣ He is worth his SALT ♣ What’s SAUCE for the goose is a sauce for

the gander ♣ SAVE us from our friends. ♣ A penny SAVED is a penny gained. ♣ SECOND thoughts are best. ♣ Life and people SERVE with the same sauce.

♣ SEE no evil, hear no evil, speak no evil.

♣ Good SEED makes a good crop. ♣ SEEING is believing. ♣ SEEK and ye shall find. ♣ SELF –preservation is the first law of nature. ♣ If you would be well SERVED, serve

yourself. ♣ SET the fox to keep the geese. ♣ SET a thief to catch a thief. ♣ Out of the SIGHT out of mind. ♣ You cannot SHIFT an old tree without it

dying. ♣ The SHOEMAKER ‘s son always goes

barefoot. ♣ SHORT reckoning make long friends.

♣ SLOW but sure. ♣ You can’t put an old head on yound

SHOULDER ♣ Time will SHOW ♣ It is too late to SHUT the stable-door after

the horse has bolted. ♣ SILENCE is the woman’s best garment. ♣ SILENCE is golden.

♣ Mos e ngit gjarprin në bisht.-Shejtani fle,ti e zgjon.

♣ Molla e kalbur, kalb mollën fqinjë. ♣ Çfarë humb në një krah,e fitoj në tjetrin.

♣ Nëse vrapon pas dy lepujve,s’kap asnjë.

♣ Ti s’mund të vraposh me lepurin dhe të gjuash me langonj.

♣ Parmenda që rri zë ndryshk S

♣ Lidhe, që ta gjesh të sigurt. ♣ Gjendet siguri në numra ♣ Kripa ndihmon vuajtjen. ♣ Ai e ka hak bukën që ha. ♣ Si për një, për të gjithë,jo ca nga njerk,e ca

nga nëna. ♣ Na ruaj prej miqve. ♣ Kursimi është fitim. ♣ Mendimi i dytë është më i miri. ♣ Jeta dhe njerëzit ta marrin hakun një më

një. ♣ Mos shiko të keqen,mos dëgjo të keqen,

mos fol të keqen. ♣ Farë e mire,drithëra të mbara. ♣ Beso dhe kontrollo. ♣ Po nuk kërkove nuk gjen. ♣ Vetëruajtja është ligji i parë i natyrës. ♣ Nëse do të të shërbejnë, atëherë shërbeji

vetes. ♣ Vë ujkun te ruaj delet. ♣ Hajduti e kap hajdutin ♣ Larg syve, larg mendjes. ♣ Nuk mund të copëtosh një dru të vjetër pa

e rrëzuar përdhe. ♣ Djali i këpucarit është gjithmonë zbathur.

♣ Llogari e shkurtër, të bën mik për një

kohë të gjatë. ♣ Ngadalë, por e sigurt. ♣ S’puqet koka e një plaku me krahët e një

te riu. ♣ Koha sheshon çdo gjë. ♣ Qortoje përpara se ta thyejë poçen.

♣ Heshtja është veshja më e mire e femrës. ♣ Heshtja është flori.

187

♣ SILENCE means consent. ♣ It’s a SIN to steal a pin. ♣ It is ill SITTING at ROME and striving with

POPE. ♣ He who STAYS to the end, will survive.

♣ As true as the STEEL. ♣ After SHAKING hand with a Greek, count

your fingers. ♣ SIX hours’ sleep for a man, seven for a

woman, and eight for a fool. ♣ Nothing is sillier than a SILLY laugh.

♣ Let SLEEPING dogs lie. ♣ He who SLEEPS, forgets his hunger. ♣ SMALL is beautiful. ♣ No SMOKE without fire. ♣ Put that in your pipe and SMOLE IT. ♣ Better to SMILE in the face of adversity. ♣ Don’t cherish (nourish)a SNAKE in the

bossom. ♣ As SNUG as a bug in a rug. ♣ SO many men, so many minds. ♣ If you’re not part of a SOLUTION, you’re

part of a problem. ♣ You don’t get SOMETHING for nothing. ♣ SOMETTHING is better than nothing. ♣ My SON is my son till he gets him a wife;

but my daughter ‘s my daughter all the days of her life.

♣ SOON ripe, soon rotten. ♣ To SORT out the good from the bad. ♣ As you SOW, you reap. ♣ They that SOW the wind shall reap the

whirlwind. ♣ SPARE well and have to spend. ♣ There is a time to SPEAK and a time to

be silenced. ♣ SPEAK not of my debt unless you mean

to pay them. ♣ Everyone SPEAKS well of the bridge

which carries him over. ♣ SPEECH is silver, but silence is golden. ♣ More haste less SPEED. ♣ What you SPEND, you have. ♣ It is not SPRING until you can plant your

foot upon twelve daises.

♣ Heshtja do të thotë miratim. ♣ Është mëkat edhe kur vjedh një gozhdë. ♣ Është sëmundje të rrish në Romë dhe të

luftosh me Papën. ♣ Ai që qëndron deri në fund, do të

mbijetojë. ♣ Njeri i besës. ♣ Pasi të jesh takuar me një grek, numëro

gishtat. ♣ Gjashtë orë gjumë për një burrë, shtatë

për një grua, dhe tetë për një budalla. ♣ Asgjë nuk është me budallallëk sesa një e

qeshur idiote. ♣ Mos e trazo qenin në gjumë. ♣ Më mirë gjumi, sesa buka. ♣ Paktë,saktë dhe bukur ♣ S’ka tym , pa zjarr.-Ku ka zë, s’është pa gjë. ♣ Atë thuaja plakës sate. ♣ Më mirë të qeshësh, kur s’qan dot. ♣ Mos e mbaj gjarprin në gji.

