MỤCLỤCThayđổitạonênsựnhiệmmàu

Lờigiớithiệu

Lờitácgiả

1.Sựchuyểnhóatựnhiên

2.Nghithứccủasựhanhthông

3.Hànhtrìnhđếntựdo

4.Bakhíacạnhcủasựthôngthái

5.Nhìnthếgiớibằngnhậnthứcmới

6.Đổlỗichoai?

7.Mạnhhơnsaunghịchcảnh

8.Đoạntuyệtvàtiếnbước

9.Nắmgiữnhẹnhàng

10.Tĩnhtạigiữađời

11.Chếngựcáitôingụytạo

12.Hòahợptừnhữngđốikháng

13.Tạonênsựkhácbiệt

14.Nhậnthứcvàtươngtácvớicuộcsống

15.Suyngẫmđểtâmthanhtịnh

ThayđổitạonênsựnhiệmmàuChuyệnxưakểrằng,mộthômThầnChếtxuốngdươnggianđể

đưamộtvịthánhvềtrời.ThượngĐế-ngườicủalòngnhânáivôbiên,đãdặndòThầnChếtlàhãybantặngchovịthánhnàybấtkìânhuệnàomàôngtachọn,vìônglàmộtbậcchântu,ngườiđãcốnghiếntrọnđờicholòngbácái.ƯớcnguyệnthathiếtnhấtcủavịthánhnàylàcầuxinThượngĐếhãychoThầnChết"nghỉviệc"đểloàingườicóthểtrườngsinhbấttửtrongmộtthếgiớithanhbình,mọiviệcđềucóthểdựđoánđượcvàkhôngcóbấtkìmộtsựđổithaynào.

Ngaykhiướcnguyệncủaôngthànhhiệnthực,cuộcsốngtrêntráiđấttrởnênngưngđọng.Hạtgiốngkhôngthểrụngxuốngđểtáchvỏnảylênmầmsốngmới.Mâytrắngtrêntrờiđứngtĩnhlặng,khôngthểtạonhữngcơnmưabansựsống.Mặtđấtnứtnẻbịnungnóngdướiánhnắngmặttrờichóichangvìngàykhôngbaogiờlụitàn.Từđó,khôngcònđêmđểmỗisángmọingườichiêmngưỡngánhbìnhminh.

Trứngvàtinhtrùng,sựhòahợpkìdiệucủatạohóađểtạomầmsống,mònmỏi"đợichờnhau"trongsựchialy.Chẳngbaolâusauđó,nhữngcưdântrênthếgiớikhông-có-sự-thay-đổitrởnênđóikhát,đôimắttrũngsâuvìtuyệtvọng,nhậnramìnhbịgiamhãmtrongnhữngnỗithốngkhổ,bếtắcvĩnhviễn.

Khátvọngtạonênhạnhphúcchonhânloạibằngcáchngăncảncáichếtcủavịthánhvôtìnhgâyrasựhủydiệthàngloạtmuônloài.Chứngkiếncảnhtànsátkhủngkhiếpdosựbấtbiếngâyra,ôngvôcùnghốitiếc.Ôngnhậnrõrằng,càngmuốngiữchặtcáigìđó,chodùcóquýgiáđếnđâu,thìngườitacàngbịtróichặthơntrongxiềngxíchảotưởng,vànhữngđiềumớimẻsẽkhôngbaogiờđượcnảysinh.Vàởmộtgócđộnàođó,cáichếtthậtsựlàmẹcủasựsống.

LờigiớithiệuHaikhíacạnhcủacuộcsống

Vớinụcườitrênmôi,chàngthanhniênsảinhữngbướcchânhạnhphúctrênđường,anhtanghĩvềmộtviễncảnhtươnglaiđầyhứahẹnđangchờđónmình.Nhưngởgócđườnggầnđólàmộtcontêgiáckhổnglồđangtiếnrấtnhanhđếnngãtưđường-nơicảhaisẽđâmsầmvàonhautrongtíchtắc.

Đólàmộtcảnhtrongphim"NgườiNewYork"màchúngtôirấtthích.Chàngthanhniêncóthểthấyđượctươnglaiphíatrước,nhưngđiềuđóvẫnxavời,cònthựctạisắpphảichạmtránvớicontêgiácthìdườngnhưanhtakhôngthấyđược.Đólàsựngẫunhiênnằmngoàimọidựđoán.Tuynhiên,nhữngsựngẫunhiênnàylạiluônthườngtrựcvàcóthểxảyrabấtcứlúcnàotrongcuộcđờimỗichúngta.Aicũngmongmuốntìmđượcẩnsốcủacuộcđờimình,rồitừđóannhàn,tựtạisốngmộtcuộcsốngtheonhưsốmệnhđãanbài.Thếnhưngmấykhiconngườiđượcthỏanguyện,vàcũngcómấyaicamchịusốphậnnhưthế.Cuộcđờivẫnkhôngngừngbiếnđổi,nhưvòngxeluânhồichuyểnđộng,trongđómỗiđoạnđườngtađiđềuchứađựngnhữngđiềumớilạ.Thậmchínóxảyrarấtnhanh,chỉtrongkhoảnhkhắcmàgiâyphútnàytađitrênđoạnđườngnàynhưngsauđótađãbướctrênđoạnđườngkhác.Điềuquantrọnglàbạncóđiềukhiểnđượcbánhxeđókhông,haylàtựbuôngxuôichấpnhậnchocuộcđờiđưađẩy.Cónhữngđiềubấtngờngẫunhiênlàmaymắn,hạnhphúcnhưngcũngcókhinólạilànhữngtrăntrở,khổđau,phiềnmuộnhaynhữngđiềubấthạnhđượcxemnhưlàvậnmệnhkhôngailườngtrướcđược.

ĐôngCungTháiTửSiddhartharờibỏcungđiệntránglệcủamìnhđểtrởthànhmộtkhấtsĩ,miệtmàitìmkiếmchânlý,kiênnhẫntrìgiớivànắmgiữđượcvậnmệnhcủamìnhdướidanhhiệuĐứcPhật.ChristopherReevebịngãngựavàphảingồixelănsuốtđời,nhưngthayvìbuồnnản,thanthântráchphận,ôngsẵnsàngthayđổicáchsống.Sựđiềmtĩnh,lòngnhânái,baodungvàmongướcgiúpđỡngườikhácđãbiếnôngtrởthànhSiêuNhânthậtsự,đúngnhưnhânvậtSiêuNhânôngtừngthểhiệnrấtthànhcôngtrongbộphimnổi

tiếngcùngtênnhữngngàycònlàdiễnviênHollywood.

Bánhxecủacuộcđờivẫnquay,mọithứvẫnkhôngngừngbiếnđổi,nhữngtháchthứcvàcơhộikhôngngừngđượcmởra.Bạnđãsẵnsàngchưa?Hãybiếtgõcánhcửalòngmìnhđểmởnó,mộtthếgiớimớiđangẩngiấutrongnhữnglớpvỏxùxì,cũngnhưloàisâubướmđanghoànthiệnmìnhdầnlêntronglớpkénbaobọcđểhướngđếncuộcsốngbênngoàicaorộnghơn.

Hãytrởthànhchínhmìnhđểvậnhànhbánhxecủaquátrìnhchuyểnhóa.

Hầuhếtcácchươngtrongquyểnsáchnàyđềunóivềnhậnthứcđốivớisựchuyểnhóa-khoảnhkhắcxảyrasaukhimọichuyệnđãchấmdứtởquákhứnhưngchưachuẩnbịchosựkiệnmớirađờiởtươnglai.Dấnthânvàovùnghoangsơcủasựthayđổilàmộthànhtrìnhkhôngcósẵnlốiđi,bạnphảitìmkiếmconđườngchoriêngmình.Nhữngvấnđềmàchúngtôiđềcậpđềucóthểứngdụngrộngrãitrongnhiềutìnhhuốngchuyểnhóa,đượcsắpxếptheomứcđộtừnhữngtrăntrở,buồnrầu,đaukhổ,mấtmát,chođếnkhinhậnthức,thấuhiểu,lấylạinghịlựcvàlòngcanđảm.

Cácchươngsáchđềuđộclậpvớinhaunênbạncóthểđọcbấtkìchươngnàomìnhthích.Vớicáchsắpxếpnhưthế,chúngtôihyvọngquyểnsáchlàkimchỉnamgiátrịmỗikhicuộcsốngcủabạncóthayđổihayrơivàonhữngtìnhthếcấpbách.

Chúccácbạnnhậnravàhòahợpcùngsứcmạnhchuyểnhóadiệukìcủasựthayđổi!

-JoanZ.Borysenko,Ph.DvàGordonF.Dveirin,Ed.D

LờitácgiảEbookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Viếtsáchlàmộtviệckhókhăn.Đâylàquyểnthứmườihaicủatôi,vàdườngnhưquyểnsaucàngkhóthựchiệnhơnquyểntrước.Nhưnglầnnàyđãphátsinhnhiềutìnhhuốngđặcbiệt,đólàviệctôivàanhGordon-chồngtôi-cùngchungtayviếtquyểnsáchnày.Lúcđó,chúngtôikếthônvớinhaumớiđượchaituần,tronglòngđangtrànngậphạnhphúcvàhứngkhởi,sẵnsàngchosựtrảinghiệmđồngsángtác.Việcnàycóthểlàkhônglớnlaolắm,nhưngniềmvuilàchúngtôiđượcởbênnhau,thậmchícònhoạchđịnhsẽcùngnhauviếttiếpquyểnthứhai.

AnhGordonlàchuyênviêntưvấnpháttriểntổchức,đôikhianhcònđượcbiếtđếnvớitưcáchlàtácnhântạosựthayđổi.Anhthườngđượcmờiđếnđể"khuấyđộngtìnhthế"vàlàmchocáccuộcnóichuyệntrởnêndễdànghơnnhữngkhiđốitáccủahaiphíabịlâmvàotìnhhuốngkhóxửhaynhữnglúchọcầnngườiđưaranhữnggócnhìnmới.Hơn20nămqua,từkhicònlàsinhviêncủatrườngRidhwan,anhđãtrởthành"viênkimcươngquýchocácgiảipháptìnhthế"đốivớiquátrìnhtựnhậnthức.

Còntôi,tráilại,lànhàtâmlýhọc,nhàkhoahọcvềngànhy,mộtdiễngiảvàlàmộtnhàvăn,đượcmôtảnhưlàchuyêngiamiễndịchthầnkinh-tâmlýcủangườiMỹbảnxứ,ngườiDoThái,ngườitheođạoPhật,tínđồCơđốcgiáo,ngườitheođạoHin-đuvàcảđạoHồi.

AnhGordonđượcđàotạochuyênngànhvềphêbìnhvănhọc,lịchsửtưtưởng,cũngnhưvềcáchpháttriểntổchức,nêncóphongcáchviếttinhtếvàhơitrừutượng.Khiđangviết,đãcólúcanhGordonlongạiquyểnsáchsẽquáthiểncận,còntôithìlạisợnóquásâusắcvàkhóhiểu.Nhưngniềmhyvọngchungcủacảhailàquyểnsáchsẽchânthựcvàđángtincậy.

Tronglúcđọc,cácbạnsẽnhậnthấycácchươngsáchđượcviếttheobagiọngđiệu,baphongcáchkhácnhau:nétđơngiảnvàthựctếcủatôi,sựtrừutượngcủaanhGordonvàcókhilạilàsựhòađiệucủa

cảhai.

Việcviếtchungmộtquyểnsáchquảlàkhôngdễdàngchútnào,đặcbiệtlàtìmđượcsựhòahợptrongnhau.ĐãcólúcanhGordoncảmthấykhônghàilòngkhitôicốbiêntậplạinhữnggìanhviếtvàthaychúngbằnggiọngđiệucủapháinữ,cònkhoảnhkhắckhóchịunhấtcủatôilàkhicảhaikhôngtìmđượctiếngnóichung.

Dùsaođinữa,đượcviếtchungquyểnsáchnàylàsựtrảinghiệmcótínhchấtchuyểnhóachocảhaichúngtôi.BêncạnhđólànhữngcâuchuyệnriêngtưvềgiađìnhcủacảtôivàanhGordonsẽđượcsẻchiacùngcácbạnnhưmộtsựtrảinghiệmthựctếnhấtmàchúngtôitừngđiqua.AnhGordonmấtngườimẹthânyêukhimớihaituổi,còntôithìchìmtrongđaukhổkhichatựtử.Chúngtôiđềuchịunhữngmấtmátđauthươngtạonênnhữngmảnhvỡvềtinhthầnkhicònquánhỏ,nhưngquantrọnglàchúngtôiđãvượtqua.

Trênhànhtrìnhcủasựtrảinghiệm,chúngtôimongtìmđượcniềmvuikhigópphầngiúpmọingườivượtquanhữngnghịchcảnhtrongđời,cũngnhưnhữngnỗiđaucủariêngtừngngười.Cácbạnsẽtìmlạimìnhchomộtcuộcsốngnăngnổ,trànđầysứcsống,cómộtđờisốngtinhthầntíchcựcvàsựtăngtiếnhướngđếntínhtoànvẹn.Mộtcuộcsốngnhưthếmờigọisựhàihòa,cânđốigiữakhốióc,tráitimvàbàntaycùngnhaulàmviệcđểtạorathếgiớitốtđẹphơnchonhữngaiđangtìmkiếmsựdẫndắttâmlinh,cũngnhưchotấtcảmọingười.

Bằnghànhđộngđơngiảnlàcầmquyểnsáchnhỏnàylên,chodùbạncórútrađượcbàihọcgìhaydànhthờigianđểchiêmnghiệmthựctiễn,thìbạncũngđãnóilênđượcnhữngngôntừtốtđẹpvàđầyýnghĩavớicuộcsốngcủamình,haycuộcsốngcủanhữngngườimàbạnhếtmựcyêuthương.

-JOANZ.BORYSENKO,Ph.D

1.SựchuyểnhóatựnhiênQuansátcảchukìtiếnhóacủanòngnọcquảthậthấpdẫn.Chúng

lànhữngnghệsĩbiếnhìnhtheotrìnhtựcótínhnghệthuậtcao,làbậcthầycủasựchuyểnhóatinhtếvàthầmlặng.Nòngnọccóđầuto,nhữngcáiđuôithondài,nhọnhoắtdichuyểnthậtuyểnchuyểnvềphíatrước.Rồimộtngàynàođó,khôngkènkhôngtrống,nhữngsinhvậtnhỏbénàybắtđầumộttiếntrìnhthayđổi:đuôitừtừthungắnlạivàtừthânmìnhmọcrabốncáichânnhỏxíu,giốngmộttácphẩmđiêukhắcđượctạcnêntừtừ,haichânsaumạnhmẽvàhaichântrướckhéoléođượcđịnhhình.Dườngnhưcảnhữngbiếnđổibênngoàilẫnsựchuyểnhóabêntrongđềuđượctiếnhànhcùnglúcmộtcáchhoànhảo,trongkhiđónòngnọcvẫntiếptụcbơilộitungtăng,tranhănvàungdungtựtạichođếnmộtngàychúngbiếnthànhmộtsinhvậtlưỡngcưtuyệtvời,cókhảnăngsốngcảtrongnướclẫntrêncạn.Theocáchnhìnvàsuyngẫmcủachúngta,quátrìnhchuyểnhóacóảnhhưởngđếnnhiềubộphậntrongcơthểchúng,đượcdiễnbiếnmộtcáchchậmrãivàtinhtếchứkhôngcóquánhiềubiếnđộng.

Tráilại,loàisâubướmbiếnhìnhthànhbướmtheocáchthứcmãnhliệthơnnhiều.Tavừamớithấychúnglànhữngconsâuxấuxí,bòlổmngổm,nhailácâyràorào,thếmàgiờđâylạitreomìnhlơlửngtrênnhánhcây,biếnthànhconnhộngởthờikìphôithai,tựnhốtmìnhtrong"cỗquantàidệtbằngtơ"(cáikén).

Khônggiốngnòngnọc,sâubướmđãnỗlựcrấtnhiềuđểhoànthiệndầnnhữngbộphậnchophépnóvươnđôicánhbaylượntrênbầutrời.Nhữngtếbàomới,còngọilàtếbàothànhtrùng,bắtđầusinhsôinẩynởtrongcơthểchúng,hệthốngmiễndịchpháthuytácdụngmạnhmẽ,gắngsứctiêudiệtnhữngkháchlạđượcxemlàkẻxâmnhập.Cáctếbàothànhtrùngcủasâubướmnhânbộilênrấtnhanh,lấnápcảhệthốngmiễndịch.Thậtrasinhvậtbénhỏđángthươngnàyhóalỏngthànhmộtmónxúpđầydinhdưỡngđểnuôitếbàothànhtrùng.Cuốicùng,hoanhỉtrongniềmvuichiếnthắng,cáctếbàonàytậphợpthànhmộtcộngđồng,hìnhthànhnênmộtsinhvậthoàntoànmới:conbướmvớiđôicánhxinhđẹp,sặcsỡsắcmàuchẳngkhácnàoảoảnh.

Sâubướmcóhạtgiốngcủasựchuyểnhóa-tếbàothànhtrùng-đãởcùngnótrongsuốtvòngđời.Đếntuổigià,nóchếtđiđểtáisinhkiếpsốngmới,cũngchínhlàbảnchất,bảnngãvàvậnmệnhthậtsựcủanó.Cólẽchúngtacũnggiốngnhưloàibướmcóđôicánhxinhđẹpkiaởđặcđiểmlàcũngcóhạtgiốngmangbảnsắcconngườiđãngấmsâuvàocơthể,giúptachuyểnhóacáitâm,thoátkhỏicảmtínhtiêucực,chịuđựngđượckhủnghoảngvềtìnhcảmvàtồntạidùcuộcsốngcónghiệtngãđếnđâu.

Tôithíchsựchuyểnhóatheokiểucủanòngnọchơn,nhưngchưatừngcóaihỏitôivềquanđiểmnày.Cólẽ,nhữngaiđitrọnsáumươinămcuộcđờisẽcảmnhậnsâusắchơnvìđãchứngkiếnbaosựđađoan,oantrái:libiệt,phảnbội,cáichếtcủangườithânyêutronggiađình,tranhchấp,mâuthuẫn,bấtan,phiềnmuộnchẳngkhácnàosựbiếnhìnhcủaloàisâubướmkhiđihếtmộtvònghuyềnnhiệmcủatạohóa.Ítcósựchuyểnhóanàogiốngnhưcủanòngnọcmàvẫngiữđượcsựtĩnhtạinhấtđịnhtrongtâmhồn:kiênnhẫnvàthậntrọng.

NhàtriếthọcvĩđạingườiMỹWilliamJames,ngườisánglậpnềntriếthọcđươngđại,chorằngquátrìnhchuyểnhóacủaconngườivừamangtínhxáotrộnbấtngờvừalàquátrìnhphânrãtừtừ.Vấnđềchínhlàmtôiquantâmđếncảhaiquátrìnhnàylàcáigìlàmphấnchấnđờita.Thôngthường,takhôngchọncáithayđổimangtínhkhủnghoảngvàcũngchẳngnhậnthứcđượcsựchuyểnhóađượcphânrãtừtừnhằmgiúptabóctáchnhiềulớpvỏvướngvíuchằngchịtbaoquanhđờimình.Nếucảhailoạithayđổinàykhôngxảyramộtcáchcónhậnthức,vậychúngbắtnguồntừđâu?Phảichăngchúngđượcsinhratừmộtcáigìnhưchấtkíchthíchsinhtrưởngthựcvậtauxin,đãgiúpchothâncâyhướngvềánhsánghayvẫncònmộtbímậttâmlinhnàođósâuthẳmhơn?

Khibắtgặpmộtđóahoanhỏđangpháttriểntrongkẽnứtcủavỉahèximăng,chúngtađềunhậnthứcđược,từmộtcáthểđơnbàonhỏxíuchođếnnhữngsinhvậtđabàonhưconngười,tấtcảđềucómộtkhátvọngsống,mộtbảnnăngtựnhiênkhácthườngđểvượtquatrởngạivàhướngđếnsựhoànthiện.

"Sứcmạnhtừmầmxanhđãmangđếnchođờimộtbônghoa",vầnthơnổitiếngcủathisĩxứWales,DylanThomas,nóivềsựtiếnhóacủacâytrồngdườngnhưứngdụngđúngchosựchuyểnhóacáitôicủaloàingười,cáibảnngãbẩmsinhluônmuốnhạnhphúcvà

khướctừnỗiđau.Cómộtcáigìđótiềmtàng,luônthúcgiụcchúngtasửdụnghếtmọitiềmnăngđểvươnlên,giốngnhưmộthạtgiốngcỏnconcũngcóthểtrởthànhmộtthâncâykhổnglồ.

Điềunàylàmtôinhớđếnngườibạn,đồngthờicũnglàngườiđồngnghiệpcủamình:JeanHouston,bậcthầythậtsựvềnănglựctiềmẩncủaconngười,đãđượcnhàtâmlýhọcJeffreyMishlovephỏngvấntrongloạtchươngtrìnhtruyềnhìnhđặcbiệtThinkingAllowed.JeankểvềtìnhbạncủacôvớimộtngườiPháp,PierreTeilharddeChardin,anhnàyvừalàchuyêngiaxuấtsắcvềcổsinhvậthọc,vừalàmộttriếtgia.CôtìnhcờgặpanhởcôngviênCentralnăm14tuổivàsauđó,cảhaithànhbạn.

CôkểvềnhữngbuổiđidạovớiChardin:"Thậtlàđặcbiệt.Cảnhvậtbỗngtrởnênhữutình,trànđầysứcsống.Cáchanhấynhìnbạnnhưthểbạnlàngôinhàbềbộnvớinhữngđồvậtkhôngcầnthiếtnhưngẩngiấuđiềugìđóđángđượctônkính-quaánhmắtấy,bạntựcảmthấymìnhnhưtoátlêncáigìrấtthầnthánh,trànđầycảmxúc,vuitươivàrựcrỡ".

Jeanthườngđềcậpđến"tínhthánhthiện"tiềmẩntrongmỗichúngta.Theolốiẩndụcủacô,sựthayđổilàmtáchlớpvỏhạtgiống,chophépchúngtalấpđầythiệntâm.Đócũnglà"chântánh"củavạnvật,giốngnhưquảsồiphảipháttriểnthànhcâysồi,cònchúngtađượcđịnhhướngđểpháttriểntínhthánhthiệncủachínhmình.Đóthậtlàmộttriếtlýsâusắc.Dĩnhiên,triếtlýnàykhôngcònlàlốiẩndụsâuxanữamànóđangtồntạitrongthựctếđầysinhđộng.Tôimuốnbiết"tínhthánhthiện"này(hayítnhấtmộtconsóngtrongđạidươngbaolacủanó)sẽđượctôinhậndạngvàcảmnhậnrasao.Vàvớibạn,nókhácbiệtthếnào?Tôiquantâmđếncuộcđốithoạiđểhiểurõýnghĩacủavấnđềnàyđốivớimỗingườichúngta,từđósẽnhậnthứcđượcđầyđủcáckhíacạnhtrongcáitôithậtsựcủamìnhhơnlàchỉbiếtđượccáichungchung,tổngquát.

Vàđốivớimỗingườikhácnhau,thuậtngữ"tínhthánhthiện"mangmộtýnghĩakhácnhau.Mộtvịtônsưnổitiếngmàtôithánphục,gầnđâycóthamgiavàobuổiđốithoạigiữangườitheoPhậtgiáovàThiênChúagiáoởBoulder,Colorado,rồisauđólàbuổiđốithoạigiữangườitheoThiênChúagiáovàDoTháigiáoởDenver.Ôngđãkhéoléotránhcáchgiảithíchtheokiểurấttrẻconlàcó"mộtôngcórâuởtrêntrời,taycầmquyểnsáchmàuđen".Rõràngcảônglẫn

ngườinghetronghaibuổiphápthoạiđangcùngnóivềmộtvấnđề(mặcdùcácPhậttửkhôngdùngtừThượngĐế).Tấtcảmọingườiđềunóivềsựnhậnthức,hay"sựgiácngộ"cốhữutrongtâmmỗingười.Bảnchấtcủanhậnthức-tùytheocáchmọingườigọi:"ThượngĐế","ĐấngToànNăng","ĐấngChíTôn",hay"ĐấngMạcKhảiThầnLinh"củangườiDoThái-chínhlàtrítuệvàlòngnhânái.Khảnăngtiềmẩnvàtrítuệtựnhiên,cảhaivừachuyểnhóachúngtavừachuyểnhóachínhbảnchấtcủanó.

SUYNGẪM

Bạncóthểnhớđếnkhoảnhkhắckhicảthếgiớicủabạnbịtanrãvàbạnđangtrongquátrìnhchuyểnhóakhông?Cảmgiáclúcđónhưthếnào?Bạncónhậnrakhácbiệtnàosovớithếgiớihiệntạikhông?Nếubạnkhôngthểnhớđếncâuchuyệncủariêngmình,hãyghilạisựchuyểnhóacótácđộngmạnhmẽđếnmộtngườinàođó,thậmchíđólàcâuchuyệnxảyratrongmộtquyểnsáchhoặctrongmộtbộphim.

2.NghithứccủasựhanhthôngThếvàolúcnàothìsựthayđổitiếnlênthànhsựchuyểnhóa?Và

sựchuyểnhóalàgì?

JimCurtan,mộtngườibạncủachúngtôi,cóthủmộtvaithúvịtrongphim"Mộtmìnhtrênhoangđảo"(CastAway)doTomHanksđóngvaichính.Bộphimchuyểntảithôngđiệpsâusắcvềviễncảnhcủaquátrìnhchuyểnhóa."Mộtmìnhtrênhoangđảo"khôngchỉlàcâuchuyệnthúvịvềsựthayđổimangtínhbikịchlớnmàcònlàmộtminhchứngtuyệtvờivềnghithứchànhđạo,gồmbagiaiđoạndocácnhànhânloạihọcmôtảvềquátrìnhchuyểnhóaquacácgiaiđoạnkhácnhautrongđời.

Nhânvậtchínhtrongphim,ChuckNoland,làanhchàngkỹsưluônnhìnđồnghồ,làmviệcquầnquật,cốnghiếntấtcảthờigiancủamìnhchohệthốngpháttriểnnhanhcủacôngtyFedEx.Đâylàmộtẩndụ,ámchỉChucklàkẻtônthờChronos,thầnthờigian.Tiếngtích-tắc,tích-tắccủađồnghồlúcnàocũngvăngvẳngtrongđầuanhta,khôngcógìquantrọngbằngviệcphảigiaohàngnhanhhơnthờigianquyđịnhvàiphút.KếtnốitìnhthâmlànỗiámảnhđángsợtrongđờiNolandbởicáchlàmviệckhôngbaogiờngơinghỉcủaanh.Trônganhchẳngkhácnàomộtchiếnbinhđườngphốluônbịquấyrầy,khôngcóthờigiandànhchongườiphụnữmàanhyêuhếtmực.Anhănàoào,uốngàoào,chạyàoào.Chủyếulàtọng,nhét,nuốt,ực.Thậmchí,anhkhôngthểnhìnthẳngvàomắtcủabạnđồngnghiệpmình-ngườibạncóvợđanghấphốivìbệnhungthư.Nolandkhôngphảilàngườixấu,chỉlàkẻvôtâmvàlơđãngmàthôi.

LốisốngcũcủaNolandkếtthúcmộtcáchđộtngộtkhichiếcphicơcủahãngchuyểnphátnhanhFedExchởanhđếnMalaysiabịrơiởphíaNamTháiBìnhDương,vàanhlàngườiduynhấtsốngsót.Sốngmộtmìnhtrênhoangđảoxaxôitrong4năm,anhtồntạiđượclànhờcóchiếcđồnghồbỏtúicổxưamàvịhônthêđãtặngchoanhvàođêmGiángsinhkhianhtừbiệtcôđểđicôngtác.Máyđồnghồđãbịhỏngkhiphicơrơivànhưthếthờigianđãngừnglại-cảnghĩađenlẫnnghĩabóng.

Thậtra,hìnhtượngthờigianởđâykhôngliênquangìtớichiềukíchmớimàNolandlâmvào.Chiếcđồnghồngưngchạynhắcnhởanhvềmộttìnhyêuđãmất,thôithúcanhphảisốngđểmàtìmlạinhữngthứđãmấtđi.Vàibưukiệnbịtrôigiạtlênbờcùngvớianh,vàquảbóngdatrongmộtbưukiệnđãcứurỗilinhhồnanh.NolanddùngmáutừbàntaybịthươngcủamìnhđểvẽlênđómộtkhuônmặtvàđặttênlàWilsonbởianhcoigươngmặttrênquảbónglàmộtngườibạn.ChínhngườibạntưởngtượngnàytrởthànhnhânvậtkhôngthểthiếuchosựpháttriểnlòngnhânáicủaNoland.

Thờigian4nămmộtmìnhtrênhoangđảogiữađạidươngmênhmôngcủaChuckNolandlàthờikìchuyểnhóa.Lốisốngcũcủaanhtanrãcùngvớichiếcphicơ,nhưnganhvẫnchưatìmđượcmộtcuộcđờimới.

Đúnglúcsựbiếnđổitừmộtngười"cũ"thànhmộtngười"mới"củaanhsắpđượchoànthànhthìnhữngmảnhvỡbuồngvệsinhcủachiếcphicơtrôigiạtvàobờđểanhcóthểđóngmộtchiếcbèđểvượtbiển.Quátrìnhthửtháchgiữađạidươngtrênchiếcbènhỏbéquảlàkhủngkhiếp,vàthờikhắcđượcđịnhrõkhiquảbóngWilsonrơiquamạnbèvàtrôixuốngbiểntrongmộtcơnbão.

Bịgiằngxégiữahaitìnhhuống,hoặclànhảyxuốngbiểnđểcứubạnmình(quảbóng)haylàởlạitrênbèđểcứumạngmình,Nolandđãchọnsựsốngchomình.Nhưngnỗibuồnmấtbạnkhôngthểnàonguôitrongtâmhồnanh.Sựdấnthânđểtạonênlòngnhânhậuvớiđờiđãhìnhthànhmạnhmẽtronganhsuốtthờigianthửtháchtrênđảohoang.Rồiphépmầuđãxảyra:mộtconcávoibơisonghànhcùnganh,hátlênnhữngbàicahuyềnbívềcáiđẹp,đúnglúcđóthìmộtchiếctàuđingangquavàcứusốngNoland.

