1DEBERGREDE

Mt5:1t ea i e.eu , e ,eu, a i. .t , ee e,, satsat caie, au eu:ec ai au aetaatau eu

t ea i part.aor.A.nom.masc.sing. e a a ziene.voegwoord e.en,nu,danmaareu , e ,eu,subst.acc.(obi)masc.plur. ee ,e, deschare,menigtea i. aor.A.3epers.sing. a iaat iaopgaan,beklimmen.t ,voorzetsel(+4) .t ,naar,tot,voor,tegen,opee e,subst.acc.neut.sing. ee e,debergsat voegwoord sat en,ooksat caie,part.aor.A.gen.(abs)masc.sing. sat ,a(doen)zitten,gaanzittenau eupron.pers.gen.(poss)masc.sing. au e ,hij,zich(zelf),vanhem:ec aiaor.A.3epers.plur. :ec. ,eatkomentotau a pron.pers.dat.(soci)masc.sing. au e ,hemetaatsubst.nom.masc.plur. ea ,deleerling

ToenHijnudemenigtenhadgezien,gingHijdebergop(lett.:gingHijopnaardeberg)ennadatHijwasgaanzitten,kwamenZijnleerlingentotHem,

NBG:ToenHijnudescharenzag,gingHijdebergopennadatHijZichhadnedergezet,kwamenZijndiscipelentotHem,

Opmerkingen: sat caie, au euiseengenitivusabsolutus,d.w.z.hetparticipiumsat caie, heefteeneigenonderwerpau eudatniettegelijkertijddeeluitmaaktvandepersoonsvorm:ec ai.Zowelhetdeelwoordalshetbijbehorendesubjectstaanindetweedenaamval.Devertalingvandegenitivusabsolutus is hier temporeel, d.w.z. met een bijzin van tijd (terwijl, toen, nadat). Andere opties bijeengenitivusabsolutuszijnbijzinnenvanreden(omdat),vantoegeving(ofschoon,hoewel)ofvanvoorwaarde(mits).Vgl.Grieks1,par21.6;BDR423,7enGG230d. In enkele manuscripten ontbreekt de dativus sociativus au a(onder meer in B (CodexVaticanus)).VoordedativussociativuszieGrieks1,bijlage5.3.3.1.

Mt5:2sata ieta, ece a au eu. et eacs.i au eu , . ,ai

a ieta, part.aor.A.nom.masc.sing. a iet ,a openenece a subst.acc.(obi)neut.sing. ece a demondau eupron.pers.gen.(poss)masc.sing. au e ,hij,zich(zelf),vanhem. et eacs.iimperf.A.3epers.sing. etea csa leren,onderrichtenau eu ,pron.pers.acc.(obidir)masc.plur. au e ,hij,zich(zelf),vanhem. ,aipart.A.nom.masc.sing. . ,azeggen

ennadatHijzijnmondhadgeopend,begonHijhentelerenenzei(of:terwijlHijzei):

NBG:EnHijopendezijnmondenleerdehen,zeggende:

Opmerkingen: Hetheleversiseensemitisme(MoultonII,p.454). De bergrede wordt in Matthes ingeleid met het imperfectum . et eacs.i (waar Lucas . .,.igebruikt, een imperfectum van . ,a) dat wordt gebruikt bij een langer relaas oftoespraak (waareen aoristus staat voor een gedane uitspraak). Hoffmann & Von Siebenthal stellen daarom, incorrectieopdevertalingvandeNBG,eeningressiefaspectvoordateenaanvangendehandelinguitdrukt of de overgang naar een andere toestand: Hij begon hen te leren (vgl. New AmericanStandardBible).Eenlineairevertalingmagook,maardiezoudanmoetenluiden:Hijleerdehenuitvoerig.Vgl.WBC,86;BDR329,2;GG198e.

2Dezaligsprekingen(cf.Lc.6,20-23)

Mt5:3\asa tet et:a,eta:i.u at, e t au a i . cti act.ta a i eu aia i. \asa tet adj.nom.(pred)masc.plur. asa te, gelukkig,gezegend,zalig:a,etadj.nom.masc.plur. e:a,e , dearmea:i.u atsubst.dat.(resp)neut.sing. e:i.u a degeeste tvoegwoord+causalebijzin e tdat,omdat,doordat,wantau a ipron.pers.gen.(poss)masc.plur. au e ,hij,zich(zelf),vanhem. ctipraes.A.3epers.sing. .t t zijnact.tasubst.nom.fem.sing. act.t ahetkoninkrijka i eu aia isubst.gen.(obi)masc.plur. eeu aie ,dehemel

(Diep)gelukkig(zijn)dearmenvangeest,wantvanhenishetkoninkrijkvandehemelen.

NBG:Zaligdearmenvangeest,wanthunnerishetKoninkrijkderhemelen.

Opmerkingen: Het gesubstantiveerde adjectief asa tet krijgt geen lidwoord. Het is een naamwoordelijk deelvanhetgezegde(predicaatsnomen).Hetlidwoorddateropvolgt,hoortbij:a,et .ZieGG136b. Hetkoppelwerkwoord.t tisweggelatennaasa tet,omdathethiergaatomeenzegswijze(ofnominaalzin, zie ook o.m.Jacobus 1:12, Romeinen 4:8). Vgl. BDR 127, 4.7 en 128,1. Zie ookGG256d.Deuitdrukkingmetasa tetisafkomstiguitdeLXX,waarinhet64keervoorkomt. et :a,et a :i.u at is een zogeheten dativus respectus (of relationis). Deze drukt eenbetrekkinguit(vaakbijadjectieven)enkanwordenvertaaldmetwatXbetreft.Ziebijv.a ,. i.t (wat de afstamming betreft) of e ie at (wat de naam betreft). Er bestaat ook een accusativusrespectus, die exact hetzelfde weergeeft, maar in het NT komt de datiefvariant veel vaker voor(BDR197,3enGG173b,178a).Voordeuitdrukkingarmvangeest,zie1QM14:7. e tscheidt een causale bijzin van een hoofdzin. Vandaar vaak de vertaling omdat. Wanneerechterhetcausaleverbandmindersamenhangendis,zoalshier,iseenvertalingmetwantbeter.Merk op dat voegwoorden in de evangelin veelvuldig voorkomen in onderwijzingen (en inzaligsprekingenbuitendeBergrede)omdeverschillendevoorschriftenenuitsprakenteverbinden(zieBDR456,1-2;462,2;WBC,88,89).BuitenhetNTisdee t-bepalingzeldzaam. Hetpersoonlijkvoornaamwoordau a i ishiergebruiktterbenadrukking(BDR277,4). act.ta a i eu aia i iseengenitivusobiectivus,behorendbijhetnomenactionisact.t a(eensubstantiefdatisafgeleidvanact.uawateenhandelingweergeeft).ZieGrieks1,bijlage5.2.1.2. Maar ook een genitivus possessivus is verdedigbaar. Deze geeft de oorsprong van hetKoninkrijk weer. Een genitivus attributivus, die een doel of richting aangeeft, is eveneensmogelijk.Ta i eu aia i kanverdereenhoedanigheidofeigenschapvanhetKoninkrijkzijn,metde functie van een adjectief: Hemels Koninkrijk (genitivus qualitatis). Tot slot zou ook eengenitivusepexegeticuskunnenwordengelezen,dieuitdruktwaarhetKoninkrijkdanuitbestaat. Blass, Debrunner en Rehkopf zien in de eerste vier zaligsprekingen (Mt 5:3-6) een duidelijke :-alliteratie(invers3gaathetomet:a,eta:i.u at).Vgl.BDR488,7.

Mt5:4asa tet et:.ieu i.,, e t au et:aas ceiat. \asa tet adj.nom.(pred)masc.plur. asa te, gelukkig,gezegend,zalig:.ieu i., part.praes.A.nom.masc.plur. :.i. a klagen,beklagene tvoegwoord+causalebijzin e tdat,omdat,doordat,wantau etpron.pers.nom.masc.plur au e ,hij,zich(zelf),vanhem:aas ceiatindic.fut.pas.3epers.plur. :aasa. atroosten

(Diep)gelukkig(zijn)zijdie(aanhoudend)treuren,wantzijzullenwordengetroost.

NBG:Zaligdietreuren,wantzijzullenvertroostworden.

Opmerkingen: Hetpersoonlijkvoornaamwoordau etishiergebruiktterbenadrukking(BDR277,5). Sommige handschriften hebben vers 4 en 5 omgedraaid, vermoedelijk om een antithese tecrerentussen hemel en aardeeneensynthesetussenarmenvan geestenzachtmoedigen(zieTCGNT,p.10)

3 Letopde:-alliteratie(:.ieu i.,en:aas ceiat).Vgl.BDR488,7. OndermeerdeCodexSinaiticusN voegtnogiuiinna:.ieu i.,omafstandtecrerentussendetegenwoordigetijdendetoekomst.

Mt5:5asa tet et:a.t ,, e t au etseie ceucti i , i.

\asa tet adj.nom.(pred)masc.plur. asa te, gelukkig,gezegend,zalig:a.t , adj.nom.masc.plur. :au , zacht,vriendelijk,gematigde tvoegwoord+causalebijzin e tdat,omdat,doordat,wantau etpron.pers.nom.masc.plur au e ,hij,zich(zelf),vanhemseie ceuctiindic.fut.A.3epers.plur. seie. a(be)erven i , isubst.acc.(obi)fem.sing. , aarde

(Diep)gelukkig(zijn)dezachtaardigen,wantzijzullendeaardeberven.

NBG:Zaligdezachtmoedigen,wantzijzullendeaardeberven.

Opmerkingen: Sommigehandschriftenhebbenvers4en5omgedraaid(ziebijvers4). Het woord :au ,,:a.ta,:au (:a. a,) betekent zacht, liefelijk, vriendelijk, mild, mak,gedwee.Vgl.Jes.41:17.Hetiseensynoniemvana:.tie ,en cu ,te,. Letopdedoorlopende:-alliteratie(:a.t ,).Vgl.BDR488,7.

Mt5:6asa tet et:.tia i., sateta i., i etsatecu ii, e t au et,eac ceiat. \asa tet adj.nom.(pred)masc.plur. asa te, gelukkig,gezegend,zalig:.tia i., part.praes.A.nom.masc.plur. :.tia a hongerhebbeneta i., part.praes.A.nom.masc.plur. eta a dorsthebben i etsatecu iisubst.acc.(obi)fem.sing. etsatecu igerechtigheide tvoegwoord+causalebijzin e tdat,omdat,doordat,wantau etpron.pers.nom.masc.plur au e ,hij,zich(zelf),vanhem,eac ceiatindic.fut.P.3epers.plur. ,ea ,averzadigen,vetmesten

(Diep)gelukkig(zijn)zijdie(aanhoudend)hongerenendorstennaardegerechtigheid,wantzijzullenwordenverzadigd.

NBG:Zaligdiehongerenendorstennaardegerechtigheid,wantzijzullenverzadigdworden.

Opmerkingen: Op werkwoorden van verlangen (zoals . :tu. a) volgt doorgaans een genitief (BDR 171,2).Maarna:.tia aeneta avolgtinhetNTeenaccusativusobiectidirecti(mogelijknaaranalogievan.:t:e. a(naarietsverlangen)waarnazoweleengenitiefalseenaccusatiefkanvolgen).Dewerkwoorden zijn eigenlijk intransitief, maar door de toevoeging van een direct lijdend voorwerpzijnzetransitiefgemaakt(overigenskomteendatiefnaeta aookvoor:vgl.Ex.17:3). Letopdedoorlopende:-alliteratie(:.tia i.,).Vgl.BDR488,7. Burton schrijft dat :.tia i., en eta i., tegenwoordige deelwoorden zijn, die een groepaanduidenvanhendieeenbepaaldedaadvoortdurendverrichten(Burton124).Zieookvers4.

Mt5:7asa tet et. . ei.,, e t au et. . ceiat.

\asa tet adj.nom.(pred)masc.plur. asa te, gelukkig,gezegend,zalig. . ei., adj.nom.masc.plur . . ai medelijdend,barmhartige tvoegwoord+causalebijzin e tdat,omdat,doordat,wantau etpron.pers.nom.masc.plur au e ,hij,zich(zelf),vanhem. . ceiatindic.fut.P.3epers.plural . .. amedelijdenhebben

(Diep)gelukkig(zijn)debarmhartigen,wantzijzullenbarmhartigheidvinden(of:ervaren).

4NBG:Zaligdebarmhartigen,wanthunzalbarmhartigheidgeschieden.

Opmerkingen: Hetpassief. . ceiatduidthieropmededogenofmedelijdenvnden(Bauer,. .. a).Thayervertaalthiermettoexperiencemercy(Thayer,. .. a).

Mt5:8asa tet etsaaetsaeta , e t au ete i .e i e eiat.

\asa tet adj.nom.(pred)masc.plur. asa te, gelukkig,gezegend,zaligsaaet adj.nom.masc.plur saae , rein,zuiversaeta subst.dat.(resp)fem.sing. saet aharte tvoegwoord+causalebijzin e tdat,omdat,doordat,wantau etpron.pers.nom.masc.plur au e ,hij,zich(zelf),vanheme i .e isubst.acc.(obi)masc.sing. e.e ,Gode eiatindic.fut.M3epers.plural e a azien

(Diep)gelukkig(zijn)dezuiveren(of:dereinen)vanhart,wantzijzullenGodzien.

NBG:Zaligdereinenvanhart,wantzijzullenGodzien

Opmerkingen: etsaaetsaetaiseen zogehetendativusrespectus(zuiverwatbetrefthethart).ZieookMt.5:3.Hoffmann&VonSiebenthalvertalenhieroverigens:dieHerzenreinen.

Mt5:9asa tet et.t ie:etet , e t au etut et.eus ceiat

\asa tet adj.nom.(pred)masc.plur. asa te, gelukkig,gezegend,zalig.t ie:etet adj.nom.masc.plur .t ie:ete , vredescheppend,makende tvoegwoord+causalebijzin e tdat,omdat,doordat,wantau etpron.pers.nom.masc.plur au e ,hij,zich(zelf),vanhemut etsubst.nom.(pred)masc.plur. eut e ,zoon.eusubst.gen.(poss)masc.sing. e.e ,Gods ceiatindic.fut.P.3epers.plur. sa. anoemen,roepen

(Diep)gelukkig(zijn)devredemakers,wantzijzullenzonenvanGodwordengenoemd.

NBG:Zaligdevredestichters,wantzijzullenkinderenGodsgenoemdworden.

Opmerkingen: Enkelemanuscriptenmissenhetpersoonlijkvoornaamwoordau et . Het woord .t ie:etet is een Verbale Rektionskomposita (verbal dependent determinatives),een samenstelling met een substantief dat van een werkwoord (:et. a) is afgeleid. Tussen dedelenvandesamenstellingvindtgrammaticalebenvloedingplaats(rectie,afgeleidvanregeren).Bij.t ie:etetregeerthettweededeelheteerste(vgl..t ie ,i.p.v..t i).ZieBDR119,1.

Mt5:10asa tet ete.eta,. iet . i.s.i etsatecu i,, e t au a i . cti act.ta a i eu aia i.