♣ Ka rënë si veshka në mes të dhjamit. ♣ Sa njerëz jemi, aq mendje kemi. ♣ Nëse nuk je pjesë e zgjidhjes, atëherë je

pjesë e problemit. ♣ Nuk mund të marrësh diçka, për asgjë. ♣ Diçka është më mirë se asgjë. ♣ Djali im është im bir derisa merr gruan e

vet, ndërsa ime bijë është ime bijë gjithë jetën.

♣ U poqe shpejt, u kalbe shpejt. ♣ Të ndash të mirën nga e keqja. ♣ Ç’të mbjellësh,do të korrësh. ♣ Kush mbjell erën, korr furtunën.

♣ Kurse mirë se ke se ç’të shpenzosh. ♣ Ka kohë për të folur e kohë për të

heshtur.(Dhiata e vjetër) ♣ Mos fol për borxhet, përderisa ke

ndërmend ti paguash ♣ Të gjithë flasin mirë për urën, për sa kohë

i mban kaluar. ♣ Heshtja është flori,e folura është argjend. ♣ Shpejt e mbarë, s’ka të ngjarë. ♣ Atë që harxhon, atë do të kesh. ♣ S’është pranverë nëse këmba nuk të shkel

mbi 12 luledele me erë.

188

♣ The SPIRIT is willing, but the flesh is weak

♣ He is a veri SPIT of his father. ♣ The SQUEAKING wheel gets the grease. ♣ Wolves can STARVE for a long time.

♣ One STEP at the time. ♣ STILL water run deep. ♣ Nothing STING like the truth. ♣ A STICH in time saves nine. ♣ Those who live in glass houses should not

throw stones. ♣ STOLEN fruit is sweet ♣ STRAWS tells you which way the wind

blows. ♣ Little STREAM make great rivers. ♣ A STREAM can not rise above his

source. ♣ Not to be in the same STREET with

him/her. ♣ STRETCH your arms no further than

your sleeves will reach. ♣ Aid with SRING attached ♣ To harp on the same STRING ♣ Unity is the STRENGTH. ♣ If at first you don’t SUCCEED, try and try

again. ♣ Never give a SUCKER an even break. ♣ The SUN loses nothing by shining into a

puddle. ♣ One SWALLOW does’nt make the summer.

♣ There is no yarn too big for his swallow. ♣ It is idle to SWALLOW the cow and choke

on the tail. ♣ If every man would SWEEP his own

doorstep the city would soon be clean. ♣ From the SWEETEST wine, the tartest

vineyard T

♣ Half done,getting of on the right TACK. ♣ The sting is in the TAIL ♣ One can’t have the TAIL wagging the dog. ♣ A TALE never loses in telling

♣ Shpirti është i gatshëm, por trupi është i dobët.

♣ Atë sikur e ka nxjerr i ati nga hundët. ♣ Rrota që kërcet duhet vajisur. ♣ Ujqërit durojnë për një kohë të gjatë

urinë. ♣ Çdo gjë bëhet me radhë. ♣ Ujërat e qeta hyjnë thellë. ♣ E vërteta është e hidhur. ♣ Për një gozhdë shkon patkoi dëm. ♣ Ai që e ka çatinë prej xhami, të mos gjuaj

me gurë. ♣ Fryti i vjedhur është i ëmbël. ♣ Fija e kashtës në erë të tregon ecurinë e

gjërave. ♣ Gur gur bëhet mur. ♣ Përroi nuk mund të fryhet më shumë se

burimi. ♣ Mos të biesh në batakun e tjetrit ose

tjetrës. ♣ Shtriji këmbët sa ke jorganin.

♣ Ndihmë me interes. ♣ I bie fyellit në të njëjtën vrime. ♣ Bashkimi bën fuqinë ♣ Nëse së pari nuk fiton, përpiqu përsëri që

të fitosh. ♣ Kurrë mos e thyej filizin. ♣ Dielli nuk humbet gjësend nëse shkëlqen

në pellg. ♣ Nuk vjen pranvera me një

lule.(dallëndyshe) ♣ Asgjë nuk është e madhe për një Grykës. ♣ Është ideale të mjelësh lopën e pastaj ti

shkulësh bishtin. ♣ Nëse gjithsecili do te pastronte pragun e

vet ateherë qyteti do të ishte i pastër. ♣ Nga vera e ëmbël në vreshtin e thartë.

T

♣ Fillimi i mbarë, gjysma e punës. ♣ Dardha e ka bishtin prapa. ♣ S’behet bishti me i rëndë se sëpata. ♣ Një përrallë kurrë nuk humbet gjatë të

thënit.

189

♣ Never tell TALES out of school. ♣ TALK of the devil and his bound to appear. ♣ TASTES differ. ♣ You cannot TEACH an old dog new tricks. ♣ Don’t TEACH your grandmother to suck

eggs. ♣ If a THING’s worth doing, it’s worth doing

well. ♣ When THINGS are at the worst, they begin

to mend. ♣ THINK first and speak afterwards. ♣ THOUGHT is free. ♣ THREATENED men live long. ♣ THREE may keep a secret if two of them are

dead. ♣ THREE things are not to be trusted:a cow’s

horn, a dog’s tooth and a horse’s hoof.