MộtChuckNolandtrởvềMỹkhácvớimộtChuckNolandtrướcđây.Anhcóthểnhìnthẳngvàođôimắtcủangườibạncóvợđanghấphốilúcanhrađi.Bằngsựsẻchiachânthành,Nolandxinlỗibạnvềsựvắngmặttronggiờphútđaubuồnđó.Anhđãcắtđứtmọiđammêvàthamvọngđểtrởthànhngườicótrítuệ,biếtcáchgiảiquyếtnhữngvấnđềliênquanđếnchiarẽ,hậnthù,thànhkiếnvàvịkỷ.Cònvịhônthêcủaanh,vìtinrằnganhđãchết,đãlậpgiađìnhvàcómộtngườicon.Khoảnhkhắctáihợpcủahọthậtcảmđộng.Anhhiểurằngcôquyếtđịnhtừbỏcuộchônnhânđểtrởvềvớianhvàtìmmộtcuộcsốngmớichomìnhlàđiềuđángtrântrọng.

BộphimkếtthúcbằnghìnhảnhcủamộtNolandtrưởngthành,đứngmộtmìnhvớitâmtrạngsuytưởngãtưđường,nơigiaonhaugiữabốnconđườngđấtởmiềnquê,vàcũnglànơibộphimbắtđầu.Đólàmộtbiểutượngsâusắc.Ngãtưđườnglàngchínhlàhìnhảnhcủachiếcthậptựgiá.ChaThomasKeating,mộttínđồCơđốcgiáohiệnđại,nóirằngchiếcthánhgiátượngtrưngchosựgiằngcogiữahaingườitrongmộtthânthể,giữahaichiềuhướngtốtvàxấuđanxentrongcuộcsống.Thanhngangđạidiệnchoquanniệmvềcáichếtcủabảnngãlòebịpbịtróibuộcvàothờigian,haycònlàmộtcáitôiđượchìnhthànhrấtsớmtrongđời,nhằmchechởchochúngtađượcantoàndophảituânthủnhữngýniệm,nhữngquyướctrongxãhội.Thanhđứngđạidiệnchosựhồisinhcủamộtchânlývĩnhhằng,mộtthựctạivĩnhcửu,nơimàbảntínhthựccủachúngtađangtrúẩn.

Chuyểnđổitừcuộcsốngnàysangcuộcsốngkhác-từthếgiớiđángsợcủasựràngbuộcvàothờigianchođếnthếgiớicủalòngnhânái,khôngbịvướngbậnvàothờigian-làtrọngtâmcủaquátrìnhchuyểnhóa.Nhưngtrongthựctế,điềunàycónghĩalàgì?Tứclà,sựthayđổivềbảnchấttừcâuchuyệnnàysangcâuchuyệnkhácxảyranhưthếnào?Đôikhitrongcuộcsống,đặcbiệtlàkhitấmthảmđỏbịkéokhỏichân,chúngtakhôngcòntintưởngvàolốisuynghĩsáomònvàhànhvixưacũđểgiữchochúngtaantoànvàhạnhphúcthìlúcđóchúngtamớisángtỏvàthấuhiểuvấnđề.

SựcốgắngvôvọngcủavuaLearđểgiữlấyngaivàngvàkhoatrươngsứcmạnhquyềnlựcmặcdùđãquatuổithanhxuânlàmộtminhchứng.Chỉcóônglàkhôngnhậnrangôivịhoàngđếcủamìnhđãchấmdứtvìsứctànlựckiệt.Cuốicùng,bịnhữngsựkiệntrầntrụitrongđờisỉnhục,bảntínhquýtộccaoquýthậtsựcủaôngmớixuấthiện.Khitấnbikịchtròđờilênđếncaotrào,nhânvậtchínhcủaShakespearemớinhậnthứcrằng:"Talàlãogiànguxuẩnđángthương".

Vàokhoảnhkhắcđó,sựchuyểnhóacókhisửngsốt,cókhibỡngỡ:lớpvỏbọcmàtrướcđâyvuaLeardựnglên,đểbàytỏchothếgiớithấyđâylàđặctínhcủariêngmìnhđãbịbóctách,vỡtan.Vàthậtthúvị,vượtquađượccáithịrồisẽthấycáinhư.Chânnhư,chângiátrịtỏasángcủamộtcáitôichânthật.VuaLeartrởnêndễbịtổnthương.Mộtconngườithậtcủachínhmìnhkhikhôngcònvướngmắcdụcvọng,hậnthùgìnữa.Đólàbímậtcủasựchuyểnhóa:ngàynàođótachợtnhậnrata.

Trongnhữngcâuchuyệnvềnghithứchanhthông,cácnhânvậtchínhnhậnravàthểhiệncáitôicủamìnhtrongmộthànhtrìnhgồmbagiaiđoạn.Thoạttiên,họbịépbuộcđểtừbỏthếgiớiquenthuộccủamình,thếgiớimàhọyêuquý-sựmấtmátvànỗithốngkhổbịchialìalàđiềukhôngtránhkhỏi.Cólẽcácbạnđãcósựtrảinghiệmđó:mấtviệclàm,bịphásản,cóvấnđềnghiêmtrọngvềsứckhỏe....

KhiaiđóbịchẩnđoánlàmắcbệnhungthưhaybệnhAIDS,họthườngbảorằngbầutrờinhưsụpđổ,mặtđấtnhưchaođảovànuốtchửnglấyhọ.Khôngcócảmgiácnàogiốngnhưgiâyphútnày-conngườicũcủahọđãchếtnhưnghọchưathểtáisinhthànhmộtconngườikhác.Bấtngờbịhấttungrakhỏithếgiớiquenthuộcvàrơivàomộtthếgiớixalạlàsựkếtthúcgiaiđoạnđầutiêncủaquátrìnhchuyểnhóa.

Bướcvàogiaiđoạnhai,nhânvậtchínhchuyểnsangthờikìquáđộ,thờikìdiễnranhữnggìmànhànhânloạihọcCornellVictorTurner(ngườiđãnghiêncứunghithứchànhlễcủabộlạcNdembuởTâyNamZambia)gọilà"tâmngưỡngkíchthích".Sựkhaitâmđạtởngưỡngkíchthích,ngưỡngcủacáimớimẻ,nhưngngườinàychưađạtđượcngưỡngcủasựchuyểnhóa.Chẳnghạn,trongtrườnghợpmộtđứabétrairờikhỏimáinhà,khỏivòngtaythânyêucủamẹđểtiếnvàorừngbắtđầuchonghithứccắtbaoquyđầuthìnókhôngcònlàthằngbénữa,nhưngnóvẫnchưathểtrởthànhngườiđànôngthựcthụ.Đâylàgiaiđoạntrunggian,nơimàsựhỗnđộnthốngtrị;nhưngtheothờigian,cậubécóthểvượtqua.

NhàkhoahọcMỹgốcBỉIlyaPrigogine,nhânvậttừngđoạtgiảiNobelHóahọcnăm1977vớihọcthuyết"cấutrúcphânly",đãmởrasựhiểubiếtmớivềgiátrịcủasựhỗnloạn.Vềcơbản,ôngthừanhậnsựhỗnđộnlàmộtlựccủaquátrìnhtiếnhóa,ởđósựsụpđổcủalềlốixưacũcóthểđưađếnnhữngthànhtựutiếnbộkhôngngờ,mộtkhiđãthoátrađượctìnhtrạngrắcrối,phứctạpđểtiếnlênmộttrìnhđộcaohơn.Giaiđoạnquáđộ,đầynáoloạntronghànhtrìnhthayđổi,thườngđượcđánhdấubằngthànhtựubấtthườngnhưthế.Nhưthểlàcấutrúcthờigianvàkhônggianbịphávỡ,chophépnhữngsựkiệnbấtngờxảyra.

Tínhnhấtquántrongthờikìquáđộcủasựthayđổi,quátrìnhchữalành,haysựthấuhiểuthườngđượcđánhdấubằngsựkiệnđángkinhngạc,vượtquákhảnăngnhậnthứccủachúngta.Nhữngconngườimớixuấthiện,trởthànhbạnđồngminhcủatatrongchuyếnhànhtrình,trítuệđạtđượchiệnnguyênhìnhhài,đôikhidướinhữnghìnhthứcdiệukì.ConcávoiđồnghànhcùngChuckNolandtronghànhtrìnhkếtthúcởtâmngưỡngkíchthíchtrênchiếcbègiữabiểnkhơilàmộtngườibạnđồngminhkhácthường,mộtyếutốđểgợimởlòngtinhaymộtânhuệđượcChúabancholoàingười,thườngxuyênxuấthiệnkhisựhỗnloạnởgiaiđoạnkhốcliệtnhất.

Vượtquathờikìquáđộđầytínhhỗnmangcủatâmngưỡngkíchthíchtrongnghithứccủasựhanhthôngcóliênquanđếnviệcphảiđốimặtvớivôsốtrởngại,tháchthức:Nolandphảivượtbiểntrênmộtchiếcbèmỏngmanh;JasonphảichiếnđấuvớirồngthiêngmớilấyđượclọntócxoănbằngvàngtrongcâuchuyệnthầnthoạiHyLạp;nàngBạchTuyếtănphảitráitáocótẩmđộcvàchỉcótìnhyêumớiđánhthứcnàngkhỏigiấcngủthiênthu.

Mộttrongnhữngđiềuđặcbiệtcủanhữngtháchthứcnàylàtakhôngthểđươngđầuvàvượtquachúngtrongthếgiớiphẳng,nơimọithứxảyratheotrậttựthờigian.Sựkhaitâmphảiđượctĩnhtạivàtừbỏmọihammuốncánhânđểhòahợpvớisựhanhthôngtuệgiácởmứcđộcaohơn.

Thửtháchnàylàđúngđắnvàhợplýbởinóđingượclạivớicáchthứcthôngthườngmàcáitôivậnhànhlàsửdụngmongướccánhânđểthúcđẩysựviệc.Ởngưỡngcửacủathờikìquáđộluôncónhữngvậnhộimớilẫnhiểmnguyrìnhrập.Nguyhiểmvìtaquácăngthẳngmongmauthoátkhỏinhữngcảmxúctiêucựcđangđènặnglêntâmhồnmình:mọitứcgiận,tịhiềm,buồnnảnđưađếnthoáichívànảnlòng.Nhưngnếubạnliêntụcchiêmnghiệmvềnhữngtáchạicủacảmxúctiêucựcthìýthứccủabạnsẽtrởnênmạnhmẽkhácthườngvàcơhộisẽđếnkhibạnnhậnthứcđượcrằng:nhữngcảmxúctiêucựcđóthậtvônghĩa,điênrồvàxuẩnngốc.

Giaiđoạnthứbacủanghithứchanhthôngđượcnốitiếp,đứabétraicủabộlạcNdemburờikhỏitúplềucủamẹtronggiaiđoạnđầutiêncủachuyếnhànhtrìnhthườngtrảiquamộthayhainămtrongkhurừnghoangvắngtrướckhitrởthànhngườiđànôngthậtsự.

Trongthờikìquáđộ,cậutahọchỏikinhnghiệmtừnhữngngườiđànôngkhácđểtrởthànhmộtchiếnbinhcólòngnhânái.Cậutacũngphảitrảiquakhoảnhkhắcđơnđộcđểchiêmnghiệmvềbảnthân(giốngnhưChuckNolandđãtừngtrải).Cuốicùngngườitrởvềtừsựkhaitâmkhônggiốngnhưngườiđãrađi.Cậubéđãtrởthànhmộtngườiđànôngthựcthụ,đượcrènluyệnvềtrítuệvànhâncáchđểcốnghiếnnhữngđiềutốtđẹpnhấtchocộngđồng.

JosephCampbellgọitrìnhtựchuyểnhóatrảiquabagiaiđoạncủasựtựgiácngộlà"Hànhtrìnhcủavịanhhùng".CácnhàlàmphimHollywoodthườngsửdụngtrìnhtựnàyđểlàmcốttruyệnbởibảnchấtnộitạicủamỗichúngtađềucósựnhậnthứcbẩmsinh.Chúngtađangxemmộtcốttruyệntuyệtvờinhất:chuyếnhànhtrìnhmang"tâm"vềnhà.Trìnhbàyhệthốngnhữngcâuchuyệnvềsựthayđổitrongcuộcđờimỗichúngtanhưnghithứccủasựhanhthông,hànhtrìnhcủanhữngvịanhhùng,giúpchúngtacócáinhìnsâusắcvàgiảiphóngtâmtríkhỏingụctù.

Mộtnhàsưsaukhituhànhđắcđạođãbộcbạchrằng:"Lúcchưađitu,tôithấynúilànúi,thấysônglàsông.Tronglúcđitu,thấynúichẳngphảinúi,thấysôngchẳngphảisông.Naykhiđãđạtđượcbảnngãthậtcủachínhmình,lạithấynúilànúi,thấysônglàsông".T.S.EliotdiễntảrấthaycáibìnhthườngnghịchlývềsựtrảinghiệmmangtínhchuyểnhóakhácthườngnàytrongtácphẩmLittleGidding:"...vàkếtthúctấtcảsựkhámphácủachúngtôilàsẽđếnnơimàchúngtôibắtđầuvàlầnđầutiênbiếtđếnnó".

SUYNGẪM

Nếubạnđangtrongquátrìnhthayđổi,thìbạnđangởgiaiđoạnnàotrongnghithứchanhthông?Bạncóđượcsựtrảinghiệmcủatínhđồngnhấtởtâmngưỡngkíchthíchkhông?Bạncóđượcsựtĩnhtạitrongtâmđểtừđóđạtđượcsựthấuhiểusâusắcởtrạngtháiquáđộkhông?Vàcuốicùng,sựthayđổisẽnhưthếnàonếubạnnhìnthấynótừsựkhaitâmbướcsangsựchuyểnhóađểđạtđượcbảnchấtthậtcủatâm?

3.HànhtrìnhđếntựdoChúngtacóthểtiếnđếntựdothôngquaquátrìnhtìmhiểu.Tìm

hiểulàquátrìnhđươngđầuvớinhữngsựkiệntrongđờibằngđôimắtmởto.Đólàsựchốngđốilạinhữngảotưởng,niềmtin,thoátkhỏinhữngấntượngsâusắcnàođóhaymộtsựkìmhãmđểđiđếnsựthayđổinhằmkhámpháranhữngđiềumớimẻ.Theobảntínhtựnhiên,trẻthườnghaytòmò,cốgắngtìmhiểusựthậtvềmọithứ-điềunàyphảnánhbảnnăngmạnhmẽmuốnhiểutậncùngbảnchấtcủacuộcsống,đểnhìnthấumọikhíacạnhcủathựctếtừbềmặtđếnbềsâucủavấnđề.Nhữngthắcmắcnhư"Vàomùađông,loàichimditrúđếnđâu?",hay"Tạisaomâybay?"...lànhữngcâuhỏiphátsinhtừmongướcmuốnkhámphánhữngbímậtcủathếgiớitựnhiên.

Tuynhiên,nhữngcâuhỏiđạiloại:"Tạisaochanổigiậnvớimẹ?","Cógìsaitráikhihọcsinhlớpchínquanhệtìnhdục?",hay"Tạisaocóchủnghĩakhủngbố?"...thìphứctạphơnnhiều.Vấnđềởđâylàtrẻđangtìmhiểuvềcáccảmxúc,vềtínhnhạycảmtrongmốiquanhệgiữacánhânvớinhau,vềchínhtrị,lịchsửvàgiátrịđạođức.Trẻbịlôikéovàoquátrìnhhìnhthànhnênnhữngmốitươngquannhậnthứcphứctạpđượcmởrộngrathếgiớibênngoài.Cònnhữngcâuhỏi:"Chuyệngìxảyrakhichúngtachết?",hay"CóThượngĐếhaykhông?"...làsựtìmhiểucóliênquanđếnthuyếtsinhtồnnhằmhướngđếnmốiquanhệthântìnhhơnvớivũtrụbaola.

Nhưngkhiđãtrưởngthành,hầuhếtchúngtakhôngcònđặtquánhiềucâuhỏi.Chúngtabắtđầucónhữngquanđiểmcủariêngmình-vàmangnhữngýniệmđósuốtđờidùchưathậtsựhiểuchúngthấuđáo.Cólẽchúngtavừamớitiếpthunhữngkiếnthứcnàytừchamẹ,thầycôhayquaquátrìnhtìmhiểucuộcsốnghàngngày;chođếnkhitahiểuđượckĩcàngmọithứthìchúnggiốngnhưtượngthánhvôhồnhaynhữngdữliệutrốngrỗngtrongmáyvitính.

TôilàngườiDoTháilớnlêntrongkhuphốtoànngườiAiLentheođạoThiênChúa.Ngàynọ,cóhaithằngbérượtđuổitheotôitừtrườngvềnhà,némđávàotôivàhétlớn:"Cútkhỏiđây,đồDoTháibẩnthỉu!".Tôiquátlạichúng,theocáicáchmàchúngđãlàmvớitôi:"Taobẩnthỉucáigì?".Thằngbégầmgừ:"Taokhôngbiết,nhưngcha

taonóithế!".

Cácýniệm,niềmtinlàđộnglựcthúcđẩyvàlàbộmáygạnlọccótácđộngmạnhmẽ.Nếubạncónhữngquanniệmtiêucựcvềmộtdântộcnàođó,bạncóthểtấncônghọnhưhaiđứatrẻtrên.Hoặccóthểbạntránhxahọvàkhôngbaogiờtìmhiểuhọthậtsựlàai.Tuynhiên,khichúngtatựtáchmìnhrakhỏingườikhácthìchínhchúngtasẽchịunhiềuthiệtthòi,mấtmáttừhànhvicủachínhmình.Khôngcótìnhthâmvàtâmhồnrộngmởthìsẽkhôngcósựtiếnhóavàchúngtamãimãithumìnhtrongbảnngãnhỏbécủachínhmình.Khibiếthòamìnhvàocộngđồng,chúngtamớichiêmnghiệmđượcbảnngãchânthực,tolớnhơncủabảnthân.Đóchínhlàmộttrongnhữngyếutốcơbảnhìnhthànhnêncuộcsống.

Quátrìnhtìmhiểulàphươngthứcđểkếtnốitìnhthâm.Nếusaunàynhữngđứatrẻđãtừngrượtđuổitôilớnlên,cólẽhọsẽnhìnlạivàsuyngẫm:TạisaomìnhghétngườiDoTháiđếnthế?DùchamẹhọhaynhữngvịlinhmụcchorằngngườiDoTháilà"kẻđãgiếtChúa",nhưnglúcnàyhọđãlànhữngthanhniêncóđủkhảnăngđểsuynghĩkĩcànghơnvàtựhỏi:"LàmthếnàomộtđứabégáinhỏbélạicóthểgiếtchếtNgàiđược?".Sauvàilầntrăntrởnhưthế,tínhkhônghợplícủaviệcghétbỏcảmộtdântộc-haymộtngườikhôngquenbiết-sẽtrởnênrõrànghơn.Khiranhgiớidoconngườithiếtlậpnêngiữa"họ"và"chúngta"khôngcònnữa,tínhphânbiệtchủngtộcsẽbiếnmất.Nhữngngườiđósẽkhámpháramộtmốiquanhệtốtđẹphơnnhiềucóliênquanđếnmộtchiềuhướngmớitrongcuộcsống,hoàntoànnằmngoàisựtrảinghiệmcủahọ:vạnvậtkhôngtồntạiđộclập,chúnghòanhậptrongmộtmạnglướigồmnhữngmốiquanhệvôcùngtinhvigiăngkhắpvũtrụ.

VÌSAONGƯỜITỐTTHƯỜNGGẶPNHIỀUBẤTHẠNH?

Mỗikhixảyrabikịchhaynhữngthayđổikhôngnhưýtrongđời,chúngtahaytựhỏi:"Tạisaolạilàmình?".Nhữngkhúcmắcnhưthếchotasuynghĩtíchcực,nhắcnhởchúngtavềvaitròcủamìnhtrongvũtrụbaola.Nhưngquantrọnghơnhếtlànógiúpchúngtaxuyênthủngtấmkhiênphòngvệbềncứng,tựchomìnhlàtrungtâmvànhữngsuynghĩnôngcạnvềcáitôi:"Tạisaokhôngphảilàmình?

Điềugìlàmmìnhkhácbiệtsovớimọingườitrênthếgiớinàyđểmìnhkhôngbịảnhhưởngbởitínhtạmthờivàmiễnnhiễmvớinỗikhổđaumàngườikhácphảigánhchịu?".

Từthuởkhaithiênlậpđịachođếnnay,mỗikhiphạmphảisailầm,tộilỗihoặccóđiềugìđókhôngmayxảyra,conngườithườngbỏquaviệctruytìmcănnguyên,màhọthườngnghĩrằngmìnhđãgâyramộtnghiệpchướngnàođóđểgiờđâyphảigánhchịuhậuquả.Suynghĩđódễkhiếnconngườibuôngxuôicuộcđờimìnhchosốmệnh.Nếuchúngtasuynghĩvàhànhđộngkhácđithìmọiviệcsẽpháttriểntheochiềuhướngtốthơn.Vìkhôngmuốnchấpnhậnsựthậtrằngnhữngđiềubấthạnhcũngcóthểxảyrachongườitốt,chúngtathườngtìmlýdobằngcáchnghĩrằnghọ(haycảchúngtanữa)đãphạmphảisailầmnàođóđểbâygiờphảinhậnhậuquả.

Cáchsuynghĩđángsợnàylàcộirễcủamọilỗilầmcótừthờithanhxuânvànhữngsailầmvềđứctintôngiáoởtuổigià.Thờitrẻ,ngườitatựtráchmìnhvềnhữngsuynghĩchưachínchắn;cònvềgià,họtinrằngmìnhđãxúcphạmThượngĐếvàgiờđâyđànhchịusựtrừngphạt.Cảhaicáchsuynghĩnhưthếđềungăncảndòngchảycủaquátrìnhtìmhiểucuộcsống.ChuyệnvềJobtrongkinhthánhcổxưakểrằng,khinhiềunỗimấtmátkhổđauxảyđếnvớianh,bạnbèngồilạicùnganhvàhỏitạisaonhữngviệckhôngmaylạixuấthiệntrongđờianhnhưthế.Họmuốntinrằnganhđãtạoranghiệpchướngvàgiờđâyphảihứngchịuhậuquảtươngứng.HọkhôngthểchấpnhậnlờigiảithíchcủaJobrằnganhkhôngcólỗigìcả,vìđiềuđócónghĩalàkhôngaitrongchúngtacóthểkhốngchếđượcnhữngbikịchnảysinhtrongđời.Nhưngquảthậtđúnglànhưvậy,nhữngđiềukhôngnhưýcóthểxảyravớibấtkìaitrongchúngta.

Chẳnghạn,khixảyraviệcthảmsátngườiDoThái,mẹtôimấtlòngtinvàoChúa-"Ngườikiếntạosựbìnhanchomuônloài".CuộcsốngcủangườiDoTháilúcấykhôngcònyênổn,mọikhổđauđềugiángxuốngnhữngconngườivôtội.BàphảnứngbằngcáchtrútsựoánhậnlênmìnhChúavàgiậmchânbỏđinhưmộtđứatrẻgiậndỗi.TôikhôngbiếtbàđãchấtvấnChúanhữnggì,nhưngnhữnggìtôingheđượclàbàkhôngcòntincóChúatrênđời-nơiconngườiphảigánhchịunhữngnỗiđaukhổthậtphilý.

QUÁTRÌNHTÌMHIỂUCÁNHÂNKhixemxétnhữnggiảđịnhvềvấnđềtạisaokhổđauthườngxảy

đếnvớingườitốt,cóvàiphươngphápcóthểgiúpchoquátrìnhtìmhiểuđượcrõrànghơn.Đầutiên,thửghilạinhữngsuynghĩ,nhậnxétcủabạnvàonhậtkíhoặccuốimỗichươngsách.Đừngchỉnhsửalại,cũngđừngquantâmcáchviếtrasao-vấnđềlàbạnđangtìmhiểubảnchấtthậtcủasựviệc,đừngcốđểlàmhàilòngaiđó.Saukhiđãghilạimọisuynghĩ,hãytựđặtnhữngcâuhỏikhó,vàcứkiêntrìviết,bạnsẽthôngsuốtmọiviệc.Khiviếtxong,thửthẩmtraniềmtincủamìnhmộtlầnnữa.

Trongsuốtquátrìnhthựchiện,hãychúýđếncảmxúccủabảnthân,vìmọixúccảmlàsựgiaothoagiữacơthểvàtrínão.Phảnứngtìnhcảmđốivớimọisuynghĩcủabạnlàlờinhậnxétxácthựcvềnộihàmcủasựviệc.Cóthểbạnsẽviết:"Tôiđangđaukhổ/tứcgiận/chánnảnkhisựviệcnàylạixảyravớitôi".Bạnsẽthấymìnhcăngthẳngvàbồnchồn.Khisuyngẫmvềcảmgiácđó,bạnnhậnramìnhđanggiậndữ.Lầntheodòngsuynghĩcủamìnhbạnsẽbiếtđượcsựthật.Trọngtâmcủaquátrìnhtìmhiểulàcâuhỏiđơngiản:"Điềulàmtôicảmthấytáchbiệtkhỏimọitrảinghiệmvànhữngngườikháclàgì?Vàchuyệngìsẽxảyranếutôiphávỡmọiràocảnấy?".

TÌMHIỂUTHÔNGQUASỰCHIASẺMộthômtôiđingangquavịgiáosưcủamìnhởĐạihọcHarvard

-nơitôitừnghọcvàhiệnđangcôngtác.Khuônmặthiệnrõvẻhằnhọc,ôngkhôngchàotôi,cũngchẳngthèmliếcnhìntôi.Tôinghĩmọiviệcđangchĩavàotôi,chắcôngấyđanggiậnmìnhvềchuyệngìđó.Tôivàovănphòng,ngồisuynghĩmộtmình,cảmthấybănkhoănvàlolắng.Ngaylúcđó,nhânviênkỹthuậtcủasếptôibướcvào,nhìnthấybộdạngphiềnnãocủatôi,côhỏithămvàtôithậttìnhkể:"TiếnsĩXkhôngthèmchàotôi".Côấybướcđếngần,hỏitôimộtcâuđơngiản:"Saocôkhôngđếngặpôngấyvàhỏichuyệngìđãxảyra?Biếtđâuchẳngcógìliênquanđếncôcả?".

Trongcảmgiácbốirốivàengại,tôirónrénđếnphòngông.Tôidodựmãirồicuốicùngcũnggõcửa.Lúccửamở,trôngôngvẫncònđanggiậndữ.Nhưngtôicũngnêulênđượcnỗibănkhoăncủamình:

"Chàothầy,sángnayemcógặpthầyởđạisảnh,thầydườngnhưđanggiận.Emhyvọngemđãkhônglàmđiềugìsai?".

Ôngngướcnhìntôi,nhoẻnmiệngcườivànóiđạikháilà:"Emchođiềunàylàcóliênquanđếnemà?Thầyxinlỗi,Joanạ.Thầykhôngchúýbởivìđangsuynghĩvềviệcgiahạnkhoảntrợcấpvàcácsốliệuphảibáocáo.Cóvàichỗchưađượcrõràng".

Chúngtôidànhmộtgiờđểcùngxemlạicácsốliệuvàtraođổivớinhau.Tôithậtsựxúcđộngkhithấymìnhđượcđốixửgiốngnhưmộtđồngnghiệp.Sựngăncáchgiữatôivàngườithầycủamìnhkhôngcònnữa.Việckiểmtrahếtsứcđơngiảnđểtìmrasựthậtđãtạonênmốiquanhệgầngũi,chophépchúngtôicởibỏlớpmặtnạ,tiếntớibảnchấtthậtcủamình-vàđiềutốtđẹpnhấtlàtínhsángtạođượcpháttriển.Đólàmộtthídụvềhìnhthứctìmđếntựdothôngquasựchiasẻgiữacánhânvớicánhânhơnlàdạngtìmhiểucóxuhướngxemxétnộitâmcủamỗingười.Nhưngchodùởtrườnghợpnàothìnguyệnvọngthathiếtđểhiểusâuhơnvềconngườiđằngsaudángvẻbềngoàivàkhámphásựthậtẩnchứabêntrongcũnglàmchosựtìmhiểutrởthànhquátrìnhthựchànhđểtìmđếntựdo.

SUYNGẪM

Hãyngẫmxembạnđangcócảmgiácgì?Rồihãytiếptụcsuyngẫm:"Tạisaonhữngđiềukhôngvuithườngxảyrachongườitốt?".

4.BakhíacạnhcủasựthôngtháiTôiđangngồibệttrênsànnhàtạinơinghỉdưỡngcuốituần,mải

mêchămchúlắngnghebốnvịcaoniên(tấtcảđềutrên70tuổi)chiasẻnhữngtrảinghiệmtrongđờimìnhvớimọingười.Họđangđưaralờigiảiđápchocâuhỏi:"Khinhìnlạiquãngđờiđãqua,điềugìlàquantrọngnhấtmàcụcóthểchiasẻvớichúngtôi?".

Christine-mộtcụbàgầygòđãbướcvàotuổibáttuần,nhìnquanhvàmỉmcười.Rõràngbàrấtvuikhithấymọingườibiểulộvẻhammê,thíchthúlắngnghevàtiếpthunhữngtrảinghiệmcủabà.Bàngồithẳnglưng,nóichậmrãibằngtháiđộđiềmtĩnh,trangtrọng:"Suốttuầnqua,tôinghecácchịbànvềsựchuyểnhóavàsựkhókhănnhưthếnàođểhiệnthựcnó.Nhưngkhicácchịởtuổitôi,cácchịsẽnhậnralúcnàomìnhcũngtrongquátrìnhchuyểnhóa.Đừngbaogiờảotưởngchorằngcuộcđờilàổnđịnh,đángtinvàmọithứđềuđượclậptrìnhsẵn".

"Dùmuốnhaykhông,mọithứđềuthayđổi.Điềuduynhấtcácchịcóthểlàmđượclàhãytậnhưởngkhoảnhkhắcsốnghiệntại,bởivìmọithứsẽtuộtkhỏitầmtaytrướckhitakịpnhậnrachúngthuộcvềmình.Vàcũngđừngnghĩmọiđiềukhônghayđềunhắmvàomình,mànênhiểurằngtrongcuộcsốngnày,nhữngbiếncốđềucóthểxảyrachotấtcảmọingười,đừngcốtựthuyếtphụcmìnhlàngườingoạilệ.Đóchínhlàquyluậtvĩnhcửucủacuộcsống.Đừnglấybiếncốcủabấtcứai"bênngoài"cuộcsốngcủabạnđểđánhgiáchấtlượngcuộcsốngcủamình.Chínhnhữnggìxảyra"trongđây"mớitạonênsựkhácbiệt".Dứtlời,bàđặtbàntaygânguốclêntráitimmình.

Tinhaykhônglàtùycácbạn.NhưngđãcónhiềunhànghiêncứuvềtrítuệcủanhữngngườicaotuổinhưbàChristineđểtìmhiểuxemsựthôngtháilàgìvàlàmthếnàotađạtđượcnhữngkinhnghiệmsốngđómộtcáchtốtnhất.Nhữngđiềuđạtđượctừviệcthíchnghivớinhữngthayđổicủacuộcsốnggiốngnhưrượuchampagne,đượcépratừthànhquảcủamọinghịchcảnhtrongđời.Kếtquảnghiêncứuchothấysựthôngtháicóbakhíacạnhmàtacóthểnhậnbiếtđược:(1)Suynghĩđúng;(2)Tựnhậnthức;(3)Trítuệcảmxúc.