\asa tet adj.nom.(pred)masc.plur. asa te, gelukkig,gezegend,zalige.eta,. iet part.perf.M.nom.masc.plur eta sa (achter)volgen,vervolgen. i.s.ivoorzetsel(+2) . i.saterwillevanetsatecu i,subst.gen.(iud)fem.sing. etsatecu igerechtigheide tvoegwoord+causalebijzin e tdat,omdat,doordat,wantau a ipron.pers.gen.(poss)masc.plur. au e ,hij,zich(zelf),vanhem. ctiindic.praes.A.3epers.sing. .t t zijnact.tasubst.nom.fem.sing. act.t ahetkoninkrijka i eu aia isubst.gen.(obi)masc.plur. eeu aie ,hemel

5Gelukkig(zijn) zijdievervolgd zijn(of:devervolgden)omwillevandegerechtigheid,wantvanhenishetkoninkrijkvandehemelen

NBG:Zaligdevervolgdenomdergerechtigheidwil,wanthunnerishetKoninkrijkderhemelen.

Opmerkingen: Bij het persoonlijk voornaamwoord au e , wordt van alle verbogen naamvallen alleen de genitiefgebruiktterbenadrukking(BDR277,6). etsatecu i, is een genitivus criminis of iudicialis (betreffende de zaak waarom iemand wordtvervolgd),feitelijkeensoortgenitivusrespectus(vgl.GG167i;Grieks1,bijlage5.2.5).

Mt5:11asa tet . c.e aie i.tet cactiu a ,sat etaactisat .t :acti:a i:eie isa`u a i [.uee .iet] . i.s.i . eu .

\asa tet adj.nom.(pred)masc.plur. asa te, gelukkig,gezegend,zalig. c. indic.praes.A2epersplur .t tzijne aivoegwoord+temporelebijzin e aiwanneere i.tet cacticoni.aor.A.3epers.plur. e i.tet ,asmalen,schelden,verwijtenu a ,pron.pers.acc.(obi)plur. cu jijetaacticoni.aor.A.3epers.plur. eta sa(achter)volgen,vervolgen.t :acticoni.aor.A.3epers.plur . ,azeggen,spreken,noemen:a iadi.indef.acc.(obi)neut.sing. :a ,ieder,elk,hier:allerlei(Bauer):eie iadi.acc.(obi)neut.sing. :eie ,slecht,gemeensa` voorzetsel(+2) saa tegenu a ipron.pers.gen.plur. cu jij.uee .ietpart.praes.M.nom.masc.plur. .u eeatliegen. i.s.ivoorzetsel(+2) . i.saterwillevan(+2). eupron.pers.gen.sing. . ,a ik

(Diep) gelukkig zijn jullie wanneer ze jullie (uit)schelden en achtervolgen (of: men jullie uitscheldt enachtervolgt)en[terwijlzeliegen(of:menliegt)]allerleikwadedingen(tennadele)vanjulliezeggen(of:zegt)omwillevanMij.

NBG: Zalig zijt gij, wanneer men u smaadt en vervolgt en liegende allerlei kwaad van u spreekt omMijnentwil.

Opmerkingen: Sommige handschriften voegen na e ai nog et a ia:et in, parallel aan Luc. 6:22. Maar dederdepersoonmeervoude i.tet cactikanookvoormenstaan(Robertson,GGNT,392). Erzijnmanuscriptendiegeenconiunctivushebben,maareenfuturum(etaeuctietc). In NA27 staat .uee .iet tussen haken, omdat niet zeker is of het woord oorspronkelijk is. Hetlijktopeenachterafaangebrachte(Westerse)harmonisatiemetLuc.6:22(Vgl.TCGNT,p.11). Enkeletekstenvoegenna.t :actinog ainofhebbenetsatecu i,i.p.v.. eu (WBC,88). Nae aikanzoweleenconiunctivusgeneralisvolgenalseenconiunctivusfuturalis.Aangezienergeenfuturumindehoofdzinstaatenerbijtemporelebijzinnenmete aivaaksprakeisvaneenalgemenegeldigheid(wanneer),ligteengeneralisvoordehand(Grieks1,par.23.6;GG276g). HetklassiekeGriekslaatdoorgaanseendatiefvolgenopwerkwoordenvansmadenenlasteren,maarhetNTgebruiktdaareenaccusatief(u a ,). VandeAttischeadverbialeuitdrukking. i.sa(+genitief)is. i.s.idekoin-vorm(MoultonII,67).

Mt5:12,at ..sat a ,ata c.,e te tce ,u a i:eu ,. iet ,eu aiet ,eu a,,a . et aai eu , :e| a, eu , :eu a i.

,at .. imp.praes,A2epers.plur. ,at a zichverheugena ,ata c. imp.praes.M.2epers.plur. a ,ata a jubelen,juichene tvoegwoord+causalebijzin e tdat,omdat,doordat,wantetce ,subst.nom.masc.sing. etce ,loonu a ipron.pers.gen.(poss)plur. cu jij:eu ,adj.nom.masc.sing. :eu ,veel,groot. ivoorzetsel(+3) . iin,op,met,door,onder

6et , eu aiet ,subst.dat.masc.plur. eeu aie ,dehemeleu a,bijwoord eu azo,aldus. et aaiindic.aor.A.3epers.plur. eta sa(achter)volgen,vervolgeneu , :e| a,subst.acc.(obi)masc.plur. e:e| ,deprofeet:e voorzetsel(+2) :e vooru a ipron.pers.gen.plur. cu jij

Verheugt jullie en jubelt (of: blijf je verheugen en jubelen), omdat jullie loon (is) groot in de hemelen;wantzohebbenzij[uwvaderen]deprofetenvoorjullie[ook]vervolgd/dievooru(zijngeweest).

NBG:Verblijdtuenverheugtu,wantuwloonisgrootindehemelen;wantalzohebbenzijdeprofetenvruvervolgd.

Opmerkingen: Vaak ontbreekt voor het septuagintsme eu aiet , het lidwoord (zie 1 Cor. 8:5). Wat dit betreftvormtMt.5:12eenuitzondering(DBR253,4). Deimperatiefvanhetpraesensisvaakdirecterdandievandeaoristus.Tochlijkthetonderscheidtussen beide hier minder relevant. Vgl. Luc. 6:23, waar ,a . staat (imp. aor. P. 2e pers. plur).MerkopdatMoultonhetpraesenshiereenlineairaspecttoekent(MoultonI,174). Enkelemanuscriptenvoegenet:a. ., aua itoe(onderinvloedvanLuc.6:26).

Zoutenlicht(cf.Mk.9,50;Lc.14,34-35)

Mt5:13u .t , . c. ea a, , , , .a i e.ea a, aai , . i t it a tc c.at, .t , eu e. i t c,u .t . t .t. i .a saa:a.t cat u :ea i a ia :ai.

u .t , pron.pers.nom.plur. cujij. c. indic.praes.A.2epers.plur .t tzijnea a,subst.nom.(pred)neut.sing. ea a,hetzout , , ,subst.gen.(attr/poss)fem.sing. , deaarde.a ivoegwoord+conditionelebijzin . a iindien,alsaai coni.aor.P.3epers.sing. aat iasmakeloosmaken,gekmaken. ivoorzetsel(+3) . iin,op,met,door,ondert itpron.interr.dat.(instr)neut.sing. t ,wie,wat,welk?a tc c.atindic.fut.P.3epers.sing. a t ,a(in)zouten(pass.=zoutworden).t ,voorzetsel(+4) .t ,tot,naareu e. ipron.indef.acc.neut. eu e.t ,niemand,nietst c,u.tindic.praes.A.3epers.sing. t c,u asterkzijn,kunnen(+inf),deugen. tbijwoord . tnog.t voegwoord+part.+conditionelebijzin .t indienniet,tenzij,behalve. ipart.aor.P.nom.neut.sing. a awerpen,gooien.abijwoord . abuiten,naarbuitensaa:a.t catinfin.praes.M. saa:a. avertrappen,verachtenu :e voorzetsel(+2) u :e doora i a ia :aisubst.gen.masc.plur. ea ia:e,demens

Julliezijnhetzoutvandeaarde;wanneerdanhetzoutsmakeloos(lett.gek)wordt,waarmeezalhetworden gezouten?Totnietsdeugthetnog,behalveom,nadathetnaarbuitenisgegooid,tewordenvertraptdoordemensen.

NBG: Gij zijt het zout der aarde; indien nu het zout zijn kracht verliest, waarmede zal het gezoutenworden?Hetdeugtnergensmeertoedanomweggeworpenendoordemensenvertredenteworden.

Opmerkingen: Denadrukligthieropjullie(ziehetgebruikvanhetpersoonlijkvoornaamwoord). De predikatieve nominativus e a a, ( ,, ,) is de koin-variant voor het klassieke e a ,.Gebruikelijkerinhetkoin-Grieksisoverigensea a(Mc.9:50).Vgl.MoultonI,p.132. T , , ,kaneengenitivusattributuszijn(doel-ofrichtingaangevend),ofeenqualitatis(bedoeldals adjectief: het aardse zout), maar ook een bezitsgenitief is denkbaar (duidt de oorsprong vanhet zout aan), aangezien het zout in Israel werd gewonnen uit de heuvels rond de Dode Zee(lees:deaarde).Vgl.Eerdmans,DB,1153.

7 Hetvoorzetsel. i leidteendativusinstrumentalisinnaeenwerkwoordvankruidenenbetekenthiermet:metwat/waarmeezalhetwordengezouten?(BDR195,5). De combinatie .tduidt op behalve en wordt hier gevolgd door een werkwoord (infinitief) watzeldzaamis(BDR376,1;GG286b). Veel manuscripten hebben iat .a sat(om naar buiten te gooien en) i.p.v. . i . a,maardetekstvanNA27isbeter(WBC,97). Nahetvoegwoord.a ikomteenconiunctivusgeneralis,dieindezezindichtbijeentemporaalzinmete ailigt(vgl.indienenwanneer).ZieGG282c.

Mt5:14u .t , . c. e|a , euse ceu. eueu iaat :e t, su iat . :a ia e eu, s.t. i

u .t , pron.pers.nom.plur. cujij. c. indic.praes.A.2epers.plur .t tzijne|a ,subst.nom.(pred)neut.sing.e|a ,hetlichteuse ceusubst.gen.(attr/poss)masc.sing. ese ce,dewereldeu bijwoord eu nieteu iaatindic.praes.M.3epers.sing. eu iaatkunnen:e t,subst.nom.fem.sing. :e t,destadsu iatinfin.aor.P. su :averbergen. :a iavoorzetsel(+2) . :a iaboven(op)e eu,subst.gen.neut.sing. ee e,debergs.t. ipart.praes.P.nom.fem.sing. s.t atliggen

Julliezijnhetlichtvandewereld.Eenstad,dieopeenbergligt,kannietverborgenzijn(of:eenstadkannietverborgenzijn,terwijlzijopeenbergligt).

NBG:Gijzijthetlichtderwereld.Eenstad,dieopeenbergligt,kannietverborgenblijven.

Opmerkingen: Netalsinhetvorigeverszienwehiereennadrukopjullie. e |a ,eu se ceuis een predikatieve nominatief (naamwoordelijk deel van het gezegde).Daarbinnen kan eu se ceuworden gelezen als een genitivus attributus (doel of richtingaangevend).Eengenitivuspossessivusisookmogelijk(duidtdeoorsprongvanhetlichtaan). In het koin-Grieks wordt de thematische aoristus populair, vooral de passieve variant ervan.su:akrijgtdaarbijeenalsstamuitgang(. su iinplaatsvan. su|iof. su|i). Hetligtvoordehandomsu iatweertegevenmetverborgenzijn(zieookStatenvertaling,deLeidseVertalingendeKingJames).Hetpassivumkanweliswaarookintransitiefwordenvertaald(zich verbergen), maar dat is met een stad als onderwerp niet perse voor de hand liggend. Degebruikteaoristus(onbepaaldaspect)brengtbovendienmetzichdatnietswordtgezegdoverhetvoortduren van de handeling of het resultaat ervan. Toch kiezen veel recente vertalingen voorblijven (wellicht ingegeven door de intransitieve betekenis van su iat), waarmee hetpassivum duratief wordt gemaakt. Thayer stelt voor om su iat te vertalen met to escapenotice(Thayer,su :a-1a) . :a ia is een samentrekking van . :-a ia en betekent eigenlijk bovenop. In het NT is deze vormvaakafgezwakttotop+genitivus(BDR215,3;Robertson,GGNT,505,642).

Mt5:15eu e.sat eucti u ,iei satt.acti au e i u :ee i e etei a ` . :t i u,itai, sata :.t :a cti et , . i et sta .

eu e.voegwoord eu e.enniet,ooknietsat eucti indic.praes.A.3epers.plur. sat a aanstekenu ,ieisubst.acc.masc.sing. eu ,ie,delampt.actiindic.praes.A.3epers.plur. t tleggen,plaatsenau e ipron.pers.acc.masc.sing. au e ,hij,zichzelfu :e voorzetsel(+4) u :e ondere i e eteisubst.acc.masc.sing. e ete,korenmaat(modius,maatvat)a `voegwoord a a maar. :t voorzetsel(+4) . :t op i u,itaisubst.acc.fem.sing. u,it alampenstandaard,statief

8a :.tindic.praes.A.3epers.sing. a :aschijnen:a ctiadi.indef.dat.(comm)masc.plur. :a ,ieder,elket ,art.dat.masc.plur.,hier:pron.demon. e de,het. ivoorzetsel(+3) . iin,op,met,door,onderet sta subst.dat.fem.sing. et st ahethuis

Ook steken [de mensen] (of: steekt men) geen (olie)lamp aan en zetten (of: zet) haar onder dekorenmaat,maaropdestandaard,zodatzijschijntvoorallen,dieinhethuis(zijn).

NBG:Ooksteektmengeenlampaanenzethaaronderdekorenmaat,maaropdestandaard,enzijschijntvoorallen,dieinhethuiszijn.

Opmerkingen: eu e. sat euctisat t.acti is een aramisme (vgl. parallelle tekst in Luc. 11:33 => eu e.t , u ,iei a a, .t , su :i t cti). e ete, (modius) is een latinisme voor de Romeinse inhoudsmaat voor het afmeten van koren(eenschepelofca.8,75liter)enstaatzowelvoordemaatzelfalsvoorhetmaatvat. DederdepersoonmeervoudwordtinhetNTvaakgebruiktvoorhetonbepaaldesubjectmen.Jekanerooketaia:etbijinvullen.Vgl.MoultonII,p.447. Bijuitdrukkingenmetvoorzetselsstaatvaaknogeenlidwoord,zoookbijhetvoorzetsel. i:et ,. Hettweedesat ishierconsecutiefgebruikt(eengevolgaangevend:zodat,dat).InparallelteksteninLucas(8:16en11:33)wordtt iagebruikt.ZieGrieks1,bijlage10.6.1.

Mt5:16eu a, aa a e|a , u a i . :ec.i a i a ia :ai, e :a, t eacti u a i asaa. ,a sateea cacti e i :a. a u a i e i . i et , eu aiet , eu a, bijwoord eu a, zo,opdezemanieraa a imp.aor.A.3epers.sing. a :a schijnene|a ,subst.nom.neut.sing. e|a ,hetlichtu a ipron.pers.gen.(poss)plur. cu jij. :ec.ivoorzetsel(+2) . :ec.ivoora i a ia :aisubstgen.masc.plur. ea ia:e,demense :a,voegwoord+finalebijzin e :a,opdat,dat,omt eacticoni.aor.A.3epers.plur. e a aziensaa adj.acc.neut.plur. sae ,goed,mooia. ,asubst.acc.(obi)neut.plur. e. ,eihetwerkeea cacticoni.aor.A.3epers.plur. eea ,averheerlijken,loven,prijzene i :a. asubst.acc.(obi)masc.sing. e:a devader. ivoorzetsel(+3) . iin,op,met,door,onderet , eu aiet ,subst.dat.masc.plur. eeu aie ,dehemel

Laat zo jullie licht schijnen voor de mensen, opdat zij jullie goede werken zien en jullie Vader in deHemelverheerlijken.