♣ THRIFT is a great revenue. ♣ He that will THRIVE must first ask his

wife ♣ Don’t THROW out your dirty water, until

you get in fresh. ♣ There is TIME and place for everything. ♣ TIME and TIDE wait for no man. ♣ TIME flies. ♣ TIME is a great healer. ♣ TIME is money. ♣ No TIME like present. ♣ TIME will tell. ♣ TIME works wonders. ♣ TIMES change and we with time. ♣ There is TIME to be born and time to die. ♣ TODAY you; tomorrow me. ♣ One today is worth two TOMORROW. ♣ TOMORROW is another day. ♣ TOMORROW never comes. ♣ The TONGUE is sharper than any sword. ♣ The TONGUE is not steel yet it cuts ♣ TOO many cooks spoil the broth. ♣ You can have TOO much of a good thing. ♣ TOO good to be true. ♣ TOO much of a good thing is good for

nothing. ♣ A bad workman always quarrels with his

TOOLS ♣ Jack of all TRADES and master of none. ♣ Two of a TRADE never agree.

♣ Kurrë mos trego përralla jashtë shkolle. ♣ Kujto qenin e bëj gati shkopin. ♣ Shijet ndryshojnë. ♣ Mos i trego arat babait. ♣ Nuk mund të mësoj veza pulën.

♣ Nëse ia vlen të bësh një gjë, ia vlen ta bësh mire.

♣ Pas te keqes, vjen e mira. ♣ Mendohu mire përpara se të veprosh. ♣ Mendimi është i lirë. ♣ Njerëzit e kërcënuar jetojnë gjatë. ♣ Tre vete mund të mbajnë sekretin nëse dy

vdesin. ♣ Tre gjërave nuk u duhet zënë besë. Bririt

të lopës, dhëmbit të qenit dhe thundrës së kalit.

♣ Kursimi është një e ardhur kolosale. ♣ Ai që dëshiron të shkojë përpara duhet së

pari të pyes gruan e vet. ♣ Mos e flak ujin e vjetër, derisa të gjesh

ujë tjetër. ♣ Ka kohë vend për çdo gjë. ♣ Koha dhe e vërteta nuk presin njeri. ♣ Koha fluturon. ♣ Koha shëron çdo plagë. ♣ Koha është flori. ♣ Asnjë kohë nuk e pëlqen të tashmen. ♣ Koha tregon çdo gjë. ♣ Koha bën mrekullira. ♣ Koha ndryshon bashkë me ne. ♣ Siç kemi lindur dhe do vdesim. ♣ Sot je ti, nesër jam unë. ♣ Kur ke sot mos prit nesër. ♣ E nesërmja është ditë e re. ♣ E nesërmja s’kthehet më. ♣ Gjuha është më e mprehtë se shpata ♣ Gjuha nuk ka tehëza edhe prapë të pretë. ♣ Shumë kuzhinierë e prishin gjellën. ♣ Mund të marrësh shumë nga diçka e mirë. ♣ Më mirë prishet. ♣ Gjella me kripë, e kripa me karar.

♣ Një punëtor i keq, grindet me veglat e tij.

♣ Je i zoti i të gjithave dhe mjËshtër i asgjëje.

♣ Dy vetë janë, një mendje s’kanë.

190

♣ It’s worth the TROBLE ♣ TROBLE never come single ♣ TRAVELS broaden the mind. ♣ He TRAVELS fastest who travels alone ♣ As a TREE falls, so shall it lie. ♣ The TREE is known by it’s fruit ♣ There are TRICKS in every trade, ♣ A TROUBLE shared is a trouble halved.

♣ Never TROUBLE trouble till trouble

trubles you. ♣ There is TRUTH in wine. ♣ TRUTH is stranger than fiction.

♣ TRUTH lies at the bottom of a well. ♣ TRUTH will out ♣ Every TUB must stand on its own

bottom. ♣ One good TURN deserves another. ♣ TURKEY, heresy, hops, and beer came

to England all in one year. ♣ TURN about is a fair play ♣ As the TWING is bent, so the tree is

inclined ♣ TWO blacks don’t make a white ♣ TWO head are better than one. ♣ TWO is a company, three is none.

♣ TWO of a trade never agree.

♣ If TWO ride a horse ,one must ride behin.

♣ There are TWO sides to every questions. ♣ It takes TWO to make a bargain ♣ It takes TWO to make a quarrel. ♣ It takes TWO to tango. ♣ TWO wrongs don’t make a rigat. ♣ TWO in distress make sorrow less

U

♣ What is done can’t be UNDONE. ♣ The UNEXPECTED always happens. ♣ UNION is strength. ♣ UNITED we stand ,divided we fall.

♣ What goes UP, must come down. ♣ Time is UP.

♣ Ia vlen barra qiranë. ♣ Kur vine e keqja, hapi derën. ♣ Udhëtimi zgjeron mendjen. ♣ Ecën shpejt, kush ecën vetëm. ♣ Pema që bie, rri shtrirë. ♣ Pema njihet nga fruta ♣ Kush di te gënjej, di të shes. ♣ Një brengë e përpjesëtuar është një

shqetësim i përgjysmuar. ♣ Mos u shqetëso kur s’ke telashe.

♣ Ç'bluan mendja, zbulon pija. ♣ E Vërteta është më e çuditshme se një

trillim. ♣ E vërteta qëndron në fund të së mirës. ♣ Moj e drejtë plaç të preftë. ♣ Çdo njeri mbështetet mbi këmbët e veta.

♣ Kur bën një të mire çoje deri në fund ♣ Turqia, herezia, kërcimi dhe birra erdhi

në Angli në një vit. ♣ Radha është loja më e ndershme. ♣ Kur shkarpa përkulet, edhe pema anohet

. ♣ Dy të zinj nuk bëjnë një të bardhë. ♣ Dy mendje janë më mire se një. ♣ Dy -shi është shoqëri, Tre-shi është

asnjëri. ♣ Dy njerëz të tregtisë nuk bien kurrë

dakord. ♣ Nëse dy ngasin një kalë, një tjetër duhet

të rrijë nga pas. ♣ Medalja ka gjithmonë dy faqe. ♣ Duhen dy vetë për te bërë një pazarllëk. ♣ Duhen dy vetë për një grindje. ♣ Duhen dy vetë për tangon. ♣ Dy gabime nuk japin një të drejtë. ♣ Dhimbja është më e lehtë kur ndahet.