Mặttrờivừalódạng,ửngnhữngtianắngrựcrỡ,thếnhưngchỉmộtgiờsautuyếtlạirơiđầy.Đólàsựvôthườngcủavạnvật-điềumàchúngtaítlưutâmđến.Cuộcđờicũngvậy,nótrôiquathậtnhanhtrongbảnluânvũvôthườngcủasinhvàtử.

Conngườithườngkhôngthíchsựthayđổi.Chúngtanghĩrằngthayđổiluônđicùngvớimấtmátvàđaukhổnêncókhuynhhướngchọnnhữnggìmangtínhvĩnhcửuvàantoàn.Nhưngbiếtchấpnhậncáivôthườngvàsựthayđổilàđiềuchínhyếuđểtrởnênkhônngoanvàthôngtháihơn.Hiểubiếtbảnchấtvôthườngcốhữucủacuộcsống,biếttrăntrởvàlàmchocuộcsốngtốtđẹp,biếtchấpnhậnnhữngthăngtrầmtrongđờivàrènluyệntínhcanđảmđểđươngđầuvớimọitìnhhuốngtrongnhữnghoàncảnhkhácnhaulàdấuhiệuđểnhậnralốisuynghĩsángsuốt.

Chỉsuynghĩthấuđáokhôngthìchưađủhìnhthànhnênconngườitừngtrải,khônngoan.Khôngcósựtựnhậnthức-khảnăngthấyrõhànhvivàhọchỏitừnhữnghànhvinày-bạnsẽsốngmộtđờiđọađàygiốngnhưnhânvậttrongbộphimGroundhogDay.Bộphimhàihướcvàhấpdẫnnàyẩnchứamộtbàihọctâmlinhsâusắc:PhilConnorsluônlàmsốnglạinhữngngàytồitệnhấttrongđờimình,hếtlầnnàyđếnlầnkhác,giốngnhưsựluânchuyểnbấttậncủachiếcbánhxe.Làmộtanhchànglàmnghềthôngbáothờitiếttrêntruyềnhình-kẻchỉbiếtquantâmđếnbảnthân,cuốicùnganhđãbừngtỉnhkhikhámphárarằng:giốngnhưthờitiết,mọithứđềuđổithaynhưngconngườikhôngthểnhậnrasựthayđổiđónếukhôngcósựđổithaythậtsựtrongtâmkhảm.Lúcđó,anhmớikhámpháđượcbảnchấtnhânáicủabảnthânvàthoátkhỏivòngluẩnquẩnvôtậncủacâuchuyệnđờimìnhđểtựdolựachọnmộthướngđimới.

Từbộphimnày,mẹtôiđãtậntìnhchỉchotôithấyconngườicủaPhiltrongcáchsốngcủachínhtôi.Thờithiếunữbồngbột,khichiatayvớingườiyêu,tôithườngchọnngườiyêumớicótínhcáchgiốngnhưngườicũ(hộichứngSGDD-"SameGuy,DifferentDay"-hay

nhưngườiViệtNamthườnggọilà"bìnhmớirượucũ").Mẹtôiđãrănđe:"Joanie.Conkhônthậtđấy.Nhưngthưacô"TựChoMìnhLàThôngMinh",hãynghechokỹ:nếuconkhôngchịurútkinhnghiệmtừnhữngviệcđãqua,consẽsốngmộtđờibấthạnh".

Sựtinhtếkhôngphảilàmộttrongnhữngđứctínhtuyệtvờicủamẹ,nhưngbàđangđềcậpđếntầmquantrọngcủasựtựnhậnthức.Nếuchúngtacóthểnhìnthấyviễncảnhtươnglaivàđặtravấnđềlàmthếnàotatìmthấycáitôicủachínhmìnhquanhữngbiếncố,thìtamớicóthểsốngtốthơn.Tôiđãmấtnhiềunămđểngẫmnghĩvềnhữngsựkiệnđãqua,vànhậnramìnhcứchọnmộtmẫungườigiốngnhaudolậptrìnhvôthức.Khôngmay,nhữngkhuônmẫuđượcđịnhhìnhsẵnthườngngăncảnsựpháttriển,kìmhãmsựchuyểnhóa,bởivìnhữngkhuônmẫunàyđượcràokínvàbọckĩtrongtâmtríthườngnhậtcủata.Sựtựnhậnthứccótácđộngtráihẳnvớisựlặpđilặplạimộtcáchvôthức,làđiềukiệnđểluyệnrènvàpháttriểnkhảnăngnhậnthứcmàkhôngbópméo,xuyêntạchaytựchomìnhlàtrungtâm.Tacóthểhiểuđólàsựthứctỉnh.

Trítuệcảmxúclàkhảnăngcảmnhận,địnhrõvàhànhđộngdựatheocảmxúc.Nómanglạisứckhỏevàkhảnăngsángtạo-nghĩalànhữnglợiíchcảvềthểchấtlẫntinhthần.Trítuệcảmxúcpháttriểntừtừ,vượtxasựrènluyệnvềtínhtựnhậnthứcvàsuynghĩđúngđắn.Chẳnghạn,bạncảmthấykhônghợpvớisếpvàlosợbịsathải.Khibạntìmhiểucănnguyên,truytìmcộinguồnsựtứcgiậncủamình,bạnsẽnhậnrakhuônmẫu:bạnchẳngbaogiờhòahợpvớibấtkìngườichủnào.Hìnhảnhvềquyềnlựctựđộnglàmbạnnhớđếnngườichalúcnàocũngxemthườngvàhayphánxétbạn-vàbạnsẽnhậnracảmgiácgiậndữđốivớisếpcủamìnhcónguồngốctừthờithơấu.Chínhsựoángiậnsâuxavềcáchmìnhđãbịđốixửngaytừbéđãlàmchotìnhhuốngởhiệntạitrởnênrốiren.

Mộtkhinhậnranhữngcảmxúccủamìnhxuấtpháttừđâu,bạnsẽcócáchcưxửđúngđắn.Thayvìđổlỗichongườikhác,bạnhãynhậnlấytráchnhiệmvềnhữngcảmgiácsailầmcủamìnhvàbắtđầutạorahiệntạikhácbiệtvớiquákhứ-đólàsựchuyểnhóa.Vàbạnnênnhớrằng:nhữngkhókhăn,thửthách,trắctrởxảyraởmộtgiaiđoạnnàođótrongđờikhôngcómộtngoạilệnàocả,đólàquyluật

muônđờitrongcuộcsốngconngười.Nhữnglúcgặpphiềnphức,mắcsailầm,trụctrặcchínhlàtiềmnănglớnđểbạnpháttriểntrítuệcảmxúc-miễnlàbạngiữvữnglậptrườngmộtcáchtrungthựcvàcómongmuốnkhámphá.

Trảiquanămtháng,cảmxúctrítuệgiúpbạnsốngvànhậnthứcrõrànghơnvềmộtthựctạianlành,trậttựđểthaythếchomộtquákhứhỗnmang.Phẩmchấtcủamộttấmlòngrộngmở,mộtsựquantâmsẻchiachânthànhđốivớingườikhác,haysựhamhiểubiếtđểkhámphá,...tấtcảđềutiêubiểuchotrítuệcảmxúc.ĐólànhữngđiềucụbàChristineđềcậpđếnkhibàđặttaylênngực-nơitráitim-vànóivớimọingườirằng:tiêuchuẩnđánhgiáchấtlượngcuộcsốngthậtsựkhôngphảilànhữnggìxảyra"ngoàikia"màlànhữnggìxảyra"trongđây".

Traudồi,vunđắptrítuệcảmxúclàcảmộtquátrìnhrènluyện.Theolẽtựnhiên,thayđổitạoracơhộiđểlôicuốn,mờigọisựkhônngoancủasựtựnhậnthức,đặcbiệtlàkhiquátrìnhtìmhiểutrởthànhđiềuchínhyếu.

SUYNGẪM

Bạncóthểnghĩramộtkhuônmẫuđượcđịnhhìnhsẵn,lặpđilặplạinhiềulầnvàthườnggâykhókhăntrongcuộcsốngcủabạnkhông?

Sựtrảinghiệmcủabạnđốivớivấnđềđólàgì?Bạngiảithíchnguyênnhângâyrasựviệcđónhưthếnào?Bạnđạtđượcđiềugìkhibámvíumãikhuônmẫuđó?Bạngặpphảiràocảnnàonếubuôngxảnỗikhổđóđi?Bạncóđượcniềmvuihaytìmđượcniềmanủinàocóthểgiúpbạnđạtđượctâmhồnthưtháicủasựbuôngbỏ?

5.Nhìnthếgiớibằngnhậnthứcmới

LoàisóiBắcMỹ,cònđượcgọilàTrickster,làloàivậtđượcyêuthíchtrongnềnvănhóabộlạccủangườidađỏBắcMỹ.Nóđạidiệnchomộtnănglựcnguyênthủy,chophépchúngtaphávỡnhữngkhuônmẫuvànhìnthấynhữngsựvậtmàthôngthườngtahaymùquáng,thiếulýtríđểphánđoán.Tricksterlàbậcthầycủasựkhônlanhgàndở,philý,ngộnghĩnhvàkhótiênđoánđược;đồngthờicũnglàngườithầygiỏinhấtdạychochúngtanhữngbàihọcmàtakhôngbiếtmìnhphảicầnđến.Vàmộtkhiđãnhậnđượcnhữnglờigiáohuấncủanó,tasẽkhôngbaogiờquên.SóiBắcMỹlàmộtđiểnhìnhchohaitrạngtháihoàntoànđốilậpnhau.Nóvừaxảoquyệtvừađầnđộn,vừacótínhsángtạovừacótínhhủydiệt,vừaíchkỉvừarộnglượngmộtcáchkhôngchủtâm.Nóranhmãnh,mạnhmẽvàrấtthựctếnhưngcũngkhôngkémphầnnhạycảm.Cólúcnóđóngmộtvaihềgiúpchúngtathôngsuốtmộtđiềugìđóquanhữnghànhđộngkémkhônngoan,đồngthờinócũngcómộtnănglựckhácthườnggiúpchúngtanhìnthấybảnchấtthậtcủasựkiệnhơnnhữnggìchúngtacảmnhậnđược.

DùsóiTricksterlànhânvậtchínhtrongnềnvănhóadângianvàtruyệnngụngônởcảchâuPhilẫnBắcMỹnhưngnhiềungườikhôngbiếtlàmthếnàođểnhậnrabảnnăngkhônlanh,haylàmviệcbằngnhững"nănglựccủasói"đangtồntạitrongmỗichúngtatrênconđườngchuyểnhóa.Khônggiốngnhưbakhíacạnhcủanhậnthức(đượcđềcậptrongchươngtrước)màchúngtacóthểnắmbắtđược,"sựkhônngoancủasóiBắcMỹ"hoàntoànvôthức.Nósinhratừnhữngsựkiệnbấtngờkhôngđượcchàođón,vàphávỡsựumêcủanhữnggiảđịnhthườngngày.

SóiTrickstertruyềnđisựkhônngoanmàtrithứccủachúngtakhôngphảilúcnàocũnghiểurõ.Chúngtôisẽbắtđầubằngcâuchuyệnbìnhthườngvềloàisóiđịaphươngsốngtrongkhuvựccủachúngtôi,sauđólấyhìnhảnhsóilàmẩndụchonănglựctựpháttriểntrongthờikìchuyểnhóa.Đóchínhlàcơhộitựnhiênđểhọccáchlàmthếnàocóthểnhìnđờibằngnhậnthứcmới.

Sốngởđộcaogần2600méttrênrặngnúiphíatrướccủadãyRocky,chúngtôithườngthấyloàisóinàyvànghetiếngchúngtru,giốngnhưtiếnghúcủaloàimaquỷvàonhữngđêmtrăngsáng.Mộtbuổichiềunọ,chồngtôivềnhàvớimộtcâuchuyệnlạvàhếtsứchấpdẫn.Anhđangláixetrênconđườngđấtdàingoằnngoèotiếnvềthịtrấnnhỏcủachúngtôithìnhìnthấymộtconsóiđangđứngchắnngangđường.Nónhìnthẳngvàoanhbằngmộtánhmắtlạlùngvàđầykhiêukhích.

Chúngtôibănkhoănkhôngbiếtconthúnàyđangcốtruyềnđạtđiềugì.Dùsaođinữa,cuộcchạmtránbấtngờ,đầybíẩnnàygâychochúngtôicảmgiácbấtan,buộcchúngtôiphảithậntrọngvàcảnhgiác.

Haitiếngđồnghồsau,lúcchúngtôiđangngồitrướcmànhìnhvitínhthìtôingửithấymùikhói.Cáinồiápsuất30-năm-vẫn-chạy-tốtcủachúngtôiđộtnhiêntrởchứng,trôngchẳngkhácgìconrồngđangphunlửa,đốtcháysàngỗphíabêndưới.Mườibốnlínhcứuhỏacùngvớinhữngngườihàngxómtìnhnguyệnlaovàochữađámcháymộtcáchnhanhchóng.Thậtmaymắn,ngọnlửađãđượcdậptắttrướckhigâyranhiềuthiệthại,nhưngsựchạmtrán"ngẫunhiênvớiconsói"vẫnámảnhtrongtâmtríchúngtôi.Cóphảiconsóimàchồngtôitrôngthấyđãcốcảnhbáochúngtôicầnphảicẩnthận?Cóphảichínhmùikhóicủangọnlửađãtruyềnchochúngtôithôngđiệp?Chúngtôitựhỏikhôngbiếtcáigìkhácsẽnổtungnếuchúngtôikhôngchúýnhữngdấuhiệucảnhbáovềnhữngtrụctrặctrướcđó.

Cảhaivợchồngtôiđềucảmthấymìnhthậtmaymắnkhitránhđượcthảmhọa.Nhữngngườilínhcứuhỏakhẳngđịnhrằng,nếuchúngtôiđivắng,ngôinhàchắcchắnsẽcháythànhtro.Nhờơntrên,chúngtôilạiởnhàkhihỏahoạnmớibắtđầu,suýtnữalàchúngtôimấtcảngôinhàyêuquýcủamình.

Trướckhilấychồng,tôiđãsốngởnơinàyhơnmườinăm.Tôiluônluôncảmnhậnnónhưsựphatrộnvừalàngôinhàgiữabầutrời,vừalàmộtvươngcungthánhđường.Đólàmộtngôinhàcổxưaởtrênnúi,đượcxâydựngtheophongcáchhiệnđạivàđượclắprấtnhiềukínhmàu.Chúngtôiđãdànhhainămtrongthờigianyêunhauđểtrùngtungôinhàvàbiếnnóthànhtổấmthậtsự,nơiđểyêuthươngvàlàniềmhyvọngđểchúngtôinuôidưỡnghạtgiốngsángtạocủamình.

Ngôinhàtọalạcởmộttrongnhữngđịathếđẹpnhấthànhtinhvớiquangcảnhkìtuyệttrảidàibảymươidặm.Nhưngởđâyrấtlạnh;vàkhimùaxuânđến,nhữngconđườngngậpđầybùntrôngthậtđángsợ.Vìvậy,đãcólúctôimơmộnghãohuyềnđượcxuốngnúi,bỏlạisaulưngthậtxaconđườngđấtngậpbùn,lỗchỗvũngnước.Tôikhôngthểbìnhtâmthưởngthứcvẻđẹpnơiđâyvìtôicònphảichốngchọilạicáikhắcnghiệtcủathờitiếtvànỗiniềmaoướcsốngởnơikhác.

Tôinhậnrarằngchínhngọnlửalàsựmờigọiđểphávỡkhuônmẫukêucaphànnàntrướcđây,mangđếnchotôimốiquanhệthânthuộchơnvớinhữngdãynúidiệukì.Tôinhậnrangôinhàmìnhđangởlàmộtnơinguynga,lộnglẫytheomỗimùavàkhôngcònthanvãnhayđòihỏivềnhữngđiềumìnhkhôngcó.

"SỰKHÔNNGOANCỦASÓI"GIÚPTAMỞRỘNGTẦMNHÌN

"Tríkhôncủasói"làlờinhắcnhởrằngsựsángtạođượcdựatrênnềntảngcủacácmốiliênlạc,vàkhisựnhậnxétthếchỗchotínhtòmòthìvũđiệusángtạokhôngngừngcủacuộcsốngngưnglại.Khibảnngãsailầmcủachúngtatrởthànhôngchủthốngtrịthìcáithựcđơnliệtkênhữngtrảinghiệmcủacáitôiđangtựcholàmìnhbiếttấtcảkhôngcómốiliênlạcnàovớithựctế.Cóchăngđóchỉlàmộttấmbảnđồdùngđểgiaotiếpvớinhữngngườisốngởmỗithịtrấn.MộttrongnhữnglờigiáohuấnchínhcủasóiTricksterchỉrarằng,tấtcảhìnhthứckhángcựlàcơhộiđểbướcvàomốiquanhệđúngvớinhữnggìtađangchốngđối.

Nhưnglàmthếnàobạncóthểnhậnrathôngđiệpđểnhìnthấusuốtquabềmặtcủasựviệc,xahơnđiểmmùvànhữngphánđoáncủamình,khimà"trínăngcủasóiTrickster"đanghoạtđộngxuyênsuốtquanhữngkênhkhác?Điềuchínhyếulàhãychúýđếnnhữnghiệntượng,nhữngsựkiệnđượcănkhớpvớinhauvàvượtquádòngchảythôngthườngtrongcuộcsốngmộtcáchrõràng.

Dướiđâylàmộtđiểnhìnhchothấy"sóihoangBắcMỹ"đãchỉramộtđiểmtrongsốnhữngđiểmmùcủatôi,thôngquahàngloạtnhữngsựkiệnlạđượcđồngbộănkhớpvớinhauxuấthiệnsuốtthời

kìthayđổingoàiýmuốn,đượctôighilạitrongnhậtkýcủamình.

Mộthôm,tôirấttứcgiậnmộtngườibạnđồngnghiệpđãgiảdốivàgâyranhiềuthiệthạitrongviệckinhdoanhcủatôi.Vớinhữngthôngtinvềsựphảnbộicủaanhta,thếgiớicủatôihơibịlệchrakhỏitrụcquaycủanó,vàlòngtincủatôiđốivớianhtahoàntoàntiêutan.Tôicũngxemxétlạichínhbảnthânmình,lòngkhôngkhỏithắcmắc.Đâycóphảilàlỗicủamìnhkhông?Mìnhđãbỏquanhữngbiểuhiệnnào?Làmthếnàomàmìnhđểchosựviệcnhưthếxảyra?Tôibịámảnh,bịquấynhiễubởinhữngýnghĩnhưthếtrongđầumàchẳngcótiasángnàosoirọi.

Kathleen-bạnlàmchungvănphòngvớitôi-hiểurằngtôiđangbịphântâm,khôngcòntâmtrínàochohiệntạinữa.LúcđótôilạicómộtcuộchẹnởBoulder,vàcôrấtlochosựantoàncủatôikhiphảiláixetrongtìnhtrạngđó.Côômchầmlấytôi,dặndòtôiphảichúývàláixecẩnthận.Trênđườngđi,tôiđãquayđầuxeđúngởchỗtôivẫnthườnglàmviệcđóhàngngànlần.Nhưnghômấytôiláisátvàomộtcáicâyvàkínhchiếuhậubịgãyvăng."SóiTrickster"trongtôibắtđầucósựcảnhbáo,nósẽlàmbấtcứđiềugìđểgâysựchúý,đặcbiệtlàtạoranhữngsựkiệnlạthường.Nếunóiđược,cólẽnósẽnói,"Joan,côbịmùnhưloàidơirồi.Côkhônghiểuhếtlòngtinlàgìvàhầunhưcôkhôngnhìnthấycảmộtbànchântrướcmặtmình.Côđãngủquên,bịthôimiênbởichínhsựphánđoánvàniềmtincủacô,dođóhãyđếnđâyvàtôisẽchocômộtbàihọc".

Tôitrởvềnhà,phớtlờthôngđiệpcủasói,tiếptụcđắmmìnhtrongnỗiđaukhổvàsựphẫnuấtvìbịphảnbội.Vàituầnsau,mộtngàytrướcchuyếnđikéodàimộttuầnđểđếntrungtâmhộinghịởCaribbean,tôibậntâmsuynghĩđếnviệcriêngcủamìnhtronglúcláixechầmchậmxuốngđạilộCanyon,trungtâmkinhdoanhBoulder.Tôingừngxelạikhiđènchuyểnsangđỏ.Bấtngờ,mộtchiếcxebuýtvượtquabêntráitôi.Bạncótinkhông,nóchạysátrạtvàlàmgãycáikínhchiếuhậucònlạitrênchiếcxecủatôi!

Tôikhôngthểnàotinnổi.Hơnbốnmươinămláixe,tôichưahềbịmấtmộtcáikínhchiếuhậunào.Tạisaogiờđâytôilạibịmấtđếnhaicái?Tôilạivẫnchưamuốnnghĩtớisựtrùnghợpnày-cóvàiviệccầnlàmvàcầnphảisắpxếphànhlínữa.Nhưngnếubạnchưanhậnđượcthôngđiệp,"sóiTrickster"sẽkhôngđểbạnyênvớinhữngsựkiệnđượcđồngbộhóaănkhớpvớinhau.Tôilênđường

đicôngtác.Lúcghéquánăntrưa,cómộtngườiđànôngmàtrướcđâytôichưatừngquenbiếtngồixuốngbêntôi.Thậtbấtngờ,ôngtakểchotôinghecâuchuyệnvềsựphảnbộicủangườibạnđồngnghiệpyhệtnhưhoàncảnhcủatôi.Ngàyhômsaunữa,mộtngườiphụnữ,khônghẹntrước,đếnngồikếbêntôi.Bàtâmsựchotôinghecâuchuyệncủabà,cũnggiốngyhệtnhưcủatôi.

Tôitừbỏchuyếnđi,ghévàomộtbãibiểnvàngồisuyngẫm.Đãđếnlúcphảiđặtracâuhỏivềtínhdựbáo:Tôiđangkhángcựlạiđiềugìvàđangtừchốiđểtiếnđếnmốiquanhệthíchhợpnào?Trongđầutôiluônnghĩđếnlờinóicủangườiđànôngvàngườiphụnữ:"Sựphảnbộixảyrakhôngphảilàlỗicủachúngta-chỉvìtaquátinngườimàthôi".

Lítrícủatôibỗngtrởnênsángtỏ.Luzie,ngườitrợlíhànhchínhcủatôithườngbảorằngtôiquángâythơ,bâygiờtôimớivỡlẽracômuốnnóigì.Nhưngnếuthếthìbấtkìailàmviệcchungvớibạn,đượcbạnquantâmthìđềuchẳngđángtincậy?Thậtlàngớngẩn.Tôichợthiểu-khuônmẫuxưacũbịphávỡ-sựtintưởngkhôngphảilàthứđểbạntraotặngmộtngườinàođónhưtraotặngchụcđóahoahồng.Nóđượcđịnhhìnhmộtcáchtừtừvàcóhệthốngthôngquacácmốiquanhệ.Trảiquathờigian,sựtintưởnglẫnnhaunàypháttriểnkhimọiđiềukhoảntrong"hợpđồng"củamốiquanhệđượctôntrọng.Rõràng,tintưởnglàmộtđộngtừhơnlàdanhtừ.

Trướcchuyếnđi,tôiởtrongtìnhtrạngsẵnsàngphạmlỗilầmtươngtựtrongmộtmốiquanhệkhác.Nhưngbảnnăngcủa"sóiTrickster"đãthongthảchạytheo,kịpthờigiảicứutôi:haikínhchiếuhậuvàsauđólàhaithôngđiệpdohaingườimangđến-"sói"giúptôitẩytrừđikháiniệmxưacũđãlàmtôibịmờmắttrướcnhữnggìđangxảyra.Lầnnày,tôisẽkhôngtheovếtxecũvàphạmsailầmnhưtrước.Thayvàođó,tôichờđợisựtintưởngthậtsựnảysinhgiữangườikiavàtôitrướckhitôiđưaranhữngđiềukhoảnhợpđồngkinhdoanh-nhữnghợpđồngcókhảnăngảnhhưởngđếnhànhtrìnhtrongđờitôi.

Mộttrongnhữngmốinguyhiểmcủasựthayđổilànỗikhaokhátgâydựnglạinhữnggìđãmất,vượtnhanhquagiaiđoạncủatâmngưỡngkíchthíchvàkhoảngthờigianbấttiệncủasựkhôngchắcchắn.Nhưnggiaiđoạncủatâmngưỡngkíchthíchlàngôinhàthậtsự

của"sóiTrickster",vànhữngphiềntoáitagặpphảikhiphávỡkhuônmẫuxưacũlàmộtphầnvaitròcủanó.Nócảmthấythoảimáinhấtlàgiaiđoạngiữa,khimàsựkhônlanhcủanópháttriểnnhấttrongsuốtthờikìchuyểntiếp,vànhữngđiềubíẩnchưađượckhámphá.Đólàdấungoặcđơnthầndiệu,giữacáicũvàcáimới.

Sựchuyểnhóađòihỏichúngtanhìnrõsựkiện,hơnlàtiếptụcởtrạngtháinhầmlẫnhoặckhángcự."Trítuệcủasói"pháttriểnmạnhtronggiaiđoạnhỗnloạn,thờikìmàchúngtasẵnlòngđểbướcvàomốiquanhệthậtsựvớiniềmtintrướcđóđểchiếnthắngđượcmọihìnhthứckhángcựxưacũ.Đóchínhlàtặngphẩmcủa"sóiTrickster".

SUYNGẪM

Hãyviếtvềthờiđiểmmàbạncóthểnhìnthấusuốtmộtđiểmmùnàođóvàtiếnđếnmốiquanhệđúngđắnvớimộtsựkiệnmàtrướcđâylàniềmtinmùquáng.Cónhữngkhoảnhkhắcnàotrongđờibạnmàcácsựkiệnănkhớpvớinhauhayxảyranhữngviệctrùnghợpmangnhiềuýnghĩakhông?Đãcónhữngthayđổiquantrọngnàoxảyratrongkhoảngthờigianđó?Bạncóthểliêntưởngtớimộttìnhhuốngnàonếu"sóiTrickster"xuấthiệntrongđờibạn,làmđảolộnnhậnthứcthôngthườngcủabạnvềcácsựkiệnvàkhiếnbạnsửngsốtkhiquantâmđếnmộtđiềumớimẻđầyýnghĩamàtrướcđóbạnđãsơsuấtbỏqua?

6.Đổlỗichoai?Khithayđổingăncảnsựpháttriển,chúngtacókhuynhhướng

hoặctựtráchmìnhhoặcđổlỗichohoàncảnh.Cảhaicáchđềulàmtamấttựtinvàkhôngchúýđếnsựviệcđangxảyra.Trongtruyệnngắn"ADescentintotheMaelstrom"(Đivàovùngnướcxoáy),EdgarAllanPoeđãminhchứngtầmquantrọngcủavấnđềcầnlưuýđếncácsựkiệnxungquanh:Khicontàubịcuốnvàovùngnướcxoáy,vỡtantànhvàsắpsửabịnuốtchửngxuốngđáyđạidương,nhânvậtcủachúngtađãnhanhmắtđểýđếnmộtsốmảnhvỡcủacontàubịcuốntheodòngnước.Anhquansátchúngbịhútxuốngtậnđáybiểnrồitrồilênmộtcáchantoànvượtxakhỏidòngnướcchếtchóc.Thếlàanhbiếtmìnhcầnphảibámvíuvàocáigì.Khảnănggiữbìnhtĩnhvàhànhđộngmaulẹtrongnhữngtìnhhuốnggaygo-khôngsợhãi,khôngđổlỗi,khôngcốgiảithíchmàchỉchúýđếnnhữnggìđangthậtsựxảyra-làđiềuconngườicầnđạtđếnđểứngphóvớicácbiếnđộngtrongđời.

Nếuhiểuđượchọcthuyếtquykếtdocácnhàtâmlíhọcđặtra,tasẽcốgắngtìmhiểuýnghĩacủasựviệcđangthậtsựxảyra.Khicuộcsốngbịđảolộn,cáigìsẽtựđộngphátsinhchochúngta?Chúngtaquykếtnóchocáigì?Vàlàmthếnàochúngtacóthểtuântheosựhướngdẫnmàlúcnàocũngcósẵn,vượtxacáchứngxửthôngthườngcủachúngta?

Tôicònnhớ,khiquátrìnhchữatrịbệnhbạchcầucủachatôihủyhoạicuộcsốngcủaôngvàcảgiađìnhchúngtôi,ôngđãlựachọnconđườnggiảithoátđểgiữlạichângiátrịcủamình.Mộtđêmnọ,chờchomẹtôingủthiếpđi,ônglặnglẽlẻnvàophòngkháchtrongcănhộchungcưcaotầngởMiami,mởcửasổvàgieomìnhtựtử.

Suốtnhiềunămsauđó,mẹtôitựgiàyvòvớiýnghĩbàthậtđángtrách.Bàlậpluậnrằng,giámàbàthứcdậylúcbagiờsángthìviệcđóđãkhôngxảyravàcólẽchatôiđãkhôngchếtđauđớnnhưvậy.

Nhữnglúcchúngtôingồibênnhau,mẹtôicứkểđikểlạicâuchuyệnnàytrongcảmgiáctộilỗi.Khôngbiếtlàmgìhơn,tôicốbảomẹđừngdaydứtnữa,rằngcáichếtcủachakhôngphảilàlỗicủamẹ,

rõràngaicũngbiếtđiềuđó.

Cảmgiáctộilỗinàylàđiềubấthợplý.Vìmặccảmtộilỗimàchúngtachorằngmìnhđãbỏquamộtbiểuhiệnnàođómànếunhậnbiết,tasẽngănchặnđượcđiềuđángtiếc.Đúnghơn,đâylàmộtbiểuhiệnchomongmuốnkhôngđểxảyranhữngđiềumàtakhôngthểkiểmsoátđược.

Đốivớituổithơ,điềunàythểhiệnnhưmộtcảmxúctựnhiên.Nếungườichahoặcmẹchếtđi,trẻcóthểtinrằngmìnhchịutráchnhiệmvềvấnđềđóbởicókhigiậndữ,trẻđãbuộtmiệngmongchohọchết.Đólàlýdotạisaomọisựmấtmátkhóđượctrẻchấpnhận,đặcbiệtnếutrẻkhôngcócơhộiđểbàytỏnỗisợhãivàmặccảmtộilỗi.Lúctrưởngthành,khimấtđingườithânhayđiềumìnhyêuquý,theolẽtựnhiênchúngtavẫncónhữngcảmxúctươngtựnhưthờithơấu.