NBG:Laatzouwlichtschijnenvoordemensen,opdatzijuwgoedewerkenzienenuwVader,dieindehemelenis,verheerlijken.

Opmerkingen: De Scrivener-editie heeft eu a in plaats van eu a,. Formeel wordt eu a gebruikt vr eenmedeklinker,maardezevormverliestgaandewegterreinenkomtinhetNTnauwelijksmeervoor. Hetvoegwoorde :a,(gevolgddooreenconiunctivusvandeaoristus)leidteenfinalebijzinin,diehet doel van iets aangeeft of het gewenste resultaat (vertaald met opdat). In het NT komt dezeconstructie vaak voor, ten koste van de meer klassieke vorm met een infinitief (eventueelvoorafgegaan door eu) of een optativus obliquus. Oudere vertalingen laten het wenskaraktervan de coniunctivus nog meeklinken door te vertalen: opdat zij jullie goede werken mogen zien(SVV)ofthattheymayseeyourgoodworks(KJV).Commentarenopditversdoenditsomsook(WBCwel(p.101),Hermeneianiet). Sommige handschriften laten . ,a weg, omdat het wordt verondersteld in a saa (goededingen,daden(letterlijk:mooiedingen!)). et , eu aiet ,iseenseptuagintisme(Grieks1,bijlage10.6.1).

9Wetenprofeten(Onderwijzingenoverdewet)

Mt5:17\iet c. e t ei saau cat e i ie ei eu , :e| a, eu s ei saau cat a a:a cat.

\partikel \niet(nastreefzinnenmetconi)iet c. coni.aor.A.2epers.plur. iet ,a menen,denkene tvoegwoord+voorwerpzin e tdat eiindic.aor.A.1epers.sing. . ,eatkomen,gaansaau catinf.aor.A. saau avernietigen,beindigen,ontbindene i ie eisubst.acc.(obi)masc.sing. eie e,wet,regel,gewoonte,norm(tora)voegwoord ofeu , :e| a,subst.acc.(obi)masc.plur. e:e| ,deprofeeteu sbijwoord eu nieta a voegwoord a a maar:a catinf.aor.A. :e avolmaken,vervullen

Jullie moeten niet denken dat ik ben gekomen om de wet of de profeten op te heffen; ik ben nietgekomenom[ze]opteheffen,maaromtevervullen.

NBG:Meentniet,datIkgekomenbenomdewetofdeprofetenteontbinden;Ikbennietgekomenomteontbinden,maaromtevervullen.

Opmerkingen: DeSVVendeW95vertalenhettweededeelvanditversmeteenterugverwijzingnaardewetofdeprofeten(SVV:Ikbennietgekomen,omdieteontbinden,maartevervullen;W95:Ikbennietgekomenomzeopteheffen,maaromzetevervullen). Deimperatiefmeentniet staatindeaoristus.Datduidteropdatdetoehoordersdemeningnogniethadden.Wanneereenverbodslaatophetstoppenvaneenreedsbestaandesituatie,staaterdoorgaans een imperativus van het praesens. We kunnen het verbod daarom volgens Blass,DebrunnerenRekopfookvertalenmet:Laathetnietinjullieopkomen!(vgl.BDR336,4). De infinitivus finalis wordt in het NT meestal gebruikt om het doel aan te geven bij werkwoordenvan beweging, zo ook hier na ei (cf. :e. eat, a ia/ saaat ia, . :t/ u :ec.|a, . ,,t ,aetc).Zieookde2eopmerkingbijvorigvers(Mt.5:16).Vgl.Burton98,366. Het voegwoord van tegenstelling biedt een keuze uit meerdere opties, doorgaans in negatievezinnen. Merk op dat wanneer in Mt. 7:12 dezelfde opties worden geboden znder scheiding, hetvoegwoordsat wordtgebruikt(eue, ,a . cti eie e, satet:e| at)! Profetenishiereenmetonymiavoordatwatdeprofetenhebbenverkondigd.

Mt5:18a i,a . ,au t i. a,a i:a. e eu aie ,sat , ,t a a . i tas.ataeu :a. a :eeuie eu, . a, a i :a ia ,. iat.

a i indeclinabel a i voorwaar,waarlijk,a voegwoord ,a want. ,aindic.praes.A.1epers.sing. . ,azeggenu t ipron.pers.dat.(obi)plur. cu jij. a,voegwoord+temporelebijzin . a,tota ipartikel(+coni) a i-:a. coni.aor.A.3epers.sing :a. ,eatvoorbijgaan,verdwijneneeu aie ,subst.nom.masc.sing. eeu aie ,dehemel,subst.nom.fem.sing. ,deaardet a asubst.nom.neut.sing. et a aiota. iadj.card.nom.neut.sing. .t ,n voegwoord oftaadj.card.nom.fem.sing. .t ,ns.atasubst.nom.fem.sing. s.at aaccentteken,streepje,tittel,punteu bijwoord+partikel(+futofconi) eu zekerniet(zullen)a :e voorzetsel(+2) a :e vanaf,vanuiteuie eusubst.gen.(part)masc.sing. eie e,dewet(hebr.voortora):a iaadj.nom.neut.plur. :a ,ieder,elk(mv:alles,alledingen),. iatconi.aor.M.3epers.sing. ,t ieatworden,gebeuren,zijn(aor.)

10Wantvoorwaar,Ikzegjullie:Totdatdehemelendeaardeisvergaan,zalerzekernietnjotaofntittelvandewetvergaan(of:geenjotaoftittel),totdatalledingenzullenzijngebeurd.

NBG: Want voorwaar, Ik zeg u: Eer de hemel en de aarde vergaat, zal er niet n jota of n tittelvergaanvandewet,eeralleszalzijngeschied.

Opmerkingen: . a, met een coniunctivus van de aoristus duidt op een temporele betekenis (BDR 383,1). Hetkanzowelgaanomtotdat(Nachzeitigkeit,eindpunt,zie:Bauer. a,,1b;Burton172)ofterwijl,zoalsals(bij gelijktijdigheid, Bauer. a,, 2b). Demeestevertalingenkiezen voordeeersteoptie.De coniunctivus laat zien dat de gebeurtenis waarvan sprake is, afhankelijk is vanomstandigheden (GG 276h). Maar W78 vertaalt: Want voorwaar, ik zeg u: Eerder nog zullenhemelenaardevergaan,dandateenjotaofhaaltjevergaatuitdeWet,voordatallesgeschiedis. Het is opmerkelijk dat het vers twee clausules met . a,bevat. Hagner houdt het erop dat dezinsdelentautologienzijn(WBC,107),Moultonspreektvaneenanakoloet(MoultonI,p.58). Merkopdathet werkwoordnahemelenaardein hetenkelvoudstaat.Ditgebeurt wanneerhetsubjectvolgtopdepersoonsvorm(inhetomgekeerdegeval zouhet werkwoordinhetmeervoudstaan,vgl.BDR135,3;GG264a). Ditzelfde geldt ook voor het werkwoord dat volgt op twee enkelvoudige onderwerpen die vanelkaargeschiedenzijndoor (njotaofntittel,vgl.BDR135,6). De postpositie van . i (t a a . i) is een semitisme. Merk op dat bij tittel het adjectief weer welvoorhetzelfstandignaamwoordstaat(ta s.ata).Blass,DebrunnerenRekopfmenendatjotahierdenadrukkrijgtendatbijdeherhalinghetaccentligtophetaantal(BDR474,2). Decombinatievan. i eneuwordtinhetGrieksookwelgebruiktomnietsofgeenaanteduiden(BDR302,4).Wezoudendanookkunnenvertalen:geenjotaoftittel.Vgl.MoultonII,p.433. euiseensterkeontkenningbijeenconjunctiefenwordtvertaaldmetzekerniet(zullen). Sommigemanuscriptenvoegennaeuie eunogsata i :e|a itoe,parallelaanvers17(WBC,103).

Mt5:19e ,.a ieu iu c taia i. iea ieu aia i. a,t caisat etea eu a,eu , a ia :eu,, . a ,tce, s c.at . i act.taa i eu aia i e , e` a i :et csatetea , eue, . ,a, s c.at . i act.taa i eu aia i.

e , pron.rel.nom.masc.sing. e , die,dat,wie,wat,hetwelk.a i partikel . a i als,indieneu ivoegwoord eu idan,dus,daaromu cconi.aor.A.3epers.sing. u alosmaken,ontbinden,beindigentaiadj.card.acc.(obi)fem.sing. .t ,na i . iea isubst.gen.(part)fem.plur. . ie hetgebodeu aipron.dem.gen.fem.plur.eu e,deze,diea i . a,t caiadj.gen.(poss)fem.plur.superl. . a,u ,/ e t ,e,kleinetea coni.aor.A.3epers.sing. etea csaonderwijzen,lereneu a,bijwoord eu a, zo,opdezemaniereu , a ia :eu,subst.acc.(obi)masc.plur. ea ia:e,demens. a ,tce,adj.nom.(pred)masc.sing.superl. . a,u ,/ e t ,e,kleins c.atindic.fut.P.3epers.sing. sa. aroepen,noemen. ivoorzetsel(+3) . iin,op,met,door,onderact.ta subst.dat.fem.sing. act.t ahetkoninkrijka i eu aia isubst.gen.(obi)masc.plur. eeu aie ,dehemele` voegwoord e. maar,en(ofonvertaaldlaten)a ipartikel(+coni) a i-:et c coni.aor.A.3epers.sing. :et. adoen,makeneu e,pron.dem.nom.masc.sing. eu e,deze,die. ,a,adj.nom.(pred)masc.sing. . ,a,groot

Wiedusnvandezekleinstegebodenopheftenopdezemanier(indiegeest)demensenleert,zaldekleinstewordengenoemdinhetHemelsKoninkrijk;maarwie(ze)doetenleert,diezaldegrootstewordengenoemdinhetHemelsKoninkrijk.

11NBG: Wie dan n van de kleinste dezer geboden ontbindt en de mensen zo leert, zal zeer kleinheteninhetKoninkrijkderhemelen;dochwiezedoetenleert,diezalgrootheteninhetKoninkrijkderhemelen.

Opmerkingen: Wanneer .a i (.t+ a i) in een relatieve bijzin volgt op een betrekkelijk voornaamwoord, kan hetpartikel onvertaald blijven. Het verliest dan de betekenis van als, indien. Wel wordt er na hetpartikel een coniunctivus (hier: futuralis) gevormd, met een zekere mate van waarschijnlijkheid(zieBDR107,3;GG252.3/290e;Burton303,310;Grieks1,par.23.6). InnavolgingvanhetHebreeuws(datgeencomparatievenofsuperlatievenkent),gebruikthetNT-Griekssomsgewoneadjectievenomeensuperlatiefaanteduiden.Zoishier. ,a,(inplaatsvan. ,tce,)gebruiktalspositiefvanhetnegatieve. a ,tce,.Vgl.BDR245,2. Merk op dat bij . a ,tce,sprake is van paranomasie, het kort na elkaar herhalen van hetzelfdewoordofwoordstam(opheffenvanhetkleinstegebod,leidt(volgenseensoortiustalionis)totdepositie van kleinste in het Hemels Koninkrijk). De betekenis is hier wel veranderd van concreetnaarmetaforisch(BDR488,5). Enkele teksten laten aan het eind van het vers . i act.taa i eu aia i weg, omdat hetlogischvolgtuitdevorigezin,diemetdezelfdewoordeneindigt.ZieoverigensvooroverwegingenbijdegenitiefKoninkrijkderHemelenvers3(WBC,103).

Mt5:20A. ,a,a u t ie t.a i :.tcc.u c u a i etsatecu i:.t eia i,aa. aisat1atcat ai, eu.t c. . .t , i act.tai a i eu aia i.

A. ,a indic.praes.A.1epers.sing. . ,a zeggen,a voegwoord+causalezin ,a wantu t ipron.pers.dat.(obi)plur. cu jije tvoegwoord+voorwerpzin e tdat,omdat,want(of:bijcitaat).a ipartikel . a i als,indien partikel niet:.tcc.u c coni.aor.A.3epers.sing. :.tcc.u aovervloedigzijnu a ipron.pers.gen.(poss)plur. cu jijetsatecu isubst.nom.fem.sing. etsatecu igerechtigheid,rechtvaardigheid:.t eiadj.acc.(adv.)neut.sing.comp. :eu , veela i ,aa. aisubst.gen.(comp)masc.plur. e,aa.u ,deschriftgeleerde1atcat aisubst.gen.(comp)masc.plur. e1atcat e,deFarizeereu bijwoord+partikel(+futofconi) eu zekerniet(zullen).t c. .coni.aor.A.2epers.plur. .t c. ,eatbinnengaan.t ,voorzetsel(+4) .t ,in i act.taisubst.acc.fem.sing. act.t ahetKoninkrijka i eu aia isubst.gen.(obi)masc.plur. eeu aie ,dehemel

Want Ik zeg jullie: Als jullie gerechtigheid niet overvloedig is, meer dan (die) van de schriftgeleerdenenFarizeen,zullenjulliezekerhetHemelsKoninkrijknietbinnengaan.

NBG:WantIkzegu:Indienuwgerechtigheidnietovervloedigis,meerdandiederschriftgeleerdenenFarizeen,zultgijhetKoninkrijkderhemelenvoorzekernietbinnengaan.

Opmerkingen: Het comperatief :.t ei(van :eu ,) is hier een accusativus adverbialis, een accusatief vaninhoud,dievolledigtoteenbijvoeglijknaamwoordisgeworden(MoultonII,p.165). a i,aa. aisat 1atcat ai vormt een genitivus comparationis, die logisch volgt op devergrotendetrapvan:.t ei(BDR246,2). CodexBezaelaathetheleversweg,omdatdeinhoudlogischvolgtuitvers19(WBC,103). :.tcc.u ciseenfuturalismeteengrotematevanwaarschijnlijkheid(Burton250).

Onderwijzingovertoorn

Mt5:21`Hseu ca.e t. . et ,a ,at et,eu |ei.u c.t,e ,e`a i|ei.u c ,. ie,e,. cat st c.t.

12`Hseu ca. indic.aor.A.2epers.plur. a seu a horene t voegwoord+voorwerpzin e tdat,omdat,want(of:bijcitaat). . indic.aor.P.3epers.sing. . ,azeggenet , a ,at et,adj.dat.(obi/auct)masc.plur. a ,at e,oudeu bijwoord euniet|ei.u c.t,indic.fut.A.2epers.sing. |ei.u adoden,vermoordene ,pron.rel.nom.masc.sing. e ,die,dat,wie,wat,hetwelke`voegwoord e. maar,en(ofonvertaaldlaten)a ipartikel(+coni) a i-|ei.u c coni.aor.A.3epers.sing. |ei.u a doden. ie,e,adj.nom.masc.sing. . ie,e,schuldig,strafbaar,onderworpen. catindic.fut.M.3epers.sing. .t t zijnst c.tsubst.dat.(obi)fem.sing. st ct,oordeel,vonnis,straf

Jullie hebben gehoord dat door (of: tot) de ouden (lett. hen uit oude tijden of eerdere generaties isgezegd:Gijzultnietdoden,enwiedoodtzalonderworpenzijnaanhetoordeel.

NBG:Gijhebtgehoord,dattotdeoudengezegdis:Gijzultnietdoodslaan;en:Wiedoodslagpleegt,zalvervallenaanhetgerecht.