U

♣ Buka e thyer,nuk ngjitet më. ♣ Nga ajo që ruhesh nuk shpëton. ♣ Bashkimi bën fuqinë. ♣ Të bashkuar qëndrojmë, të përçarë

rrezohemi. ♣ Kush shkon lartë, bie edhe poshtë. ♣ Erdhi ora.

191

V ♣ VARIETY is the spice of life. ♣ The iron hand is the VELVET glove. ♣ A bad vase doesn't break. ♣ Nothing VENTURED, nothing gained. ♣ Be caught in the VERY act, human deny.

♣ VIRTUE is its own award. ♣ Make a VIRTUE of necessity. ♣ VIRTUE has its own reward. ♣ Good VINE needs no bush. ♣ Don’t pour VINEGAR into the wouds. ♣ One VOLUNTEER is worth to pressed

men. ♣ The dog returns to his VOMIT

W

♣ Everything come to him that WAITS. ♣ We must learn to WALK before we can

run. ♣ WALLS have ears. ♣ WALLNUTS and pears you have to plant

for your heirs. ♣ The more one gets,the more he WANTS. ♣ If you WANT a thing done well do it

yourself. ♣ The words WARM the cockles of your

heart. ♣ Mistakes come out in the WASH. ♣ Willful WASTE makes willful want. ♣ One does not WASH one’s dirty linen in

public. ♣ A WATCHED pot never boils.

♣ Don’t go near the WATER until you

learn how to swim. ♣ Throw the baby out with hath water. ♣ The WAY to the man’s heart is through

his stomach. ♣ One WEDDING brings onether. ♣ All is WELL that ends well. ♣ There is a time to WEEP and a time to laugh.

♣ The grain of WHEAT in a bushel of chaff.

♣ There are WHEEL within wheels. ♣ There shall be WEEPING and grashing teeth

V ♣ Variacioni është aroma e jetës. ♣ Dorë e hekur e fjalë butë ♣ S’bie rrufeja ne hale. ♣ Kush guxon, fiton ♣ Edhe i zënë me presh ne dore, njeriu

mohon. ♣ Virtyti e ka shpërblimin brenda. ♣ Nevoja të mëson. ♣ Virtyti ka çmimin e vet ♣ Fshati që duket, s’do kallauz. ♣ Mos hidh krip në plagë. ♣ Një vullnetar është i vlefshëm sa dy burra

të detyruar. ♣ Qeni i kthehet asaj që vjell. W

♣ I duruari, I fituari. ♣ Duhet të mësojmë të ecim para se të

vrapojmë. ♣ Edhe muret kanë vesh. ♣ Arra dhe dardha, mbillet për

trashëgimtarët. ♣ Oreksi vjen duke ngrënë ♣ Nëse do gjë të bërë mirë, bëje vetë.

♣ Fjala ta bën zemrën mal.

♣ Kush punon dhe gabon. ♣ Kush prish pa mend, prish fatin e vet. ♣ Nuk mbulohet dielli me shoshë.

♣ Gjellës po i qëndrove te koka nuk zien

kurrë. ♣ Mos iu afro ujit po nuk mësove not. ♣ Bashkë me lanat hedh edhe foshnjën. ♣ Rruga për në zemrën e një mashkulli

kalon nga stomaku. ♣ Një martesë sjell tjetrën. ♣ Puna e mire, shihet ne fund. ♣ Atje do të jetë e qara dhe kërcëllimi i

dhëmbëve. ♣ Sheh qimen në syrin e tjetrit, e nuk sheh

trarin në syrin e vet. ♣ Fillimi i mbarë është gjysma e punës. ♣ Gjithçka shkon mirë nëse përfundon

mirë.

192

♣ A WHISTLING woman and a crowing hen are neither fit for GOD nor for men.

♣ WHERE there is a WILL there is a way. ♣ As we WILL the end we must will the means ♣ Do not spur the WILLING horse ♣ You WIN a few ,you lose a few. ♣ When the WIND is in the east, it’s neither

good for man nor for bast. ♣ New WINE in old bottle. ♣ When the WINE is in, the wit is out. ♣ No new WINE in old bottles. ♣ It is easy to be WISE after the event.

♣ It is a WISE child that knows his own father. ♣ The WISH is the father of the thought. ♣ If WISHES were horses, beggars might ride.

♣ To be unable to see the WOOD for the tree. ♣ WOE to thee, o land when thy king is a child.

♣ A WOMAN, a dog and a walnut tree, the

more you beat them better they be. ♣ What a woman says to her fond lover should

be written on air or the swift water.

♣ A WOMAN and a ship never want mending.

♣ A WOMAN’s place is at home ♣ Many do out for WOLL and come home

shore. ♣ A WORD to the wise is enough. ♣ The early bird catches the WORM. ♣ Even a WORM will turn on a a worm. ♣ If you won’t WORK, you shan’t eat.

Y

♣ Better be an old man’s darling than a YOUNG man’s slave.

♣ YORKSHIRE born and Yorkshire bred, strong in the arm and weak in the head.

♣ YOUNG men may die,but old men must die

♣ YOUTH must be served.