Cáchhànhxửcủamẹtôiđốivớiviệcnàylàtựtrừngphạtmình.Bàkhônggọiđiệnchobạnbènữavàtựnhốtmìnhmườibanămtrongnhà.Nhưngthậmchí,tựđặtrahìnhphạtgiamhãmmìnhtrongcôđộccũngkhôngđủđểbàxuađinỗiámảnhkhimấtđingườimìnhyêuquý.

Theothờigian,cuốicùngmẹcũngthôinóivềcáichếtcủacha.Tráilại,tôiđãmấtnhiềunămliềnđểbắtđầunhậnthứcvềbiếncốđóvàkhởiđầuchoquátrìnhdằnvặt,đaukhổcủamình.Tôithườngtựnghĩ,cóphảimìnhlàngườibiếtlắngnghevàchiasẻtốthaykhông,haytrongnỗiđaukhổcủariêngmình,tôichỉbiếtcôlậpmẹchođếnkhichínhbàthôinóivềviệcđó.Cảmgiáckhôngsẵnsàngchiasẻnỗiđauvớibàlàmặccảmtộilỗicủariêngtôi.

ĐứcPhậtsosánhnỗikhổđaunhưcáichénđựngđầymuối:nếutađổmuốivàotônước,nướcsẽtrởnênmặnchátvàkhôngthểuốngđược.Nhưngnếutađổchénmuốivàohồnước,nướcvẫnngọt.Nóicáchkhác,nếutatâmsựvềnhữngchấnthươngtìnhcảmvớingườithânvànhậnđượcsựchiasẻ-thìcũnggiốngnhưviệclấymuốirakhỏitônướcvàchovàohồ.Niềmđauvẫncònđónhưngtâmtacóthểbìnhan.Dầndần,thayvìxâmchiếmcảtâmtríta,nỗikhổđaucànglúccàngnhỏđi.Điềunàyđặcbiệtđúngkhitasẵnsàngmởrộnglòngmình,bướcrathếgiớibênngoàilàmnhiềuđiềumớimẻvàcóýnghĩahơn.Tựbướcrangoài,tậptrungvàonhữngđiềucầnlàmchongười

khác,sẽtạorahồnướcrộnglớnhơnnhiềuđểnỗikhổđauhòatanvàođó.

Chúngtahãysuynghĩvềviệctạisaomộtsốngườichẳngbaogiờbìnhphụcsaumộtchấnđộngvềcảmxúc,trongkhimộtsốkháctrảiquasựchuyểnhóađángngạcnhiênvàcóthểtruyềnnhiềucảmhứngchongườikhác.Sựkhácbiệtlàdotháiđộ,quanđiểmvàsựnhậnthứccủamỗingườiđốivớitổnthương.GiáosưtiếnsĩMartinSeligmancủaĐạihọcPennsylvanialàbậcthầyvềthuyếtquykết.Ôngnhậnthấymỗikhigặpkhókhăn,nhữngkẻbiquan,yếmthếthườngtựtráchmình.Họchorằng,việcnảysinhvấnđềlàdokhuyếtđiểm,thiếusótcủariênghọ.Thêmnữa,họcònkháiquáthóa,vượtxatìnhhuốngtrướcmắt-khôngnhữnghọtinrằngmìnhcólỗitrongviệcgâyranhữngkhókhănởhiệntại,màhọcònnghĩchínhhọthườnglàmhỏngmọithứvàphậnsốbấthạnhnàysẽđeođuổihọđếntậncuốiđời.

Seligmangọihiệntượngnàylà"sựquykết3P":ngườibiquantựtráchbảnthânvàchorằngmọithứđềuchĩavàomình(person-ally);họnghĩrằngnỗibấthạnhsẽlantỏasuốtchặngđườngtrongđờihọ(pervasive);vàhọtinrằngcâuchuyệnbuồnvềcuộcsốngcủahọsẽmãimãitồntại(permanent).

Nhữngngườilạcquancócáchsuynghĩhoàntoànkháchẳn,nhờđóhọvượtquamặccảmtộilỗidễdànghơnnhiềusovớingườibiquan.

CácnhàtâmlíhọcSuzanne,KobasavàMaddiđãnghiêncứucáchhànhxửcủangườilạcquankhicóbiếncốhaysựthayđổixảyratrongmộtnhómcácnhàlãnhđạocôngtyAT&T.Khinộibộcôngtycósựcảitổ,gâyranhiềucăngthẳngvàbấtanchonhânviên,thìkhôngnhữngcôngviệccủahọphảithayđổidoxáotrộn,màhọcòncónguycơmấtviệc.

Nghiêncứuchothấy,nhàlãnhđạonàocócátínhmạnhthìvẫngiữvữngtinhthầnvàcósứckhỏetốthơnsovớinhữngngườihaycăngthẳngvàdễsuysụp.NhữngnhàđiềuhànhchịuđựngđượccăngthẳngđềucócùngđặctínhmàKobasavàMaddigọilà"đặctính3C".ChữCđầutiêntượngtrưngchothửthách(challenge)-họđềucóđầuócthựctếvàhiểurằngthayđổilàđiềukhôngthểtránhđược,làgiaiđoạnquantrọngtrongcuộcsống.Thayvìlosợchođịavị,thânphận

củamình,họnghĩrằngthayđổilàcơhộiđểpháttriểnsứcmạnhmới.Lòngtựtrọngcaovàýthứcvềquyềnlựckhiếnhọđánhgiátìnhhìnhmớinhưlàmộtcơhộiđểpháttriểnvànắmgiữưuthế.

ChữCthứhaitượngtrưngcholờicamkết(commitment),làtiêuchuẩnđểđánhgiáýnghĩacuộcsống.ChữCthứbatượngtrưngchosựkiểmsoát(control).Cácnhàlãnhđạodàydạnkhônglãngphíthờigiancốđúckhuônnhữngđiềuvượtquátầmảnhhưởngcủahọ.Thayvàođó,họchỉtậptrungvàonhữngđiềuhọcóthểlàmđểcảithiệntìnhhình.Thídụ,chodùbạnkhôngkiểmsoátđượctìnhthế,khôngbiếtmìnhcókiếmđượcviệclàmvàongàymaihaykhông,nhưngbạnvẫncóthểkiểmsoátđượcchấtlượngcôngviệccủamìnhvàongàyhômnay,hoặcvẫnkiểmsoátđượccácthóiquensinhhoạthàngngàycủamình.

Theobảntính,tôilàngườibiquankhicóđiềukhôngmayxảyra.Phảnứngđầutiêncủatôilàtựtráchmìnhvàcảmthấytựhổthẹn.Điềunàyđưađếnmặccảmtộilỗicóhạichosứckhỏe.Nhiềunămtrôiqua,tôihọcđượccáchđểýđếnsựquykếtcủamìnhvànhậnralốisuynghĩbiquan,yếmthếcủamìnhkhôngcó"Thật"vớichữTđượcviếthoa-nóchỉlàmộtkhuônmẫucủatưduy.Sựthấuhiểunàychophéptôimởratầmnhìnmới,làcơhộiđểquaylạivànắmgiữviễncảnhrộnglớnhơn,nhưđổchénmuốivàohồnước.

Nhậnbiếtrằngcóthểsuynghĩsựviệcmộtcáchkhácđi,tôithíchtưởngtượngvàođịavịcủatôi,mộtngườichịuđựngđượccăngthẳngcóthểsuynghĩnhưthếnào?Nếutôisợmấtmátđiềugìthìtôicốnghĩxemtìnhhuốngnàyđangthửtháchsứcmạnhgìđâyđểgiúpmìnhpháttriển?ĐólàchữC(chal-lenge)đầutiên:Sựthayđổinàylàmốiđedọahaycơhội?CólẽchữCthứhai(commit-ment)làkhungthamchiếuquantrọngnhấtchosựthayđổi-chúngtatậntụynhấtchođiềugì?Nếutôicảmthấymìnhkhônglàmchủđượctìnhhình,tôisẽsửdụngchữCthứba(control):"Ngaybâygiờ,mìnhcóthểkiểmsoátđượccáigìchothỏađáng?".Nhiềunămtrôiqua,tôiđãpháttriểnđượclờicamkếtvềtínhgandạvàlòngcanđảm,nếulưỡnglựthìsẵnsànglắngnghekinhnghiệm.Vàđóchínhlàhạtgiốngcủasựchuyểnhóa.

Ngaycảnếubảntínhbạnlàngườibiquanvàkhôngtựđộngnhớđến"đặctính3C",bạnvẫncóthểhọccáchhìnhdungthựchiệnsựviệctheotiếntrìnhnhưthế.Đólàbắtđầuchosựtựdo,vàcũnglàlý

dotạisaocácnhàtâmlíhọcthíchnghiêncứucáimàhọgọilànănglực.Thídụ,nếubạnbiếtsuynghĩvàhànhđộngcủamộtngườibánhàngthạoviệclànhưthếnào,bạncóthểdạychongườikhácnhữngkinhnghiệmđó:sựhiểubiếttrongnghệthuậtbánhàng.

Họccáchsuynghĩtheohướngchịuđựngđượcmọicăngthẳng,tháchthứclàsựthayđổisángsuốt,giúpbạntránhđượccạmbẫytựtráchbảnthân,làmgiảmtốithiểuảnhhưởngmặccảmtộilỗi,đồngthờinắmgiữhệthốngtưtưởngchuyểnhóahơnlàbịdồnvàocảnhtuyệtvọng.

SUYNGẪM

Hãynghĩvềkhoảngthờigiankhicósựthayđổikhóchịuxảyratrongđời.Bạnquykếtsựthayđổinàychocáigì?Dựavào"sựquykết3P"củaSeligmanđểxácđịnhbạncóđangsuynghĩgiốngnhưngườibiquan,yếmthếkhông?Vàbạncũnghãysửdụng"đặctính3C"củaKobasavàMaddiđểxemmìnhcóđangsuynghĩtheocáchcủangườichịuđựngđượccăngthẳnghaykhông?Hãycụthểhóasựquykếtcủabạnbằngcáchcẩnthậndiễnđạtlạinhữnggìbạncóthểnóivớichínhmình.

7.MạnhhơnsaunghịchcảnhVớiphongcáchthiđấulàmsaymêkhángiả,độibóngBostonRed

SoxđãđoạtchứcvôđịchWorldSeriesnăm2004.Họcòntạonêncảmgiáckíchđộngđặcbiệtbởicuốicùngđãvượtqua"LờinguyềnBambino"nổitiếng.

Hàngloạtvậnđenkhốcliệtcủađộibắtđầuxảyravàonăm1920,khichủđộibóngbánhợpđồngcủaBabeRuthchođộiNewYorkYankeesđểlấytiềndựngmộtvởkịchchocôbạngáiôngta.Bạncầnphảikhenngợicảmộtđộibóngchuyêngặpvậnrủilẫnnhữngngườihâmmộcủađộinữa.Họthậtxứngđáng.Thậmchí,sauhơntámmươinămđốimặtvớinhữngrủiro,thửtháchtưởngchừngkhôngthểnàovượtquađược,họvẫnkhôngbịmấttinhthầnvàtừbỏhyvọng.Nhưnhàtriếthọcthếkỉthứ19,FriedrichNietzscheđãtừngviết:"Cáigìkhôngtiêudiệtđượctasẽlàmtatrởnênmạnhmẽhơn".

Nhữngkhókhănthửtháchtrênđờihoặclàmtachệchhướngchuyểnhóa,hoặcgiúptakhámphádễdàngnguồnsứcmạnhmới.Chẳnghạn,cómộtdòngvănhọcthểhiệnnhữngtriếtlísâusắcđượcviếtsauchấnsongnhàtù.TrongsuốtthờikìtrungcổởchâuÂu,sauquyểnKinhThánhlàquyển"SựgiảikhuâycủaTriếthọc"đượcBoethiusviếttrongtù.Thờikìhiệnđại,nhữngtácphẩmnổitiếngrađờitrongngụctốilà:"Linhhồntrêntuyết"củaEldridgeCleavervà"NgườianhemởSoledad"củaGeorgeJackson-nhàhoạtđộngcáchmạngMỹgốcPhi.

Lúc17tuổi,Jacksonbịkếttộiăncắp71đô-laởmộttrạmxăng.Mặcdùbịoan,ôngvẫnphảichịuántùgiamtạinhàtùSoledadởSalinas,bangCalifornia.Bảynămrưỡitrongmườinămđầutiên,ôngbịgiamhãmtrongcôđơn.Thayvìsuysụpnhưnhiềungườikhác,Jacksontrởthànhmộthọcgiảcáchmạngưuviệt,mộtchiếnsĩcảitổhệthốngnhàtù-nơiđãgiámsátvàquảnchếngườidađenvớitìnhtrạngthườngxuyênbịngượcđãi,lạmdụng.Saukhibịkếttộimộtcáchbấtcônglàđãgiếtchếtmộtviêncaingụcngườidatrắng,ôngbịtửhình.Tuyvậy,ôngđãsốngmộtcuộcđờivôcùngýnghĩa.

NelsonMandelacómộttrảinghiệmrấtkhácbiệttrongquanhệ

vớinhữngngườicaingục,khôngphânbiệtgiữabạnvàthù.Ôngđốixửvớihọbằngsựtôntrọngđặcbiệtvàcuốicùng,ôngđãnhậnđượcsựtônkínhtừhọ.Khitrởthànhtổngthống,Mandelađãmờinhữngviêncaingụcthânthiếtvớiôngđếndựlễnhậmchức,nhưđểminhchứngrằng:sựthathứvàlòngnhânáicóthểbắccầuchonhữngkhoảngcáchtưởngchừngkhôngthểvượtqua.

Mộttrongnhữnglídokhiếntrẻemthíchcáccâuchuyệnthầnthoạivàcổtíchlàvìkếtcụccáithiệnluônthắngcáiác.Nhữngcâuchuyệnchúngtanghetừbétrởthànhnềntảngđạođứccủachúngtasaunày.Dướiđâylàhaicâuchuyệnmàchúngtôithíchnhất,giúpchúngtôivượtquamọibấthạnh,nghịchcảnhtrongđời.Bạncóthểkểchobạnbècùngngheđểmỗikhigặpkhókhăn,tháchthức,họsẽnhớđếnthôngđiệpnày.

Câuchuyệnthứnhấtnóivềniềmtinvàsựbềnchícủachúếchxanhbịrớtvàoxôkem.Thànhxôtrơntrợt,khôngcóchỗnàođểbámvàonênếchtabịmắckẹt.Nhưngchúếchnhỏnàythậtcanđảm.Điềuduynhấtchúcóthểlàmđểkhẳngđịnhsựsốnglàbơi,mặcdùrõràngchúkhôngcóhyvọngđượccứugiúp.Chúbơi,bởibảnchấtcủachúlàkhôngdễđầuhàngsốphận.Saunhiềugiờbơivòngquanh,chúkiệtsứcvàcậnkềcáichết.Vàođúngkhoảnhkhắctưởngchừngtuyệtvọng,đôichânsaucủaếchbỗngchạmvàomộtvậtgìđócưngcứng,chúđạpmạnhvànhảyvọtrangoàimộtcáchantoàn.Thờigianbơicủachúếchđãđủđểkhuấykemthànhbơ.

Câuchuyệnthứhaixảyravàothờikìtrungcổ,kểvềmộtcậubéđượcchadẫnđếnmộtlâuđàitrongvùngđểxinlàmngườihầuvàcậuđãđượcnhậnvàolàmtrongsựvuimừngkhôntảcủangườicha.Nếulàmtốtcôngviệc,cậucóthểđượcthăngchứccậnvệvàsauđótrởthànhhiệpsĩ.

Mộtngàynọ,đangđidọctheobờthànhlâuđài,cậubướcngangquamộthốsâutrênmặtđườnglátbằngđá.Nhữngâmthanhrênrỉđầybíẩnvàtiếngrítkenkétcủađáphátratừcáihangsâuhoắmbêndướikíchthíchsựtòmòcủacậu.Thừadịpthuậnlợi,cậuquaytrởlạixemxétkỹcáihangbíẩnvàbắtgặphaingườiđànôngđangthảsợidâythừngcộtmộtthúngđầythứcăn.

Cậubénúptừđằngxa,đợichohọbỏđimớimonmenđếngần.Nhữngâmthanhrênrỉvàtiếngrítkenkétvẫnvanglên.Tòmònhiều

hơnlàsợ,cậubéchuixuốnghangbằngchínhcáithúngmàhaingườikiabỏlại.Khiquendầnvớibóngtối,cậubégiậtnảymìnhkhitrôngthấymộtcặpmắtmàuxanhlơđangchămchúnhìncậu.Đôimắtcủamộtngườiđànôngvạmvỡmặckhố,máitócbạcdàidũngmãnhvàbộrâubùxù.Vậtduynhấtởđáyhanglàkhốiđáto,dườngnhưkhôngthểnàodịchchuyểnđược.

Ngườicóđôimắtmàuxanhđóchínhlàanhcủavịvuađangtrịvìđấtnước.Thậtra,ôngchínhlànhàvuahợpphápđãtừngcaitrịđấtnướcnày,nhưngngườiemđộcácđãhạbệôngvàbímậtgiamôngtrongnhiềunăm.

Vịvuahợpphápnàyvẫnsốngkhỏe,cưxửmộtcáchônhòađúngmựclànhờkhốiđálớnchiếmcảkhônggianvốndĩchậthẹp.Đócũnglàvậtcảnrấtlớnchocuộcsốngvậtchấtnghèonàncủaông,vàcũngchínhkhốiđánàytạoraâmthanhkenkétmàcậubéđãnghe.Việcchấpnhậnsựtháchthứccủakhốiđávàxemnónhưngườibạnđãgiúpchongườiđànôngnàyrènluyệnthêmsứcmạnhvàýchí.Vàolúcấy,vớisựnỗlựcvàtàinăng,ôngđãsẵnsàngtrởlạicuộcsốngbìnhthườngvàđoạtlạingaivàng.

Cuốicùng,nhàvuathoátkhỏihangsâuvàlấylạingaivàng,cònngườiemthìbịphếtruấtvànémvàotù.Thôngđiệpýnghĩanhấtcủacâuchuyệnlàtậntrongsâuthẳmmỗichúngtađềuchứađựngmộtđứctínhcaoquý,đượctruirènvàđượcphóngthíchnhờvàomốiliênkếtvớinhữngtháchthứctrongđời,nếuchúngtabiếtsửdụngchúngđểtạonênsứcmạnhmới.

Trongchươngtrước,chúngtôicóđềcậpđếnviệcnghiêncứuvềnhữngconngườitừngtrải,chịuđựngđượccăngthẳngvàthànhcôngtrongsuốtquátrìnhthayđổi.Cóđượckếtquảđólàdohọđãxemmọitrởngạikhókhănnhưlànhữngthửtháchđểhọchỏivàpháttriển.Suyngẫmvềtháiđộcủabạnđốivớinhữngchướngngạitrongđờilàrấtcóích,bởiquađóbạncóthểthấuhiểucâuchuyệnđờimình,vềniềmtinhayvềtìnhtrạngbuộcphảitựlựccánhsinh.

TheoKinhThánh,đứctincónghĩalàniềmtinvàhyvọngvềnhữngviệcchưathểnhìnthấyđược.Chodùbạnđanghyvọngđoạtcúptrongcáctrậnđấutranhgiảiquantrọng,hoặctạonênsựkhácbiệttrênthếgiớitừsausongsắtnhàgiam,haysốngsótsaunỗiđaumấtmátgiốngnhưvịvuadướihangsâutrongcâuchuyệntrên,thì

hànhtrìnhcủathayđổiluônliênquanđếnviệcphảivượtquachướngngại.Khimọithửtháchxuấthiệntrênđườngđời,hãyxemchúngnhưnhữngngườibạnđồnghànhtrongquátrìnhchuyểnhóanhằmgiúpbạncóthêmlòngcanđảmvàbiếtứngxửvớiđờibằngsựsángsuốtcủabảnthân.

SUYNGẪM

Hãynghĩvềmộttìnhhuốngkhókhănmàbạnđangđốimặt.Bạnxemđólàmốiđedọahaysựthửthách?Nếulàmốiđedọa,cứxemđónhưmộtbàihọcđểrútkinhnghiệm.Hãyghilạithậtrõràngvàrànhmạchcáchnhìnnhậncủabạnvềảnhhưởngcủasựchuyểnhóa,vềnhữngchướngngạigiốngnhưkhốiđáđangchắnngangconđườngcủamình.Sauđó,ghilạicáchứngxửthíchhợpmàbạncầnphảitôiluyệnđểđốiphóvớitrởngạiđónhằmpháttriểnnănglựcvốncócủabảnthân.

8.ĐoạntuyệtvàtiếnbướcCólẽvịthiềnsưđượcmọingườikínhmếnShunryuSuzukiRoshi

đãnóiđúng:chúngtakhôngcầnhọccáchđểbuôngbỏ,chúngtachỉcầnnhậnbiếtthờiđiểmmấtđicủamộtđiềugìđó.Nóđòihỏiquátrìnhtừngbướctựchữalànhkhácbiệtởmỗichúngta,trướckhichúngtacóthểvượtquacơnchoángvángcủasựmấtmátđểbướcvàogiaiđoạnchuyểnhóacủatâmngưỡngkíchthíchvàquaytrởvề.

Vàongày11tháng9năm2001,hàngtriệungườikinhhoàngchứngkiếnmộtđôinamnữdichuyểntừngbướcmộttrêngờtườngcaocủatòathápđôiđangbốccháy,màrõrànglàkhôngthểnàovượtquađược.Cuốicùng,họnắmtaynhau,cùngnhảyxuốngđểchết.Dườngnhưđiềuđólàmchohầuhếtmọingườicóchungmộtýnghĩ:chúngtalànhữngngườicùngcảnhngộtrongcõiđịangụcđượcgọitênlàĐiểmKhôngnày.

Nhậnthứctrướcđâyvềsựantoàn,vềlòngtựhào,tựtincủangườiMỹđãbịlaychuyểnđếntậngốcrễ.SứcmạnhchưahềbịnghingờcủangườiMỹtrênthếgiớihiệnnayđãbịbẻcong,sứcmạnhđượcphôtrươngđểcảnhcáomọingườiđãpháttriểntheochiềukíchhạnhẹpkhiếnngườiMỹtiếptụchànhđộngcôđộctrongmộtthếgiớiđầyrẫybấtngờ,đángsợvàkhôngcógiớihạn.ĐãđếnlúcngườiMỹphảitựđặtracâuhỏi:"Talàai?","Hiệngiờtađangởđâu?",vàmongướcđượcquaylạinhưtrướcđây.Nhưngđiềuđóđãkhôngbaogiờxảyra.

Bấtcứkhinàocuộcsốngchạmđếnđỉnhđiểmcủađổvỡthìnhữngvếtnứthémở,làmlộrađiềugìđólớnlaohơn,tiềmẩnbêntrongchúngtađangchờdịpđểpháttriển,baycao.Câuhỏimàmộttrítuệsángsuốtthườnghaychấtvấnmỗichúngtatrongnhữngtìnhhuốngkhôngthểtránhkhỏimấtmátlà:"Làmcáchnàochúngtachấpnhậnnhữngbiếncốgâychochúngtasựđaubuồn,đểtừđóbiếtcáchđoạntuyệt,nhườngchỗchocáimớitáisinh?".

Kểtừngày11tháng9,hìnhảnhtòathápđôibốccháyđãkhắcsâuvàotâmkhảmtừngngườidânMỹ.Nóthườnghiệnlêncùngcảnhtượngmộtđôinamnữtừcộtthápsừngsữngtrênnềntrờirơixuống

tậncùngđịangụccủamấtmátvàhủydiệt.Đólàbiểutượngđiểnhìnhcủasựthayđổibấtngờ,hìnhảnhtòathápgiờđâytượngtrưngchosựsụpđổcủamộtkhuônmẫuquenthuộcxưacũ.

Khinhìntấmảnhcủatòathápđôi,ngườiMỹthườnghồitưởnglạithờiđiểmcuộcsốngbịthayđổiđộtngộtmàkhôngthểtránhđược.Câuchuyệncủahọcũnggiốngnhưcâuchuyệncủabạnvàtôi,đólànhữngđổvỡtronglòngkhicónhữngbiếncốđaubuồn.Nhữngbiếncốlàmthayđổicuộcđời,bệnhtật,bikịchquốcgiacóthểlàmthếgiớicủamỗingườichúngtabịđảolộntrongkhoảnhkhắc.Cuộcsốngcủachúngtabịngắtquãngdonhữngvòngsinhtửlớnnhỏhoàntoàntựnhiênhoặcđôikhixảyratheoquytrìnhtấtyếucủacuộcsống,nhưnglạicầnthiếtnhưchínhhơithởvậy.Nóichocùng,sinhcũngnhưtử,việctìmkiếmýnghĩacủacuộcsốngđểchuẩnbịchocáichếtlàmtrítuệcủacontimtrưởngthànhhơn-đểnắmgiữnhữnggìnóyêuquýnhấtmộtcáchdịudàng,âncầnmàkhônggiữchặt.

Bàihọcđầutiênvềsựmấtmátchínhlàchấpnhậnđaukhổ.Cólẽcácbạnnghenóivềviệccácnhàkhoahọcởmộtsởthúnổitiếngđãnhờmộtnhànghiêncứutâmlinhđộngvậtgiúpđỡkhihọgặprắcrốivớibầyvoi.Nhữngsinhvậtkhổnglồnày,theogươngcủamộtconcáicaotuổinhấttrongbầy,khôngtuântheomệnhlệnhcủangườiquảntượng.Họđãlàmđủcáchmàkhôngđạtđượchiệuquả,cuốicùng,khôngcòncáchnàokhác,họphảichọnbiệnphápliênlạcvớinhàtâmlinh.

Quatìmhiểu,nhàtâmlinhnàybiếtrằngkhoảngmộtnămtrướccómộtcontrongbầy-convoicáigiànhất,đãbỏđivàchếtsauđó.Theoyêucầucủabà,ngườitatìmbộxươngcủanóvàmangvềsởthú.Bầyvoi,đặcbiệtlàconvoicáicaotuổicómốiquanhệthântìnhnhấtvớiconđãchết,tụtậplạixungquanh.Chúngdùngnhữngcáivòinhạycảmchạmvàoxươngđầucủaconvoiđãchết,biểulộvẻthươngtiếc.Saukhibàytỏđượccảmxúccủamình,chúngtrởlạitrạngtháinhưtrước,phụctùngmệnhlệnhcủangườiquảntượng,vàcuộcsốngởsởthúlạidiễnratốtđẹp.

Đểtrởlạicuộcsốngbìnhthường,trướctiênbầyvoiphảithểhiệnsựkínhtrọngvớingườibạnyêuquýđãmất.Loàingườichúngta

cũngvậy.Dànhthờigianchiêmnghiệmnỗiđaulàđộngcơthúcđẩysựchuyểnhóatâmlinh,giúpchúngtathựchiệntiếpvaitròcủamìnhtrongcuộcsốngvàtạođiềukiệnchotrítuệhướngdẫnchuyếnhànhtrìnhvềnhàcủa"vịanhhùng".CácchuyêngianghiêncứuvềtổnthươngtinhthầnnhưPeterLevine-tácgiảquyển"WakingTheTiger"-chorằngkhicuộcsốngpháttriển,nóluônlàsuốinguồnmanglạisứcsốngmớivớinhiềumốikếtdínhvàsựtháomở.Nhưngkhicómộtbiếncốnàođóquákhổđau,đắngcay,tủinhụcxảyralàmchúngtachìmngậptrongbuồnkhổ,tuyệtvọngvàcơthểchúngtakhôngthểtựtháobỏmộtcáchthíchhợpthìdòngsuốinàybiếnthànhvùngxoáy,hútchúngtaxuốngtậnđáyvựcsâu.Vàonhữnglúcnhưthế,nhữngbệnhliênquanđếnstresssẽtrởnênphổbiến.Tâmtrítahaybịvướngvàođaukhổ,chodùđóchỉlànhữngchuyệnlặtvặt.Vànhưthế,khôngnhữngtakhôngthểtậnhưởngđượcmọikhoảnhkhắccủahànhtrìnhcuộcsống,màmọisựsaymêthíchthúgiúpnảysinhnhữngsángkiếnmớimẻcũngsẽcạndầnđi.

Giâyphútbuôngbỏtùythuộcvàovấnđềcánhâncủamỗingười.TôinghĩđếnnhữngthổdânMỹthamgialễhộiVũĐiệuMặtTrời,trongđóhọbiểudiễnnghithứcmúathểhiệnquátrìnhgiảiphóngtựdochotấtcảmọingười.Mộtsợidâythừngđượcbệnbằngdathúchưathuộc,gắnchặttrênđỉnhcủamộtcộtto,cứngcáp-cótêngọilàcộtVũĐiệuMặtTrời.Nóđượcmócvàocơngựccủangườivũcôngbằngmóngvuốtcủaloàigấu.Ngườivũcôngnhảyvòngquanhcột,vừahátvừacầunguyệnĐấngThầnLinhvàcácvịtổtiên,thỉnhthoảngkéocăngdâyđểgiatăngsựđauđớn,đôikhihọtiếnđếngầnrồilạikéodàisợidâyra.Vàokhoảnhkhắckịchtính-dođauđớntựgâyratrongphútxuấtthầnhoặcdocầunguyện,dođặcâncủaThầnLinh,haydosựgiúpđỡcủanhữngngườiđứngxungquanh-ngườivũcôngbứtthoátkhỏimóngvuốtcủagấu.

CũnggiốngnhưVũĐiệuMặtTrời,sựđaukhổlàquátrìnhtiếpcận,đốimặtvớicơnđau,sẵnsàngchịuthươngtổn,tiếpnhậnrồibuôngbỏ.Khôngcógiớihạnrõrànglàsựđauđớnsẽkéodàitrongbaolâu.Chúngtagiảiphóngmìnhrakhỏicảmgiáctiêucựckhicácyếutốthờigian,sựtựchủ,vànhữngtácnhânmớikếthợpvớinhauđủtạorakhoảngtrốngđểcấtgiữmọikỉniệmyêuthươngnhấtmàkhôngtựđánhmấtchínhbảnthân.Đólàsựtáchbiệtrõràngvàminhbạch.

Khichúngtakhôngthểbuôngbỏ,mộtphầnhồntrongchúngta

sẽhóađá.Nhữngđiềuchúngtakhôngthểđoạntuyệtsẽámảnhtanhưbóngma,vàchodùsựbámvíunàykéodàitrongbaolâu,nóvẫntrởthànhbóngmacủachínhmình.Chúngtatrởthànhnhữnggìchúngtanhìnthấy.Nếuchúngtatiếptụcbấuvíuvàoquákhứđanggiãychếtthìchúngtasẽthườngxuyêncảmthấymộtphầnhồncủatacũngđanggiãychếttheo.