Opmerkingen: seu ca. iseenconstaterendeaoristus,dieechtertothethedenvoortduurt(Burton52). De passieve aoristus . . heeft een onbepaald onderwerp. Het NT gebruikt deze constructiezelden (vaker zien we een derde persoon meervoud indicatief). Het gedeelte heeft de vorm vaneen zogeheten goddelijk passief, waardoor er ook kan staan: God heeft tot de ouden gezegd,een verwijzing naar de Mosasche wetten (BDR 103,1). et ,a ,at et, zijn dan deoorspronkelijkehoordersvandewetindeSina(vgl.WBC,115). Bauer onderstreept dat een dativus na een passivum ook u :e (+2) kan vervangen (dativusauctoris), waardoor beter gelezen kan worden: dat door de ouden is gezegd (Bauer, a ,at e,).Jezus stelt zich dan tegenover de ouden en niet tegenover God (waarbij et , a ,at et, dan deprofetenkunnenzijn,analoogaanLc.9:8). Hetverbod:eu|ei.u c.t,staat,geheelinlijnmetdeLXX,ineenindic.futurummetimperatievebetekenis(vgl.Ex.20:15).Erhadinplaatsvaneuookkunnenstaan(Grieks1,par.22.1). Het adjectief . ie,e, (onderworpen worden aan) kan in het NT onderdeel zijn van een genitivuspretii(vergelijkbaarmetate,).Maarhiervolgteendativus(st c.t)!Vgl.BDR182,3.

Mt5:22. ,ae.. ,a u t i e t :a , ee ,t,e .ie, aa e.|aau eu. ie,e, . cat st c.t e , e` a i .t :aa e.|aau eu asa , . ie,e, . cat acui.et a e , e` a i .t : a. , . ie,e, . cat .t , i ,..iiai eu:ue ,.

. ,apron.pers.nom.sing. . ,aike.voegwoord e. maar,en(ofonvertaaldlaten). ,aindic.praes.A.1epers.sing. . ,a zeggenu t ipron.pers.dat.(obi)plur. cu jije t voegwoord+voorwerpzin e tdat,omdat,want(of:bijcitaat):a ,adj.indef.nom.masc.sing. :a ,ieder,elkee ,t,e .ie,part.praes.P.nom.masc.sing. e ,t ,eattoornigwordenaa e.|asubst.dat.(obi)masc.sing. ea e.|e ,debroederau eu pron.pers.gen.(poss)masc.sing. au e ,hij,zich(zelf),vanhem. ie,e,adj.nom.masc.sing. . ie,e,schuldig,strafbaar,onderworpen. catindic.fut.M.3epers.sing. .t t zijnst c.tsubst.dat.(obi)fem.sing. st ct,hetoordeele ,pron.rel.nom.masc.sing. e ,die,dat,wie,wat,hetwelke`voegwoord e. maar,en(ofonvertaaldlaten)a ipartikel(+coni) a i-.t : coni.aor.A.3epers.sing. . ,a zeggenasasubst.voc.masc.sing. e asa domkop,uilskuikenacui.et asubst.dat.(obi)neut.sing. ecui. eteihetSanhedrina. adj.voc.masc.sing. ae ,dwaas.t ,voorzetsel(+4) .t ,naar i ,..iiaisubst.acc.fem.sing. ,. .iiadeheleu:ue ,subst.gen.(qual)neut.sing. e:u hetvuur

13Maar ik zeg jullie:Iederdieboos isop zijn broeder zalwordenonderworpen aanhetoordeel(i.e.dedoodstraf,vgl.Ex.21:12enLev.24:17);enwietotzijnbroeder(dativusobiectivus)zegt:domkop,zalworden onderworpen aan (de doodstraf van) het Sanhedrin, en wie zegt: dwaas (of: dwaze), zalwordenonderworpenaanhetvuurvandehel(Gehenna).

NBG:MaarIkzegu:Eenieder,dieintoornleefttegenzijnbroeder,zalvervallenaanhetgerecht.Wietot zijn broeder zegt:Leeghoofd, zalvervallen aandeHogeRaad, en wie zegt: Dwaas, zal vervallenaanhethellevuur.

Opmerkingen: Wezienhiereenconstructiemet. ,a (gebiedendgebruikt),waarbijdeaangesprokenpersoonindeobjectdatiefstaat.Somskanerookeenaccusativuscuminfinitvowordengebruikt. Hetversbevatdriekeereenconstructiemethetwoord . ie,e,.Sommigecommentarenzienhiereenclimaxinvanterdoodveroordelingen,oplopendvanhetvonnisvandegewonerechtbanknaarde uitspraak van het hoogste gerechtshof in Jeruzalem tot aan het laatste oordeel van de hel(ThWNT6,975;WBC,115). Veel handschriften hebben na het eerste a e.|a au eu nog het woord .t s(zonder reden,zomaar),maardatishoogstwaarschijnlijklatertoegevoegdomhetlogionwatvanzijnscherpteteontdoen(TCGNT,11). Het hebrasme i ,..iiai eu:ue , is een genitivus qualitatis, een in het NT veelgebruiktegenitief voor het weergeven van eigenschappen van het substantief (oorspronkelijk gaf degenitivusqualitatisdeomvangofhoeveelheidvanietsaan,maarindeloopdertijdheeftdecasusdefunctievanadjectiefgekregen).ZieBDR162,2. HetGrieksgebruiktna :a ,vaakeengesubstantiveerdparticipiummeteenlidwoord,zoookhier::a , ee ,t,e .ie, (lett.eeniedertoornigzijndeop).Vgl.BDR413,4. Hetonvertaalbare a inaeenrelativumvormteenbetrekkelijkebijzin,metaltijdalsbijklank(GG290e). Het woord asa (een zogeheten hapax legomenon of eenmalig voorkomend gezegde) is eenAramees leenwoord voor stommeling of nietsnut (WBC: blockhead, idiot; ThWNT: Trottel,Esel (6, 974-975). Hagner wijst erop dat zulke beledigingen ten tijde van het NT veel hogerwerden opgenomen dan tegenwoordig. Hetzelfde geldt voor a.wat dwaas betekent.Sommigen menen echter dat het hier om een Hebreeuws leenwoord gaat, nl. wat rebel,weerspannige of ketter betekent, analoog aan Num. 20:10 (Moulton II, p. 152). Hagner houdthetechteropeenvocatiefvanhetGrieksewoordae ,(WBC,116,117).

Mt5:23.a ieu i:ec|. ,e ea e iceu. :t e uctac teisa s.t ic ,e te a e.|e ,ceu . ,.t t saaceu ,

.a i partikel . a i als,indieneu i voegwoord eu idan,dus,daarom:ec|. ,coni.praes.A.2epers.sing. :ec|. a brengen,presenteren,offereneea e isubst.acc.(obi)neut.sing. eea eigeschenk,gift,offerceu pron.pers.gen.(poss)sing. cu jij. :t voorzetsel(+4) . :t naar,opeuctac teisubst.acc.neut.sing. euctac tei(brandoffer)altaarsa s.t voegwoord+bijwoord sat +. s.t endaaric ,coni.aor.P.2epers.sing. ticseatzichherinneren,denkenaane tvoegwoord+voorwerpzin e tdat,omdat,want(of:bijcitaat)ea e.|e ,subst.nom.masc.sing. ea e.|e ,debroeder. ,.tindic.praes.A.3epers.sing. . ,ahebben,houdentpron.indef.acc.(adv)neut.sing. t ,iets,watsaa voorzetsel(+2) saa tegen

Indien je dan je offer(gave) naar het altaar brengt en je je daar herinnert dat je broeder iets tegen jeheeft,

NBG:Wanneergijdanuwgavebrengtnaarhetaltaarenudaarherinnert,datuwbroederietstegenuheeft,

14Opmerkingen: .a i meteenconjunctiefvanhetpraesensgeeftdoorgaanseentoekomstigegebeurtenisweer. Het indefinitum t is hier gesubstantiveerd tot een accusatief (met als betekenis: het een ofander).Vgl.GG144a;Grieks1,bijlage5.4.2.3.

Mt5:24a|.,. s.t e ea e iceu. :ec.ieu uctact eusat u :a,.:a eietaa ,ta a e.|aceu, sate . . a i :e c|.. eea e i ceu.

a|., imp.aor.A.2esing. a |t t latengaan/-staan. s.tbijwoord . s.t daareea e isubst.acc.(obi)neut.sing. eea eigeschenk,gift,offerceupron.pers.gen.sing. cu jij. :ec.i voorzetsel(+2) . :ec.ivoor,tegenovereuuctact eusubst.gen.neut.sing. euctac tei(brandoffer)altaaru :a,.imp.praes.A.2epers.sing. u :a ,aweggaan:a eibijwoord(acc.adv.) :a eieerstetaa ,timp.aor.P.2epers.sing. etaa cceatverzoenenaa e.|a subst.dat.(soc)masc.sing. ea e.|e ,broedere .bijwoord e .toen,dan. a ipart.aor.A.nom.masc.sing. . ,eatkomen,gaan:e c|..imp.praes.A.2epers.sing. :ec|. abrengen,presenteren,offeren

laatjeoffer(gave)daarstaan,vrhetaltaar,engaeerstheen,verzoenjemetjebroederenkomenbrengdanjeoffer(gave).(of:ennadatje[weer]gekomenbent,brengdanjeoffer(gave)).

NBG:laatuwgavedaar,vrhetaltaar,engaeerstheen,verzoenumetuwbroederenkomenofferdaarnauwgave.

Opmerkingen: .a i meteenconjunctiefvanhetpraesenskrijgtsomseennazinmeteenimperativus(doorgaansvandeaoristus):a|., (ookeenindicativuspraesens,futurumeneenperfectumzijnmogelijk).ZieBDR373,6. etaa ,ta a e.|a ceu is een dativus sociativus (of comitativus), een datief die eengemeenschapofverbindinguitdrukt(zieGrieks1,bijlage5.3.3.1,vgl.BDR193,4). Deimperativusvanhetpraesenssate . . a i :e c|.. eea e i ceu isduratiefendruktuitonderwelkevoorwaardenenhoeietsmagwordenhervat(nl.hetofferen).ZieBDR336,3. Het bijwoordelijk gebruikte participium . a i is hier voor ons gevoel pleonastisch gebruikt. Hetgaathieromeensemitisme(BDR419,2).

Mt5:25 t ct .u iea i aa itet saceu a,u , . a, e eu .t.` au eu. i e ea , :e.c. :aaea ea it etse, astsatest , au :. sat.t , |uas i c

t ct imp.praes.A.2epers.sing. .t tzijn.u iea i part.praes.A.nom.masc.sing. .u ie. awelgezindzijn,vriendenmakenaa itet sa subst.dat.(soc)masc.sing. ea it etse, vijand,beschuldigendepartijceupron.pers.gen.sing. cu jija,ubijwoord a,u ,snel. a,voegwoord(+2)+temporelebijzin . a,zolangals,tote eupron.rel.gen.neut.sing. e ct,wie,wat.t indic.praes.A.2epers.sing. .t t zijn.`voorzetsel(+2) .a metau eu pron.pers.gen.masc.sing. au e ,(zich)zelf,vanhem. ivoorzetsel(+3) . iin,op,met,door,ondere easubst.dat.fem.sing. e ee ,deweg :e.voegwoord :e.opdatniet(+coni)c.pron.pers.acc.sing. cu jij:aaea coni.aor.A.3epers.sing.:aaet eatoverleverenea it etse,substnom.masc.sing. ea it etse, vijand,beschuldigendepartijast subst.dat.(obi)masc.sing. est ,derechter

15est ,subst.nom.masc.sing. est ,derechterau :. subst.dat.(obi)masc.sing. eu :. ,de(gerechts)dienaar.t ,voorzetsel(+4) .t ,in,naarbinnen|uas isubst.acc.fem.sing. |uas debewaring,gevangenis c indic.fut.P.2epers.sing. a awerpen,gooien

Maaksnel(d.w.z.optijd)vriendenmetjetegenpartij,terwijl(of:zolangals)je(nog)methemopwegbent, opdat de (of: je) tegenpartij je niet (misschien) aan de rechter overlevert en de rechter (je) aandegerechtsdienaarenjeindegevangeniswordtgegooid.

NBG: Wees vriendelijk jegens uw tegenpartij, tijdig, terwijl gij nog met hem onderweg zijt, opdat uwtegenpartij u niet aan de rechter overlevere en de rechter aan zijn dienaar en gij in de gevangeniswordtgeworpen.

Opmerkingen: Veel handschriften voegen na e st ,nog :aaea in, wellicht als welluidende herhaling.Overigens zijn er ook manuscripten die de gehele bijzin (satest , au :. ) weglaten(WBC,114). InhetNTkomta,u zeskeervooralsbijwoordvana,u ,enzevenkeerisa,. a,gebruikt(BDR102,2). Merk op dat t ct.u iea ieen voorbeeld is van hoe koin-Grieks een gewone imperativusomschrijft(coniugatioperfiphrastica)van.u ie. a(BDR353,9).OverigensisditdeenigeplaatsinhetNTwaarditwerkwoordvoorkomt(Burton97).Hetverbumisingressiefgebruikt(merkopdat.t tgeen aoristus heeft): maak snel vrienden, i.p.v. wees vriendelijk. Moulton I, p. 174;WBC,117. Na . a,e euvolgt doorgaans een coniunctivus, maar hier niet (.t ). In dit vers betekent deconstructieslechtshetzelfdeals. a,,d.w.z.zolangals,terwijl(BDR455,5;Burton330). Matthes gebruikt u :. , terwijl Lukas het in het parallelle vers (Lc. 12:58) heeft over:a set.Beidebetekenen(ook)gerechtsdienaar.

Mt5:26a i . ,a cet, eu.. , . s.t .i, . a, a i a :eea , e i . c,aei seea ii.

a i indeclinabel a i voorwaar,waarlijk. ,a indic.praes.A.1epers.sing. . ,azeggencetpron.pers.dat.(obi)sing. cu jijeu bijwoord+partikel(+futofconi) eu zekerniet(zullen).. , coni.aor.A.2epers.sing. . . ,eatnaarbuitengaan,weggaan. s.t .ibijwoord . s.t .ivandaar. a,voegwoord+temporelebijzin . a,tota ipartikel(+coni) a i-a :eea ,coni.aor.A.2epers.sing. a :eet eathetverschuldigdegeven. c,aeiadj.acc.masc.sing. . c,ae,laatst,uiterste i seea iisubst.acc.(obi)masc.sing. eseea i,dequadrans(kwartpenning)

Voorwaar, Ik zeg je: je zal daar zeker niet uitkomen, totdat je de laatste (verschuldigde) cent hebtbetaald.

NBG: Voorwaar, Ik zeg u: Gij zult daar voorzeker niet uitkomen, voordat gij de laatste penning hebtbetaald.

Opmerkingen: Een seea i, is een latinisme voor quadrans, een penning ter waarde van 2 lepta (joodsekoperenmunt). Het partikel a i staat hier bij . a,en heeft de functie van het meer klassieke euovergenomen(totdat) Zie Grieks 1, par. 23.9. Hoffmann & Von Siebenthal voegen toe dat het duidt op hetintreden van een gebeurtenis (hier in de toekomst gelegen) die afhankelijk is van deomstandigheden(GG276h).

Onderwijzingoveroverspel

Mt5:27`Hseu ca. e t . . euet,.u c.t,.

16`Hseu ca. indic.aor.A.2epers.plur. a seu a horene t voegwoord+voorwerpzin e tdat,omdat,want(of:bijcitaat). . indic.aor.P.3epers.sing. . ,azeggeneu bijwoord eu nietet,.u c.t, indic.fut.A.2epers.sing. et,.u aechtbreken,overspelplegen

Julliehebbengehoorddatisgezegd:Gijzultnietechtbreken(of:geenoverspelplegen).