♣ Një grua që fërshëllen dhe një pulë që këndon nuk i hyn në punë as Zotit e jo me njeriut.(burrit)

♣ Kur ke dëshirë, ka zgjidhje. ♣ Dasma s’bëhet pa mish. ♣ Kali i mirë s’do shpuar. ♣ Fiton pak, harxhon pak. ♣ Kur era fryn në lindje, nuk është e mire

as për njerin e as për bishën. ♣ Ide të reja në forma të vjetra. ♣ Vera të merr mendjen ♣ Vera e re s’hidhet në shakuj të vjetër ♣ Është e lehtë të bëhesh i zgjuar (trim) pas

kuvendit. ♣ Është fëmija ai që njeh prindin. ♣ Dëshira është babai I mendimit. ♣ Po të bëhet det kos ,të gjithë do te hanë

nga një lugë. ♣ Kur ke ujkun, mos kërko gjurmët. ♣ Mjerë ti o vend ,mbreti I të cilit është një

fëmijë. ♣ Gruan, qenin dhe arrën sa me shumë ti

rrahësh aq më të mire bëhen. ♣ Ajo çka gratë i thonë të dashurit të

zemrës duhet te shkruhen në ajër dhe në ujë të rrjedhshëm

♣ Një grua dhe një anije kurrë nuk kanë nevojë për arna.

♣ Vendi i gruas është në shtëpi. Vajti Muçua në Patos Vajti shul dhe erdhi lloz.

♣ Një fjalë për të zgjuarin është mjaft. ♣ Dhelpra që fle s’gjuan pula. ♣ Vetëm balta duron ta shkelin. ♣ Po s’punove, s’ha.

Y ♣ Më mirë të jesh e dashura e një plaku sesa

skllavja e një të riu. ♣ Në Jorkshire lindur e në Jorkshirë rritur, i

fortë në krahë e pa mend në kokë ♣ Të rinjtë mund të vdesin, por të moshuarit

duhet të vdesin ♣ Rininë duhet të dish ta jetosh.

193

LITERATURA E SHFRYTËZUAR

AGALLIU, Fatmir, DEMIRAJ Shaban, Gramatika e gjuhës shqipe, Sintaksa 1, Tiranë 2002.

AITCHSON, J., Words in mind: An introduction to mental lexicon (2nd), Oxford. Blackwell 1994.

ALLBRITTON, Mc Koon & GERRIG, The Costs and Benefits of Metapho, Institut des Sciences Cognitive Université de Grenoble 1995.

BAHNS, Lexical collocations: a contrastive view, Universiteti Kiel, Gjermani 1993.

BAKER, C., Attitudes and language. Clevedon, U.S.A 1992.

BARDHI, Bardhi, Fjalor latinisht-shqip, Prishtinë 1887.

BAVARIA Convention 1988, Article 131.

BENSON and Ilson, Combinatory Dictionary of English, London, 1986.

BERISHA, Ibrahim, Origjina e rinjohjes (The origin of recognition), Prishtinë, Kosovë 1997.

BOATNER, Makkai & GATES, A dictionary of American idioms. Woodbury, NY: Barron’s Educational Series, Inc.1975;

BURGER, Harald, Phraseologie. Phraseology An international handbook of contemporary research, Berlin, Gjermani 2003.

BUZAN, Tony, How to Mind Map: The Ultimate Thinking Tool That Will Change Your Life, Thorsons, London 2002.

CACCIARI & TABOSSI, Speed of Processing Effects on Spoken Idiom Comprehension, Modena, Italy 1988.

CANALLEDA, An Analysis of the Cognitive Dimension of Proverbs in English and Spanish: The Conceptual Power of Language Reflecting Popular Believes Universidad de Saragoza 2001.

CARTER, Ellen, Colour, art & science, on line 6 dhjetor 1998.

CARTHY, Mc., With Alan Prince Prosodic Morphology and Templatic Morphology, in M. Eid and J. McCarthy, eds. Pp. 1990.

ÇELO, Evis, Proverba angleze, Europrint, Vlorë, Albania 2011.

DEIGNAN et al, A corpus of metaphors and metonyms in English and Italian, Leeds University U.K 2004.

DHIMA, Thoma, Mbi klasifikimin e foljeve sipas valencës, në “Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare”, 23/1, Prishtinë 2004.

DINE, Spiro, Waves of the Sea (Valët e Detit) 1908 dhe Albanikon alfavetarion / Avabatar arbëror by the Greco-Albanian Anastas Kullurioti 1882.

DODANI, Vissar, Mjalt’ e mbletësë, Bukuresht, Rumani 1898.

DOSON, O., The Albanian past and future, Gazette And Bulletin, January 23, New York 1879

ECCLESIATES, Predikuesit 12: 09, Shalom media,Tiranë 2009.

FGjSSh, Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë 1980.

194

FGjSSh, Fjalor i gjuhës shqipe, Tiranë 1954/2005.

FIRTH, J. R., Papers in linguistics, Universiteti i Oxfordit 1951.

FJALOR frazeologjik ballkanik (5-gjuhësh), Tiranë 1999.

FJALOR i gjuhës shqipe, Tiranë 2006.

FJALOR i shqipes së sotme, Tiranë 1984/2002.

FLAVELL, John H., Development of knowledge about vision, University of Birmingham 1997.

GAIRNS & REDMAN, At a very basic level of survival in foreign language, we can satisfy, Oxford University 1986.

GAIRNS & REDMAN, Exploration in pragmatics. Linguistics, cognitive and intercultural aspects” London 1986.

GAZULLI, Nikollë, Fjalorthi i ri (fjalë të rralla të përdoruna në veri të Shqipnis), Tiranë 2005.

GËRMIZAJ, Shykrane, Fjalorët anglisht - shqip dhe shqip – anglisht, arritje dhe sfida, në: Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë”, Tiranë 2005.

