Özet

ULUSLARARASI İSTANBULTARİHİ YARL1\1ADA SEMPOZYUMU 2013 İstanbul Tarihi Yarımada Uygulama ve Araştırma Merkezi

ŞEYHYAHYA EFENDi VE AZİZ MAHMUD HÜDAİ TÜRBELERi İLE BU TÜRBELERDEKİ BAZI EŞYALAR HAKKINDA

Ziyrek, Ali, Kültür ve Turizm Bakanlığı İstanbul Türbeter Müze Müdürlüğü, aliziyrek @hotmail.com

İstanbul Türbeter Müze Müdürlüğü'ne bağlı 117 tüfbeden bir kısnu Osmanlı Hanedan aza ve , mensupianna ait iken, bazılan devlet ricaline yine diğer bazıları da "din büyüklerine" aittir. Bunlardan

Beşiktaş Yahya Efendi Külliyesi· içinde bulunan Şeyh Yahya Efendi Türbesi, Üveysi Şeylıi Yahya Efendi 'ye ait iken, Üsküdar Aziz Mahmud Hüdai Külliyesi içinde bulunan türbe ise Celveti Şey hi Aziz Mahmud Hüdai'ye aittir. Bu iki türbe mimari özelliklerinin yanı sıra, bu türbelerde çok eski tarihlerden günümüze değin korunan din büyüklerinin günlük kullanım eşyalan ile de ilgi çekmektedir.

Anahtar Kelime/er: Türbe, Mimari, Şeyh Yahya Efendi, Aziz Mahmud Hüdiii, Kullanım Eşyası

Summary Wlıile some of 117 .tombs which are controlled by İstanbul Administiration of Tombs-Museums belong to dynastic family members and associates, some of them belog to high officials of government and important religious men. From these tombs, the one that exsists in The Beşiktaş Complex of Shaykh Yahya Efendi belongs Uveys! Shakh Yahya Efendi lıimself. And the tomb in Üsküdar Aziz Mahmud Hüdai Complex is for Celvet1 Slıakh Aziz Mahmud Hüdai himself. These two tombs get noticed along with arclıiteclıtural features, daily used stuff of some religious men, prötected from ancient times to now in tombs.

Key Words: Tomb, Architecture, Seyh Yahya Efendi (Shakh Yahya Efendi),Şeyh Aziz Mahmud Hüdiii, (Shakh Aziz Mahmud Hüdiii), Used Staff

1. Şeyh Yahya E(endi Türbesi

"Boğaz'ın dört muhafızı" şeklinde İsimlendirme ile İstanbul halkının uzun yüzyıllar özel önem atfettiği türbelerden Eyüp Sultan ve Yuşa Peygamber Türbeleri dışında kalan Şeyh Yahya Efendi ve Aziz Mahmud Hüdai Türbele,.-i, bu türbelerde medfun zevat hakkında taıihsel kaynakların çokluğu ve günüm~e ulaşan dönemine ait ve bizzat bu önemli şahsiyetlerce kullanılan eşyaların bulunması ile ilk ikisinden aynlırl~r. -Burada kastedilen Osmanlı Devlet protokolünde ve halk nezdinde bu türbelerin­özellikle Eyüp Sultan Türbesi- düşünülürse daha önde olması değil, tarihsel olarak daha yakın çağiara ait olması sebebi ile içerde medfun şahıslar hakkında daha çok şey biliniyor olması ve dahası bunlardan bazılarına ait günlük kullanım eşyaları ve sembolik önemi haiz bazı eşyaların günümüze u!aşabilmesidir.

Bu iki türbeden daha eski tarihli olanı Beşiktaş 'ta Çırağan Sarayı'nın bulunduğu nuntıkanın üst bölgesinde · boğaza nazır bir vaziyette bulunan ve bir külliye hüviyeti gösteren Şeyh Yahya Efendi Dergahı bünyesindeki aynı isimli türbe yapısı iken, diğeri Üsküdar' da daha yeni tarihli ama yine bağaza nazır bir külliye bütünlüğü gösteren Aziz Mahmud Hüdai Dergahı bünyesindeki aynı isimli türbedir.