NBG:Gijhebtgehoord,datergezegdis:Gijzultnietechtbreken.

Opmerkingen: Na het werkwoord a seu a kan ook een infinitief of een accusativus cum participio (AcP) volgen.Hier lezen we echter een bijzin met e t, vanwege de betekenis: feit gehoord van anderen (eenAcP wordt gebruikt bij een gerucht gehoord van anderen). Wanneer er een genitivus cumparticipiohadgestaan,wassprakevanzelfgehoord(GG233j;Grieks1,par.21.7). . . kan duiden op een zogeheten goddelijk passief, waardoor we dus ook zouden kunnenvertalen:Godheeftgezegd(BDR103,1,vgl.WBC,115).Maarenkelemanuscriptenvoegenna. . in:et , a ,at e,(van/doordeouden:dativusauctoris). et,.u a is de attische vorm van het Griekse werkwoord voor echtbreken (zie ook v. 28; vgl. v.32waardedorischevariantet,a eatopduikt).Vgl.BDR101,51. Merk op dat de gehele directe rede euet,.u c.t, hier het onderwerp is van de e t-bijzin (hetbeantwoordtdevraag:Watisgezegd?).Hetverbodstaat,geheelinlijnmetdeLXX,ineenindic.futurummetimperatievebetekenis(vgl.Ex.20:13).MerkopdatJezuseigengebodennooitdezefuturum-vormkrijgen.Ontkenningeninvoorwerpzinnenkrijgenalleeneu (Grieks1,bijlage8.1.1).

Mt5:28. ,a e. . ,au t ie t:a ,e . :ai,uiat sa:e ,e . :tu catau i e. et ,.uc.i au i . i saetaau eu .

. ,apron.pers.nom.sing. . ,aike.voegwoord e. maar,en(ofonvertaaldlaten). ,aindic.praes.A.1epers.sing. . ,azeggenu t ipron.pers.dat.(obi)plur. cu jije t voegwoord+voorwerpzin e tdat,omdat,want(of:bijcitaat):a ,adj.indef.nom.masc.sing. :a ,ieder,elke. :aipart.praes.A.nom.masc.sing. . :azien,aankijken,kijkennaar,uiat sasubst.acc.(obi)fem.sing. ,ui devrouw:e ,voorzetsel(+4) :e ,naar,tegen,bije. :tu catinfin.aor.A. . :tu. abegerenau ipron.pers.acc.(obi)fem.sing. au e ,zich)zelf,vanhem ebijwoord ereeds,al. et ,.uc.iindic.aor.A.3epers.sing. et,.u aechtbreken,overspelplegen. ivoorzetsel(+3) . iin,op,met,door,ondersaeta subst.dat.fem.sing. saet a hethartau eupron.pers.gen.(poss)masc.sing. au e ,(zich)zelf,vanhem

Maar Ik zeg jullie (dat): iedereen die een vrouw aankijkt om haar te begeren, heeft in zijn hart aloverspelmethaargepleegd.

NBG: Maar Ik zeg u: Een ieder, die een vrouw aanziet om haar te begeren, heeft in zijn hart reedsechtbreukmethaargepleegd.

Opmerkingen: Wezienhiereenconstructiemet. ,a (gebiedendgebruikt),waarbijdeaangesprokenpersoonindedatiefstaat.Somskanerookeenaccusativuscuminfinitvowordengebruikt. In sommige teksten ontbreekt au i na . :tu cat. Misschien wel uit verbazing dat hetpersoonlijk voornaamwoord in de vierde naamval staat, terwijl doorgaans na werkwoorden vanverlangeneengenitivusvolgt(zieGrieks1,bijlage5.2.5;BDR171,1)! Het Grieks gebruikt na:a , vaak een gesubstantiveerd participium met een lidwoord (BDR413,4). De aoristus-vorm van . et ,.uc.iduidt hier op een toekomstige mogelijkheid, vanwege devoorafgaandetoekomstigeconditie:a , e. :ai ,uiat sa (BDR333,7).

17 :e ,e . :tu catis een gesubstantiveerde infinitivus die het doel en gevolg van eenhandelinguitdrukt(omte,methetoogop).Decombinatie:e , eisoverigenseensemitismeenkomtmaar12keerinhetNTvoor(Grieks1,par.25.4;BDR402,5;GG226b;Burton414).

Mt5:29.te.ee|ae , ceu ee.te , csaieat ,.t c., ... au e i sata . a :eceu cu|. .t ,a cet t ia a :e at . i a i .a i ceu sate ei eca aceu .t , ,..iiai

.tvoegwoord+conditionelebijzin .tals,indiene.voegwoord e. maar,en(ofonvertaaldlaten)ee |ae ,subst.nom.masc.sing. ee |ae , hetoogceupron.pers.gen.(poss)sing. cu jijee.te , adj.nom.masc.sing. e.te , rechts,rechtercsaieat ,.tindic.praes.A.3epers.sing. csaieat ,aergeren,totzondebrengenc.pron.pers.acc.(obi)sing. cu jij...imp.aor.A.2epers.sing. . at. auitnemen,uittrekkenau e ipron.pers.acc.(obi)masc.sing. au e ,(zich)zelf,vanhema .imp.aor.A.2epers.sing. a awerpen,gooiena :e voorzetsel(+2) a :e vandaan,vanafcu|. .tindic.praes.A.3epers.sing. cu|. abijdragen,nuttigzijn,a voegwoord ,a wantcetpron.pers.dat.(comm)sing. cu jijt iavoegwoord+finalebijzin t ia dat,opdat,oma :e atconi.aor.M.3epers.sing. a :e uatverlorengaan. iadj.card.nom.neut.sing. .t ,na i .a isubst.gen.(part)neut.plur. e. e,lid,lidmaat partikel niete eiadj.nom.neut.sing. e e,geheeleca a subst.nom.neut.sing. eca ahetlichaam coni.aor.P.3epers.sing. a awerpen,gooien.t ,voorzetsel(+4) .t ,in,naar,..iiaisubst.acc.fem.sing. ,. .iiahel,Gehenna

Enalsjerechteroogjetotzondebrengt(of:jelaatstruikelen),trekhetuitengooihetvanje(zelf)weg;want het is beter (of: nuttig) voor je dat n van je leden verloren gaat (of: vergaat) en niet (of: dandat)jehelelichaamin(de)helgegooidwordt.

NBG:Indiendanuwrechteroogu tot zonde zou verleiden,rukhetuiten werp hetvanu, wanthet isbetervooru,datnuwerledenverlorengaennietuwgehelelichaamindehelgeworpenworde.

Opmerkingen: Enkele handschriften hebben eufemistisch a :. (vertrekken, (weg)gaan) in plaats van .DitisontleendaanhetparallelversinMc.9:43(zieookMt.5:30). InhetklassiekGrieksvolgtnawerkwoordenvangoedofkwaaddoendoorgaanseenaccusatief.InhetNTkomtnacu|. aechteraltijdeendatief(BDR151,2). Na onpersoonlijke uitdrukkingen als cu|. a kan een infinitief volgen (die een richting of doeluitdrukt),maarookeent ia-constructie.Beidezijnsynoniem.ZieBDR393,2;Grieks1,par.16.3.Hiervormtdet ia-constructiehetbeginvaneenzogehetenisocolonofparallel(BDR485). a :e uatisdemedialevormvana :e ut(verliezen,vernietigen,tegronderichten)enwordtvervoegdalse.t siuat(Grieks1,par.26,1p.63-64). . i a i .a i is een genitivus partitivus (die laat zien waarvan het subject deel uitmaakt). ZieGrieks1,bijlage5.2.2.Vgl.GG166d. NaeenvoorzetselverandertinhetNTeenwederkerendvoornaamwoordsomsineenpersoonlijkvoornaamwoord(ziea :eceu i.p.v.c.aueu ).Vgl.BDR283,4. Het voegwoord .t+ indicativus praesens staat hier in plaats van het meer gebruikelijke . a i +coniunctivus(BDR372,3;Burton256). ,..iiaiseenhebrasme(Grieks1,bijlage10.6.1).

Mt5:30sat.te.taceu ,.t csaieat ,.t c., . sseei au i sata . a :eceu cu|. .t ,a cet t ia a :e at . i a i .a i ceu sate ei eca aceu .t , ,..iiai a :. .

18.tvoegwoord .tals,indiene.ta adj.nom.fem.sing. e.te , rechts,rechterceupron.pers.gen.(poss)sing. cu jij,.t subst.nom.fem.sing. ,.t dehandcsaieat ,.tindic.praes.A.3epers.sing. csaieat ,aergeren,totzondebrengenc.pron.pers.acc.(obi)sing. cu jij. sseeiimp.aor.A.2epers.sing. . sse :aafhakken,wegdoenau e ipron.pers.acc.(obi)masc.sing. au e ,(zich)zelf,vanhema .imp.aor.A.2epers.sing. a awerpen,gooiena :e voorzetsel(+2) a :e vandaan,vanafcu|. .tindic.praes.A.3epers.sing. cu|. abijdragen,nuttigzijn,a voegwoord ,a wantcetpron.pers.dat.(obi)sing. cu jijt iavoegwoord+finalebijzin t ia dat,opdat,oma :e atconi.aor.M.3epers.sing. a :e uatverlorengaan. iadj.card.nom.neut.sing. .t ,na i .a isubst.gen.(part)neut.plur. e. e,lid,lidmaat partikel niete eiadj.nom.neut.sing. e e,geheeleca a subst.nom.neut.sing. eca ahetlichaam.t ,voorzetsel(+4) .t ,in,naar,..iiaisubst.acc.fem.sing. ,. .iiahel,Gehennaa :. coni.aor.A.3epers.sing. a :. ,eatvertrekken,(weg)gaan

Enalsjerechterhand utot zondebrengt(of:jelaatstuikelen),hakdezeafen werp(die)vanje(zelf)weg; wanthet isbeter(of: nuttig)voorjedatnvanjeledenverlorengaat(of:vergaat)enniet(of:dandat)jehelelichaamnaar(de)helgaat.

NBG:Enindienuwrechterhandutotzondezouverleiden,houwhaarafenwerphaarvanu;wanthetisbetervooru,datnuwerledenverlorengaennietuwgehelelichaamterhellevare.

Opmerkingen: NaeenvoorzetselverandertinhetNTeenwederkerendvoornaamwoordsomsineenpersoonlijkvoornaamwoord(ziea :eceui.p.v.c.aueu ).Vgl.BDR283,4. Hetvoegwoord.t +indic.staathierinplaatsvanhetmeergebruikelijke. a i+coni(BDR372,9). Naonpersoonlijkeuitdrukkingenalscu|. akaneeninfinitiefvolgen(diederichtingofhetdoeluitdrukt), maar ook, zoals hier, een t ia-constructie. Beide zijn synoniem (behalve na . ,. i.e,waarna alleen een infinitief voorkomt). Zie BDR 393,2. Hier vormt de t ia-constructie het beginvaneenzogehetenisocolonofparallel(BDR485). a :e uatisdemedialevormvana :e ut(verliezen,vernietigen,tegronderichten)enwordtvervoegdalse.t siuat(Grieks1,par.26,1p.63-64). . i a i .a i is een genitivus partitivus (die laat zien waarvan het subject deel uitmaakt). ZieGrieks1,bijlage5.2.2.Vgl.GG166d. ,..iiaiseenhebrasme(Grieks1,bijlage10.6.1).

Onderwijzingoverechtscheiding(Mt19:9;Mk10:11v;Lk16:18)

Mt5:31`E. e. e , a i a :eu c i ,uiat sa au eu , ee a au a :eca ctei.

. . indic.aor.P.3epers.sing. . ,azeggene.voegwoord e. maar,en(ofonvertaaldlaten)e ,pron.rel.nom.masc.sing. e ,die,dat,wie,wat,hetwelka ipartikel(+coni) a i-a :eu cconi.aor.A.3epers.sing. a :eu avrijlaten,wegzenden i ,uiat sasubst.acc.(obi/iud)fem.sing. ,ui devrouwau eu pron.pers.gen.(poss)masc.sing. au e ,hij,zich(zelf),vanhemee aimp.aor.A.3epers.sing. et eatgevenau pron.pers.dat.(comm)fem.sing. au e ,hij,zich(zelf),vanhema :eca cteisubst.acc.(obi)neut.sing. ea :eca cteischeidingsbrief

Enerisgezegd:wiezijnvrouwwegstuurt,moethaareenscheidingsbriefgeven.

NBG:Erisookgezegd:Alwiezijnvrouwwegzendt,moethaareenscheidbriefgeven.

19Opmerkingen: Deopeningvandezeantitheseiszeerkort,maartochklinktdeformulevanvers21erindoor.Datbetekent dat ook hier mogelijk gedoeld wordt op et ,a ,at e, (van/door de ouden (vgl. Deut.24:1):dativusauctoris).Vgl.WBC,123).ErkanooksprakezijnvaneenGoddelijkpassief. Merkopdathet woorda :eca cteihiergn verkleinwoordis,ondanksdeuitgangop-tei.Hetgaat hier om een compositum uit het toenmalig juridische en administratieve taalgebruik, net als,.a ,tei(akkerland), e a itei (loon, soldij), cueu tei (raad, concilium van Romeinsemagistraat)en.a itei, tolgebouw).Vgl..ua,,. tei(BDR111,9). a :eu ciseenverbumiudicialis,waarbijdepersoon(hier: i ,uiat sa)indeaccusatiefstaat.

Mt5:32. ,a e. . ,au t ie t :a ,e a :eu ai i,uiat saau eu :a.se ,e ,eu:ei.ta,:et.tau i et,.u iat, sate , .a i a :e.u. ii ,a c , et,a at.

. ,apron.pers.nom.sing. . ,aike.voegwoord e. maar,en(ofonvertaaldlaten). ,aindic.praes.A.1epers.sing. . ,azeggenu t ipron.pers.dat.(obi)plur. cu jije t voegwoord+voorwerpzin e tdat,omdat,want(of:bijcitaat):a ,adj.indef.nom.masc.sing. :a ,ieder,elka :eu aipart.praes.A.nom.masc.sing. a :eu avrijlaten,wegzenden i ,uiat sasubst.acc.(obi/iud)fem.sing. ,ui devrouwau eu pron.pers.gen.(poss)masc.sing. au e ,hij,zich(zelf),vanhem:a.se ,voorzetsel(+2) :a.se ,buiten,behalvee ,eusubst.gen.masc.sing. ee ,e,hier:dezaak,dekwestie:ei.ta,subst.gen.(crimi/resp)fem.sing. :ei.t aontucht:et.t indic.praes.A.3epers.sing. :et. adoen,makenau ipron.pers.acc.(AcI)fem.sing. au e ,hij,zich(zelf),vanhemet,.u iatinfin.aor.P.(AcI) et,.u a echtbrekene ,pron.rel.nom.masc.sing. e ,die,dat,wie,wat,hetwelk.a ipartikel . a iindiena :e.u. iipart.perf.P.acc.(obi)fem.sing. a :eu avrijlaten,wegzenden,a c coni.aor.A.3epers.sing. ,a. ahuwenet,a atindic.praes.P.3epers.sing. et,a eatechtbreken

Maar ik zeg jullie (dat): ieder die zijn vrouw wegstuurt, behalve in geval van ontucht, maakt dat eroverspelmethaarwordtgepleegd,enwietrouwtmetiemanddieisweggestuurd,pleegtoverspel.

NBG:MaarIkzegu:Eenieder,diezijnvrouwwegzendtomeenandereredendanontucht,maakt,daterechtbreukmethaargepleegdwordt;enalwieeenweggezondenetrouwt,pleegtechtbreuk.