GIBBS & NASCIMENTO, How we talk about love:metaphorical concept and understanding love and poetry, Amsterdam1996.

GIBBS & O’BRIEN, The fight over metaphor in thought and language, Cambridge University press1990.

GIBBS, Metaphor and Metonymy at the Crossroads: A Cognitive Perspective. Mouton de Gruyter, Berlin 1992.

GIBBS, Metaphor in Idiom Comprehension, Universiteti Santa i Cruz-it 1993 / 1994.

GIBBS, Raymond, The Poetics of Mind. Cambridge University Press, Cambridge 1994.

GIBBS, The Poetics of Mind: Figurative Thought, Language and Understanding, Cambridge University

press 1994;

GJOCAJ, Zenun, Struktura leksiko-semantike e stilistike e frazeologjise shqipe, Prishtinë, Kosovë 2012.

GLUCKSBERG & KEYSA, Mc Glone, Intuition of the Transparency of Idioms, Chicago University 1990;

HALLIDAY & HASAN , Cohesion in English. Identify two types of cohesion, London: Longman 1976.

HALLIDAY & HASAN, Lexis as a linguistic level. In C. E. Bazell et al (eds), In Memory of J. R. Firth. London: Longman 1966.

HALLIDAY & HASAN, Patterns in words”. The Listener, 1966 Vol. LWV, no. 1920:

HALLIDAY and HASAN, Glossary of systematic functional terms, London 1976.

HALLIDAY, Lectures on the history of roman religion from Numa to Augustus,University of Liverpool 1966.

HAMBURGER, Kathe, Die Logik der Dichtung, Stuttgart, Klett 1957.

HARARI, Oren, The leadership secrets of Colin Powell, U.S.A 2002.

HATCH, E.Brown C., Vocabulary. Semantics & Language Education, Cambridge. University Press1995.

195

HATIM & MASON, Characterising the Genre of the Corporate Press Release, Universiteti Heriot Watt, Edinburg, UK 1990.

HATIM & MASON, Translation studies, Durham University1990.

HENDERSON, Health and power of human, The Catholic University of America 1982.

HENDERSON, Reading All About It: Newsletters growing in number, but not all information is reliable, Atlanta Journal. August 16, 1982.

HERBERT, A.S., The Aesthetic Dimension, Macmillan, Londër 1954.

HOWARTT, A synthesis of research on the effects of visual input enhancement USA. Universiteti i Hawait 1998.

IKI, How Proverbs Mean. Semantic Studies in English Proverbs, Amsterdam1993.

JACKSON Jance da silva, El tratamiento de las paremias en la publicidad revisat en espaanol, Universität Basel Boletín Hispánico Helvético 1998.

JARNIK, J. U., Albansci’ Congressi alfavetarion, Bukuresht1889-1890.

JOHNSON, By Word of Mouth: Metaphor, Metonymy and Linguistic Action in a Cognitive Context. Amsterdam 1987.

KAMARDA, DgimitËr, Fyle’tia arbërore prej kënetave te laoshima” Livorno, Itali 1866.

KAMSI, Kolë, Goja e popullit, Tiranë 1943.

KEKEZ, Josip, Poslovice i njima srodni oblici, Zagreb 1984.

KEKEZ, Josip, Svaki je kamen da se kuca gradi, Samobor 1986.

KOLEA, Sotir, Një tufë proverba, Tiranë 1944.

KOSTALLARI, Androkli, Kompozitat dëshirore dhe urdhërore të shqipes, në “Studime mbi leksikun dhe formimin e fjalëve në gjuhën shqipe”, 1, Tiranë, 1972.

KOVECSES & SZABO, Happiness: a definitional effort. Metaphor and Symbolic Activity 6, Cambridge 1989.

KOVECSES & SZABO, Metaphor and Emotion: Language, Culture and the Body in HumanFeeling, Cambridge 1996.

KRAJA, Musa, Pedagogjia, Tiranë 2000.

KRISTOFORIDHI, Kostandin, Fjalor shqip – greqisht, Tiranë 1961.

KRUZ & GRAESSAR, Metaphorical expressions of anger and hap, Sydney 1991;

LAKOFF & JOHNSON, Metaphors We Live By, Chicago University Press, Chicago 1980.

LAKOFF & TURNER, An Analysis of the Cognitive Dimension of Proverbs in English and Spanish: the Conceptual Power of Language Reflecting Popular Believes, University of Chicago Press 1989.

LAKOFF & TURNER, More than cool reason: A field Guide to Poetic Metaphor, University of Chicago Press 1989.

LAKOFF, G., The Metaphorical Structure of the Human Conceptual System, University of California, Berkeley 1980.

LAKOFF, G., The Embodied Mind and Its Challenge to Western Thought, Universiteti i Berkeley-it 1999.

LAKOFF, Women, Fire and Dangerous Things. Chicago University Press, Chicago.

196

LLOSHI, Xhevat, Stilistika e pragmatika, Tiranë 1999.

MANN, S., An English – Albanian Dictionary, Cambridge, University Press, London 1957.

MARTINE, Andre, Elemente të gjuhësisë së përgjithshme, Tiranë 1999.

Mc CLOSKEY, Intuitive Physics. Scientific american X-Mind, 1983,vol 248,no 4.

Mc CLOSKEY, Intuitive physics. Scientific american-Xmind, University of Texas.U. S. A.

Mc GLONE, Behavioral, Endocrine, Immune and Performance Measures Exposed to Acute Stress. ASAS. Rapid City, South Dakota, U. S. A 1993 / 1996.