TôicótròchuyệnvớimộtngườiDoThái-ôngđãmấtngườicontraiduynhấtcủamìnhtrongmộtvụđánhbomtựsát.Từhômđó,cuộcsốngcủaôngnhưthểđãchếtđi.Khiđượcmọingườikhuyênnhủ,ônggiậndữnóirằng,ôngkhôngthể"tiếnbước"trênđờibởivìkhônggìcóthể"thaythế"contraiông.Ôngnóiđúng,khônggìthaythếđượccontraiông,nhưngchỉđúngmộtphần.Tiếnbướctrênđờikhôngcónghĩalàthaythếhaykhôngcònấpủtronglòngkỷniệmvềnhữngngườithânthươngđốivớichúngta.Tiếnbướckhôngcónghĩalàphảnbội,càngkhôngphảilàchốibỏcuộcsốngtìnhcảmhayquênđihươngvịyêuthươngdochínhnhữngngườithânyêumanglại.

Tấmgỗgắntrêncửavănphòngtôicóghihàngchữ:"Bấtcứnhữnggìtayêuquýđềutrởthànhmộtphầntâmhồnta".Nhữnggìtayêuvàtrântrọngđãtạonênconngườichúngtangàynay.Takhôngthểbuôngbỏchúngđược,giốngnhưcâykhôngthểthiếuánhmặttrời,mưa,gióhayđất-nhữngthứnuôidưỡngvàlàmchonópháttriển.

Sựtrảinghiệmcủariêngtôivềsựđaukhổquacáichếtcủamẹtôilàmộtquátrìnhtưởngnhớđầytônkínhvàbuôngbỏ.Bàquađờikhitôichỉmớihaituổirưỡi,vàtừđó,hầunhưtrongsuốtquãngđờicònlại,tôikhôngthểnàoquênđihìnhảnhcủangôimộbà(đólàsựtrốngrỗngtrongchínhtôi-thờiđiểmmàtấtcảsựdịudàng,ngọtngàotrênđờinàybỗngdưngbiếnmấtđộtngột).Tôikhôngthểbuôngbỏvìtôikhôngthểchấpnhậnđượcsựmấtđicủangườitôiyêuquýnhấttrênđời,cùngtấtcảnhữnggìđãthuộcvềgiátrịcủabà.Tôibịgiamcầm,mắckẹt,cốbámvíulấyhìnhảnhcònlạitrongnỗisầumuộn,nhưđểthaythếchosựvắngmặtcủabà.

Tôicứmãiđắmchìmtrongtìnhcảnhnhưthế,chođếnngàytôinghetheolờikhuyêncủamộtnhàtưvấnthôngthái-dobạngáitôigiớithiệu-bứtmìnhrakhỏihìnhbóngcủamẹđểtiếptụcsốngcuộcsốngcủachínhmình.Vàrồi,tôinhậnrarằng:tấtcảtìnhyêutrênthếgiannàykhôngchếtđicùngvớimẹ.Chínhvàogiâyphútbuôngbỏđó,cáikhôngcủasựtrốngrỗngmiênman-điềumàtôisợnhấtvàcũnglàlýdotạisaotôilạibámvíuquálâunhưthế-độtnhiênbiếnđổi,đượclấpđầybằngsựhiệndiệntuyệtđốiđếnnỗimọiảotưởngvềsựchialy,vềthờigian,vềchínhbảnthânsựtrốngrỗngđềuhòaquyệnvàomộtvũtrụcủanhữngmốithântìnhthuầnkhiếtvàvôhạn.

Đốivớimộtsốngười,sựđaukhổlàquátrìnhbuôngbỏtừtừ,nóxuấthiệnthấtthường,từngđợtmột.Cònđốivớimộtsốkhác,trongđócótôi,nóđếnnhưmộtđặcân,nhanhchẳngkhácnàotiachớp.Tuynhiênvớitấtcảchúngta,mỗikhiđaukhổ,phiềnmuộn,mấtmát,chúngtađềucầnđượcxoadịubằngtháiđộnângđỡvềtinhthầnđểcóthểbộclộnhữngxúccảmẩnchứatronglòngnhưmộtsựgiãibày,sẻchiachânthành.

Khôngcóconđườngtắt,hayphươngthứchiệuquảnàođểdứtbỏnhữngkhổđau.Nócómộthànhtrìnhvàsẽtựchấmdứtkhinóhoàntấtchuyếnđicủariêngmình.Thườngthìtrênđườngđờichúngtasẽgặpđượcmộthoặchaingườiđóngvaitrònhưmộtthiênsứ-nhưngườibạncủatôi-giúptakhaithôngvàthấuhiểu.Mộtlờinhậnđịnh,gópýchântìnhnhỏxuốngtráitimđangkhaokhátmongchờ,chẳngkhácgìchấtxúctácbiếnđổimiếngkimloạitầmthườngthànhthỏivàngquýgiá.

SUYNGẪM

Bạncấtgiữnhữnggìtrongquákhứ?Điềugìngăncảnsựbuôngbỏcủabạn?Bạncóđượcnhữngtrảinghiệmnàotrongquátrìnhbuôngbỏvàtiếnbướctrongcuộcsống?

9.NắmgiữnhẹnhàngTrongphim"HaroldandMaude"cómộtcâunóikhóquên:"Em

sẽluônluônbiếtchiếcnhẫnởđâu!".ĐólàcâutrảlờisôinổivàtrànđầyhạnhphúccủaMaudetrướcvẻmặthàohứngđangchếtđiếngcủaHarold,khiôngnhìnbànémchiếcnhẫnđínhhôncủahọxuốngbiển.

ĐólàmộtMaudevớiphẩmchấttrẻtrungvĩnhcửu,mộtphẩmchấtluônhiệndiệntrongngườiphụnữthôngtháiđãquatuổicổlaihinày.Đólàvìbàbiếtcáchsốngmộtđờitrọnvẹnbằngcáchnắmgiữnhẹnhàngbấtcứđiềugìmàcuộcđờibantặng-nắmgiữvớimộtcontimrộngmở,khônggìràngbuộc.Bàbiếtcáchnắmgiữvìbàluônbiếtmìnhlàai:bàcómộtcáitôigiảndị,trongsángvàtựnhiên.ĐiềuđơngiảnnàylàmchoMaudeluôncảmthấyđầyđủ,thoảimáivớichínhmình,khôngcầnchứngtỏbằngbấtcứmộttàisảnnào.

Nhưngnắmgiữmọithứ(kểcảbảnthânmình)mộtcáchnhẹnhàngkhôngcónghĩabàlàngườivôtâm.Hoàntoànngượclại:khikhôngcốbámgiữvàsiếtchặtmọithứ,bàcóthểsốngyênvuitrướccáivôthườngcủadòngchảycuộcđờivốndễtanbiến,đểcảmnhậnmọiviệcmộtcáchsâusắc.

Ngaytừnhữngngàyđầutiênyêunhau,tôivàJoanđãnhậnthứcđượcrằngmọikhoảnhkhắcchúngtôibênnhauđềucóýnghĩa-chođếntậnbâygiờvẫnthế.Cuốiđờibênnhaulàmộthồngânđặcbiệtmàcuộcđờitraotặng,nhấtlàkhibạnđãnhậnthứcđượcsựhữuhạncủathờigianvàbiếtrằngbảnthânmỗingườisớmmuộncũngtiếndầnđếncáichết.Chínhvìvậy,mỗiánhmắtnhìnnhaucủachúngtôiđềuchanchứatìnhcảmyêuthương.Tôicócảmgiáclàhaichúngtôihòahợpnhaumộtcáchtinhtếnhưhaigiọtnướcmưariêngrẽcùngrơixuốngrồihòaquyệnvàonhauthànhkhốinướclunglinh.Nhưngkhoảnhkhắcnàykéodàikhônglâu,chúngtôirồicũngsẽtanbiếntrongcáivôthườngcủacuộcsống.Nỗilolắngâmỉnàygiúpchúngtôiyêuquývàbiếttrântrọnggìngiữnhữnggiâyphúthiệntạibênnhau.

Nỗiđauvàhạnhphúclàmộtnhịnguyênkhôngthểtáchrời."Cáichếtlàmẹđẻcủacáiđẹp",thisĩWallaceStevensđãviếtnênvầnthơ

nhưthế.Quảlêchínmọngtrêncànhcâynặngtrĩusẽkhôngthểgâyxúcđộngchotanếunócứlơlửngmãitrêncànhmàkhôngbaogiờrụng.Cốnắmgiữ,bámvíu,ghìchặtvàgắnbóvớinhữngđiềuđãquachỉlàmmụmịđinhữnggiácquan.Mộtbàntaynắmchặttrởthànhbiểutượngcủacuộcđờibịgiamhãm.Chỉkhinàotấmmànchegiấunhữngđiềuthânquenrơixuống,chúngtamớithấymởramộtthếgiớivôtậnvàdiệukì.

NỤCƯỜICỦANỮTUSĨNắmgiữmọithứnhẹnhàngkhôngcầnphảicókỹnănghaykỹ

thuậtgì-đơngiảnđólàmộtnhậnthứckhiêmtốnrằng:"Nhữngcáinàykhôngthuộcvềtôi".Bàntaymởrađểbuôngthảmọivậtdễdàngthìcũngnhậnđượcmọivậtdễdàngnhưthế.

Tôinhớlầnđếnthămchamìnhởbệnhviệnvàomộtngàyuám.Tôimangđếnchoôngmộtbóhoathậtđẹp,nhưngchoángvángkhinhìnthấycănphòngtrốngrỗng.Chatôiđãquađờivàđượcđưađirồichăng?Khibiếtôngđãđượcđưavềviệndưỡnglão,tôitrởra,langthangquamộtngãtưđôngđúc,tayvẫncầmbóhoavàcảmthấymìnhnhưmấtphươnghướng.Tôilàmgìvớibóhoabâygiờ?Quăngnóvàothùngrácbênđườngchăng?Không,tôikhôngthể.Nhữngbônghoanàytượngtrưngchotìnhyêutôidànhchoông.

Tôicốtặngchúngchongườikhác,đầutiênlàmộtphụnữđangtiếnvềphíatôi,kếđólàcôgáivừabướcxuốngxehơi.Cảhainhìntôinhưthểtôilàngườiđiênnguyhiểmvàhọsợhãilẩntránhsaukhitừchốimónquàcủatôi.

Tôinhìnquangãtưởphíabênkiađườngvàpháthiệnmộtnữtusĩngườithấpbé,lưnggù.Khiđèngiaothôngchuyểnmàu,bàkhậpkhiễngbăngquađườngvàlêbướcvềphíatrước-nơitôiđangđứngbênvệđường.Tươngxứngvớivócdángcủabàlàkhuônmặtrámnắng,teoquắtlạigiốngnhưxácướpcủathổdândađỏởBắcMexicovàvùngArizonađượcđàobớilêntừhangđộnghoangvắng.Khibàđếngần,tôichìabóhoaravàhỏi:"Sơcóthíchnhữngbônghoanàykhông?".Khôngdừngbước,bàchìatayra,đỡlấybóhoamộtcáchtrangtrọng.Khuônmặtgiànuabừngsáng,đôimắtvànụcườisánglênvẻrạngngờithuầnkhiết:"Cámơncậu!"-Bànóivàtiếptụcbướcđi.

Trongkhoảnhkhắcđó,tôithậtsựhạnhphúc,sungsướngnhưngcũngkhôngkhỏingạcnhiên:Làmthếnàobàcóthểvuivẻnhậnmónquàmàhaingườiphụnữkiathìkhông?Vàrồitôinhậnrarằngđólàdonhữnggìbàhọcđượctrongđời:tintưởng,traonhậnvàhiểurõchângiátrịnhữngânhuệmàđờitraotặngtronggiâyphúthiệntại.Nhờđó,bàluôncóđượccảmgiácannhiên,thểhiệnrõtrongánhmắtvànụcườithuầnkhiết.

Thườngchỉkhinàobạnnhậnthứcsâusắctínhvôthườngcủavạnvậtthìlúcđótráitimbạnmớirộngmởđểyêuthương,trongđóbaogồmcảviệcnhậnthứcvềsựmấtmát.Tanrồilạihợp,sóngvỗbờ,thủytriềulênxuống,...tấtcảcũngmongmanhnhưchínhcuộcđờicủamỗichúngta.

Vàtìnhyêu,lòngdũngcảmsẽmáchbảochúngtabiếtcáchgìngiữnhữnggìthânyêunhất.Nhàvăn-nhàtâmlýhọcStephenLevineđãtưvấnchonhiềubậcchamẹđangsốngtrongđaukhổkhimấtđinhữngđứaconyêuquý.Trongmộtbuổiđốithoại,Stephengiơcaocáilythủytinhtinhxảo,cóchạmkhắchoavănrấtdễthươngdùngđểuốngrượunhovànóivớihọ,cáilynàyrấtquýgiávàdễvỡ,quýnhưnhữngđứaconmàhọđãmấtđicũngnhưnhữngđứađangsống.Vấnđềởđâykhôngphảilàcáilynàycóbịvỡtanhaykhông,màđơngiảnlàkhinàothìnóvỡ?Đượctạoratừsựmongmanhthìcuốicùngsựđổvỡlàđiềukhôngthểtránhkhỏi.Tuybiếtrõđiềunày,biếtrõkếtcuộcxảyra,ôngvẫndùngnóđểuốngbằngtấtcảtấmlòngnângniutrântrọng.Đólàcáchchúngtanênnắmgiữvà"uống"từnhữngđiềuquýgiánhấtmàcácconmanglạichochúngta,dùchúngcósốngvớitabaolâuđinữa.

SUYNGẪM

Hãynghĩđếnnhữnggìquýgiánhấtđốivớibạnngàyhômnay.Bạnđangnắmgiữnónhưthếnào?Bạnđãcónhữngtrảinghiệmnào,haybạncóthểtưởngtượngranhữngđiềugìkhôngtróibuộctráitimmình?

10.TĩnhtạigiữađờiĐốidiệnvớicáichưabiếtlàđiềuđángsợđếnnỗihầuhếtchúng

tasẽtìmmọicáchvượtquađểcảmthấyantoàn.Chẳnghạn:saumộtmấtmátgâynêntổnthươngtinhthần,đasốngườichọncáchlaovàocôngviệcbậnrộnnhằmtạorakhuônkhổổnđịnhđểbámvíuvào;nhấtlàmỗikhicảmthấymìnhnhưđangrơivàotìnhtrạngcựckìhỗnloạncủadòngnướcxoáy.

Nhưnglàmravẻbậnrộnnhưthếchẳngkhácnàobạnđangtựnhốtmình.Đólàsựbấuvíuvàolốisuynghĩvàhànhđộngxưacũ,ngănchặncơhộiđểbạncóđượccáinhìnmới.Khiđiềuđóxảyra,bạnnhậnthấymìnhluẩnquẩnlàmhếtviệcnàyđếnviệckhácmàvẫnkhôngđạtđượckếtquảnàođángkể.Điềukhônngoantrongthờikìtrungchuyểnnàylàlàmđiềuhoàntoànngượclại:bạnđừnglàmgìcả.Cứnghỉngơivàchờđợichođếnkhibạntìmđượcýnghĩacủacácmốiliênhệ.

Điềunàyđượctôinhậnthấyrõtrongtrảinghiệmcủachínhmình.Mộthôm,tôingồiởmộtchiếcbàndướibếpcùnganhGordon,cốépmìnhnghĩrachủđềtiếptheochoquyểnsáchnày.Hầunhưkhôngcònýtưởngvàcảmhứng,tôicảmthấyhoangmangvàmongcóphépthầnthôngđểthayđổingaylậptứctìnhcảnhnangiảinày.

Sựthôithúcphảiviếtđểcóthểhoànthànhquyểnsáchđúngdựkiếncùngvớikhaokhátđạtđượcthànhtựuđãtómchặttôi,làmtôirơivàotrạngtháichơivơi.Tôisợmìnhtrễhạnhoànthànhquyểnsách,sợcảmhứngnghệthuậtcủamìnhrơirụng,sợlàmtổnthươngcuộchônnhâncủachúngtôikhiquyểnsáchcảhaicùngviếtnàythấtbại.Tôirơivàotìnhtrạngsốngvậtvờđểtồntạivàbắtđầutựphòngvệ.Lúcđó,tôihoàntoànchorằngtấtcảtìnhcảnhkhônglốithoátnàylàdolỗicủaanhGordon.Anhhyvọngcóđượcphongcáchviếttinhtếvàđầytriếtlý,còntôimongmuốnđâylàmộtquyểnsáchđơngiản,thựctếvàlànguồnanủi,giảikhuâychomọingười.Đếntậnlúcấy,cảhaichúngtôichưaaiđạtđượcmụctiêucủamình,vàtôithoáiluibằngnhữnggiọtnướcmắtvàlờihờntrách.

Tôimuốntrởlạimáyvitínhvàbắtđầuviếtngaylậptức,dùanh

Gordonđãchỉrõrằngtrướctiênchúngtôicầnphải"lùilạivàgiữkhoảngcách",nếukhôngmuốnđilệchlộtrìnhđãđịnh.Tôicảmthấytuyệtvọngvàtựtrấntĩnhbằngcáchlàmmộtđiềugìđó,ngaycảkhitôibiếtrõrằngkếtquảlàkhôngkhảquan.

AnhGordongiúptôinhữngviệcmàtôikhôngthểtựlàmchomình,mặcdùtôibiếtnhữngđiềuđólàcầnthiết.Anhhỏiđiềugìsẽgiúpíchchotôi:Mộtcuộcdạochơi?Tắmnướcnóng?Mộtquyểnsáchhay?Nhưngnhưmộtđứatrẻhờngiận,tôigiãynảyvàgiẫmđạplênmọiđềnghịcủaanh.Anhvẫngiữbìnhtĩnhvàluônbêncạnhtôitrongsuốtnhữnglầntôinổicơngiậndữ,lớntiếngđảkích.Anhđãgiữchotôinhữngđiềutôikhôngthểgiữchobảnthânmình.Đượcômấp,vuốtvebằngsựtrìumếncủaanh,mọilolắngtrongtôidầndầnlắngdịu.Tôinhậnrarằng,yếutốquantrọngcầnthiếttrongthờikìtrungchuyểnkhôngchỉcầnmộtlờikhuyênlàđủđểđứngvững,mànócònphảiđượcthểnghiệmquanhữnghìnhmẫugầngũi,quenthuộcvàrơiđúngvàotrạngtháithíchhợp.

MộtkhổthơtrongĐạođứckinhcủaTrungHoatừxưađãđặtracâuhỏithúvị:

Bạncókiênnhẫnđểđợichờ

Chodòngnướcđụchóaxanhthơ

Giữhồnthanhthảnkhôngxaođộng

Đểnguồnnănglựctựsinhra?

Chúngtahoàntoàncóthểchờđợimộtcáchthànhtâmđểnướctừtừlắngđọngvàtrongtrẻotrởlại.Nhưngcăngthẳnglàkẻpháhoạitàitình,luônkhuấyđộngđểtạonênmọirắcrốihếtlầnnàyđếnlầnkhác.Càngcảmthấycăngthẳng,tôicàngítcókhảnăngđểbuôngbỏvàđểcholànnướclắngđọng.TôirơivàotrạngtháitâmlícủaTônNgộKhôngbịnhốtdướiNgũHànhSơn,càngvẫyvùngthìcàngbịđèchặthơn.

Khicònbé,chatôithườngmangvềnhànhữngốnghìnhtrònnhỏđượckếtbằngnhữngcọngrơmđủmàusắc.Tôihaytáymáythọcngóntayvàothânốngrồibịkẹttaytrongđó.Tôicàngrútmạnh,cáibẫyđơngiảnấycàngsiếtchặt.Chatôithậtsâusắc,ôngđãdùngmón

đồchơiđơngiảnnàyđểdạychotôimộtbàihọccănbản:bấtcứkhinàotôicảmthấymìnhbịbếtắc,điềutốtnhấtlàcứbuôngbỏ.Vàđúngvậy,khitôithôigắngsứcvàthảlỏngcácngóntay,tôiđãđượctựdo.

SUYNGẪM

Nhữngtrởngạinàongăncảnbạnnghỉngơivàbuôngbỏ?Nhữnggìbạncóthểlàmđượchaykhônglàmđượcđểđemđếnchotâmhồnmìnhsựthanhtịnh?

11.ChếngựcáitôingụytạoKhiđốidiệnvớinhữngđaukhổlớnlao,conngườidễtrởnêngần

gũivàthânthiết,bởikhiđómỗingườiđềuthểhiệnđúngconngườithậtcủamình.Đólàmộtcáitôikhôngtôđiểm,dễbịcôngkíchvàtổnthương.Nhưngmộtkhicơnkhủnghoảngtrựctiếptanbiếnđi,cáitôicóxuhướngtrởlạitrạngtháingụytrang,đểchegiấutâmtrạngthậtcủamình.

Đểcáitôichânchínhhiệnrarõnéttrongsuốtquátrìnhthayđổivàđượcổnđịnhnhưthànhtrìvữngchắc,chúngtacầnphảihiểurõcáitôigiảtạođượchìnhthànhnhưthếnào.Nhậnranỗisợhãibámvíuvàocáitôigiảtạonhưthếnào,chúngtasẽsớmtìmđượcdũngkhícũngnhưsựtinhtếđểgiữvữngcáitôichânchính,đểmãilàconngườithậtcủamình.

NhàgiáoPemaCho¨n-mộtPhậttử-¨drođịnhnghĩabảnchấtcủasựkhôngsợhãi(haylònggandạ)làkhôngdốigạtbảnthân.Ýnguyệnxemxétbảnthânvàđươngđầuvớibảnchấtthậtcủatâmhồncầncólòngdũngcảm,bởichắcchắnchúngtasẽphảiđốiđầuvớinhữngđiềuchúngtakhôngmongđợi.Thôngthường,chúngtakhôngsẵnsàngnắmbắtnhữngđiềuchúngtachưabiết.Cáitôithậtlanhlẹ,bấtcứđiềugìlàmchonóngượngngùng,xấuhổthìnósẽlenlỏi,ẩnnấpvàolớpvỏbọc.Dođó,cáchduynhấtđểchúngtagiànhlạicáitôithậtcủamìnhtrongmọitìnhhuốnglàhãyhiểurõnhữngđiềuchúngtaphêbình,phánxétvềngườikhác.Điềunàysẽthểhiệnnhữnggìtamuốnphánxétgắtgaonhấtđốivớichínhbảnthânmình.

Đâylàmộtđoạntríchtrongnhậtkícủatôiđểminhhọathêmýnghĩacủavấnđềtrên:

Tôiđangbànvớimộtngườibạnvềdựántừthiệncủamộtngườimàcảhaichúngtôiđềuquenbiết.Ôngtathườngđiđếnnhữngvùngxaxôiđểlàmđiềuthiệnchongườidânởđó.Tôibuộtmiệngnóiranhữnglờihơicayđộc,nhiềucâunghethôlỗ,ngạomạn,cótínhchỉtrích,phêbình.Chẳnghạn:"Tôinghĩôngtachẳngcóquantâmthậtsựgìđếnnhữngngườiôngtađanggiúpđâu.Ôngtachỉlàmộtkhángiảcóchúttừtâm,quantâmnhiềuđếnhìnhảnh

củamìnhhơnlàtấmlònghảotâmthựcsự,vàdựánnàysẽmangđếnchoôngtanhiềutiếngtămhơnbấtcứdựánnàokhác".

Ngaylậptứctôicảmthấyxấuhổvànhậnramìnhđãlỡđưaranhữngsuynghĩ,dựđoánđầyvẻdèbỉu,xấuxa.Tôikhôngchiasẻ,khôngthamgiavàođộngcơlàmviệccủaôngta,nhưngtôibiếtđôikhimìnhlàmđiềutốtđểchứngtỏvớingườikhácmìnhcũnglàngườitốtđểảotưởngrằngmìnhcaothượnghơnnhiều.

Tấtcảmọingườithườnggiấukínnhữnghànhvi,nhữngướcmơvàmọixúccảmlàmhọcảmthấyxấuhổvàosâutậntâmcancủamình,vượtxakhỏitầmnhìncủangườikhácvàcốgắnglàmchochúngtrởnênvôhình.Nhưngthựctếchúngkhôngbiếnmấtmàchỉbịbiếnthànhcáibóngcủamỗingười.

BácsĩVirginiaSatirsosánhnhữngđiềuchứađựngtrongcáibóngconngườinhưmộtbầychóđangcàocấuvàocánhcửađóngsậpcủahầmrượu,cốđòirangoài.Chúngtatốnnhiềucôngsứcđểchặncánhcửalại,nhưngrồichúngcũngtẩuthoátdùbạncónỗlựcđếnđâuchăngnữa.Vàconđườngtẩuthoátthôngthườngnhấtlàphóngrangoài,giốngnhưchúngtalỡlờiđưaramộtnhậnxét,suynghĩnàođó.

Dođó,nếubạnlàngườitốt,dễmến,bạnsẽchiasẻtìnhcảmcủamìnhvớinhữngngườiđanggiậnbạn.Nếubạnkhôngcókhảnănghiểubiếtvàthôngcảm,bạnsẽbuộctộingườikháclàkhôngthânthiện."Suybụngtarabụngngười"làcáchmàcáitôi-mộtbảnngãhayphánxétsailầm-duytrìmãitínhchấttáchrời,tựđưamìnhrakhỏichânlývĩnhhằngvàdòngchảynhậnthứclớnlaohơntấtcảbảnchấtcủasựviệc.

Khitôikếttộingườimàtôikhôngbiếttígìvềtínhtưlợicũngnhưsựnhânhậucủangườiấy,thìđóchínhlàcáibóngsợhãivàlòngtrànngậpnỗihổthẹncủatôiđãthốtlêntấtcảnhữnglờinóiấy.

Đểkhôngtựlừadốimình,sốngbằngconngườithựckhôngchỉtrích,phêbình,tịnạnhhẹphòibạncầnphảicónhậnthứcđúngđắnvàcanđảmđểvượtquasựcámdỗcủacácthóixấuđó.Bạnsẽ

nhậnthấymìnhthậtthảnhthơi,tậptrungvàocôngviệcnhiềuhơn,khôngcókhuynhhướng"suybụngtarabụngngười".Thờiđiểmthíchhợpnhấtđểpháthiệntínhcáchhaysuydiễn"từbụngtarabụngngười"lànhữngkhibạnmệtmỏivàcăngthẳng-khimàsựthấpkémẩngiấutừlâutrongconngườinhưmuốnlộrangoài.

Thídụ,thỉnhthoảngkhivềđếnphitrườngDenversaumộtchuyếnđidài,tôithậtsựngạcnhiênvềtínhácnghiệtcủamình.Tâmtrítôixoayquanhmọiýnghĩphêbìnhmộtcáchácývềđủloạithiếusótcủangườikhác.Tôinhưmộtcảnhsátmặcthườngphụcvớiđủthứsuyđoán,nghingờ.Khiđiềuđóxảyra,phảnứngđầutiêncủatôilàtựphêbình,thậmchícònhổthẹnvàtựcáchlyvớimọingườiđểkiểmđiểmtháiđộcủamìnhmộtcáchgắtgao.

Thayvìtựxétđoán,lòngdũngcảmđòihỏimộtsựdịudàng,tếnhịvàkhoandungkhichúngtađươngđầuvớitínhhaysuydiễncủabảnthân.Bạnđangcảmthấymìnhtrởnênthấphènhaycaothượng?Khôngsao,cứđểbảntínhtựnhiênbộclộ,miễnlàbạnđừnggiảvờđóngkịchhayxúcphạmđếntìnhcảmcủangườikhác.Saugiâyphútsuydiễnđủthứởphitrường,tôicayđắngnhậnrachântướngtốtđẹpquantrọngvớitôibiếtnhườngnào,và"cáitôi"dễbịtổnthương,dễcôngkíchkhibịbìnhphẩmđãlàmtannátcõilòngmình.Đắmchìmvàosuynghĩ,tôicảmnhậnđượctiếngvọngcủathờithơấucôđơnđangthìthầmmộtlờirênrỉ,aioánthấmsâuvàotừngtếbào.Cảmthấycổhọngnghẹnlạivànướcmắtdângtrào,tôithấythươngchobảnthânmình,vàkhoảnhkhắcxaxưađóbiếnthànhphútgiâythựctại,vỡòa,baotrùmlấytôi,khiếnlòngtôitrànngậpnỗiniềmthươngcảmđốivớinhữngngườitôivừamớiphêbình.Tôihiểurằngtấtcảchúngtađềurấtgiốngnhau.Chúngtachỉlànhữngconngười,đềucốgắnghếtsứcđểđượcyêuthương.

CómộtcâuchuyệnngụngônrấthaycủangườiHasidicvềanhchàngRabbiZusyacảđờicốgắngđểtrởthànhmộtngườitốt,chínhtrực.Cuốicùng,anhquađờidokiệtsứcvìcốgắngquámức.VàkhianhđứngtrướcThượngĐế,Ngàiphán:"NàyZusya,ngươiquảlàmộtngườituyệtvời,thôngtháivàdũngcảm.Nhưnghãynóichotabiếttạisaongươikhôngthểlàchínhmình?".

Nóicáchkhác,conngườithườngerằngnếuchỉlàchínhmìnhthìchưađủ.Aicũngmongmuốnđạtđếnmộtsựhoànthiệnnàođó.Nhưngnhưvậytalạigặpphảikhókhănởchỗ:nhữngaichânthậtvàcónhượcđiểm,cósaisótdườngnhưđángyêuhơnsovớinhữngaitoátlênvẻbềngoàiquáhoànhảo.Tôinhớđếnmộtnghiêncứucủacácchuyêngiatâmlý:họchocácsinhviênxemhaitấmhìnhcủacùngmộtthiếunữ,mộttấmvớihìnhảnhcôgáiănmặcrấtđẹp,còntấmkiachothấycôgáivừamớilàmđổcàphêlênvạtáo.Cácsinhviênđềuchorằnghọthíchcôgáicóvạtáodínhcàphêhơnnhiềusovớicũngchínhcôvớivạtáosạchsẽ.

Sựthậtđángbuồnlàchodùcốgắngthếnàođinữathìcáitôigiảtạocũngkhôngcóđượcbảntínhđángyêuvốncó,mànóchỉtoátravẻnghiêmkhắcvàđạomạo.Nhữngaibiểuhiệnmộthìnhảnhlýtưởngthườnglàmchúngtacảmthấykhôngthoảimái-họquáhoànthiệnđểtrởthànhnhữngconngườithật,vàthậtkhóđểgiaotiếpvớihọvìlớpmặtnạngụytrangngăncảnmốithântình.

Tuynhiên,khihọtròchuyệnvớichúngtabằngsựchânthậtvàtựchophépbảnthândễbịtổnthương,thìlúcđócómộtconngườithậttạonênmốiquanhệ.Dođó,hãylàchínhmình,làmột"Zusyaduynhất".Thậtđơngiảnvàdễdàng,nhưngđiềuđócóđủsứcmạnhđểchuyểnhóacảbạnlẫnnhữngngườixungquanh.