Opmerkingen: Wezienhiereenconstructiemet. ,a(gebiedendgebruikt),waarbijdeaangesprokenpersoonindedatiefstaat.Somskanerookeenaccusativuscuminfinitvowordengebruikt. e a :eu aiis een verbum iudicialis, waarbij de persoon (hier: i,uiat sa) in de accusatiefstaat(Grieks1,bijlage5.2.5). HetGrieksgebruiktna :a ,vaakeengesubstantiveerdparticipiummeteenlidwoord. et,.u a is de attische vorm van het Griekse werkwoord voor echtbreken, et,a eat dedorischevariant(BDR101,51;zieookv.27,28).Hetpassiefet,.u iatishieronderdeelvaneenAccusativuscumInfinitivoenwordtdoorBauervertaaldmet:[]ermacht,dadieEhemitihrgebrochenwird(Bauer, et,.u a-2b). ManuscriptB(CodexVaticanus)leestsate a :e.u. ii ,a ca, omdeconstructiegelijktelaten lopen met het eerste deel van het vers (ea :eu ai). Aan de betekenis verandert dit niets(WBC, 122). Dan zijn er nog handschriften zoals D (Codex Bezae), die sat ...et,a at alsredundantbeschouwenenweggelaten(TCGNT,11). Het is lastig uit te maken hoe :ei.ta moet worden gelezen (een uitzonderingsclausule diealleenbijMatthesvoorkomt(vgl.Mc.10:11)).Demeestevertalingenkiezenvoorontucht,watinfeiteeencontainerbegripis.Veelexegetenkiezenvoorbuiten-ofvoorechtelijkeseks,anderevooreenhuwelijkbinnendeverbodengraden(vgl.Lev.18:6-18).

20 Deconstructiemeteengenitivuscriminis:a.se , e ,eu :ei.ta,(lett. een zaakbetreffendeoverspel)iseen(oneigenlijke)vervangingvan. :t:ei.ta (BDR216,7).

Onderwijzingovereden(of:hetzweren)

Mt5:33Ea ti seu ca.e t. . et ,a ,at et, eu s. :tes c.t,, a :eea c.t, e. a sut a eu , e seu, ceu.

Ea tibijwoord :a tiweer,wederom,verder`Hseu ca. indic.aor.A.2epers.plur. a seu a horene t voegwoord+voorwerpzin e tdat,omdat,want(of:bijcitaat). . indic.aor.P.3epers.sing. . ,azeggenet , a ,at et,adj.dat.(obi)masc.plur. a ,at e,oudeu sbijwoord euniet. :tes c.t,indic.fut.A.2epers.sing. . :tes. ameineedplegena :eea c.t,indic.fut.A.2epers.sing. a :eet eathetverschuldigdegevene.voegwoord e. maar,en(ofonvertaaldlaten)asut a subst.dat.(comm)masc.sing. esu te,deHeereu , e seu,subst.acc.(obi)masc.plur. ee se,deeedceupron.pers.gen.(poss)sing. cu jij

Verderhebbenjulliegehoord/hoordendatdoor(of:tot)deouden(lett.door/tothenuitoudetijdenofeerderegeneraties)isgezegd:Gijzultgeenmeineedplegen(of:geeneedbreken),maaruvoordeHeeraanuwedenhouden.

NBG:Wederomhebtgijgehoord,dattotdeoudengezegdis:Gijzultuweednietbreken,dochaandeHereuwedengestanddoen.

Opmerkingen: Depassieveaoristus. . heefteenonbepaaldonderwerp.Devormisdievaneenzogehetengoddelijk passief: God heeft tot de ouden gezegd (zie NBG). Maar Bauer wijst erop dat eendativusnaeenpassivumooku :e(+2)kanvervangen(dativusauctoris),waardoorbetergelezenkanworden:datdoordeoudenisgezegd(Bauer,a ,at e,).JezussteltzichdanoptegenoverdeoudenenniettegenoverGod. Defuturinditversdrukteenimperatiefuit(zieGrieks1,par.22.1;bijlage6.2.2)geheelinlijnmetdestriktegebodenuitdeLXX.Erhadinplaatsvaneuookkunnenstaan(zieookGG202f). Enkele handschriften laten de dativus obiectivus et , a ,at et, weg om het vers meer in lijn tebrengenmetdeoverigeantithesen. Veel vertalingen maken van . :tes. a eed breken (zie voor Nederlandse vertalingen: SVV enW95)omdetegenstellingmeteedhoudenbetertedoenuitkomen(vgl.Didache2:3). a :eet eatduidtophetverschuldigdegevenofeenverplichtingnakomen.Incombinatiemetee se,verandertdebetekenisinhethoudenvaneeneed(Bauer,a :eet eat-1).Thayergeeft:topay off things promised under oath (Thayer, a :eet eat-2). Vandaar de vertaling van Oussoren:[]maarafgevenovereenkomstigjeedenaandeHeer.

Mt5:34. ,ae.. ,a u t i e e cat e a, . . i aeu aia , e t e ie, . ct i eu.eu ,

. ,apron.pers.nom.sing. . ,aike.voegwoord e. maar,en(ofonvertaaldlaten). ,aindic.praes.A.1epers.sing. . ,azeggenu t ipron.pers.dat.(obi)plur. cu jij partikel niete e catinfin.aor.A. e iutzwerene a,bijwoord e a,geheel,compleet .voegwoord .noch,enniet. ivoorzetsel(+3) . iin,op,met,door,onderaeu aia subst.dat.masc.sing. eeu aie ,dehemele t voegwoord+causalebijzin e tdat,omdat,want(of:bijcitaat)e ie,subst.nom.(pred)masc.sing. ee ie,detroon. ct iindic.praes.A.3epers.sing. .t t zijneu.eusubst.gen.(poss)masc.sing. e.e ,God

21MaarIkzegjulliehelemaalniettezweren:nietbijdehemel,omdatdezedetroonvanGodis;

NBG:MaarIkzegu,inhetgeheelniettezweren:bijdehemelniet,omdathijdetroonvanGodis;

Opmerkingen: Naaste iut. i(zwerenbij)komtooke iut.t , voor(zieookv.35).Beideformuleringenzijnhebrasmen(MoultonII,p.464). We zien hier een formule met . ,a + infinitief (gebiedend gebruikt), waarbij de aangesprokenpersoonindedatiefstaat.Somskanerookeenaccusativuscuminfinitvowordengebruikt. Enkele exegeten menen dat . hier geen .... . (noch... noch)-constructie vormt, maardatereigenlijke. (zelfsniet)moetstaan.Devertalingluidtdan:helemaalnietbijdehemel...(vooral)ookniet(BDR445,2). e ie, is hier predikaat, waarbij het naamwoordelijk deel van het gezegde geen lidwoord krijgt(teronderscheidingvanhetsubjectdateveneensindenominatiefstaat).ZieGrieks1,par.4.1.

Mt5:35 .. i , ,e tu :e:e ete i. ctia i:eea iau eu , ..t ,'I.ece ua,e t:e t, . ct i eu.,a eu act. a,,

.voegwoord .noch,enniet. ivoorzetsel(+3) . iin,op,met,door,onder, subst.dat.fem.sing. , deaardee tvoegwoord+causalebijzin e tdat,omdat,want(of:bijcitaat)u :e:e ete isubst.nom.(pred)neut.sing. eu :e:e eteidevoetenbank. ct iindic.praes.A.3epers.sing. .t t zijna i :eea isubst.gen.masc.plur. e:eu ,devoetau eu pron.pers.gen.(poss)masc.sing. au e ,hij,zich(zelf),vanhem.t ,voorzetsel(+4) .t ,in,op'I.ece uasubst.acc.neut.plur. e'I.ece uaJeruzalem:e t,subst.nom.(pred)fem.sing. :e t,destadeuact. a,subst.gen.(poss)masc.sing. eact.u ,dekoning.,a euadj,gen.masc.sing. . ,a,groot

ennietbijdeaarde,omdatdezedevoetenbankvanzijnvoetenis,ennietbijJeruzalem,omdathetdestadisvandegroteKoning.

NBG: bij de aarde niet, omdat zij de voetbank zijner voeten is; bij Jeruzalem niet, omdat het de stadvandegroteKoningis;

Opmerkingen: Naaste iut. i(zwerenbij)komthierooke iut.t , voor(vgl.v.34).Beideformuleringenzijnhebrasmen(MoultonII,p.464). u :e:e ete i. ctien :e t,. ct i zijn hier predikaat, waarbij het naamwoordelijk deel geenlidwoordkrijgt(i.t.t.hetsubjectdateveneensindenominatiefstaat).ZieGrieks1,par.4.1.

Mt5:36 . . i s.|aceu e e c ,, e t eueu iacat tai t ,a .us i :et cat . atiai.

.voegwoord .noch,enniet. ivoorzetsel(+3) . iin,op,met,door,onders.|a subst.dat.fem.sing. s.|a hethoofdceupron.pers.gen.(poss)sing. cu jije e c ,coni.aor.A.2epers.sing. e iutzwerene tvoegwoord+causalebijzin e tdat,omdat,want(of:bijcitaat)eu bijwoord eu nieteu iacatindic.praes.M.2epers.sing. eu iaatkunnentaiadj.card.acc.fem.sing. .t ,nt ,asubst.acc.(obi)fem.sing. t hethaar.us iadj.acc.fem.sing. .use ,licht,wit:et catinfin.aor.A. :et. adoen,maken voegwoord of. atiaiadj.acc.fem.sing. . a,zwart

enookbijjehoofdzaljenietzweren,omdatjenietnhaarwitofzwartkuntmaken.

22NBG:ookbijuwhoofdzultgijnietzweren,omdatgijnietnhaarwitkuntmakenofzwart.

Opmerkingen: In koin-Grieks krijgen veel athematische werkwoorden een thematische variant. Toch zijn deathematischeuitgangenniethelemaalweg,zoalshiereu iacat laatzien(inplaatsvaneu i ).Vgl.t aat(Grieks1,par.26.1(p.70,71)).

Mt5:37. ca e.ee ,e, u a i iatiat , eueu ee.:.tcce i eu ai . s eu:eieu. cti.

. caimp.praes.A.3epers.sing. .t t zijne. voegwoord e. maar,en(ofonvertaaldlaten)ee ,e,subst.nom.masc.sing. ee ,e,hetwoordu a ipron.pers.gen.(poss)plur. cu jijiat partikel iat jaeu bijwoord euniet,neee:.tcce iadj.nom.neut.sing. :.tcce ,buitengewoon,opmerkelijkeu aipron,dem.gen.(comp)neut.plur. eu e,deze,die,dit,dat. svoorzetsel(+2) . suiteu:eieu adj.gen.(part)neut.sing. :eie ,slecht,gemeen,kwaad. ctiindic.praes.A.3epers.sing. .t t zijn

Maarlaatjulliewoordjajazijn(enjullie)neenee;watmeer(is)dandit,isuitdeboze.

NBG:laathetja,datgijzegt,jazijn,enhetneen,neen;watdaarbovenuitgaat,isuitdenboze.

Opmerkingen: . ca isdeattischeimperatiefvan.t t (12xinhetNT).Dekoin-variant aiszeldzamer(2x). Het woord :.tcce , is een vervanging van een superlativus met a ei (a tca) of :.t ai(:.t ce,).Eigenlijkstaatere:. ei eu ai(datwatmeerisdan)(BDR,60,5). Het woord eu aistaat in een genitivus comparationis, wat logisch volgt uit :.tcce , (BDR,185,1). Gesubstantiveerdebijwoordenkrijgenvrijwelaltijdeenlidwoord,behalveinditversbijiat eneu .Vgl.2Cor.1:17enJac.5:12).HandschriftL(CodexRegius)voegtnogsat intussendejasendenees,terwijlO(CodexKoridethi)ookdevereistelidwoordenlevert:eiatiatsateeueu . eu iseenontkennendnee(letophetaccent,teronderscheidvaneuniet). De verdubbeling ja ja [...] nee nee is een stijlfiguur om iets belangrijks te benadrukken(epanadiplosis).ZieBDR493,2. . s eu:eieuiseengenitivuspartitivus(hetteveelmaaktdeeluitvandeboze).

Onderwijzingoververgelding(Lk.6:29-30)

Mt5:38`Hseu ca. e t . . e |ae i a ite|aeusate ee ia a ite ee ie,.

seu ca. indic.aor.A.2epers.plur. a seu a horene t voegwoord+voorwerpzin e tdat,omdat,want(of:bijcitaat). . indic.aor.P.3epers.sing. . ,azeggene|ae isubst.acc.(obi)masc.sing. ee |ae ,hetooga it voorzetsel(+2) a itinruilvoor,inplaatsvan,tegene|aeu subst.gen.masc.sing. ee |ae ,hetooge ee iasubst.acc.(obi)masc.sing. ee eeu ,detande ee ie, subst.gen.masc.sing. ee eeu ,detand

Julliehebbengehoorddatisgezegd:eenoog(inruil)vooreenoogeneentand(inruil)vooreentand.

NBG:Gijhebtgehoord,datergezegdis:Oogomoogentandomtand.

Opmerkingen: De passieve aoristus . . heeft een onbepaald onderwerp. Er kan sprake zijn van eenzogehetengoddelijkpassief,waardoorwezoudenkunnenlezen:Godheeftgezegd.DaarmeeishetverseenverwijzingnaardeMosaschewetten,inditverbandEx.21:23-25(BDR103,1,vgl.WBC,115).Hetkanookduidenopeeneerderereferentieaandeouden,vgl.Mt.5:33.

23 Jezusciteerthierdelextalionisinsterkverkortevorm(ellips).InEx.21:23-25(LXX)staat:. a i e...tseitc. iei iea c.tu, ia it u, ,e|ae ia it e|aeu e ee iaa ite ee ie, ,.t a a it,.te , :e ea a it:eee , saa saua a itsaasau ae, au a a itau ae, a a:a a ita a:e,(maarindienereenanderletselis,zultgijgevenlevenvoorleven,oogvooroog,tandvoortand,handvoorhand,voetvoorvoet,blaarvoorblaar,wondvoorwond,striemvoorstriem).ZieookLev.24:20enDeut.19:21. Enkele handschriften laten, parallel aan de LXX, het voegwoordje satweg tussen oog en tand(WBC,129).