Mc INTOSH, Exploratory Synthetic Studies of the a-Methoxylation of Amides via Cuprous Ion – Promoted Decomposition of o-Diazobenzamides, Lawrence University,Virginia U. S.A,1961.

MEIDER, Wolfang, Proverbs are Never out of Season. Popular Wisdom in the Modern Age, New York: Oxford University Press 1993.

MEIDER, Wolfang, What is a Proverb? Theoretical Remarks, Londër: Greenwood Press 2004.

MEMISHAJ, Valter, Emërtime për kafshë e shpendë në Labëri, Tiranë 2001.

MEMUSHAJ, Rahmi, Hyrje në gjuhësi, Tiranë 2006.

MEYER, G., Fragments of albanian past, Melburn University U.S.A 1897;

MITKO, Thimi, The 'Albanian Spelling Book' (Albanikon alfavetarion / Avabatar )1878.

MOON, Tibet Handbook: A Pilgrimage Guide, New York 1994.

MUSAI, Bardhyl, Interactive teaching and learning, Tiranë 2005.

MUSAI, Bardhyl, Pedagogjia e mësimdhënies, Tiranë 2003.

MUSTAKA, N., Shprehje popullore nga rrethi Korçës, Tiranë 1989.

NAYAK & GIBBS, Conceptual knowledge in the interpretation of idioms, Journal of experimental psychology: General 119- 1990 / 1991.

NEWMARK, Approaches to translations, Prentince Hall, Universiteti Indiana 1988.

NEZIRI, Zeqirja, Epika gojore shqiptare, Shkup 2010.

NEZIRI, Zeqirja, Meshari i Buzukut, Logos – 5, Shkup 2006.

NUHIU, Vesel, Fjalor frazeologjik anglisht – shqip, Prishtinë 1990.

ORBANEJA y MAJADA, Linguistic perspectives from the classroom: Language teaching in a Multicultural Europe, 1998.

ORTONY, Schallert, Are emotion metaphore conceptual or lexical, Cognition and emotion 1986.

OXFORD Albanian – English Dictionary, Tiranë 2000.

PANAJOTI, Jorgo dhe XHANGOLLI, Agron, Fjalë të urta shqipe,Tiranë 1983.

PANAJOTI, Jorgo dhe XHANGOLLI, Agron, Funksioni komunikativ i fjalëve të urta, Tiranë 1983.

PINNAVAIA, Laura, The Italian borrowings in English: the metaphorical passage of oldmeanings to new. In: The rites of passage: rational/irrational, natural/supernatural, local/global: atti del 20. Convegno nazionale

197

dell`Associazione Italiana di Anglistica / Carmela Nocera, Gemma Persico, Rosario Portale. - Soveria Mannelli: Rubbettino 2003.

PITRE, G., The Collected Sicilian Folk and Fairy Tales of Giuseppe Pitre 1933.

PORTER & WILLIAM, Irony in the text or insincerity in the writer? The discourse potential of semantic, Texas University 1983.

REINHOLD, E. C. H. G., Theorie des menschlichen Erkenntnissvermögens und Metaphysik, U.S.A Universiteti i Harvardi-t 1832.

REYNOLDS, R. & ANTOS, S., Interpreting metaphors and idioms: Some effects of context on comprehension. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 17, 1978.

RIJUDA, S., Idioms and proverbs are fun, Publisher: Wilco International, India, Sri Lanka 1986.

SAKO, Sako, Proverbat, te Historia e letërsisë shqipe I, Tiranë 1959.

SCHIRO, P., Nxjerrë nga "Hylli i Dritës", Nr. 3. – Shkodër: Shtypshkronja Franceskane, “Storia, descrizione, studi critici” 1930.

SHKURTAJ, Gjovalin, Etnografi e të folurit të shqipes, Tiranë 2004.

SHKURTAJ, Gjovalin, Sociolingiustikë, Tiranë 1996.

SHOW, George Bernard, The black girl in search of God. London 1932.

SINCLAIR, Exploring the interface between modern and traditional information system, Universiteti Uppsala, Suedi 1987.

SINCLAIR, J., Corpus concorde,collocation: Describing English Language, Oxford University Press 1991.

SORNING, Straight from the heart—metonymic and metaphorical explorations, Barcelona, Spain1988.

SPAHIU, A., Reksioni dhe valencat e foljes në “Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare”, 23/1, Prishtinë 2004.

STEFANLLARI, I. – HYSA, R., Fjalor shqip – anglisht, Tiranë 1988.

STEFANLLARI, I., Fjalor frazeologjik anglisht – shqip, Tiranë 1998.

SWEETSER, From Etymology to Pragmatics, Cambridge University Press, Cambridge1990.

TABOSSI & ZARDON, The activation of idiomatic meaning, New Jersey U.S.A. 1993.

TASE, Pano, Fjalorthi i ri, Tiranë 2006.

THOMAI, Jani, Çështje të frazeologjisë në gjuhën shqipe, Tiranë 1985.

THOMAI, Jani, Çështje të frazeologjisë në gjuhën shqipe, Tiranë 1981.

THOMAI, Jani, Fjalor frazeologjik të gjuhës shqipe, Tiranë 1999.

THOMAI, Jani, Leksikogjia e gjuhës shqipe, Tiranë, Tiranë 2006.

THOMAI, Jani, Leksikologjia e gjuhës shqipe, Tiranë 1999.

VAN BAUREN, Revision of the ICIDH Severity of Disabilities Scale by data linking and itemresponse theory. Statistics in Medicine, no. 20, Holand 2001.

VON SCHNURBEIN, Barbara, Të mësosh me gëzim dhe sukses, Tiranë 2004.