Yahya Efendi, Kanuru Sultan Süleyman'ın süt kardeşi ve aynı padişah döneminin şairi, mutasavvıfı önemli bir dini şahsiyetidir. 1538'de kendisine ait bir arazi üzerindeki dergahında "irşad" faaliyetlerine başlamış, ş;u an külliyesinin bulunduğu bölgeden Çırağan Sarayı 'nın bulunduğu bölgeyi de içine alacak şekilde boğaz sahiline uzanan bu arazide uzun yıllar bu faaliyetini sürdürmüştür. Türbe yapısı Yahya Efendi' nin 1570 senesinde vefatıyla eş zamanlı olarak II. Selim Dönemi?nde yapılmış olmalıdır. Cami/tevlıidhane mekanıyla büyük bir kemerli açıklık vasıtasıyla bütünleşen türbe yapısı ilk inşadan itibaren çeşitli tarihlerde tamirat ve tadilatlar geçirmiştir. Son ciddi tadilatını 1873 'de geçiren kare planlı bu yapıda, içten 9 m. uzunluğunda ve iki kat pencere sırasına sahip ana beden duvarlarının

783

ULUSLARARASI İSTAI'<""BUL TARİHİ YARIMADA SEMPOZYUMU 2013 İstanbul Tarihi Yarımada Uygulama ve Aı·aştırma Merkezi

bazılan hariç ilk inşa döneminden nişane kalmamıştır. Üstte bir çatıyla örtülen bağdadi kubbe de geç dönem Osmanlı uygulamasıdır. Türbede Yahya Efendi'den başka ailesinden, telcke şeyhleıinden ve müntesiplerinden oluşan 10 sanduka, giıişte ise yine Yahya Efendi ailesinden, tekke şeyhi, türbedatı ve tekkeye intisap eden devlet ricalinden bir zata ait toplam 7 mezar yapısı bulunmaktadır.( Tanınan,

1994, s.409-412) ·

Bu türbede son restorasyon çalışmasının 2012-13 senelerinde gerçekleştirildiğine ve içte türbenin duvar satıhianna yazılan ve de bu restarasyanda ortaya çıkartılan Geç Dönem Osmanlı sosyal hayatına ve bunun türbeye yansımasma dair zengin folldoıik malzeme veren duvar yazılarının varlığına ise değinmekle yetiniyoruz. -Id söz konusu yazılar halihazırda teşhir edilmektedir- Türbede Yahya Efendi 'ye ait olan dahil, toplam 1 1 sanduka bulunmakta olup bunlar "muşarabiye" tarzında ve sedef işlemeli şebekelerle çevrelenı:niştir.

784

ULUSL<\RARASI İSTANBUL TARİHİ YARU'VIADA SEMPOZYUMU 2013 İstanbul Taribi Yarımada Uygulama ve Araştırma Merkezi

Bu lıususiyetlerin dışında türbede tarih boyunca vakfedilen ve bugün tarih ve sanat tarihi açısından önem arz eden pek çok taşınır ve taşınmaz eser bulunmaktadır. İstanbul Türbeter Müzesi Müdürlüğü envanterinde 234 kaleme kayıtlı bu eserler içinde yazma ve matbu Kuran-ı Kerim'ler, Ecza-i Şerife' ler, muhtelif yazma ve matbu kitaplar, Sakal-ı Şerif'ler, tekke şeyhlerine ait muhtelif eşyalar, vefk tasları, rnühürler, puşideler, şallaı·, Settare-i Şerife'ler, şaındanlar, levhalar, Kabe örtüleri, avizeler, şebekeler, kandiller, rahleler, beratlar bulunmaktadır. Bu eserler türbenin mefruşatını oluşturduğu gibi, bir kısmı da tfu·be içindeki gömme dolaplarda uzun yüzyıllar muhafaza edilmişler; bunların yine bir kısmı ise ı990'lann başında muhafaza amaçlı olarak depolara alınmışlardır. (İstanbul

-....Türbeler Müzesi Arşivi) ·

ı. ı. Sakal-ı Şerif Bohçası

27x27cm ölçüsündedir. Y.Env. 3372E'ye kayıtlıdır. 14. yüzyıl Memluk işidir. Yeşil astarlıdır. Siyah ipek kumaş üzerine sınna ile müdevver olarak Sure-i İhlas ve İsm-i Celal yazılıdır. Ortasında Anm1dl şekil içinde "El-Abdullah-i Teala el-Fakir Hasan bin .Muhammed" ibaresi bulunur. Bu eserin bir benzeri, Topkapı Sarayı Müzesi Avadancılar Bölümü 24/2235'e kayıtlı iken diğer bir benzeri aynı müze Padişah Elbiseleri Bölümü 1311689'a kayıtlıdır.