Mt5:39. ,ae.. ,a u t i a itc iat a:eia a ` e ct, c. a:t ,.t .t , i e.ta i cta,e ia [ceu], c. ei au asat i a i

. ,apron.pers.nom.sing. . ,aike.voegwoord e. maar,en(ofonvertaaldlaten). ,aindic.praes.A.1epers.sing. . ,azeggenu t ipron.pers.dat.(obi)plur. cu jij partikel nieta itc iatinfin.aor.A. a it ctzichverzettentegen,weerstaana:eia adj.dat.(obi)masc./neut.sing. :eie ,slecht,gemeen,kwaada `voegwoord a a maare ct,pron.rel.nom.masc.sing. e ct,wie,watc.pron.pers.acc.(obi)sing. cu jija:t ,.t indic.praes.A.3epers.sing. a:t ,aslaan,eenklapgevene.ta iadj.acc.fem.sing. e.te ,rechter,rechts i cta,e iasubst.acc.(obi)fem.sing. cta,a idewang,kaak,kinceupron.pers.gen.(poss)sing. cu jijc. eiimp.aor.A.2epers.sing. c. |adraaien,wendenau a pron.pers.dat.(obi)masc.sing. au e ,hij,zich(zelf),vanhemsat bijwoord sat ook,eveneens,zelfs i a iadj.indef.acc.(obi)fem.sing. a e,ander

Maarikzegjulliejenietteverzettentegenhetkwade(of:deboze),maarwiejeeenklapgeeftopjerechterwang,draaihemookjeanderetoe;

NBG: Maar Ik zeg u, de boze niet te weerstaan, doch wie u een slag geeft op de rechterwang, keerhemookdeanderetoe;

Opmerkingen: Hetwoord:eia isinvers37vertaaldmetdeboze(NBG),omdatMattheshierzourefererenaan de satan (zie ook Mt. 6:13; 13:19,38). Hagner meent dat in vers 39 de duivel niet kan zijnbedoeld,omdaterdaneensubstantivumzonderlidwoordhadgestaan(WBC,130-131).Hetgaathieromdebozedaad,redenwaaromW95hetversvertaaltmet:maarikzegugeen weerstandte bieden aan het onrecht. De Lutherse vertaling heeft overigens gij zult den bozen mens nietwederstaan. Dedativusobiectivus:eia wordtgeregeerddoora it ct(+3).Datisopmerkelijkomdatnaa it eengenitiefzoumoetenvolgen!Ookau aiseendativusobiectivus. Koin-Grieks gebruikt e ct,alleen in de nominativus. Vgl. Grieks 1, par. 9.3. Het betrekkelijkvoornaamwoord is in dit vers onbepaald en staat voor iedereen die (in tegenstelling tot meerbepaaldgebruikalsdezeenepersoon,inb.v.Jh.8:53).ZieBDR293.2;380,1. In het NT neemt a e,meer en meer de plaats in van . .e,. Ae, duikt vooral op in hettweededeelvaneentweedeling(BDR306,3). Het vers, een zogeheten paradoxon of onverwachte formulering, is een voorbeeld van eencomplexio, een vorm van epanalepsis, waarbij een deel van een vers wordt herhaald(parallellisme).ZieBDR495,7. Wezienhiereenconstructiemet. ,a +infinitief(gebiedendgebruikt),waarbijdeaangesprokenpersoon in de datief staat. Soms kan er ook een accusativus cum infinitvo worden gebruikt. ZieGG218f. sat isindezezineenbijwoord(dusgeennevenschikkendvoegwoord,zoalsinhetvorigevers)enbetekenthierook(GG250b;252.29b).

24 Merk op dat het praesens a:t ,.t een mogelijkheid vormt, die ook had kunnen wordenweergegevenmeteenconiunctivus+a i(Burton309). c. eiiseeneffectieveaoristus,dieheteindpuntvandehandelingbenadrukt(BDR337,2).

Mt5:40sata. eitcet st iat sate i ,ta iaceu a.t i, a|., au asatet a tei

a. eitpart.praes.A.dat.(comm)masc.sing. . a willencet pron.pers.dat.(soc)sing. cu jijst iatinfin.aor.P. st iaprocesaanspannentegene i ,ta ia subst.acc.(obi)masc.sing. e,ta ionderkleed,rokceupron.pers.gen.(poss)sing. cu jija.t iinfin.aor.A. aa ianemena|.,imp.aor.A.2epers.sing. a |t tlaten,toelatenau a pron.pers.dat.(comm)masc.sing. au e ,hij,zich(zelf),vanhemet a teisubst.acc.(obi)neut.sing. et a teibovenkleed,mantel

En(aan)degenediemetjewilprocederen(lett.jeietswilbetwisten)enjouwonderkleednemen,laathemookjebovenkleed;

NBG:enwiliemandmeturechtenenuwhemdnemen,laathemookuwmantel;

Opmerkingen: Hetpraesensst iabetekent,naastdeeerstebetekenisvanscheiden,procederentegen.Hetpassief staat letterlijk voor voor het gerecht gedagvaard worden (Van den Es), wat met eendativus wordt: iets aan iemand betwisten (Muller/ Thiel). Bauer vertaalt hier: sich vor Gerichtauseinandersetzen(Bauer,st ia-4),terwijlThayerervanmaakt:togotolawwiths.o.(Thayer,st ia-7). Dedatiefcet iseendativussociativus(comitativus)endruktverbindinguit. Hetpersoonlijkvoornaamwoordau aishierpleonastischgebruikt,wantdepersoonaanwiehetbovenkleed moet worden geschonken is al benoemd in het eerste deel van de zin (a. eitcet st iat). Blass, Debrunner en Rekopf scharen dit niet onder het hebrastische resumptiefpronomen,maarbeschouwenditalscorrectGrieks.Vgl.BDR297,3;Grieks1,bijlage8.2. Hetwerkwoord. a heeftvaakeeninfinitiefvandeaoristusbijzich(BDR338,2). a. eitis hier een dativus commodi bij a|.,: het laten van het bovenkleed gebeurt in hetbelangofvoordeelvandegenediemetjewilprocederen.Datgeldtookvoorau a .MerkopdatDhiereenzogehetennominativuspendensheeft(e. ai).

Mt5:41sate ct, c. a ,,a.u c.t t tei . i, u :a,. .` au eueu e.

e ct,pron.rel.nom.masc.sing. e ct,wie,wat,deze,dit,die,datc.pron.pers.acc.(obi)sing. cu jija ,,a.u c.tindic.fut.A.3epers.sing. a ,,a.u adwingen(totrenbode)t teisubst.acc.(obi)neut.sing. et teiRomeinsemijl(1,4785meter). iadj.card.acc.neut.sing. .t ,nu :a,.imp.praes.A.2eprs.sing. u :a ,a(weg)gaan.`voorzetsel(+2) .a (samen)metau eu pron.pers.gen.masc.sing. au e ,hij,zich(zelf),vanhemeu eadj.card.acc.(obi)neut.plur. eu etwee

Enwiejetotnmijlzaldwingen(totrenbode),gaertweemethem.

NBG:enzaliemanduvoornmijlpressen,gaertweemethem.

Opmerkingen: a ,,a.u c.t is een futurum, maar er had, gezien de hypothetische inhoud, ook een futuraliskunnenstaan(Burton308). Hetwoorda ,,a.u averwijsthiernaareenrechtvanhetRomeinsemilitairegezagommensentedwingen materieel over een bepaalde afstand te dragen (Bauer: zur Fronleistung (herendienst)ntigen;vgl.Mt.27:32).Hagnerleest:andwheneversomesoldiercompelsyouinpublicservicetogoonemile,gowithhimtwo(WBC,131).

25 Naa ,,a.u akaneeninfinitiefvolgen(hieralsellipsweggelaten:u :a ,.ti)ofeenconstructiemett ia(zieMt.27:32).Vgl.BDR392,6. Sommigehandschriftenvoegenvoorafgaandaaneu enoga a of. t a a in(echter). et teiiseenlatinismevooreenRomeinsemijl,eenafstandvanbijnaanderhalvekilometer.

Mt5:42aat eu itc. ee ,, sate i . eia a :eceueait cacat a :eca| ,

aat eu itpart.praes.A.dat.(comm)masc.sing. at . a(iemandiets)vragenc.pron.pers.acc.(obi)sing. cu jijee ,imp.aor.A.2epers.sing. et eatgevene i . eiapart.praes.A.acc.(obi)masc.sing. . awillena :e voorzetsel(+2) a :e vanafceu pron.pers.gen.sing. cu jijeait cacatinfin.aor.M. eai.t ,ageldlenen partikel nieta :eca| ,coni.aor.P.2epers.sing. a :ec. |azichafwendenvan,mijden

Geefdegenediejeietsvraagtenkeerjenietafvandegenedie(geld)vanjewillenen.

NBG:Geefhem,dievanuvraagt,enwijshemnietaf,dievanulenenwil.

Opmerkingen: Na werkwoorden van vrezen, zich hoeden voor en zich afwenden van volgt doorgaans eenaccusativusobiectidirecti(hier:e i . eia a :eceueait cacat).Vgl.BDR149,2. Officieel zijn de imperativus van het praesens en de aoristus duidelijk onderscheiden (de imp.praes. is duratief (voortdurend) of iteratief (herhaaldelijk) en wordt gebruikt bij algemenevoorschriften, terwijl de imp. aor. momentaan (tegenwoordig, d.w.z. begin- en eindpunt vallensamen)isen vaakwordt gebruiktvoorindividuelegevallen.MaaropenkeleplekkeninhetNTishet verschil vloeiend en staan juist de categorische imperatieven (algemene voorschriften) in deaoristus. Merk op dat de paralleltekst in Lc. 6:30 et eeu heeft (imp. praes. A. 2e pers. sing.) meteeniteratiefaspect,d.w.z.geeftelkens.Vgl.BDR335,2;337,2;Burton180;MoultonI,p.129. Merk op dat het werkwoord eai.t ,a in het actief een geven uitdrukt (Geld ausleihen (gelduitlenen)) en in het medium, eai.t ,eat, een ontvangen (Geld entleihen (geld lenen)). Bauer,eai(.)t ,a-1,-2;zieook:GG190d.

Liefdejegensvijanden(Lk.6:27-28;32-36)

Mt5:43`Hseu ca. e t . . a ,a: c.t, e i :ct ei ceu sattc c.t, e i . ,e i ceu.

seu ca. indic.aor.A.2epers.plur. a seu a horene t voegwoord+voorwerpzin e tdat,omdat,want(of:bijcitaat). . indic.aor.P.3epers.sing. . ,azeggena ,a: c.t,indic.fut.A.2epers.sing. a ,a:a aliefhebbene i :ct eibijwoord :ct ei dichtbij(subst(indecl):naaste)ceupron.pers.gen.(poss)sing. cu jijtc c.t,indic.fut.A.2epers.sing. tc. ahatene i . ,e i adj.acc.(obi)masc.sing. . ,e ,vijandig

Julliehebbengehoorddatisgezegd:Gijzultuwnaasteliefhebbenenuwvijandhaten.

NBG:Gijhebtgehoord,datergezegdis:Gijzultuwnaasteliefhebbenenuwvijandzultgijhaten.

Opmerkingen: De geboden: a ,a: c.t, e i :ct ei ceu en tc c.t, e i . ,e i ceu staan, geheel in lijnmet de LXX, in een indic. futurum met imperatieve betekenis (vgl. Lev. 19:18; 1QS 1:4,10-11;9:21-26, waar de vijand diegene is die door God is verworpen of die behoort tot de zonen derduisternis of de mannen van het verderf; vgl. Ps. 139:21). Er had in plaats van eu ook kunnen staan (Grieks 1, par. 22.1). Jezus eigen vermaningen staan in een andere modus:a ,a:a .(Mt.5:44)Vgl.BDR362,1.

26Mt5:44. ,ae.. ,a u t i a ,a:a . eu , . ,eu , u a i sat:ec.u ,.c. u :. a i etase iai u a ,,

. ,apron.pers.nom.sing. . ,aike.voegwoord e. maar,en(ofonvertaaldlaten). ,aindic.praes.A.1epers.sing. . ,azeggenu t ipron.pers.dat.(obi)plur. cu jija ,a:a .imp.praes.A.2epers.plur. a ,a:a aliefhebbeneu , . ,eu ,adj.acc.(obi)masc.plur. . ,e ,vijandigu a ipron.pers.gen.(poss)plur. cu jij:ec.u ,.c.imp.praes.M.2epers.plur. :ec.u ,eatomietsbiddenu :. voorzetsel(+2) u :. tenbehoevevan,voora i etase iaipart.praes.A.gen.masc.plur. eta savervolgen,achtervolgenu a , pron.pers.acc.(obi)plur. cu jij

Maar Ik zeg jullie: heb (steeds) je vijanden lief en bidt voor degenen die jullie vervolgen (of: jullievervolgers).

NBG:MaarIkzegu:Hebtuwvijandenliefenbidtvoorwieuvervolgen,

Opmerkingen: Latere kopiisten vulden dit vers aan door na. ,eu ,u a i te schrijven .u e,.t .eu , saaa. ieu, u a ,, saa , :et.t . et , tceu cti u a ,(zieondermeerdeByzantijnsetekst,de Textus Receptus en de Erasmustekst): zegent degene, die u vervloeken; doet wel degenen,die u haten; en bidt voor degenen, die u geweld doen. Na :ec.u ,.c. volgt bovendien. :.a,e ai u a , sat (degenedieukrenkenen).Metzgerhoudtheteropdatalsdeorigineletekst het gedeelte zou hebben bevat, het moeilijk te verklaren is dat vroege getuigen als decodices Sinaiticus en Vaticanus de woorden missen. Het lijkt er eerder dat de kopiisten zichhebbenlateninspirerendoorLc.6:27-28(TCGNT,11v). Na werkwoorden van kwaad of goed doen volgt doorgaans een accusativus (Grieks 1, bijlage5.4.3).IndeTextusReceptusvanditverszienwenasaa , :et.t . eendativus(et , tceu cti u a ,).Vgl.BDR151,2. Omgekeerdvolgtnawerkwoordenvaniemandlasterenofvervloekenmeestaleendativus,terwijlweindeTextusReceptuseenaccusativuszien:. :.a,e ai u a ,(BDR152,1). De imperativus praesens wordt gebruikt bij een verzoek, opdracht of bij algemene voorschriften(metduratief(voortdurend)ofiteratief(herhaaldelijk)aspect),zoalshierbija ,a:a .(BDR362,1).

Mt5:45e :a, ,. ic. ut eteu:ae , u a i eu. i eu aiet ,, e t e i tei au eua ia. .t . :t:eieu , sata ,aeu , sat. ,.t . :tetsat eu, sat a et seu,.

e :a, voegwoord+finalebijzin e :a, opdat,. ic. coni.aor.M.2epers.plur. ,t ieatworden,gebeuren,zijn(aor.)ut et subst.nom.(pred)masc.plur. eut e ,dezooneu:ae ,subst.gen.(poss)masc.sing. e:a devaderu a ipron.pers.gen.(poss)plur. cu jij. ivoorzetsel(+3) . iin,op,met,door,ondereu aiet ,subst.dat.masc.plur. eeu aie ,dehemele tvoegwoord+causalebijzin e tdat,omdat,doordat,wante i teisubst.acc.(obi)masc.sing. e te,dezonau eupron.pers.gen.(poss)masc.sing. au e ,hij,zich(zelf),vanhema ia. .tindic.praes.A.3epers.sing. a ia. alatenopgaan. :t voorzetsel(+4) . :t op,naar,tegen,over:eieu ,adj.acc.masc.plur. :eie ,slecht,gemeen,kwaada ,aeu ,adj.acc.masc.plur. a ,ae ,goed. ,.tindic.praes.A.3epers.sing. . ,aregenzenden,latenregenenetsat eu,adj.acc.masc.plur. et sate,rechtvaardiga et seu,adj.acc.masc.plur. a etse,onrechtvaardig

OpdatjulliezonenzullenwordenvanjullieVader,dieindehemelenis,wantHijlaatZijnzonopgaanoverslechtenengoedenenlaathetregenenoverrechtvaardigenenonrechtvaardigen.

27NBG:opdatgijkinderenmoogtzijnvanuwVader,dieindehemelenis;wantHijlaatzijnzonopgaanoverbozenengoedenenlaathetregenenoverrechtvaardigenenonrechtvaardigen.