Khicóaiđónóilênmộtđiềuchânthậtthìđólàlúcxuatanđinhữngengại,căngthẳng.Chẳnghạnkhitôinóichuyệnvớimộtnhómngườivềđềtàithiềnđịnh,mọingườitraođổivớinhaurấtlịchsự;đếnkhitôichuyểnsangphongcáchcủanhàgiáothìcảnhómcưxửnhưlàcácsinhviên.Chúngtahiểurõnhữngvaitrònày-chúngđượcrènluyệnvàtrauchuốtkỹ.Nhưngkhicóaiđóbắtđầutâmsự,chẳnghạn:"Cáchđâymộtnăm,contraitôibịchẩnđoánlàmắcchứngloạnthầnkinh,vàtôiđãnghĩchắcmìnhchẳngbaogiờhếtmuộnphiền.Tôirấtlobuồn.Sựthiềnđịnhởđâycóíchlợigì?".

Lúcđóbạncóthểnghecảtiếngđinhghimrơitrongphòng,rồiđộtnhiênlàtiếngthởdàicủamọingười.Bạncóthểcảmnhậnsựngọtngàocủalòngkhoandung,nhântừlantỏakhắpphòngnhưlàngióấmápkhimàlớpmặtnạngụytrangrơixuống,vàcáccuộctròchuyệntrởnênthântìnhvàsâusắc.

SUYNGẪM

Điềugìkhiếnbạncókhuynhhướngchỉtrích,phêbìnhngườikhác?

Nếubạncókhuynhhướngbộclộsựgiậndữhaylòngghentị,hãytựhỏimình:"Tạisaotalạinổiđiênlênnhưthế?"hay:"Tạisaotalạitịhiềmđếnvậy?".Hãythườngxuyêntựvấnmìnhnhữngcâuhỏitươngtự,đặcbiệttrongnhữnglúcbạnbắtgặpmìnhđangsuydiễnvấnđềtheokiểu"suybụngtarabụngngười".

12.HòahợptừnhữngđốikhángCómộtlầnduynhấttrongmốiquanhệcủachúngtôi,Joanđã

muốnđấmvàomặttôi.Sựcốnàythểhiệnmộtđiềurấtýnghĩavớicảhaichúngtôivềbảnchấtcủamốiquanhệ,vàphảnánhmộtthựcchấtlàtrongquátrìnhthayđổiluônẩnchứanhiềuxungđột,tranhcãi,rủiro,đòihỏimỗingườiphảibiếtkiêntrìkhámphá.

Điềukhókhăntrongquátrìnhphứctạpnàylàbạnlàmthếnàođểbàytỏnỗilòngvớingườikia,nhằmănkhớpvớinhaumộtcáchuyểnchuyểntrongcáctìnhhuống,màkhônglàmmấtđitínhtrungthựccủariêngmìnhtrongquátrìnhtranhluận.Điềunàyđượcápdụngvớinhữngngườicómốiquanhệmậtthiết,sâuđậmvớibạn.Nếubạnvàngườikia,mỗingườicóthểgiữđượctínhtrungthựccủariêngmình,nhưngvẫnbàytỏnỗilòngvớinhau,đặcbiệtvàonhữngthờiđiểmquantrọngmangtínhquyếtđịnhthìsauđó,mộttriểnvọngmới,mộtsợidâykếtnốitìnhthânkháccóthểnảysinh.

Nếubạnvàđốitáccủamình(ngườibạnđời,đồngnghiệp,cácthànhviêntronggiađìnhhaybấtkìaiđinữa)khôngthànhcôngvềđiểmcốtyếunày,thìkhảnăngmộttronghaingườihoặccảhaisẽcóbướcthụtlùinguyhiểmlàrấtlớn.Nhườngbướcvàtựhysinhquámứcđểduytrìmốiquanhệbằngmọigiásẽdẫnđếnsựnhượngbộtheongườikiamộtcáchkhôngsuynghĩ,thiếucânnhắc,cáibảnngã"chúngta"giảtạokhôngnhữngvôdụngmàcòntrốngrỗng.Khôngaimongchờđiềuđónêncảhaisẽmấthứngthú,tạonên"điểmchết"giữahaingười.

Khôngthểnàocóđượcmột"chúngta"đíchthựcnếumỗingườikhôngsẵnsànglàmột"cáitôi"riêng-rõràngvàtrungthựcdướimắtngườikhác.Dĩnhiênchúngtakhôngmuốnlàmtổnthươnglẫnnhau,vàchúngtacũngkhôngmuốnbịhắthủi,bỏrơihaybịtrừngphạt.Đểcóđượcsựhiểubiếtvàhòahợp,mỗingườitrongchúngtacầnphảicótínhtrungthực,sựhướngthiệnvàlòngbaodung.Nếuchúngtachưasẵnsànglàconngườithậtcủachínhmìnhthìchắcchắnchúngtasẽthấtbạitrongquátrìnhhòahợpnhữngđốikháng.

"KHOẢNHKHẮCHUATULCO"Mộtlần,vợchồngtôiđinghỉlễởHuatulco,mộtthịtrấnnhỏ,

buồnhiuhắtcủaMexiconằmbênbờTháiBìnhDương.Đólàmộtbuổichiềuchủnhật,trờivừasụptối,chúngtôiđóntaxiđếnmộtnhàhàngthơmộngbênbờbiển-nơiđượcnhiềungườikhenngợi.Thứcănởđâyngheđồnrấttuyệt,vàcảhaichúngtôiđềuđangđóinênrấtmuốnđượcdùngcơmtốingay.Nhưngthanôi,khichúngtôiđếnnơi,vừabướcxuốngbậctamcấpsâuhunhútdẫnracácbànănvàquầybarởsátbãibiểnthìmớinhậnranơinàyđãđóngcửa.Bướcngượctrởlênđitớikhudạomáttốilờmờ,khôngmộtbóngngười,đúngcáinơimàtrướcđótaxiđãchochúngtôixuốngthìchúngtôinhìnthấyánhđèncủamộtnhàhàng.Tuyđãđượccảnhbáotrướclànơinàythứcănrấttệvàgiácảthìtrêntrời,nhưngvìchẳngcóchiếcxenàochạyqua,khôngcòncáchnàokhácbuộclòngchúngtôiphảiởlại.

Joanđóimeovàmuốncócáigìănngaylậptức.Theohướngchúngtôiđangtới,tôipháthiệnởkhúcquanhgầnđócóánhđènnê-ôngrựcsáng.TôimuốnJoanrángthêmtínữa,điđếnđóxemsaotrướckhiphảighévàocáinơibấtđắcdĩnày.Tuynhiên,côấyđãquámệtnênkhôngmuốnđitiếp,vàchorằngtìmkiếmtrongđêmtốinhưthếnàychỉlàvôvọng.

Chúngtôiđànhđếndãybànđượcsắpxếptrênlềđườngcao,trôngchẳngkhácgìmộtcáibẫydànhchonhữngngườinhẹdạ,vàdĩnhiênchẳngcóaikhácởđóngoàichúngtôi.Mộtgãhầubànmặcáovestontrắng-tôicóảogiácrằnggãnàycóđếntámchân-đangbaylượnlờngaychỗcủamình.Cáibànlớnsạchsẽsauđóđượcbàybiệnkháấntượngnhưngnhữngcontômnằmtrênđĩathìủrũtrôngrấttộinghiệp.Nhữngmónănbịôithiunàylàbữaăntốiđặcbiệt,vàchúngtôiphảitrảtiềnvớicáigiámắcgấpbốnlầnsovớimọibữaănkhácởMexico.Joanănthứhảisảnmềmoặt,teotópvớidángvẻnhẫnnhục,camchịu,còntôihầunhưchẳngđộnggìđếncácmóncủamình.Khidùngxongbữa,rakhỏinhàhàngvàđitớikhúcquanhkhinãy,chúngtôinhìnthấyánhđènnê-ônglấplánhhàngchữquảngcáo:hiệubánhpizza.Lúcđó,mộtmùithơmphứcxộcvàomũilàmchúngtôiứacảnướcbọt.Nơinàycũngvừamớiđóngcửa.GiámàThậtlàtứcchếtđiđược!

Cóđôilúc,chúngtavẫnnổiđiênlên,ghétnhaucựckìtrongâm

thầm.Tôigiậnbảnthânmìnhvìđãnhượngbộđểchovợtôibỏquasựphánđoáncủatôi(nóichocùng,khôngcógìdaydứtmãitronglòngbằngviệctựmìnhphảnbộimình),cònvợtôithìgiậntôivìquáđỗivôtìnhvớinhucầucủacôấy.Điềunàynghecóvẻkhôngcógìtotátnhưngnólàhạtsạntệhạinhấtđanglàmxấuđimốiquanhệcủachúngtôi.

Sánghômsau,mỗingườichúngtôingồithuithủiănsángvớitâmtrạngnặngnề.Càphêngontuyệtnhưngtìnhtrạngcăngthẳngvẫnâmỉchưathểnguôingoai.TôihỏivợtôicóbiếtchuyệnkểvềOrpheuskhông.Nàngbảokhôngbiết.Tôibènthuậtlạicâuchuyệnthầnthoạinày,cốdiễnđạtsaochothậtấntượngvàtràophúng.

Orpheus-mộtdanhcanổitiếngvớinhữngkhúchátgâyxúcđộngcóthểcảmhóađượccảmuônloàitừcâycỏ,núiđákhôcằnvôtriđếnnhữngloàithúdữ,đãthựchiệnchuyếnhànhtrìnhxuốngđịangụcđểtìmlạinàngEurydice,ngườivợrấtmựcyêuthươngcủachàng.Hadex-vịchúatểcaiquảnchốnđịangụcđồngýthảnàngravớimộtđiềukiện:Trênđườngquayvề,chodùgặpchuyệngìđinữa,OrpheuscũngkhôngđượcquaylạinhìnEurydicechođếnkhicảhaicùngđặtchânantoàntrêntrầngian.Nếukhôngtuânthủđiềukiện,chàngsẽmấtnàngmãimãi.Đườngtrởvềvôcùnggiankhổ.EurydicethìvẫnkhôngbiếtviệcOrpheusphớtlờnhữnglờivannàithảmthươngcủanàngchínhlàvìmongmuốnđiềutốtlànhchocảhai.Nhưngcuốicùng,quáthươngvợphảiđitrênconđườngkhókhănvàlolắngkhôngbiếtnàngcótheokịpmìnhkhông,Orpheusđãquayđầunhìnlại.Cũngchínhkhoảnhkhắcấy,chàngthấykhuônmặtkinhhãicủanàngEurydiceđangmờdần,mờdầnvàbiếnmất.

"Nghexongcâuchuyệnnàyrồi,emhãynghĩlạinhữnggìxảyratốiquavàchoanhbiếtlàemcảmthấynhưthếnào?"-TôihỏiJoanvớigiọngvuivẻnhưthểtrêuchọc.

Vợtôingừngăn,trảlờirấtđơngiản:"Emmuốnđấmvàomặtanhmộtcái!".

Hiệuquảđếntứcthì:tôingãngườiraghếphálêncười,vàJoancũngkhúckhíchtheo.Tôidùngcâuchuyệnđểchuyểntảikhéoléothôngđiệp"đànônghiểubiếtnhất",vàphảnứngcủavợtôichothấycôấychođólàđiềuphilý.Tuyvậy,cảhaichúngtôiđềucóthểbộclộrõràngquanđiểmcủariêngmìnhmộtcáchtrungthựcmàkhônglàm

tổnthươngnhau.Trêncơsởđó,cùngvớicáchbiểulộvuivẻthểhiệnthiệnchícủacảđôibên,mọisựcăngthẳnggiữachúngtôiđãtanbiến.

"KhoảnhkhắcởthịtrấnHuatulco"củachúngtôichỉlàmộtsựcốnhỏ,nhưngđólàcơhộilớnđểchúngtôihiểurõnhauhơn.Chúngtôiđãcùngnhausuyngẫmvềvấnđềnày:điềugìcóthểcứuvãnđượcsựviệccủađêmhômtrước,vàđiềugìcóthểngăncảnkhôngchosựviệctươngtựtáidiễnlầnnữa?Tôinhậnthấy,lẽranênchoJoanbiếtrằngtôihoàntoànhiểunỗilòngcủacôấylúcđó:mệtnhoài,cảmthấykhôngthoảimái,cầnđượcnghỉngơingayCòntôilýracũngđãcóthểgiữvữnglậptrườngcủamình,chẳnghạnđểchocôấyngồinghỉgiâylátvàtựmìnhđitìmhiểuxemởkhúcquanhđócógìhaykhôngtrướckhiquyếtđịnhdùngbữaởđâu.Cóđượcsựhiểubiếtđó,tấtcảsẽđơngiảnvàsuônsẻ.

LÂMVÀOTHẾBÍMỗikhimộtmốiquanhệlâmvàothếbí,sựthửtháchgắtgaocủa

quátrìnhthayđổicótiềmnăngmanglạichochúngtamộtmốiquanhệsâusắchơnvớichínhmìnhcũngnhưvớingườikhác.

Điềuquantrọnglàmchotiềmnăngđóbiếnthànhkếtquảchínhlàlòngquýchuộngchânlýtừcảhaiphía.Khicảhaithiếuđimốiquantâmvềlẽphảithìtấtcảnhữnggìbạncònlạichỉlàsựbếtắchoặcthỏahiệp,vàchắcchắnkhôngtránhkhỏicảmgiácgiốngnhưsựphảnbội.Hậuquảlàdẫnđếnsựphẫnuất,bựcbội.LaureateShirinEbadi,ngườitừngđoạtgiảiNobelHòabình,cókểmộtcâuchuyệnngụngôncủangườiBaTư:Ngàyxưa,lẽphảilàmộtchiếcgươngdoThượngĐếnắmgiữ.Mộtngày,chiếcgươngvuộtkhỏitayNgàivàvỡtanthànhhàngtriệumảnh.Mỗimảnhrơivàotaymỗingườivàtừđóaicũngtuyênbốrằngmìnhcómộtmảnhchânlý.Tháchthứcđốivớichúngtalàlàmsaogiữvữngđượcmảnhchânlýcủariêngmìnhvớitấtcảlòngdũngcảmvàtrungthực,trongkhivẫntôntrọngmảnhchânlýcủangườikhác(vàdođóphảithừanhậntínhtoàndiện).

Cụmtừ"mốiquanhệ"cónguồngốctừchữLa-tinh"relatio",cónghĩalà"nói".Dođókhibạnnóivớitôimộtcáchtrungthựcnhữnggìđangdiễntiếntrongbạn,vàtôinóivớibạnnhữnggìđangxảyratrongtôi,chúngtasẽhiểuvàđồngcảmvớinhau.Nếukhông,chúng

tagiốngnhưhaiquyểnsáchđóngkínđượcđặtcạnhnhaumàkhôngaihiểuai.Joanvàtôi,"saukhixemxétlạihànhvicủamình"cuốicùngđãhiểuvàthôngcảmnhau,rútramộtbàihọctừmốibấthòavàsựtrảinghiệmđượcchiasẻ.

Khicảhaicùngbàytỏ,sẵnsàngthayđổitheohướngtíchcựcthìsựtrọnvẹncủalẽphải,củamốiquanhệsẽtạonênbảnchất"chúngta"đíchthựcvớisứcsốngriêngvàtínhđồngnhấtsángtạo.

SUYNGẪM

Nghĩvềmộtvàitìnhhuốngmàbạnđangcóbấtđồnghoặcxungđộtvớingườikhác-ngườirấtquantrọngvớibạn.Chiatranggiấyrathànhhaicột:bêntrái,môtảtìnhhuốngvànhữngđiềubạncảmnhận;bênphải,môtảnhữngđiềubạnđãnóihoặcđãlàm.Bạnthấysựkhôngnhấtquánnằmởđâu,hậuquảlàgìvànócósựkhácbiệtrasao?

13.TạonênsựkhácbiệtGiaiđoạnthứbacủahànhtrìnhthayđổilàsựquayvềvớichính

mình.Vượtquagiaiđoạntrunggianvàđươngđầuvớimọithửthách,chúngtahiểurõhơnvềsứcmạnhvànănglựccủamình.Khitadùnghếtkhảnăngđểcốnghiếncholợiíchcộngđồngthìcũnglàlúcchuyếnhànhtrìnhhoàntất.Nhưngtrênthựctế,đôikhichúngtacũngchỉlàngườilàmmọingườinảnlòng.Tacóthểlàmgìvàtanênbắtđầutừđâu?

Đâylàmộtvídụrấtthíchhợpđượctríchdẫntừquyểnnhậtkícủatôiviếtvàotháng4năm2004.

Tôiđangđitrongphitrườngthìnghebảntinbuổichiềuphátravangvọngtừchiếcti-vitreotrêncao.Tôingồiởphòngđợivànhanhchóngbịthuhútbởinhữnghìnhảnhkhủngkhiếpcủamộtcôgáitươicườitrongbộđồngphụcdãchiến,đangkéolêmộtngườiđànôngIraqốmnhưquecủivàđángthươngbằngsợidâyxích.Ôngtatrầntruồngvàđangchịunhụchình;nhưnghãynhìnxem,dẫucóbịbuộctộigìđinữathìôngvẫnlàmộtconngười.Nhưngcôgáibinhnhìcókhuônmặtnhưtiênkiacólẽkhôngnhìnôngtatheocáchđó:Rõràngcôgáiđãtướcđiphẩmgiáconngườicủacảônglẫncủachínhcô.Tôichemặtgiấuđinỗihổthẹnthaychocôvàcảmthấybuồnbãkhôngnguôivớinỗixótxatộtcùng:nhữngânoánđãtạorasốphậnbịđọađày.Cuốicùng,lòngđầysợhãi,tôichúimũivàoquyểntiểuthuyếthìnhsự,mongtìmmộtnơitrúẩnkhácvàquênđinhữnggìtrôngthấy,nhưngrốtcuộclạicòntồitệhơn.

Lúcấy,tôithấymìnhcũngkhôngkhácgìsovớicôgáitươicườiđangnắmsợidâyxíchkia.Tôiđãtỏravôcảm,khôngmàngđếnnhữnggìcầnđượcthayđổi,bởivìcàngnhìnthẳngvàosựthậtthìcàngthêmđaulòng.Tôicóthểlàmđượcgìđây?Mấtđimọiýniệmtrướcmắt,tôihoàntoànchếtlặngtrongnỗihoảngsợ.Sựcốthủtheothóiquencủacáibảnngãvềsựphủnhận,đổlỗichohoàncảnh,đổlỗichongườikhácvàsựcamchịuđãhoàntoànthaotúng,nắmtrọnquyềnkiểmsoáttrongtôi.TôibiếtrõđiềuđóTôicămghétnónhưngtôivẫnthảnnhiên(hayvờnhưthảnnhiên)đọctiếpquyểntiểuthuyếtmàkhônghềcómộtphảnứngnào.

Nhiềuthángtrôiqua,tôibắtđầungẫmnghĩlạihànhvixãhộinàobuộctôiphảilàmchosángtỏ,vàcầnđiềugìđểtạorasựkhácbiệttheocáchpháttriểnkhảnăngnhìnnhậnvấnđềmộtcáchsâusắc.Rõràngsựyếuđuốichẳnggiúpíchgìchokhảnăngnhìnthấusuốtvấnđề,dođótôibắtđầuquátrìnhtựthẩmvấngắtgao.Điềugìngăncảntôihànhđộng?Tôitựhỏivàvỡlẽrằng,kẻthùthôngthườngnhấtcủahànhvixãhộicầnđượclàmsángtỏlàtìnhtrạngcôđộckhôngđượcgiúpđỡ,tôierằngmìnhkhôngcósựủnghộnàođểcóthểtạorasựkhácbiệt.Thếthìtạisaotôiphảilấylàmbuồnbực?HelenKeller(*)-chắcchắnđãtừngtrảiquacảmgiáccôđộcvìbệnhtậtcủamình-bàytỏmộtcáchthẳngthắnnhữngcảmxúcđó:"Tôichỉlàmộtconngười,nhưngtôivẫngiữđượcbảnchấtconngườimình.Tôikhôngthểlàmtấtcả,nhưngtôivẫncóthểlàmđượcmộtđiềugìđó".Thườngkhitôitổchứcnhữngbuổihộithảotrêncảnước,cóaiđótraochotôimộtmảnhgiấycảmơn,hoặcđíchthânđếnnóivớitôirằngtôiđãlàmnênsựkhácbiệtquantrọngđểchữalànhvếtthươnglòngcủahọ.Tôikhôngthểngăncảnsựtànsátgiữacácdântộc,sựhạnhụclàmmấttínhngườivànhữngânoántrảthùlẫnnhaulàmhủyhoạibiếtbaogiađìnhhạnhphúc.Nhưngtôicóthểgiúpchomộtgiađìnhtìmthấyniềmanủitrongsựthathứ.

Khinghĩvềnhữngngườitôicóthểgiúpđỡ,tôinhớđếnđứabéđứngởmépnướcnémnhữngconsaobiểntrởvềvớiđạidương.Cómộtngườilớnbảorằngcóquánhiềusaobiểnởbờbiểnnênviệclàmnàykhôngthểtạosựkhácbiệt,côbénhìnconsaobiểntronglòngbàntayvàbảo:"Nhưngcháucóthểcứuđượcconsaobiểnnày,cháucóthểtạorasựkhácbiệtđốivớinó".

Mỗichúngtađềucónhữngthứđánggiáđểtraotặng,sẻchia,vấnđềlàchúngtathườngnghĩtặngphẩmcủangườikháccógiátrịhơncủamình.BhagavadGita,họcgiảcổđiểnvĩđạingườiHindu,khuyênchúngtanênthựchiệnnhiệmvụtheogiátrịcủamình,bởicốthựcthinhiệmvụtheogiátrịcủangườikhácsẽtạoramốinguyhiểmrấtlớnchotâmlinh.ThánhPaulcũngbàytỏýniệmtươngtựkhinóivềkhảnăngtâmlinhkhácnhaucủamỗingười.Chẳnghạn,ngườinàycókhảnăngvềyhọcđểchẩnđoán,chữalànhbệnh,cònngườikháccósựhiểubiếtsâurộngvềchínhtrị;hayngườinàycókhảnănglàmchamẹtốt,ngườikialạigiỏitổchứckinhdoanh...Nóicáchkhác,câuhỏicóýnghĩanhấtđốivớitôikhôngphảilà:"TạisaotôikhôngthểlànhàhoạtđộngtàibanhưEveEnsler?"màlà:"Làmthếnàotôicóthểsửdụngtốtnhấtkhảnăngcủatôiđểtạonênsựkhácbiệtchothếgiới

này?".

Khithựchiệnnhữngđiềubạncóthểlàmđược-thayvìcốlàmđiềucủangườikhác-thìnhữngýtưởngsángtạosẽgiúpbạngiatăngkhảnăngnhìnnhậnvấnđềmộtcáchsâusắchơn.Điềuđónhưthểcuộcsốngmởranhữngcơhộiđểtiếpnhậnbạn,vàhoàncảnhđưađẩygiúpbạngặpnhiềuthuậnlợi-vượtxacảgiớihạncủanỗlựccánhântronghànhtrìnhcủabạn.

Cóthểlýgiảiđiềunàytheokhíacạnhkhoahọc.Vàothậpniên1960,nhàkhítượnghọcngườiMỹEdwardLorenzđãthiếtlậpmôhìnhcácvùngkhíhậutrêntoàncầu.Ôngdùnghệthốngmáyvitínhlớnnhấtđểphụcvụchomụcđíchcủamình.Quaquátrìnhquansát,ôngnhậnthấythờitiếtthườngxuyênbấtổn,rấtkhóđoántrướcđược.NhưngnếumộtconbướmchúaởMexicothìnhlìnhđậpđôicánhmộtcáchloạnxạthìnóđãtạoramộtsựchuyểnđộngdữdộicủakhôngkhícóthểlàmchothờitiếtởmộtkhuvựcxaxôinàođókhôngổnđịnh,chẳnghạnnhưởOuterMongolia(MôngCổ).Nhàlýthuyếtvềsựhỗnloạncủathờitiếtnàygọiđâylà"Hiệuứngcánhbướm".Sựthậtlàkhitìnhthếthíchhợpvàcóhướngđirõràng,chỉcầnmộtbiếnđổinhonhỏvềtháiđộhaymụcđíchcũngcóthểlàmthayđổithếgiớiquanhbạn.

Càngcónhiềusựhỗnloạn,ngườitacàngcónhiềukhảnăngđểtạorasựkhácbiệtcóýnghĩa.

NhànhânloạihọcVictorTurnergọithờikìhỗnloạncủatâmngưỡngkíchthích,thờiđiểmmàtrậttựcũtuymấtđinhưngcáimớivẫnchưahìnhthành,là"lãnhđịacủanhữngđiềucóthể".Đâylàkhoảnhkhắcmàbấtcứđiềugìchúngtacũngcóthểhìnhdungvàhyvọngcócơhộilớnnhấtđểtrởthànhhiệnthực.Nếuchúngtahànhđộngđúngthìđâylàthờicơmànhữngngườiủnghộsẽbấtngờxuấthiệnđểtrợlựctíchcựcchota.Sựhỗnloạntrongtâmthườngmangđếnhaiýnghĩalà"tiềmnăng"và"sứcmạnh",đòihỏitaphảinỗlựcđểlàmchosựthayđổitolớntrởthànhhiệnthực.

SUYNGẪM

Mónquànàobạnmangđếnchocuộcđời:tàinănghaysứcmạnhđểgiúpthếgiớinàytốtđẹphơn?Hãynghĩvềcộng

đồngkhibạnsuyxétvấnđềtrên.Bạncóthểcốnghiếnchocộngđồngnhưthếnào?

14.Nhậnthứcvàtươngtácvớicuộcsống

Cósựkhácbiệtcơbảngiữasựthayđổi"tìnhcờxảyrachochúngta"vàsựthayđổicóchủđíchdochúngtachủđộngtạora.Sựphânbiệtnằmởchỗ:khảnăngbẩmsinhcủaconngườicóđượcđểhìnhdungvàbiếntiềmnăngnàytrởthànhhiệnthựcvàmộttiềmnăngluônđượcchegiấudướibềmặtcủađờisốngthựcởhiệntại.Chodùhoàncảnhthựctếcólàmchochúngtanảnlòngđếnđâuthìchúngtavẫnluônluôngiữđượchạtgiốngchứađựngđiềutốtđẹp.Ýthứcđượcđiềunày,bằngcáchtậptrungvàthuhútmọiýnghĩ,ướcmuốn,hànhđộngvàbiếnnóthànhhiệnthựcvìlợiíchcủacộngđồnglàmộtbảnchấttốtđẹpcủanhậnthức.

Dângtặngnhậnthứccủamìnhđểcảithiệncộngđồnglàhànhđộngvôcùngtốtđẹp.CâuchuyệnBernadetteCozart,mộtngườiphụnữbìnhthường,làmộtđiểnhìnhtạocảmhứngđểmọingườitrongchúngtahướngvềcáinhìnmớichotươnglai,thậmchítrongnhữngtìnhhuốngmàtatưởngchừngnhưvôvọng.

BernadetterờivùngTrungTâyđếnHarlemvàođầuthậpniên1980chỉvớimảnhbằngchuyênvềlàmvườnvàmộttráitimnhânhậu.Nhữngconđườngtrángnhựatrongthànhphốchàođóncô,nhưngchẳnghềhứahẹnmộtthiênđườngchonhữngngườilàmvườnnhưcô.Nhữngkhuđấttrốngvứtđầyrácrưởi,chailọbểvàvậtphếthảichứanhiềuhiểmhọa,làhangổcholũchuộtcống,nhữngtênmuabánmatúyvànhữngkẻnghiệnngậpvớiđôimắtđờđẫn.Nơimàlẽralàcôngviênvàkhuvuichơiantoànchotrẻemthìlạichứanhữngcạmbẫynguyhiểm,chứađầynỗituyệtvọng.Hầuhếtcáccưdânsốnggầnđótựnhốtmìnhtrongnhữngcănhộchungcư,nhữngkhutậpthểhơnlàliềumìnhbăngngangquachốnnguyhiểmnày.

Khinhìnthấytìnhtrạngđángbuồncủakhuphốnhưvậy,thayvìlênán,chêtrách,tậptrunglàmcôngviệccủamìnhhoặccamchịusốphậnnhưcáccưdânởđây,Bernadetteđãmuốnthayđổinơinày,nhưlờikhẳngđịnhnổitiếngcủaThánhMahatmaGandhi:"Chúngtaphảibiếnđổithànhnhữngđiềuchúngtamuốnnhìnthấy".

Kếthợpkinhnghiệmsẵncóvớitấmlòngnhânáivàkhảnăngsángtạo,Bernadetteđãnhìnratiềmnăngtrongnhữngđiềutuyệtvọngvàhỗnloạnởđó.Côđãthấyđượctriểnvọngtolớnmànhữngkhuđấtngổnnganggạchvụnnàymanglại:chúngcóthểbiếnthànhnhữngkhuvườnxanhtốtchocáccưdântrongvùng.Côcũngtrôngthấyviễncảnhkéonhữngcưdânnàyrakhỏikhunhàtậpthểvàlàmthayđổimốiquanhệcủahọvớinhaubằngcáchđưahọthamgiavàoviệctrôngnom,chămsóccáckhuvườn.Bằngcáinhìnhếtsứcnhạybén,cùngvớitàinăngvàsựnhiệttình,BernadetteđãápdụngcácbiệnphápthíchhợpđểgiúpHarlemtiếntớimộttươnglaitốtđẹphơn.

VàolúcmàtôinghecôtrảlờiphỏngvấntrênđàiphátthanhNationalPublic,Bernadetteđãnhậnđượcnguồntàitrợtừcácdoanhnghiệpởcácvùnglâncận,vàđócũnglà"cúhích"đểcôsánglậprahơnmộttrămkhuvườncộngđồng.Cácbậctrungniêncókinhnghiệmtrongtrồngtrọtcùngsátcánhlàmviệcvớicácthanhniên,giúphọthayđổicuộcđờithayvìthamgiacácbăngnhómtộiphạmvàtrộmcướp.Cáckhuvườnđềucóràochắnvàchìakhóađượcgiaochonhữngngườiquảnlýdođịaphươngchỉđịnhcấtgiữ.Nhiềuloạidượcthảođượctrồng,đónggóivàđembán,đãđemvềmộtnguồntàichínhrấtlớnchocộngđồng.Nhữngchiếcchuônggiócùngvớicácbứctượngđiêukhắcđượctrangtrítrongkhuvườnlàtặngphẩmcủacácchủdoanhnghiệpđịaphương,đãtôđiểmthêmchonơinày.