785

1.2. Hırka

ULUSLARARASI İSTANBUL TARİHİ YARIMADA SEMPOZYUMU 2013 İstanbul Tarihi Yı.mmada Uygulama ve Araştırma Merkezi

(etek genişliği)l50 x (boy) 130 cm ölçüsündedir. Y.Env.3313E'ye kayıtlıdır. Dönem özelliklerini taşıması sebebi ile muhtemelen Şeyh Yahya Efendi'ye aittir. K.rem rengi düz ipek atlas kumaştan, içi bir kat pamukla kapitone edilmiştir. Kışlık hırkadır. Boyun kenan kaytanlıdır.

L ------------- ----

786

1.3. Kuşak

ULUSLARARASI İSTANBUL TARİHJ YARIMADA SEMPOZYUMU 2013 İstanbul Tar ihi Yarımada Uygulama ve Araştırma Merkezi

l 90x 14.8cm ölçüsündedir. Y.Env.3417 nurnaraya kayıtlıdır. Tahini renk kumaş üzerine yeşil, siyah ve bej rengi ibrişiınle işlenmiştir. Bej renkli astan vardır. Dönem özelliklerini taşıması sebebi ile muhtemelen Şeyh Yahya Efendi'ye aittir.

787

1.4. Tac-ı Şerif

ULUSLARARASI İSTANBUL TARİHİ YARıMADA SEMPOZYUMU 2013 İ stanbu l Tarihi Yarımada Uygulama ve Araşhrma Merkezi

14.7 x 19 cm ölçüsündedir. Y.Env.3426E'ye kayıtlıdır. Üzerine Settare-i Şeıife geçirilmiş ve yeşil renk destar sanlmıştır. 17.yy'a tarihlenmektedir. Dergab Şeybi'ne ait olmalıdtr.

788

1.5. Kuşak

ULUSLARARASI İSTANBUL TARİHİ YARIMADA SEMPOZYUMU 2013 İstanbul Tarihi Yarımada Uygulama ve Araştırma Merkezi

16lx5.5cın ölçüsündedir. Y.Env.3454E'ye kayıtlıdır. Siyah renk, 19.yy üretimi Kisve-i Şerife'nin ikincil olarak değerlendirilmesiyle elde edilmiştir. Yeşil ipek astarlıdır. Dergah Şeyhi'ne ait olmalıdır.

789

ULUSLARARASI İSTANBUL TARİHİ YARIMADA SEMPOZYUMU 2013 İstanbu l Tarihi Yarımada Uygulama ve Araştırma Merkezi

1.6. Sakal-ı ŞerifKutusu

11 x 6.7 x yük. 2.3cm ölçüsündedir. Y. Env.3353E'ye kayıtlıdır. Fildişinden imal edilmiş olup dikdöı1gen kapağı oyınalı tezyinatlıdır. 17. yy. işidir.

1. 7. Settare-i Şerife

50 x 34 cm ölçüsündedir. Y.Env.3436E'ye kayıtlıdır. 18. yy'a tarihlenmektedir. Kırmızı üzerine zikzak düzende Esınaü'l- Hüsna ve Kelime-i Tevhid ile dua ibareleri yazılı bir parçadır.

190

ULUSLARARASI İSTANBUL TARİHİ YARIMADA SEMPOZYUMU 2013 İstanbu l Tarihi Yarımada Uygulama ve Araştırma Merkezi

1.8. Settare-i Şerife

80 x 78cm ölçüsündedir. Y.Env.3444E'ye kayıtlıdır. Hz.Peygamber' in kabirierinin iç örtüsüdür. Yeşil zemin üzerine kırmızı ve krem renk zikzakla Kelime-i Tevhid yazılıdır. Meınlıik tarzıdır. 16.-1 7.yy'a tarihlenmektedir.