Opmerkingen: Sommige vertalingen hebben opdat jullie zonen moogt zijn (SV, NBG, LEI, LUV), terwijl anderezullen worden geven (W78, W95). H. D. Betz meent dat hier worden is bedoeld, analoog aanMt. 5:9. ,. ic.is hier een conjunctief van de aoristus, indicating present purpose, futuredirection, and thus an imperatival force (The Sermon on the Mount, Hermeneia, p. 315; vgl.Bauer,,t ieatI,4a). Bij woorden als te,, ,en eu aiet , ontbreekt vaak het lidwoord, zeker na een voorzetsel(BDR253,4;GG133a).eu aiet ,iseenseptuagintisme(Grieks1,bijlage10.6.1). Gesubstantiveerde adjectieven missen nogal eens een lidwoord, zoals hier :eieu ,, a ,aeu ,, etsat eu,ena et seu,(BDR264,1). De transitieve woorden a ia. a (opgaan) en . ,a (regenen) hebben een intransitievebetekenisgekregen,namelijklatenopgaanenlatenregenen(BDR309,3;vgl.Grieks1,bijlage6.1.1). Inhetversissynoniemparallellismetezien(slechtvs.onrechtvaardigengoedvs.rechtvaardig),gecombineerd met chiasme (verbinding van woordparen die in spiegelbeeld tegenover elkaarstaan).ZieBDR492,1,GG294aaenGrieks1,bijlage10.6.1.

Mt5:46.a i ,a a ,a: c. eu , a ,a:a ia, u a ,, t ia tce i . ,.., eu ,tsatet.a iat eau e:eteu cti,

.a i voegwoord . a i als,indien,a voegwoord ,a wanta ,a: c.coni.aor.A.2epers.plur. a ,a:a aliefhebbeneu , a ,a:a ia,part.praes.A.acc.(obi)masc.plur. a ,a:a aliefhebbenu a ,pron.pers.acc.(obi)plur. cu jijt iaadj.inter.acc.masc.sing. t ,wie,wat?tce isubst.acc.(obi)masc.sing. etce ,hetloon. ,..indic.praes.A.2epers.plur. . ,ahebben,houdeneu ,tbijwoord eu ,tnietet.a iat subst.nom.masc.plur e.a i,detollenaareau e pron.pers.acc.(obi)neut.sing. au e ,hij,zich(zelf),vanhem:eteu ctiindic.praes.A.3epers.plur. :et. adoen,maken

Wantalsjulliehenliefhebbendiejullieliefhebben,welkloonhebbenjullie(dan)?Doenook(of:zelfs)detollenaarsniethetzelfde(of:Tollenaarsdoentochzekerhetzelfde)?

NBG: Want indien gij liefhebt, die u liefhebben, wat voor loon hebt gij? Doen ook de tollenaars niethetzelfde?

Opmerkingen: eau e betekent hier gewoon hetzelfde (vaak staat er nog een substantief bij: vgl. 2 Cor. 4,13:eau e:i.u a(dezelfdegeest)).Vgl.BDR288,1;Grieks1,par.8.1. Enkelemanuscriptenhebbeneu a,(zo,opdezewijze)inplaatsvaneau e(WBC,133). MerkopdathetparallelversinLc.6:32hier.t +indicatiefheeftinplaatsvan.a i+conjunctief. Kat ishierversterkendgebruiktenbetekentookofzelfs(BDR442,23). Eenvraagmeteeneu -ontkenningverwachteenbevestigendantwoord(tochzeker?).

Mt5:47sat.a i a c:a cc. eu , a e.|eu , u a i e iei, t:.tcce i :et.t ., eu ,tsatet. itseteau e:eteu cti,

.a i voegwoord . a i als,indiena c:a cc. coni.aor.M.2epers.plur. a c:a ,eatgroeteneu , a e.|eu ,subst.acc.(obi)masc.plur. ea e.|e ,debroederu a ipron.pers.gen.(poss)plur. cu jije ieibijwoord e ie,alleen

28t pron.inter.acc.neut.sing. t ,wat,wie:.tcce iadj.acc.(obi)neut.sing. :.tcce ,buitengewoon,opmerkelijk:et.t .indic.praes.A.2epers.plur. :et. amaken,doeneu ,t bijwoord eu ,tnietet. itset adj.nom.masc.plur. e. itse ,hetvolkeau epron.pers.acc.(obi)neut.sing. au e ,hij,zich(zelf),vanhem:eteu ctiindic.praes.A.3epers.plur. :et. adoen,maken

En als jullie alleen jullie broeders groeten (momentaan aspect), wat voor bijzonders doen jullie (dan)(lett. wat doen jullie (dan) meer)? Doen ook de heidenen niet hetzelfde (of: De heidenen doen tochzekerhetzelfde)?

NBG: En indien gij alleen uw broeders groet, waarin doet gij meer dan het gewone? Doen ook deheidenenniethetzelfde?

Opmerkingen: Veelhandschriftenhebben|t eu, u a iinplaatsvana e.|eu , u a i(WBC,133). Ookvervangenveelmanuscripten. itsetdoor.a iat,zoalsinhetvorigevers(WBC,133). Enkelemanuscriptenhebbeneu a,(zo,opdezewijze)inplaatsvaneau e(WBC,133). Er zijn ook handschriften die vers 47 in zn geheel weglaten omdat de vragen redundant zijn bijvers46(WBC,133). Eenvraagmeteeneu -ontkenningverwachteenbevestigendantwoord(tochzeker?).

Mt5:48. c.c. eu i u .t , . .tet a , e:a u a i eeu a ite, . .te , . cti. . c.c. indic.fut.M.2epers.plur. .t tzijneu i voegwoord eu idan,nuu .t ,pron.pers.nom.plur. cu jij. .tetadj.nom.(pred)masc.plur. . .te,compleet,perfect,volmaakta ,voegwoord+bijzinvanvergelijking a ,zoals,alse:a subst.nom.masc.sing. e:a devaderu a ipron.pers.gen.(poss)plur. cu jijeeu a ite,adj.nom.masc.sing. eu a ite,hemels. .te ,adj.nom.(pred)masc.sing. . .te,compleet,perfect,volmaakt. cti indic.praes.A.3epers.sing. .t t zijn

Jullienuzullenvolmaaktzijn,zoalsjulliehemelseVadervolmaaktis.

NBG:Gijdanzultvolmaaktzijn,gelijkuwhemelseVadervolmaaktis.

Opmerkingen: Enkelehandschriftenlezen:. i et , eu aiet ,,parallelaanvers45(WBC,133). Hetfuturum. c.c.wordtinhetNTvaakgebruiktinplaatsvandeimperatief. c.of,t i.c.(GG125a;202f).MerkopdatdeindicativusfuturuminhetNTdoorgaansalleenalsimperatiefwordtgebruiktbijcitatenuitdeLXX.Hierzienwedusnvandeuitzonderingen(BDR362.2).

Onderwijzingoverweldadigheid

Mt6:1Eec. ,..[e. ] ietsatecu iiu a i :et.t i. :ec.ia ia ia :ai:e ,e.a iat au et , .te.,., tce i eu s . ,.. :aaa:atu a i a. i et , eu aiet ,.

Eec. ,.. imp.praes.A.2epers.plur. :ec. ,a achtslaanop,luisterennaare.voegwoord e.en,nu,danmaar(nietvertalen) i etsatecu iisubst.acc.(obi)fem.sing. etsatecu igerechtigheid,rechtvaardigheidu a ipron.pers.gen.(poss)plur. cu jij partikel niet:et.t iinfin.praes.A. :et. adoen,maken. :ec.ivoorzetsel(+2) . :ec.ivoor,tegenovera i a ia :aisubst.gen.masc.plur. ea ia:e,demens:e ,voorzetsel(+4) :e ,naar,tegen,tot,bij

29.a iat infin.aor.P. .a eatzien,aanschouwenau et ,pron.pers.dat.(obi)masc.plur. au e ,hij,zich(zelf),vanhem.t voegwoord .t als,indien,.partikel ,.welzeer(versterking),dantochtce isubst.acc.(obi)masc.sing. etce ,hetlooneu sbijwoord eu niet. ,..indic.praes.A.2epers.plur. . ,ahebben,houden:aa voorzetsel(+3) :aa bija:at subst.dat.masc.sing. :a devader. ivoorzetsel(+3) . iin,op,met,door,onderet , eu aiet ,subst.dat.masc.plur. eeu aie ,dehemel

Let[echter](steeds)opdatjulliejegerechtigheidnietdoenvoordemensen(methetdoel)ombijheninhetoogtelopen(lett.doorhengezienteworden),andershebbenjulliegeenloon(of:beloning)bijuwVaderdieindehemelenis.

NBG:Ziettoe,datgijuwgerechtigheidnietdoetvoordemensen,omdoorhenopgemerktteworden;wantdanhebtgijgeenloonbijuwVader,dieindehemelenis.

Opmerkingen: Veellaterehandschriftenhebben. .ecu iiinplaatsvanetsatecu ii,wellichtvanwegeeenbetere aansluiting bij vers 2 (WBC, 137). Beide woorden liggen overigens in elkaars verlengde(Moulton I, p. 471). etsatecu i is een uiting van rechtvaardigheid en houdt naast bidden envastenvooralhetgevenvanaalmoezenin(. .ecu i).ZieTobit12:8-10. Hetpassivum.a iatbetekentvolgensBauermeteendatiefzichlatenzientenoverstaanvaniemand betekent (in tegenstelling tot .a iatu :e tie,, waarmee gezien worden dooriemandwordtbedoeld).Thayermaaktervan:inordertomakeashowtothem.Bakelskomthierdichtindebuurtdoortevertalen:omuvoorhententoontestellen(GNB:omoptevallenbijdemensen).DeLeidseVertalingheeft:ominhetoogtevallen. au et ,iseendativusobiectivusbij.a iat(vgl.BDR191,3;313,2). De hele combinatie .te.,. betekent anders (in het andere geval, otherwise, andernfalls).ZieBDR376,6;GG252,10). Op:ec. ,avolgtaltijdeeninfinitief(na. :a,indezelfdebetekenisvanopletten,toezien,volgtechterdoorgaanseenconstructiemettia).Vgl.BDR392,3a. Gesubstantiveerde infintieven die een doel (finaal) of de gevolgen daarvan (consecutief)weergeven zijn in het NT meestal voorzien van het voorzetsel .t , e . Hier is :e , egebruikt,ietswatmaar12keervoorkomtinhetNT(BDR402,5;GG226ab;Burton107,406,414).

Mt6:20ai eu i :et , . .ecu ii, ca:t c , . :ec. i ceu, a c:. etu :estat:eteu cti . i at ,cuia,a,at ,sat . iat , u at,,e :a,eeaca ctiu :e a ia ia :aia i. ,a u t i, a :. ,eucti e i tce i au a i.

e ai voegwoord+temporelebijzin e aiwanneereu i voegwoord eu idan,dus,daarom:et ,coni.praes.A.2epers.sing. :et. adoen,maken. .ecu iisubst.acc.(obi)fem.sing. . .ecu ideaalmoes partikel nietca:t c ,coni.aor.A.2epers.sing. ca:t ,aeentrompetlatenklinken. :ec. ivoorzetsel(+2) . :ec.ivoor,tegenoverceupron.pers.gen.sing. cu jija c:.voegwoord+bijzinvanvergelijking a c:.zoalsu :estat subst.nom.masc.plur. eu :est ,dehuichelaar:eteu ctiindic.praes.A.3epers.plur. :et. adoen,maken. ivoorzetsel(+3) . iin,op,met,door,onderat , cuia,a,at ,subst.dat.fem.plur. cuia,a, desynagogeat , u at,subst.dat.fem.plur. u desteege :a,voegwoord+finalebijzin e :a,opdateeaca cticoni.aor.P.3epers.plur. eea ,aprijzen,loven,verheerlijkenu :e voorzetsel(+2) u :e doora i a ia :aisubst.gen.masc.plur. ea ia:e,demensa iindeclinabel a i voorwaar,waarlijk

30. ,aindic.praes.A.1epers.sing. . ,azeggenu t ipron.pers.dat.(obi)plur. cu jija :. ,euctiindic.praes.A.3epers.plur. a :. ,ahetverschuldigdehebbene i tce isubst.acc.(obi)masc.sing. etce ,hetloonau a ipron.pers.gen.(poss)masc.plur. au e ,hij,zich(zelf),vanhem

Wanneer je dan een aalmoes geeft (lett. barmhartigheid doet), bazuin het niet voor je(zelf) uit, zoalsdehuichelaarsdoenindesynagogenenopdestraten(lett.indestegen),omdoordemensengeerdte worden (of: opdat zij door de mensen worden geerd). Voorwaar, ik zeg jullie, zij hebben hun(verdiende)loon(al).

NBG:Wanneergijdanaalmoezengeeft,laathetnietvooruuitbazuinen,zoalsdehuichelaarsdoeninde synagogen en op de straten, om door de mensen geroemd te worden. Voorwaar, Ik zeg u, zijhebbenhunloonreeds.

Opmerkingen: De woorden :et. a . .ecu ii betekenen letterlijk daden van barmhartigheid doen ofweldadigheidbewijzen,maarindeintertestamentaireperiodewerddeuitdrukkingmeerenmeergereserveerdvooraalmoezengeven.ZieTob.1:3,16;4:7-8;Sir.7:10(WBC,139). Na een voorzetsel gebruikt het NT-Grieks vaak een persoonlijk voornaamwoord als eenbetrekkelijk voornaamwoord (. aueu , c.aueuetc) is bedoeld: . :ec. i ceu. Matthes wijktoverigensweleensvandezeregelaf(9:3;9:21;12:25en15:30).Vgl.BDR283,4. Inhetkoin-Griekswordenperfectavaakvervangendooreenanderwerkwoordindeindicativuspraesens, zoals hier a :. ,eucti is gebruikt in plaats van a :.t |acti (perfectum vana :eaa ia = krijgen waar men recht op heeft) of . c,sacti(perfectum van . ,a). Zie BDR322,2enGG197e. Het vers begint met een temporaalbijzin met e ai (+coni), die duidt op een toekomstigheid (GG276g,i). Hoffmann & Von Siebenthal zien in ca:t c , . :ec. i ceu (lett. laat het niet voor je uitbazuinen)eenvoorbeeldvanbijtendespotofsarcasmeinhetNT(GG296j). Enkelemanuscriptenhebbeneendubbela i (ondermeerdeCodexSinaiticus).

Mt6:3ceue.:eteu ie, . .ecu ii ,ia a a tc.aceu t:et.te.taceu,

ceupron.pers.gen.(abs)sing. cujije.voegwoord e.en,nu,danmaar(nietvertalen):eteu ie,part.praes.A.gen.(abs)masc.sing. :et. adoen,maken. .ecu iisubst.acc.(obi)fem.sing. . .ecu ideaalmoes,barmhartigheid partikel niet,ia aimp.aor.A.3epers.sing. ,tia csaverstaan,lerenkennen,wetena tc.aadj.nom.fem.sing. a tc.e ,links,linkert pron.interr.acc.neut.sing. t ,wie,wat,welk:et.t indic.praes.A.3epers.sing. :et. adoen,makene.taadj.nom.fem.sing. e.te ,rechts,rechter

Maarwanneerjeeenaalmoesgeeft(lett.doendebarmhartigheid),laatjelinkerhandnietwetenwatjerechter(hand)doet.

NBG:Maarlaat,alsgijaalmoezengeeft,uwlinkerhandnietwetenwatuwrechterdoet,

Opmerkingen: Het Thomasevangelie kent een parallelvers in logion 62, waarin de woorden niet opbarmhartigheid maar op kennis van het Koninkrijk lijken te worden betrokken (vgl. Mt. 13:11):Jezusheeftgezegd:mijngeheimenissenzegikaanwiemijngeheimenissenwaardigzijn;watjerechterhandookdoet(of:zaldoen),laatjelinkerhandnietwetenwatzijdoet(Koptisch,vertaling:Oussoren,BuitendeVesting). Het vers bevat een genitivus absolutus: ceu e. :eteu