198

VUCANI, Tatjana & VESHI, Drita & DRENOVA, Katina, Kurrikula kombëtare e gjuhëve moderne per arsimin publik. Ministria e arsimit dhe shkences Tiranë. (K.K.GJ.) 2000.

W.W.W. reading.com

WEBSTER New World Dictionary (Third College Edition) 1988.

WRAY, The functions of formulaic language: integrated model, Cardiff university U.K 1999.

ZENELI, P., Fjalor me shprehje të rralla, Tiranë 2000.

199

Abstract

The ethno-linguistic study phenomena in the proverbial and idiomatic in English and Albanian language aims at the theoretical and practical aspects in order to illuminate aspect of functioning on these linguistic phenomena in both languages as well, with their practical use in school. Such as contributing to the teaching process and in the easier and faster acquisition of English language from Albanian pupils and students. The subject is lying on two great strata. On the first part is shown the theoretical issues of idioms and proverbs, while in the second comes out their practical use in educational process of learning needs of English. The nature of the topic, in methodological terms imposed us on the use of two types of methods related to:

1)Theoretical study experience at national and international proverbs and idioms as frozen linguistic forms of philological science disciplines (science, linguistics and literature); The study case have further been divided into two groups of issues dealing with two field studies: (a) the field proverbial and (b) with idiomatic field. This has limited the issues related to these two areas to study which is meant in parallel. The objective subject is to orient us toward parallelism and the way of beating opinions partly binary and partly separated.

2)Scientific disciplines with experience of teaching science, teaching methods, especially the teaching of foreign languages, in our specific case of learning English. We are often stopped in a ethno-linguistic differences in the views (to see cultural elements of idiomatic and proverbial wealth), in a sociolinguistic differences in the views (how students are more prone to acquiring this property as accurately).But a new perspective in proportion to the knowledge and bilateral pupil-teacher relationship (Leadership)in order to build a new contemporary image of the student must be present. And a new philosophy of learning as a process that generates stable knowledge, values, emotions, reactions, creativity and management skills of Leader in auditoriums.

There are many ways to reform the process, but above all, wanting to change the concept of learning to practice and implement the strategies in accordance with the conditions available, with personal and social perspective of students. In this way students are offered the best opportunity for reach a) a productive career, and b) a qualitative preparation for lifelong learning. The lack of such an approach in Albanian university system is suffering such symptoms which as a task time requires from us to be resolved in the future.

200

Abstrakt

Studimi për dukuritë etnolinguistike në fushën proverbiale dhe idiomatike në gjuhën shqipe dhe angleze mëton në rrafshin teorik dhe praktik të ndriçojë aspekte të funksionimit të këtyre dukurive linguistike në të dyja gjuhët si dhe, me përdorimin e tyre praktik në shkollë të japë një ndihmesë në procesin pedagogjik, në përvetësimin më të lehtë e më të shpejtë të gjuhës angleze nga nxënës e studentë shqiptarë. Lënda është shtrirë në dy tërësi të mëdha. Në njërën rrihen çështje teorike të proverbave e të idiomave dhe në të dytën del në pah përdorimi i tyre praktik në procesin mësimor për nevojë të mësimit të gjuhës angleze. Kjo natyrë e temës, në aspektin metodologjik ka imponuar përdorimin e dy tipave të metodave, që lidhen:

1)me përvojën teorike të studimit në rrafsh kombëtar e ndërkombëtar të proverbave e të idiomave si forma të ngurtësuara gjuhësore nga disiplinat shkencore filologjike (gjuhësia dhe shkenca e letërsisë);Lëndën studimore më tej e kemi ndarë në dy grupe çështjesh që kanë të bëjnë me dy fusha studimore: (a) me fushën proverbiale dhe (b) me fushën idiomatike. Kjo ka kushtëzuar që çështjet të cilat lidhen me këto dy fusha studimore t’i përqasim në mënyrë paralele dhe në punën tonë studimore, objektivin lëndor ta orientojmë në drejtim të sheshtimit e të rrahjes së saj pjesërisht në binaritet dhe pjesërisht ndaras.

2)me përvojën e disiplinave shkencore të shkencave pedagogjike, të metodave të mësimdhënies, sidomos të mësimdhënies së gjuhëve të huaja, në rastin tonë konkret të mësimit të gjuhës angleze. Ne jemi ndalur shpesh në një kundrim etnolinguistik (për të parë elementet kulturore të pasurisë idiomatike dhe proverbiale), në një kundrim sociolinguistik (se si studentët janë më të prirur për të përvetësuar sa më saktë këtë pasuri).Por një perspektivë e re në proporcion me njohuritë dhe marrëdhënien dypalëshe nxënës-pedagog (Lidership), për të ndërtuar një imazh të ri të studentit bashkëkohor duhet te jete prezente. Si dhe një filozofi e re e të mësuarit, si një proces që gjeneron njohuri të qëndrueshme, vlera ,emocione, reagime, krijimtari, dhe aftësi menaxhuese të Liderit në auditore.

Ka shumë mënyra për të reformuar këtë proces, por mbi të gjitha kërkojmë të ndryshojmë konceptin për të mësuar e praktikuar realisht, si dhe implementimin e strategjive në përputhje me kushtet në dispozicion, me perspektivën personale-shoqërore të studentëve. Në këtë mënyrë studentëve iu ofrohen mundësi vërtetë të mira për a) një karrierë produktive; dhe b) një përgatitje cilësore për të mësuarin gjatë gjithë jetës.

Nga mungesa e një përqasjeje të këtillë sistemi universitar shqiptar po vuan simptoma të tilla që koha i shtron si detyrë për t'u zgjidhur në të ardhmen.