LúcBernadetteđếnHarlem,vẻđẹpcổkínhcủanơiđâyđãrơivàotrạngtháisuytànvàcuộcsốngmớivẫnchưatáisinh.Giaiđoạnđầu,cùngvớitìnhtrạnghỗnloạnvàsựbấtổn,làcơsởthửnghiệmmangtínhtựnhiênđểđặtnềnmóngchomộttầmnhìnmới.Trongđó,nhữngconngườibìnhthườngnhưBernadettetrởthànhtácnhânlàmthayđổixãhội,họnhậnthứcđược"điềucóthể"đểthúcđẩymọingườipháttriểnkhảnăngnhìnnhậnvấnđềsâusắchơn.Thậtthúvịkhiđặtracâuhỏi:"Điềugìđãlàmchocôcóthểnhìnthấyhyvọngvàđặtniềmtinvàocuộcsốngtrongmộthoàncảnhmàngườikháckhôngthể?".

MộtphầnlàvìBernadetteđếnvùngHarlemtừnơikhácnêncôkhôngbịchiphốibởimột"nềnvănhóatuyệtvọng".Côcóthểnhìnnơinàybằngcặpmắtkhácvớimọingười,vìbảnchấtcủacôhoàntoànkhônggiốngnhữngcưdân"nằmtronghộp"bảnđịa.Điềunàynảysinhcâuhỏikhác:"Làmthếnàochúngtacóthểthoátkhỏinhững

tìnhcảnhkhôngthểnàochấpnhậnđược-cáimànhiềungườivẫnchịuđựngtừngàynàysangngàykhácnhưthểđólàsựsắpđặtcủasốmệnh?".Câutrảlờigồmcóhaivấnđề:mộtlàchúngtaphảithấyrõnhữngthiệthại,mấtmátmàhoàncảnhgâyra;vàhailàchúngtaphảihìnhdungrasựviệctheocáchmàmọiràngbuộc,hệlụyđượctháogỡ.

NhàsưphạmngườiBrazil,PaoloFreire,cómộtthídụrấthayvềquátrìnhtháogỡ,baogồmhaivấnđềnày.LớnlêntừmộttrongnhữngvùngnghèonhấtcủaBrazil,ôngthấyrằngnhữngngườithườngxuyêngặpnhiềutrởngạitrongđờidườngnhưkhôngcókhảnănglàmthayđổicuộcsốngkhổcực,đángthươngcủamình,vìhọkhôngthểdiễnđạtbằnglời,thậmchígọitênhoàncảnhkhókhănđólàgì.Ngaytừlúcmớisinhra,họđãphảisốngtrongmôitrườngnhưvậy,dođóhọkhônghềbiếtđượcđiềugìkhácngoàinhữnggìhọthấy.Họgiốngnhư"ếchngồiđáygiếng",khôngthểkhámpháhếtthếgiớitươiđẹptrênmặtđất,chođếnkhihọthoátrakhỏitìnhtrạngmàFreiregọilà"vănhóabịlãngquên"-mộtnềnvănhóakhôngcóhyvọngchosựthayđổi.

Phươngphápphávỡ"sựyênlặng"củaFreirethựcthibằngcáchchụpnhiềubứchìnhởnhiềunơikhácnhau,đãgiúpmọingườinhậnthứcđượccảnhhuốngcủamìnhmộtcáchtoàndiện.Sauđóôngmờinhữngngườisốngởđịaphương,cùngvớiđộingũcácnhàkhoahọcnghiêncứuvềxãhội,xemnhữngbứchìnhđóvàgiảithíchýnghĩacủachúng.Lầnđầutiêncóthểgọitênnhữnghoàncảnhtồitệvànóilênnhữngcảmxúccủamìnhvềnhữngđiềukiệnnhưthế-họkhôngcònlànhững"ngườitùvôthức"nữa,họđãcóthểxácđịnhvànhậndiệnđượchoàncảnh.Cuốicùng,họhìnhthànhýniệm,vàtừđócóthểchọnlựađượcmộtcuộcsốngtốthơn.Chúếchđãkhámphárathếgiớidiệukìtrênmặtđấtvàmộtkhoảngtrờixanhmênhmôngđangchờđón.

SỰCHIÊMNGHIỆMĐÁNGKHÍCHLỆ

Xácđịnhrõvấnđềlàquátrìnhtựsuynghĩsángsuốt,điềunàychophépchúngtathoátkhỏimọisựràngbuộc.NhàtriếthọcđươngđạingườiPháp,PaulRicoeur,đãviết:"Ngônngữlàánhsángcủamọicảmxúc.Thôngquangônngữ,conngườicóthểdiễnđạtýnghĩbằnglờikhiphảiđươngđầuvớinhữngđiềukiệnbấthợplý,nỗiđauvàsựthốngkhổcủariêngmình".Khimộtngườiphụnữcóthểthừanhận

sựthậtvànóiravấnđềrắcrốitronggiađìnhmình(chẳnghạn,chứngnghiệnrượucủachồnghayviệcsốngdựadẫmvàochồng),thìlúcđónhữngtổnthươngtrongtâmhồncủangườinàymớicóhyvọngđượcchữalành,vànhữngkhúcmắctronggiađìnhcôcóthểtựđượctháogỡ.

Mộtquátrìnhtươngtựvề"sựkhôngnhậnthứcvấnđề"xảyravớinhữngngườilúcnàocũngcảmthấyáynáy,loâu,haytựtráchmìnhvàthườngchánnảntuyệtvọng-rồiđếnmộtngày,họđộtnhiênnhậnracáchsuynghĩvàtâmtrạngtươngtựnhưthếlàtriệuchứngcủasựtrầmcảm.Chỉkhixácđịnhrõvấnđềcủamìnhthìhọmớicóthểtìmđượcphươngphápchữatrịthíchhợpvàpháttriểncảmquanrộnglớnhơnđểtìmrabiệnpháptháogỡmọiràngbuộc.

Đặcbiệtlàđốivớinhữngngườilàmviệctrongcáccôngty,xínghiệpthìvấnđềbịứcchếkhảnăngđượcphátbiểu,bàytỏquanđiểmcànglớn.Họítkhiđượcbộclộcảmquancủachínhmìnhvềcôngviệc,đờitưhaynhữngnănglựctiềmẩnchưacóđiềukiệnpháthuyĐiềunàydẫnđếnhậuquảlàkhôngnhữngbảnnăngthấpkémcủaconngườibịkiềmchế,mànócònkiềmchếcảbảnnăngcaođẹp-đượcnhànghiêncứuAbrahamMaslowgọilà"sựứcchếđứctínhcaoquý".

DavidCooperrider,giáosưtrườngĐạihọcCaseWesternReserve,trìnhbàyquátrìnhluyệntậpdànhchonhữngngườicùnglàmviệctrongdoanhnghiệpvànhữngđoànthểkhácđểkhôiphụcbảnchấtcaoquý,đồngthờicùngnhautìmkiếmtầmnhìnmới.Đâylàmộtdạngcủasựnhậnthức,đượcgọilà"sựchiêmnghiệmđángđượckhíchlệ",màtrọngtâmlàđểđánhgiábấtkìhạtgiốngtốtnàolàmchocuộcsốngtrởnêncógiátrịtrongmọitìnhhuống.

BernadetteCozartthấyđượcgiátrịcủađấtđailàmanglạinhiềuhoalợi,chodùchúngbịchônvùidướilớprácrưởicủanhữngkhuđấtbỏhoangởHarlem.Côhyvọngngườitacóthểgặtháiđượcthànhquảxứngđángmộtkhihọxớitungđấtlên.Bằngcáchtậptrungsựchúývàonhữngđiềuđanghiệnhữu,ngaycảkhichỉlàlờinhậnxétthoángqua.Hiểurõchângiátrịvềtiềmnăngthậtsựcủavạnvậtlàlúcviễncảnhtươnglaimớibắtđầuđếnlàmbạnvớichúngta.

SUYNGẪM

Hãynghĩđếnmộttìnhhuốngxảyratronggiađìnhhaytrongcôngviệcđanglàmchobạncảmthấybuồnbực.Nếuphảithayđổithìkếtquảsẽnhưthếnào?Theobạncáchnàolàlýtưởngnhất?Nóphảiđượclàmkhácđirasao?Bạncóthểhìnhdungratiềmnăngthậtsựkhông?Trongkhảnăngcủamình,bạncóthểápdụngbiệnphápnàonhằmđểpháthuynănglựcthấytrướcvấnđềmộtcáchthựctếkhông?

15.SuyngẫmđểtâmthanhtịnhThiềnđịnhđòihỏikhảnăngtậptrungcaođộ,đượcthểhiệnngày

càngrõquathờigian,dođóđừngquánghiêmkhắcvớibảnthânkhitâmtrísuynghĩlanmansangvấnđềkhác.Lúcnày,điềuquantrọnglàmangtâmtrítrởvềthựctại.Khithiềnđịnh,tâmthứcđượcvínhưmộtcontrâukhỏemạnh:nósẽnổiđiênnếubịnhốtvàomảnhruộngnhỏ,nhưngnếuđượcthảvàocánhđồngcỏrộnglớn,theolẽtựnhiên,nósẽtrởlạihiềnlành.

Cánhđồngcỏmênhmôngởđâytượngtrưngchotínhhiếukì,thíchkhámphácủatâmtrí.Nóicáchkhác,trongthiềnđịnhđừngbậntâmđếncáigìsẽxảyrakếtiếp-mọiviệcđềutốtnhưnhau.Nhữngcặpnhịnguyêncủacăngthẳng-yênổn,niềmvui-nỗibuồn,buồnchán-náonhiệt,đềulànhữngxúccảmgiốngnhau:bảnchấtvốncócủachúngkhôngphảilàtốthayxấumàchỉlànhữnggìđangxảyratrongchốclát.Hãykiênnhẫnchờđợi,mộtcáikhácsẽđến.Mọisuynghĩđềuvôthườngnhưnhữngđámmâytrênbầutrời.

Bạncóthểchúýđếnnhữngsuynghĩvàcảmxúcđangthayđổicủamìnhbằngtínhhiếukìnhưmộtđứatrẻ:"À,thanhthảnthật"hay"Ồ,cơngiậnlạixuấthiện".Đừngphêphán,mọisuynghĩsẽthôngthoánghơn.Bạncóthểthoảimáithảmọiýtưởngchochúngbaylơlửngtrênbầutrờitrongxanhcủatâmtrí.Ngaycảkhicómộtđámmâyđentrôiqua,báohiệumộtcơngiôngsắpđến,thìbầutrờivẫngiữđượcsựbìnhlặngcủanó.

Trảiquathờigian,tínhrộnglớnthâmnhậpvàocuộcsốnghàngngày.Bạnthườngxuyênnhậnthứcmơhồvềtâmđiểmcủamình,tâmtínhtựnhiên,trạngtháihiệnhữu...Thayvìnhìnthếgiớiquabứcmàncủamọisuytưởng,bạnnhậnthứcnómộtcáchtrựctiếp,mặtđốimặt.Trongthờikhắcquýgiácủahiệntại,toànthểcáitôicủabạngửiđếnvũtrụlờicảmơnchânthànhvàsâusắcvềtấtcảnhữngtặngvậtmàcuộcsốngmanglại.

Hãytiếnhànhmộtthửnghiệmnhỏ:toànthânthưgiãn,tậptrungnhìnvàomộtvậtmàbạnthấytrướcđó,chẳnghạncáiđiệnthoại.Chămchúnhìntừngchitiếtcủanómộtcáchcóýthức.Điềunàytạo

chobạncócơhộichúýđếnmọichitiếtmàtrướcđâybạnkhônghềđểý.Từđó,thayvìquansátvạnvật,chúngtasuynghĩvềbảnchấtcủavạnvật,vàtínhtrựctiếpcủasựtrảinghiệmbiếnmấtdầnkhỏitâmtrí.Khibạnxoaytâmvàobêntrong,nguồncảmhứngthiềnđịnhsẽhướnglòngbạnđếnthếgiớirộngmởcủasựyênvuivĩnhcửu.

Sauđâylàmôtảcủachúngtôivềquátrìnhthiềnđịnh.

Hãynớilỏngquầnáo.Nếungồitrênghế,đặthaichânlênsànnhà.Nếungồilênđệmđặttrênsàn,đểchânsaochobạnluôncảmthấythoảimáinhất.Tưthếnàygọilàasana,nếutoànthânbạncảmthấyổnđịnhtrongtưthếnàythìtâmtríbạnsẽítbịxáotrộn.Giữlưngthẳngđểthởravàhítvàođượcdễdàng,lòngbàntaytráiđểngửađặtthoảimáitrênđùi,bàntayphảikhumthànhhìnhchén,úpnhẹlênbàntaytrái.

Hãytưởngtượngcómộtsợichỉvôhìnhgắnvàođỉnhđầu,treocơthểbạnlơlửngtrongkhôngtrung.Đầugiữthẳngđểgiữtrọngtâmchotoànthân,xươngsốngthẳng,nhưngđừngcănglưng.Đôivaithảlỏngtheotưthếcânbằngtựnhiên.Mắtnhắmhoặckhéphờ.Tưthếnàygiúpíchchobạnrấtnhiều.Vớisứcépbềngoàitácđộnglêncơthểbạn...cảmxúcnàođangxuấthiện?Bạncócảmthấyluồngsinhkhíthoátratừmặtđấtkhông?Chodùbạncócảmnhậnđượchaykhôngcũngkhôngsao,hãytìmhiểunhữnggìbạnquantâmvềdòngnănglượngđangvậnhànhtrongcơthểvàxungquanhbạn...

Bâygiờhãytậptrungchúývào"huyệtđanđiền"(hara),trungtâmtâmlinhvàthểxácnằmngaygiữacơthể,dướirốnkhoảngchừng5cm.Hítvàobằngmũiđểchohơithởdichuyểnxuốngvùngchứakhíởhuyệtđanđiềnvàgiãnbụngra.Khithởra,thópbụnglại.Hítvào,giãnbụngra.Thởra,thópbụnglại.Tậptrunghơithởbằngcáchđếm...Đưahơithởxuốnghuyệtđanđiền,cảmnhậnnănglượnghơithởkhigiãnbụngra-đếm10,thởrathópbụnglạiđếm10...Nếutâmtrímiênmansuynghĩsangvấnđềkhác,hãyđưadòngsuynghĩtrởvềhiệntại.

Bạncónhậnthấyhơithởhítvàovàthởratạonêndòngnănglượng?Hãychútâmđếnbảnchấtcủasựtrảinghiệm:Bạncảmnhậnđượcđiềugìkhihơithởđanglenlỏivàocơthểbạn?Bạncảmthấynhưthếnàokhihơithởvàcơthểbạnđangtácđộngqualại?Cơthểvàkhôngkhíbênngoài,cơthểvàhơithở,cảhaihòaquyệnthành

một.Hãychúýđếntínhhợpnhấtnày...sẽkhôngcònthânxác,khôngcònhơithở.

Tậptrungvàosựhợpnhấtcủaâmthanhbênngoàiđangthâmnhậpvàovànhữnggìcơthểđangcảmnhận.Khôngmộtâmthanhnàoriêngrẽ,sựthinhlặngđếnvôcùng,chỉcònlàcảmgiácthuầntúyvềâmthanh...nguồnnănglượng...nguồnnănglượng...nguồnnănglượngđangchuyểnđộngvàbiếnđổi.

Nếubạnbắtđầusuynghĩ,hãychúýđếndòngtưtưởngđangkéođếnnhưnhữngđámmâybồngbềnhtrôiquabầutrờixanhquangđãngcủamộttinhthầnrộngmở.Tậptrungvàosựhợpnhấtgiữadòngsuynghĩvàngườisuynghĩ.Cảmxúcthuầnkhiếtcủadòngsuynghĩlàgì?Khôngcógìđểnóihaycóthểdiễntảsựthỏamãn,chỉcònlạicảmxúc:nơimàdòngsuynghĩvàngườisuynghĩđạtđến...

Hãytựnhậnthức.Tậptrungvàosựhợpnhấtcủanguồnnănglượng:bạncóđượcsựtrảinghiệmgìkhitinhthầnvàthểxáccùnghòanhậpđểtạoranguồnnănglượngbaotrùmlấybạn.Khôngcóthânxáctáchrời,khôngcótâmtrítáchrời,khôngcócáitôitáchrời-chỉcònmộtcõitâmthanhtịnh...chỉcònmộtnghịlựcphithường...chỉcòntìnhyêuvàsựthântình...

Quaytrởvềvớihơithởtronghiệntại,hítvàovàthởra.Giữyênhơithởởvùngđanđiền.Nhữnggìbạncảmthấylàchânlýđangdầnlộraởhiệntại,đógọilàchínhniệm.

Bâygiờhãythựchànhthiềnđịnh.Tậptrungvàohơithởvàhướngýnghĩvềmọicảmxúccủabảnthân.Chodùbạncảmthấythanhthảnhaybồnchồn,lolắng;hàilòngvớicáimìnhcóhayhoangmangthìcũngkhôngsao.Vấnđềlàtậptrungýnghĩvềnhữngđiềuđangxảyraởhiệntạiđểnắmbắtđượcsựtrảinghiệmcủariêngmìnhtrongcuộcsống...Khinàobạncảmthấymìnhđãsẵnsàng,hãyquayvềphòngvàbắtđầuthiềnđịnhvớiđôimắtrộngmở...

Chúcmừngcácbạnđãdànhthờigianđểthiềnđịnh.Khikiêntrìthiềnđịnh,bạnsẽmởrộngkhảnăngnhậnthứcvềnhiềusựviệcxảyratrongđời.Bạnlàmộtphầncủavạnvậtvàvạnvậtlàmộtphầntrongbạn.Cuộcsốngrấtquýgiá,bạnhãytậnhưởngnhữngtặngphẩmmàcuộcđờimanglại!

BàihátNgồihátcabềnhbồng,nhạcsĩQuốcBảo.TVC(TVcommercial):quảngcáotrêntruyềnhình.(1)Đơnvịđodiệntíchruộngvườn,bằng1000métvuông,tức1/10mẫu.(2)Bước.(3)Đốnglớnchấtbằngnhữngbólúa.(4)Dầnlân:dàidòng.(1)Nóiluônmiệng,khôngđâuvàođâu.(1)Đông,nhiều.(1)Đồdùngđểlótquainồichođỡnóng.(1)Anh.(1)TheotậptụctrướcđâygiađìnhđủănđủmặcởquêthườngsắmchomỗiđứaconbabộđồmớithayđổitrongbangàyTết.(1)Nóithiệttình.(*)HelenKeller(1880-1968):tácgiảvàdiễngiảnổitiếngngườiMỹ,bịmùvàđiếctừnăm2tuổi.1\.NgườiTâydương,tứclàngườiphươngTây2\.NgườiĐôngdương,tứclàngườiNhậtBảnCôngtyĐôngvàTâyẤnĐộ:ởđâytácgiảmuốnnóivềcôngtyĐôngvàTâyấnđộcủaHàLan(xinchớnhầmvớicôngtyẤnĐộcủaAnh).CôngtyĐôngẤncủaHàLan,têntiếngAnhDutchEastIndiaCompany(tênđầyđủlàDutchUnitedEastIndiaCom),tiếngHàLanVereenigdeOotindischeCompagnie,viếttắtVOC.lập1602,giảitán1799,làcôngtytưnhânlớnnhấtthếgiớiđươngthời,cótínhchấtmộtnhànước.Côngtycóquânđộiriênggồm10nghìnlínhđánhthuê,độithươngthuyềnvũtrang150tàu,độichiếnthuyền40tàu,cócảnhàmáyđóngtàu;cổtứccủacôngtycaotới40%.Côngtynàynăm1624pháthiệnvàlậpthươngcảngtạiMỹ,đặttênlàNewYork.CôngtyTâyẤncủaHàLan(DutchWestIndiaCom,thànhlậpnăm1621,làmộtchinhánhcủacôngtyĐôngẤn)làcôngtytưnhânmạnhnhất,hiệuquảnhấtthếgiớixưanay(hơncảMicrosoft,IBM,GMthờinay),lợinhuậncaotới200-300%(ngàynaycôngtycólợinhuậncaonhấtlà20-30%)LuậtrừngHobbles,tứcHobblesJungle:Cácloàithútrongrừngdựavàosứcmạnhcủamìnhmàgiànhlấyphầnthụhưởng.Conngườicũnghànhđộngnhưthếvànếucầnthiết,thậmchíhọcòntànsátlẫnnhauhoặcbiếnđồngloạithànhnôlệ.ĐâylàmộttriếtlýcủaThomasHobbles(1588-1679,ngườiAnh),triếtgiaduyvậtmáymóc,ủnghộchếđộquânchủchuyênchế,đềxuấtThuyếtKhếướccóảnhhưởnglớntớithếgiới.Cuộcchiếntranh30năm:ThirryYear'sWar,cuộcloạnchiếnởChâuÂutrongthờigian1618-1648,chủyếudiễnratrênphầnđấtnaylànướcĐức,cósựthamgiacủanhiềucườngquốc.Kếhoạch14điểm:còngọilàNguyêntắc14điểm,FourteenPoints,tức

Chươngtrìnhhòabình14điểmdoTổngThốngMỹWilsonđưarangày8/1/1918tạiHộinghịHòaBìnhParissaukhichấmdứtThếchiếnI.HộiQuốcLiên:LeagueogNations,tổchứcliênminhcácquốcgiakiểunhưLiênHợpQuốchiệnnay,tòntạitrongthờigian1/1920-4/1946.DoThượngviệnMỹtừchốikhôngchoMỹthamgiaHộinàynênHộihoạtđộngkémhiệuquả.Ngày18/4/1946HộiQuốcLiêntuyênbốgiảitán(saukhiLiênHợpQuốcthànhlậpngày24/101945).1\.Vươngđạo:'đạocủangườilàmvua'trngtriếthọcchínhtrịphongkiếnTrungQuốc,ýnóichínhsáchdùngnhânnghĩatrịthiênhạcủavuachúaphongkiếnTrungQuốc.NgượclạilàBáđạo:chínhsáchdùngvũlực,cườngquyềnđểtrịthiênhạ;Báđạocòncónghĩalàngangngượcxấcláo.MatteoRicci:Nhàtruyềnđạothiênchúa,1552-1610,tênchữHánlàLợiMãĐậu(LiMa-T'eou),1582đếnTrungQuốc,1601đếnBắcKinh,quennhiềuhọcgiảởđây,cócônggiớithiệukhoahọctựnhiênphươngTâychoTrungQuốc.AnNam:têncũdotriềuđạinhàĐườngTrungQuốcđặtchoViệtNam.MiếnĐiện:TêncũcủaMyanma.NguyênvănchữHán:Tếnhượcphùkhuynh.KhíChâuNhaiNghị:'BànviệcbỏquậnChâuNhai'.Năm112tr.CN.HánVũĐếchinhphụcnướcNamViệt(ởvùngQuảngĐông,đảoHảiNam),lập9quậntrênđảoHảiNam,trongđócóquậnChâuNhai.NhưngquậnnàythườngxuyênnổilênchốngnhàHán;quânnhàHánbấtlựckhôngđànápnổi.Năm46tr.CN,HánNguyênĐếtrưngcầuýkiếnquầnthầngiảiquyếtvấnđềnày.CácquanđềnghịbỏquậnChâuNhai,nhàvuachấpnhậnvàhạchiếuchínhthứcbỏquậnChâuNhai.NguyênvănchữHán:Bấtthịsátnhângiảnăngnhấtchi,làmộtdanhngôncủaMạnhTử.BeaufretứcAndréBeaufre1902-1975,lúckếtthúcThếChiếnIIlàđạitátrongquânđộikhángchiếnPhápdotướngDeGaullechỉhuy,nhàchiếnlượcquânsựPháp,đềxướngthànhlậplựclượnghạtnhânđộclậpcủaPháp,tácgiảsách1940:TheFallofFranceNgũBáXuânThu:ThờiXuânThu(770-476trướcCN),TrungQuốcchialàmhơn140tiểuquốcchưhầu,đánhnhauliênmiên,thôngtínhnhau,cuốicùngcòn5nướclớnmạnhlạitiếptụcđánhnhaugiànhquyềnbáchủthênhạ.Vuacủa5nướcchuhầutranhbáchủlớnnhấtlàTềHoànCung,TốngTươngCông,TấnVănCông,TầnMụcCôngvàSởTrangCôngđượcsửTrungQuốcgọilà'XuânThuNgũBá',tức5báchủthờiXuânThu.ThấtHùngChiếnQuốc:7nướcchưhầumạnhnhấtcuốithờiĐôngChuthuộcthờikỳChiếnQuốc(475-221trướcCN),lànhànướcTề,Sở,Yên,Hàn,Triệu,Ngụy,Tần.Năm221trướcCNTầnhoàntấtviệcdiệt6nước,thốngnhấtTrungQuốc.

NgũĐạitức5đời:SauđờiĐường,thờigian907-960tạimiềnBắcTrungQuốclầnlượtlập5chínhquyềnLương,Đường,Tấn,Hán,Chu;lịchsửgọilàNgũĐại.NguyênvănChữHán:Tiênhoànglậpquốcdụngvănnho,kỳsĩđavibútmặccâu.Sungquân:đưatộiphạmtớivùngbiênảilàmlínhthúhoặclàmlaodịch,đượccoilàmộttộilưuđày.Dichuyểntriềuđìnhvềmiềnnam:ỞđâynóiviệcnhàTốngchuyểnkinhđôxuốngmiềnnam:năm1127,triềuđìnhBắcTốngbịnhàKim(mộtliêuquốcởphíaBắc)tấncông,chiếmkinhđôKhaiphong,bắtgiamvua.NhàTốngtiếptụcchốnglạinhàkim.Năm1411haibênthỏathuậnnhàTốngcắttoànbộmiềnbắcTrungQuốcchonhàKimvàchuyểnkinhđôxuốngmiềnNam(HoàngChâu).QuáchSĩLậplàtênchữháncủaKarlFriedrichAugustGutzlaff(têntiếngAnhlàCharlesGutzlaff),ngườiPhổ,1803-1851,mộttrongnhữngnhàtruyềnđạoTinLànhđầutiênsangViễnĐôngtruyềngiáo.TạiHongKonghiệncóđườngphốGutzlaffđặttênông.ĐạicáchmạngPháplậtđổchếđộquânchủ,lậpchếđộquânchủlậphiến,ngày20/9/1972lậpchếđộcộnghòa.10/8/1972,vuaLouisvàhoànghậulàMarieAntoinette(ngườiÁo)bịbắt.17/1/1793,viaLouisbịkếtántửhìnhvớitộidanhâmmưuchốnglạitựdonhândânvàanninhchung.Hoànghậucũnglênmáychémngày16/10.SáunướcbịnhàTầndiệt:thờigian230-221trướcCôngnguyên,vuanướcTầnvàDoanhChínhthôngtính6nướcchưhầuHàn,Triệu,Ngụy,Sở,Yên,Tề,hoànthànhthốngnhấtTrungHoa.Năm206tr.CNnhàTầnbịLưuBangvàHạngVũtiêudiệt.Mộtnghèohaitrắng:Nghèo:cơsởvậtchấtkém;trắng:vănhóakhoahọclạchậu.ĐâylàlờiMaoTrạchĐôngnóitrongbài'Bànvề10mốiquanhệlớn':'Tôitừngnói,chúngtamộtlà'nghèo',hailà'trắng'.'Nghèo'làcôngnghiệpkhôngcóbaonhiêu,nôngnghiệpcũngkhôngpháttriển;'Trắng'làtranggiáytrắng,trìnhđộvănhóa,trìnhđộkhoahọcđềuchưacao.'Mộtgiàuhaicôngbằng:mộtlàgiàu,hailàphânphốicôngbằngcủacải.PubliusFlaviusVegetiusRenatus,400AD,cóviếtmộtsốtácphẩmvềđềtàichiếntranh,quânsự.LênLươngSơn:lấytíchtrongtiểuthuyếtThủyHử,dokhôngchịunổisựđànápvàthốinátcủatriềuđìnhnhàBắcTống,108hảohánlênLươngSơnnhậpbọnvớinhaukhởinghĩachiếnđấuchốnglạitriềuđình.Weber:CónhiềungườicùngtênWeber;ởđâycólẽtácgiảmuốnnóiđếnMaxWeber,ngườiĐỨc,1864-1920,mộttrongbanhàtiênphongvềlýthuyếtquảnlýcổđiển,ngườiđặtnềnmóngchongànhxãhộihọc.MachiavellitứcMicoloMachiavelli,1469-1527,nhânvậttrungtâmcủabộ

máychínhtrịnướcÝthờikỳVănnghệphụchưng,nhàchínhtrịnhânvănkiệtxuấtkiêmnhàthơ,nhàâmnhạc;cócốnghiếnlớnvềchínhtrị,quânsự,vănhọc;nổitiếngvớihaitácphảmThePrince(Quânvương)vàDiscoursesonLivy(Bànvềchủnghĩacộnghòa).NicholasJohnSkykman(1893-1943),ngườiMỹgốcHàLan,nhàchiếnlượchọcđịalý,đượcgọilà'chađẻchínhsáchvâychặt'(godfatherogContainment),đềxuấtRimlandTheory.QuỹtruyềnthốngMỹ:tiếngAnhlàTheHeritageFoundationm,mộtthinktankhàngđầucủaMỹ,cóxuhướngbảothủ,đặttrụsởtạiWashington.HọcgiảEzraVogel,tácgiảsách'JapanAsNumberone'FED:viếttắttừFederalReserveSystem,tứcCơquanDựtrữLiênbang,tứcNgânhàngNhànướcMỹ.5\.Thuyếthồikếtlịchsử:TheEndofHistory,quanđiểmdoFrancisFukuyamađưaranăm1898,sauđượcpháttriểntrongcuốn'TheEndofHistoryandtheLastMan'xuấtbảnnăm1992.FukuyamalàhọcgiảngườiMỹgốcNhật.6\.Tơ-rớt:Trust,hìnhthứcliênminhnhiềudoanhnghiệpđểgiảmcạnhtranh,nắmthịtrường,địnhgiácả.SáchsửTrungQuốcinnhầmthànhTâyBanNha,ngườidịchsửalạichođúngvớilịchsử.ĐạiđếPeter:1672-1725,tứcPi-ỐtĐạiđếnướcNga(1628-1725),SaHoàngđầutiênthựchànhcảicáchhànhchính,pháttriểncôngthươngnghiệpvàvănhóagiáodục,xâydựnglụcquânvàhảiquânchínhquy,tiếnhànhbànhtrướngrangoàibiêngiới.VasscodaGama:ngườiBồĐàoNha,1460-1524,nhàhànghảiđầutiênkhámphátuyếnhànghảitừChâuÂuvòngquaMũiGoodHopeđếnẤnĐộ(1497-1499),pháthiệnraẤnĐộ,1524làmTổngđốcẤnĐộthuộcBồĐàoNha.ImmanuelWallerstein:ngườiMỹ(1930-),nhàxãhộihọc,nhàkhoahọclịchsửxãhộivànhàphântíchcáchệthốngthếgiưosi.TácphẩmnóiởđâylàcuốnTheDeckineofAmericanpoxer:TheU.S.inaChapticWorld.SuythoáiHếilànóisựthoáikinhtếNhậtdướitriềuđạiHeisei.Heisei(âmHánNhậtBìnhThành)làtêngọitriềuđạiNhậtHoàngdovuaAkihito(MinhNhân)trịvìtừ1989chotớinay.DântộcĐạihòa:têngọitheoâmhán-NhậtcủadântộcNhậtbản.NguyênvănchữHántrongKinhDịch:Annhibấtvongnguy,tồnnhibấtvongcong,trịnhibấtvongloạn.TưMãTươngNhư:(khỏng179trướcCN-?)nhàvănchuyênviếtphú(mộtthểvănvần)nổitiếngthờiTâyHánTrungQuốc.NguyênvănchữHáncâunàylà:Minhgiãviễnkiếnvuvịmanh,nhitrígiảtịnguyvuvôhình.Clemenceau:GeorgerClemenceau,1841-1929,nhàchínhtrị,nhàbáo,hai