1.9. Kisve-i Şerife (Kabe Örtüsü)

I 00.5 x· 44.5 ölçüsündedir. Y.Env.3453E'ye kayıtlıdır. Siyah kumaşt(!n imal edilmiş olup yazılar dokuma ile oluşturulmuştur. Yeşil astarlıdır ve kenarlan yeşil bordürlüdür. Sanduka puşidesi olarak kullanılmıştır. 19. yy'a tarihlenmektedir.

791

1.1 O. Harita

ULUSLARARASI İSTANBUL TARİHİ YARIMADA SEMPOZYUMU 2013 istanbul Tarihi Yarımada Uygulama ve Araştırma Merkezi

99 x 62 cm ölçüsündedir. Y.Env.3543E'ye kayıtlıdır. Yahya Efendi Dergahı ve civanndaki bahçe ve bir kısım araziye ait renkli harita olup, Rumi 19 Temmuz 1291/Miladi 31 Temmuz 1875 tariblidir.

2. Aziz Mahmud Hüdai Türbesi

1541-1628 yıllan arasında yaşayan Pir Aziz Mahmud Hüdai için yaphnlmıştır. Külliye'nin ilk inşası 17. yüzyıl son çeyreğin~ ait iken (1589-1595), halihazır yapılar topluluğu Sultan Abdülmecid döneminde inşa edilmiştir. (Tanınan, 1993, s.507-509)

Türbe kare planlıdır ve dört Toskan başlıklı sütun marifetiyle taşınan bağdadi bir kubbeye sahiptir. Hz. Pir'inki dahil toplam 1 1 sandukaya sahip türbe binası Sultan Abdülmecid Dönemi İlıyasında arnpir üslupta 1öğelerin bolca kullanıldığı bir yapı hüviyetine bürünmüştür. içte, birbirlerine yakın uygulamalarla pek çok defa yenilenmiş olan kalem işi süslemelerde ise klasik Osmanlı ve Oryantalist öğeler beraber kullanılmış olup bat kuşağı Mahmud Celaleddin Efendi'ye aittir. Ayrıca Aziz Mahmud Hüdai Türbesi'nin 13 dilimli Bağdadi kubbesi, 13 dilimli Celveti Tacı'na gönderme yapmaktadır.(İstanbul Türbeter Müze Müdürlüğü Arşivi) Türbe envanterine kayıtlı 116 kalem eser bulunmakta olup içlerinde yazma ve matbu eserler, Settare-i Şeôfe'ler, levhalar, şallar, şamdaolar; rahleler, vakfiyeler, beratlar, fermanlar, Hüdai valifına ait defterler ile 10 bin civannda vakıf evrakı mevcutti.ır. Bu eserlerin bir kısmı da bizzat dergah kurucusuna ve halifelerine ait sembolik önemi haiz eşyalardır. (İstanbul Türbeler Müze Müdürlüğü Arşivi)

Türbed e 2013 senesi itibariyle Cumhuriyet Dönemi'ndeki en ciddi restorasyon başlamış durumdadır.

/ /

792

ULUSLARARASI İSTANBUL TARİHİ YARIMADA SEMPOZYUMU 2013 İstanbul Tarihi Yarımada Uygulama ve Araştırma Merkezi

793

ULUSLARARASI İSTANBULTARİHİ YARilVIADA SEMPOZYUMU 2013 İstanbu l Tarihi Yarımada Uygulama ve Araştırma Merkezi

2.1. Türbe ve Çevresinin Planı

68x54.4cm ölçüsündedir. Y.Env.l IlE'ye kayıtlıdır. Mehıned Gülşen Efendi imzalı ve Hicri 9 Rebiulewell335/Miladi 3 Ocak 1917 tarihlidir. Ortadaki Büyük sanduka Hz. Pir' e aittir.

2.2. Pir'in Kaftanı

Boy 120 x Etek 145 x Kol Açıklığı 175 cm ölçüsündedir. Y.Env.135E'ye kayıtlıdır. Yeşil renk yünlü kumaştan dokunmuş olup "içi pamuldu ve yeşil astarlıdır. Yeşil iplikten düğmeleri vardır.

Düğmelerinin bir kısmı eksiktir. Güve yenikleri vardır. 105 no'lu emanet sandığından çıkmıştır.

/ /

794

····.-~ m~, ~~~~ ~ . . ~ . -=-"!'""~~ ..

; . ·' >;~ :' ....... 'r'.

~~~~

ULUSLARARASI İSTANBUL TARİHİ YARIMADA SEMPOZYUMU 2013 İstanbul Tarihi Yarımada Uygulama ve Araştırma Merkezi

2.3. Hz. Pir'in Ahnın Eğeri

48 x 38 x yük. 3 lcm ölçüsündedir. Y.Env.l36E'ye kayıtlıdır. Aziz Mahmud Hüdai'nin kişisel

kullanım eşyasıdır. Hz. Pir'in emanetlerinin bulunduğu 105 No'lu sandıktan çıkmıştır.

2.4. Hz.Pir'in ve Halifelerinin Kişisel Eşyalannın Korunduğu Sandıklar

1962 senesinde 105, ı 06 ve 107 nolu sandıklar içindekilerle beraber kayd-ı terkin edilmiştir. Ancak buna rağmen bu sandıklar ve içindekiler imha edilmeyerek muhafaza edilmiştir. Bunlardan ı 05 ve ı 07 No'lu sandık içerisinde bizzat Hz. Pir'in kişisel kullanım eşyaları mevcuttur.

Bunlardan Hz. Pir'in giymiş olduğu "Tık-ı Şerif kendine mahsus çekmecesindeki bohçasında"

saktanır ve bu tae bayram arifelerinde özel bir törenle ziyaret edilirdi. Bu tae hakkında, Hz. Pir'in kendi eliyle sardığı ve giydiği; ya da Üftade Hazretleri eliyle sarılıp giydirildiği bilgisi mevcuttur. (Yılmaz,1999, s.260-261) Eski envanter defterinde 107 No'lu şandık bahsinde "Hazreti Pir'e ait 5 tane Tac-ı Şerif olup atlastan yeşil 2 torba içindedir" ibaresi mevcuttur. Bu "Tac-ı Şerif' 107 No'lu sandıktaki taelardan biri olmalıdır.

795

ULUSLARARASI İSTANBUL TARİHİ YARIMADA SEMPOZYUMU 2013 İstanbul Tarihi Yarımada Uygulama ve Araştırma Merkezi

796

. ------ı

i

ULUSLARARASI İSTANBULTARİHİ YARINIADA SEMPOZYUMlJ 2013 İstanbul Tarihi Yarımada Uygulama ve Araştırma Merkezi

2.5. Hz. Pir'in Hırkası

Boy 90cm x Etek 138cm x Kol açıklığı 130cm ölçülerindedir. Y.Env.343E'ye kayıtlıdır. 107 No'lu sandık içinden çıkmıştır. Tahini renk pamuklu yün kumaştan mamul, pamuk içlikli, bakiava dilimi fonnla sır(g)ılanmış kışlık hırkadır. Eski envanter defterinde Aziz Mahmud Hüdai'ye ait olduğu kaydedilmiştir.

797

ULUSLARARASI İSTAı'\'BUL TARİHİ YARilVIADA SEMPOZYUMU 2013 İstanbu l Tarihi Yarımada Uygulama ve Araştırma Merkezi

2.6. Osmanlı Arınalı Yemeni

70 x 70cm ölçüsündedir. Y.Env.238E'ye kayıtlıdır. Ortasında Osmanlı annası vardır. Krem renkli kenar bordürleri içerisinde bitkisel süslemeler ve Arapça i~areler bulunur. Ortası bordo renk gaz boyaması kumaş tır. Aziz Mahmud Hüdai Türbesi 105 no'lu emanet sandığından çıkmıştır. Saraydan türbeye hediye edilmiş olmalıdır.

KAYNAKÇA

İstanbul. Türbel er Müzesi Arşivi. t

Tanınan, M.B. 1993, "Aziz Mahmud Hüdai Külliyesi", İstanbul Ansiklopedisi, c.l , s.507-510, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul.

Tanınan, M.B. 1994, "Yahya Efendi Tekkesi", İstanbul Ansiklopedisi, c.7, s.409-412, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul.

Yılmaz, H.K. 1999, Aziz Mahmud Hüdai Hayatı Eserleri Tarikatı, Erkarn Yay. İstanbul.

//

"798