lầnlàmThủtướngPháp(1906-1909;1917-1920),thamgiavàthaotúnghộinghịhòabìnhParissauthếchiếnI,cốgắnglàmsuyyếuĐức,chốngLiênXô,phảnđốichủtrươngcủaTổngthốngMỹWilsontạiHộinghịnày.ChỉQuaViVũ⽌⼽为武:TrongHántự,chữ'Vũ'武(Võ)(trongvũlực,vũkhí)dochữ'Chỉ'⽌(dừnglại)vàchữ'Qua'⼽(câygiáo,mộtthứvũkhíthờixưa)họpthành;'ChỉQua'là'Ngưnggiáo'(tứckhôngchiếnđấu)cấutạothànhchữ'Vũ'武.ChỉQuaViVũcònđượcdùngnhưmộtthànhngữ,vớinghĩa:võcôngchânchínhlàvõcôngchấmdứtđượcchiếntranh;vềsaulạicóthêmý:võcôngchânchínhlàvõcôngchấmdứtđượcchiếntranh;vềsaulạicóthêmý:võcôngchânchínhlàkhôngdùngvũlựcmàkhuấtphụcđượcđốiphương.ChỉQuaViVũlàluậnđiểmnổitiếngdoSởTrangVươngnêurađầutiên.Ýnóingườigiỏiquânsựđềuhếtsứctránhchiếntranhmàcốgắngdùngmưulượcđểgiảiquyếttranhchấpđốiphương.ĐâylànửasauvếthứnhấttrongđôicâuđốitạimiếuthờVĩHầuGiaCátLượngởThànhĐô.Đôicâuđốinàynhưsau:能攻⼼则反侧⾃消,⾃古知兵⾮好战;/不审势即宽严皆误,后来治蜀要深思ThomasCleary:NhàHánhọcngườiMỹ.NguyênvănchữHán:Thượngbinhphạtmưu(Dùngmưulượcthắngđịchlàtrìnhđộdụngbinhcaonhất)vàBấtchiếnnhikhuấtchânchibinh(Khôngđánhmàhàngphụcđượctoànbộkẻđịch).Đâylàhaicâuthiên'Mưucông',trong'Binhpháptôntử'.SirLiddellHart(1895-1970)ngườiAnh,quânnhân,sửgiaquânsựhàngđầu,nổitiếngvớilýthuyếtchiếntranhcơgiớihóa(sửdụngxetăng),nhàvăn,nhàbáo,tácgiảhơn30cuốnsách,đángkểlà'LịchsửthếchiếnII'3\.'giấumìnhchờthời':NguyênvăntiếngTrungQuốc-'thaoquangdưỡnghối',nghĩalàgiấuthựclực,vờngugiảdại,chờthờicơ.Nguyêntắc'Bảođảmhủydiệtlầnnhau':Mutualassureddestruction(M.A.D),mộthọcthuyếtchiếnlượcquânsựvàchínhsáchanninhquốcgia,trongđóviệchaibênthamgiachiếntranhsửdụnghếtmứcvũkhíhạtnhânsẽdẫntớihậuquảcảhaibêntấncôngvàphòngngựđềucùngbịhủydiệt,theođónhữngnướccóvũkhíhạtnhânkhôngđượctấncôngnướckhácbằngvũkhíhạtnhânbởiđiềuxảyrachắcchắnlàhaibêncùnghủydiệt.PhốWall:TừdùngđểchỉthếlưucjtưbảntàichínhMỹ(PhốWallởthànhphốNewYorklànơitậptrungnhiềucơquanđạidiệncáccôngtytàichínhMỹ).KimMônvàMãTổlàhaiquầnđảoởeobiểnĐàiLoan.NơiđâylàchiếntrườngchínhgiữĐàiLoanvàTrungQuốctrongnhữngnăm1950-1960;cũnglàđềtàitranhcãikịchliệtgiữahaiứngviênTổngthốngMỹ(KennedyvàNixon)trongcuộcchạyđuavàonhàTrắngnăm1960vềviệccónênsửdụngvũkhínguyêntửvớiTrungQuốctrongtrườnghợpĐàiLoanbịtấn

công.Tròchơikếtcụcbằngsốkhông:tiếngAnhlàrezo-sumgame:cácbênthamgiatròchơicạnhtranhgaygắtvớinhau,đượccủabênnàycónghĩalàmấtcủabênkia,đượcvàmấtcủahaibêncộnglạithìmãimãibằngrezo(sốkhông);noicáchkhác,khôngtồntạikhảnănghaibêncộngtácvớinhau.Clausewitz:KarlvonClausewitz,1780-1831,ngườiĐức,nhàlýluậnquânsựvàsửgiaquânsự;tácphẩmchính'Bànvềchiếntranh'(Onwar),chủtrươngchiếntranhlàsựtiếptụccủachínhtrị,đềxuấtquanniệmchiếntranhtổngthể.Bismarck:OttoEduardBismarck,1815-1898,thủtướngvươngquôcPhổ(1862-1890),TểtướngđếquốcĐức(1871-1890),lãnhđạolựclượngquânđộiđánhbạiPháp,ÁothốngnhấtnướcĐức,còngọilà'Thủtướngthép'.GeorrgeFrostKennan(1904-2005),nhàchiếnlượcMỹ,ngườisánglậphọcthuyếtngănchặnLiênXô,chađẻcủachiếnlượcchiếntranhlạnh.ThanhgươmsắcDamocles:TheotruyềnthuyếtHyLạpcổ,Damocleslàmộtbềtôinhưnglạimuốnlàmvua;biếtvậy,nhàvuabènmởtiệcmờiDamoclesngồivàongaivàng,phíatrêncómộtthanhgươmsắctreobằngsợilôngbờmngựa(làloạisợirấtdễđứt),nhằmđểDamocleshiểuhoàncảnhnguyhiểmcủakẻlàmvua.Điểntíchnàydùngđểnóitaihọasắpgiángsuốt.BảngốctiếngTrungQuốcviếtnhầmlà9,ngườidịchsửalà8.SirWintonChurchill,1874-1965,nhàchínhtrị,nhàvăn,ThủtướngnướcAnh1940-1945,ngườilãnhđạonướcAnhchốnglạiPhátxítĐứctrongthếchiếnthứII,ôngđạtgiảiNobelvănhọcnăm1953Orange:tênmộtgiatộcdanhgiáởChâuÂu,nguyênquántạilãnhđịaOrange,nhiềuthếhệcaitrịHàLan,trongđóWilliamIIItừnglàmvuanướcAnh,ScotlandvàIreland(1689-1702);giatộcnàytừ1815chotớinaylàhoànggiacaitrịHàLantrêndanhnghĩa.SaucácvụkhiêukhíchcủaAnh,ngyaf18/6/1812,MỹtuyênchiếnvớiAnhđốtnhàQuốchộiCapitolvàNhàTrắngởthủđôWáhington.Tháng12/1814,hainướckýHòaước,chấmdứtchiếntranh,lãnhthổMỹgiữnguyêntrạng.ValeryBoldin:sinh1935,năm1981thamgiaêkípGorbachev,saulàmtrợlýcủatổngBíthưđảngCộngsảnLiênXôGorbachevrồiChánhvănphòngTổngthốngthờiGorbachev.TácgiảcuốnMườinămrungchuyểnthếgiới:ThờiđạiGorbachevdochánhvănphòngcủaôngchứngkiến(tiếnganh:TenYearsthatShooktheWorld:TheGorbachevEraasWitnessedbyhisChiefofStaff,xuấtbản1994.RomainRolland(1866-1944):nhàvăn,nhàhaotjđộngxãhộichốngchiếntranh,đoạtgiảiNobelVănhọcnăm1915.Sựthăngtrầmcủacáccườngquốc:tứcTheRiseandFalloftheGreatPower'EconomicChangeandMilitaryConflictFrom1500to2000,xuất

bảnlầnđầunăm1987.HiệpđịnhQuảngtrường:TứcPlazaAccord,làthỏaướctàichínhdoMỹ,Nhật,Đức,Anh,Phápkýngày22/9/1985tạikháchsạnPlaza(PlazanghĩalàQuảngtrường),thànhphốNewYork;nộidungchínhlàhạgiáđồngdollarMỹsovớiđồngYênNhậtvàđồngMácCHLBĐức.NguyênvănbảntiếngTrungQuốclà1988,cólẽlàinnhầm,ngườidịchsửalà1998.Toynbee:cóhaisửgiacùngtênnày,nhưngtrongsáchkhôngviếtđầyđủtênđệm.Theongườidịch,ởđâylàArnoldJosephToynbee,1889-1975,ngườiAnh,tácgiảbộsách12tập'AStudyofHistory',còngọilà'HistoryohtheWorld'rấtnổitiếng,viếtvềsựthăngtrầmcủacácnềnvănminh,xuấtbản1934-1961.ÔngcònlàcốvấnchínhvềvấnđềTrungĐôngcủaBộNgoạigiaoAnhthờigian1918-1950.Trươngđạisoái:TứcTrươngTácLâm1875-1928,trùmquânphiệtPhụnghệ(1pháihệtrongquânphiệtBắcDương),từ1916làmĐốcquânPhụngThiên,theophátxítNhật,thốngtrịvùngĐôngBắcTrungQuốc,năm1920liênkếtvớiquânphiệtTrựchệtrongchiếntranhgiữaTrựchệvớiVãnhệ,thắngVãnhệ,đứngđầuchínhphủquânphiệtBắcDương(đóngđôBắcKinh).Năm1922bịTrựchệđánhbại,rútlênĐôngBắc.Năm1924đánhbạiTrựchệ,lạiđứngđầuchínhphủBắcDương.Năm1928bịquânđộiQuốcdâncủaTưởngGiớiThạchđánhbại,rútvềĐôngBắc,dọcđườngbịchếtvìbomNhật.TrươngthiếusoáitứcTrươngHọcLương,1901-2001,nhũdanhTiểuLụcTử,contraiTrươngTácLâm.Từ1917theochalàmviệctrongquânđộiPhụnghệ.Năm1928Lâmchết.LươnglênthaychalàmtổngtưlệnhbatỉnhĐôngBắcTrungQuốc,vàtuyênbốtheochínhphủDânquốcdoTưởngGiớiThạchlàmTổngthống;nhờđóthựchiệnđượcviệcthốngnhấtquânđộiTrungQuốc.LươngđượccửlàmTưlệnhBiênphòngĐôngBắc.Năm1936,LươngchủtrươngđoànkếtvớiHồngquâncủaĐảngcộngsảnTrungQuốcchốngNhật,nhưngTưởngphảnđối.Ngày12/12/1936khiTưởngGiớiThạchđếnTâyAnthịsát,LươngcùngtướngDươngHổThànhbắtgiữTưởng,yêucầuthựchiệnđoànkếtchốngNhật.SaukhiTưởngchấpnhậnyêucầunày,LươngđưaTưởngvềNamKinh.TưởnggiamlỏngLươngchođếnnăm1946khiTưởngchạyraĐàiLoancómangtheoLương.ĐảngcộngsảnTrungQuốcđánhgiácaotinhthầnyêunướcchốngNhậtcủaLương.3\.AlexisdeRocqueville,1805-1859,nhàchínhtrịhọcvàsửgia,nghịsĩnềnCộnghòathứIInướcPháp,ỦyviênbansoạnthaprHiếnpháp,tácgiảhaicuốnsáchnổitiếngNềndầnchủMỹ,chếđộcũvàĐạiCáchmạng.MahantứcAlfredThaylerMahan,1840-1914,ngườiMỹ,nhàchiếnlượcbiểnvàsửgianổitiếng,ngườisánglậpthuyết'Sứcmạnhbiển'(SeaPowerTheory),từnglàsỹquanchỉhuytrongcuộcchiếnMỹ-TâyBanNhanăm

1898,suốtđờicốnghiếnchoviệcxâydựngquyềnlựcbiểncủaMỹ.TổngthốngF.Rooseveltcangợiônglàmộttrongnhữngnhânvậtvĩđạinhất,cóảnhhưởngnhấttrongđờisốngcủanướcMỹ.ChủnghĩaMonroe:MonoeDoctrine,họcthuyếtdoTổngthốngMỹMonroe,họcthuyếtdoTổngthốngMỹMonroeđềxuất,chủtrươngphảnđốisựcanthiệpcủaChâuÂuvàTâybáncầu;trởthànhnềntảngchínhsáchđốingoạiMỹ.JamesMonroe,1758-1831,làTổngthốngMỹthứ5,làmTổngthốnghainhiệmkỳ(1817-1825).RooseveltởđâylàFranklinRoosevelt,1882-1945,TổngthốngMỹthứ32,làmTổngthống4nhiệmkỳliền(1933-1945),đượccoilàTổngthốngtốtnhấtnướcMỹ.HulltứcCordellHull,1871-1955,BộtrưởngNgoạiGiaoMỹ1933-1943,ngườiđảngDânChủ,ủnghộNewDealcủaRoosevelt,chốngNhậtxâmlượcTrungQuốc,gópphầnxâydựngLiênHợpQuốc;giảiNobelHòaBình1945.Làcọngrơmcuốicùnglàmgãylưngconlạcđànhưnglạithuđượcchiếnlợiphẩmlàcảconlạcđà:câunàycónguồngốctừmộtngạnngữtiếngAnh:'Thelaststrawonthecamel'sback',cónghĩalàcọngrơmcuốicùngchấttrênlưngconlạcđàlàmnókhịuxuống(vìkhôngchịunổisứcnặng).Đốngrơmchấttrênlưnglạcđàquánặnglàmnógãylưngtấtnhiênphảicócọngrơmcuốicùnggâyratìnhtrạngđó(tươngtự:giọtnướctrànly).ỞđâytácgiảvívoncônglaocủaMỹđốivớihaicuộcThếchiếnchẳnglàbaomàchiếnthắngMỹthuđượclạiquálớn.NgườidịchchorằngnướcMỹcócôngrấtlớntronghaicuộcThếchiến,nhấtlàThếchiếnII,đặcbiệttrênmặttrậnTháiBìnhDương,MỹchiếnđấukiêncườngvớiPhátxítNhật,buộcNhậtđầuhàng,tạođiềukiệnchonhiềunướcChâuÁgiànhđượcđộclập,thoátkhỏichếđộthuộcđịa.Chínhsáchmởcửa,tứcOpenDoorPolicy,doBộtrưởngNgoạigiaoMỹJohnHayđềxuấtnăm1899đẻápdụngchoTrungQuốckhinướcnàybịcácnướcPhươngTâybắtnạtvàxâmlược.TrungQuốcchorằngchínhsáchnàynhằmđểquânbìnhlợiíchcácnướcphươngTâytrongviệcxâuxéTrungQuốc.ChiếntranhPhổ-Pháp:diễnratrongthờigian1/1870-5/1871,doPháptuyênchiếntrước,kếtthúcbằngthằnglợicủaPhổ,đemlạisựthốngnhấtĐếChếĐứcdướisựcaitrịcủavuaWilhelmIvàđánhdấusựsụpđổcủahoàngđếPhápNapoléonIIIvadĐệnhịđếchếPháp,sauđóđượcthaybằngnềnCộnghòathứIII.VùngAlsace-LorrainebịPhổchiếmchođếnkhiThếchiếnIkếtthúc.HồiấyBismarckđanglàThủtướngphụcvụtriềuđìnhHoàngĐếPhổWilhelmI.Nghịviệnchếhiến(hoặclậphiến):constituentassembly.VănhóaHobbles:nềnvănhóachịuảnhhưởngcủaThomasHobbles,(xemchúthích1chươngIII),nhàtriếthọcchínhtrịtheochủnghĩaduyvậtmáy

móc,ủnghộchếđộquânchủ,đềrathuyếtKhếước,cóảnhhưởnglớntớithếgiới.VănhoaLocke:nênvănhóachịuảnhhưởngcủaJohnLocke,1632-1704,triếtgiaduyvậtngườiAnh,sánglậpchủnghĩaKịnhnghiệm,chứngminhtrithứccủanhânloạibắtnguồntừthếgiớicảmtính,làngườiđầutiêntrìnhbàytoàndiệntưtưởngdânchủhiếnchính,chủtrươngchínhthểquânchủlậphiến,cóảnhhưởngtớitriếthọcvàchínhtrịthếgiới.VănhóaKant:nềnvănhóachịuảnhhưởngcủatriếtgiaĐứcIm-manuelKant,1724-1804,ngườisánglậptriếthọcduytâmcổđiểnĐức,chủtrươngtrithứccủanhânloạilàhữuhạn.Bứcmànsắt(IronCurtain)làtừđểgọibiêngiớiđịalý,biếngiớitưtưởngmangtínhbiểutượngchiacắtChâuÂuthànhhaikhuvựcriêngtừcuốiThếchiếnIIđếncuốiChiếntranhlạnh(1991).Tháng2/1946,StalinphátbiểukhẳngđịnhChủnghĩaCộngsảnsẽthắngvàChủnghĩaTưbảnsẽbịlậtđổ,LiênXôquyếttâmthiếtlậpchếđộCộngsảnởĐôngÂu.Trongdiễnvăn'NguồntiếpsứcchoHòaBình'tạiĐạihọcWest-minsterởFulton,Missouri(Mỹ)ngày5/3/1946,WinstonChurchill(lúcnàykhôngcònlàthủtướng,nhưngvẫncótiếngnóimạnhmẽtrênchínhtrườngAnh)phảnđốiviệcStalinlập'Bứcmànsắt'ởĐôngÂu,coiđólàbiểutượngchiacắtChâuÂu.ChurchillkêugọiMỹngănchặnStalinlôicácnướcTâyÂuvàobêntrongbứcmànsắt.BảntiếngTrungQuốcinsailàGeorgerTanya.Ngườidịchđãtracứulại,tênchínhxáclàGeorgerSantayana,1863-1952,nhàthơvàtriếtgiaMỹgốcTâyBanNha.Câucáchngônnàynguyênvănlà'Thosewhocannotrememberthepastarecondemnedtorepeatit'.(Aiquênquákhứthìsẽbịlênánlàlặplạiquákhứ).Nguồn:'TheLifeofSeason'.Dựán'Haiđạn,mộtvệtinh':tiếngTrungQuốclà'Lưỡngđạnnhấttinh':banđầulàbomnguyêntử,tênlửavàvệtinhtinhnhântạo.'Đạn'thứnhấtlàbomnguyêntử,saudiễnbiếnthànhbomnguyêntửvàbomkhinhkhí.'Đạn'thứhailàtênlửa.16/10/1964TrungQuốcthửthànhcôngnổquảbomnguyêntửđầutiên;17/6/1967thửthànhcôngnổbomkhinhkhí;24/4/1970phóngthànhcôngvệtinhnhântạođầutiên.4\.OhmaeKenichi:(sinhnăm1943),tiếnsĩvậtlýhạtnhân,nhàquảnlýhọc,nhàbìnhluậnkinhtếnổitiếng,từngphụtráchcôngtyMekin-seycompany...Tácphẩmtiêubiểucó:'Thếgiớikhôngbiếngiới','Tươnglailớncủasânkhấutoàncầu'.5\.'KhiTrungQuốcthốngtrịthiênhạ':sựtrỗidậycủaVươngquốctrungươngvàhồikếtcủathếgiớiphươngTây'tứcsáchWhenChinaRulestheworld:TheRiseòtheMiddleKingdomendtheEndoFtheWesternWorld,xuấtbảnnăm2009.TácgiảMartinJacques,ngườiAnh,sinh1945,họcgiảvànhàbáo,hiệnlàcâybútbìnhluậncủabáoTheTimes,giáosưthỉnhgiảng

củaĐạihọcNhândânBắcKinh.6\.'ThờibáoHoàncầu':MộtphụtrươngcủaNhậtBáoNhânDân,cơquancủaTrungươngĐảngCộngSảnTrungQuốc'Sốkhônghạtnhântoàncầu':tiếngAnhlàGlobalZero1\.LưuÁChâusinhnăm1952,hiệnlàTrungtướngkhôngquânTrungQuốc,ChínhủyĐạihọcQuốcphòngTrungQuốc,làmộtnhàvăncótiếng,từngđượctặngmộtsốgiảithưởngvănhọccủaTrungQuốc.7\.FeodorMikhailovichDostoevsky,1821-1881,nhàvănngườiNgachuyênviếtvềsựbìnhđẳngtrongxãhội;nổitiếngvớicáctácphẩm'ThằngNgốc','Tộiácvàtrừngphạt'...;từngbịđàydothamgiacáchmạng.8\.DeGaulletứcCharlesAndréMarieJosephDeGaulle,1890-1970,ngườilãnhđạophongtrào'nướcPhápTựdo'chốngPhátxítĐứctrongthếchiếnthứII;saukhinướcPhápđượcgiảiphóngtừnglàmngườiđứngđầuchínhphrPháplâmthời,rồiThủtướng(1944-1946;1958),TổngthốngPháp(1959-19690,chủtrươngngoạigiaođộclậptựchủkhônglệthuộcMỹChina'sstrangeryforofstrangnationxuấtbảnnăm2007.TrungMỹquốc:tiếngAnhChimerica;doNiallFerguson(ngườiAnh,giáosưmônlịchsửtạiĐạihọcHarvard)vàMoritzSchularick(phógiáosưkinhtếhọctạiJohnF.KennedyInstituteoftheFreeUniversityofBerlin)đưaracuốinăm2006.Năm1812ChâuÂuchìmtrongchiếntranh,HoàngđếPhápNapoléonđưađạiquântấncôngNga,kếtquảđạibại,binhsĩchếtgầnhếtdođóirét;nhândịpđónhiềunướcChâuÂu(kểcảAnh)nổilênchốngPháp.CũngnămđóMỹtuyênchiếnvớiAnh;quânđộiAnhchiếmthủđôMỹ,lẽraMỹsẽgặpnhiềukhókhăn,nhưngvìAnhđangdốcsứcđánhPháp,chínhphủAnh,sợthuaNapoleonnênkhôngdámtiếptụcđánhMỹmàcuốicùngnăm1814AnhkýhòaướcvơiMỹ,nhờđóMỹthoátnạnchiếntranh(1815AnhvàPhổthắngPháp).VìthếtácgiảnóitaihọacủaChâuÂulàcơmaycủaMỹ.ChínhphủquânphiệtBắcDương:chínhphủcủatậpđoànquânphiệtphongkiếndoViênThếKhảilậpcuốiđờinhàThanh.Năm1901ViênnhậmchứcĐạithầnBắcDương.SauCáchmạngTânHợi(1911),ViêncướplấychứcĐạiTổngthống,hìnhthànhtậpđoànquânphiệtđànápnhândân,bánnước.Năm1916,Viênchết,tậpđoànnàychiarẽ,hỗnchiếnvớinhau;năm1927bịquânđộichínhphủcáchmạngTônTrungSơntiêudiệttrongchiếntranhBắcphạt.TạihộinghịHòabìnhParis(18/1-28/6/1919,có32nướcthamgia,họpởđiệnVersailles)nhằmgiảiquyếtcácvấnđềsauThếchiếnI,TổngthốngMỹWilsonđềrakếhoạchhòabình,trongđócóthỏahiệpđểNhậtkếthừacácđặcquyềncủaĐứctạitỉnhSơnĐôngtrungQuốc,pháiđoàntrungQuốcphảnđối,khôngkíhòaướcVersailles.

ỞđâytácgiảmuốnnóivềHộinghịYalta(YaltaConference),tứchộinghịthượngđỉnhMỹ-LiênXô-AnhhọptạiYalta(LiênXô)4-11/2/1945bàncácvấnđềsaukhiĐứcphátxítđầuhàng.TrongđóvìđểtránhxungđộtvớiLiênXô,MỹđồngýđểLiênXôđượchưởngcácđặcquyềncủanướcNgaSaHoàngtạiTrungQuốc,nhưquyềnthuêquâncảngLữthuận-ĐạiLiên(mộtcảngbiểnvàđôthịcôngnghiệpquantrọngcủaTrungQuốc)vàkhaithácmộtsốtuyếnđườngsắt,thừanhậngiữnguyêntìnhtrạnghiệncócủaCHNDMôngCổ(màTrungQuốccholàđấtcủamình)...KhoảnbồithườngCanhTý:Năm1900Liênquân8nướcphươngTâyxâmlượcTrungQuốc,nămsauépchínhquyềnMãnThanhkýhiệpướcTânSửu,buộcTrungQuốcbồithườngcho8nướcnày450triệulạngbạc(450triệudân,mỗingườinộp1lạng),gọilàkhoảnbồithườngCanhTý.Năm1908-1940,nhưngquyđịnhchỉdùngvàoviệcchotrungQuốccửhọcsinhsangMỹduhọc.NhờđótrungQuốccóđượcmộtđộingũnhântàicấpcao,vềsauhọcóđónggópquyếtđịnhvàoviệclàmbomnguyêntử,vệtinhvàtênlửa.NguyênvănchữHán:Báchchiếnbáchthắng,phithiệnchithiệngiảdã;bấtchiếnnhikhuấtnhânchibinh,thiệnchithiệngiảdã.NguyênvănchữHán:Hiệphòavạnbang.NguyênvănchữHán:Tứhảivôđịch.NguyênvănchữHán:Hóacanquavingọcbạch.Ýnóithaychiếntranhbằngtìnhhữunghị.NguyênvănchữHán:Nhângiảvôđịch.ThePentagon'sNewMap:WarangPeaceintheTwenty-FirstCentury;xuấtbảnnăm2004.CharlesKrauthammer:NhàbáoMỹnổitiếng,sinh1950,tứngđoạtgiảiPulitzer.Mộtlựclượngtrướckiaítđượcchúýnaynổilên-ýnóilựclượngcuaebọnkhủngbốnổilênsauvụ11tháng9.SamuelPhilipaHuntington,1927-2008,nhàkhoahọcchínhtrịnổitiếngnướcMỹ,tácgiảhọcthuyết'sựđụngđộgiữacácnềnvănminh'('ClashofCivilizations',đềranăm1993).Thờikỳbùngnổdânsố:TiếngAnhlàBabyBoom,thờikỳ1946-1964sốdânMỹtăngthêm78triệu.BiểnAdriatic:vùngbiểnphâncáchbánđảoÝvớibánđảoBalkan(gồmCroatia,Slovenia,BosnavàHercegovina,MontenegrovàAlbania).BiểnAegean:vùngbiểnnằmgiữaThổNhĩKìvàHyLạp.NguyênvănchữHán:Đắcđạođatrợ,thấtđạoquảtrợ.Đâylàmộtcâutrongthiên'CôngTônSửuHạ'sách'MạnhTử'.NguyênvănchữHán:Đahànhbấtnghĩatấttựtệ.NguyênvănchữHán:Sưxuấthữudanh.NguyênvănchữHán:Nghĩabinh.

NguyênvănchữHán:Nghĩachiến.Chủnghĩacônglợi:Quanđiểmlấycônghiệuthựctếhoặclợiíchlàmtiêuchuẩnhànhvi.HọcthuyếtDarwin-xãhội:TứcSocial-DarwinistTdeology,lýthuyếtchorằngxãhộiloàingườitiếnhóathôngquathuyếtđấutranhsinhtồn,trongđóchủngtộcnàothôngminhhơn,khỏemạnhhơn,thíchnghivớimôitrườngtốthơnsẽlàchủngtộccóquyềntồntại;chủngtộcnàodốtnát,ốmyếu,kémthíchnghivớimôitrườngsẽbịđàothải.BernardMontgomery,1887-1976,nguyênsoáilụcquânAnh,nhàchỉhuyquânsựnổitiếngcủalựclượngĐồngminh,từngđánhbạiquânĐứcđóngtạiChâuPhi,tạorabướcngoặttrongthếchiếnthứII.Xemchẳnghạn:http://www.careercast.com/jobs-rated/jobs-rated-2014-ranking-200-jobs-best-worstXem:http://www.ihes.fr/lafforgue/textes/SavoirsFondamentaux.pdfBảndịchcủaPhanTấtĐắccótừnăm1976.BảndịchmớivàchínhxáchơncủaNguyễnTiếnDũngdoSputnikEduationpháthànhtừnăm2015.Trongquyển“NướcTíHon”thìchữKlà“kếtluận”,khinóivềcáckhámphámớiởđâytôidùngvớinghĩa'kiểmtra'khilàmtoán..Xemhttp://gowers.wordpress.com/2008/07/25/what-is-deep-mathematics/TênmộtloạithuốcÝnóimiệtthị,cờNhậtmàutrắngcómặttrờitrònđỏởgiữa,bịvínhưmộtmiếngcaodán–ND.(Trongnguyênbảnkhôngcócácchúthích,ngườidịchchịutráchnhiệmvềcácchúthíchtrongbảndịch).DươngChâulàmộtthịtrấngầnNamKinh–ND.GiangBắclànóiphíabắcsôngTrườngGiang,nóinhưtalàtảngạn–ND.Ixteerri,chứngphátcuồng,rồdại–ND.Còngọilàtrầmcảm,mangnỗibựcdọckhôngnóirađượcvàtrởnênbuồnphiền–ND.Năm1927quânGiangHữuthuộcquânđộiQuốcdânđảngđangđánhđuổiquânTrựcLỗchiếmNamKinh,ngày24-3xảyravụcướpbócvàgiếthạikiềudânvànhânviêncáccơquanvàsứquánnướcngoàiởNamKinh.TàuchiếnAnhMỹđỗtrênsôngTrườngGiangtrảđũa,bắnđạibácvàothànhsuốtmộtgiờ-ND.VívớimỹnhânDươngQuíPhicủaĐườngMinhHoàngđờinhàĐường–ND.NhữngđịadanhnổitiếngcủathànhphốNamKinh–ND.QuânđộicủachínhphủTrungHoadânquốc,doQuốcDânĐảngnắmgiữ-ND.AlexanderErnstAlfredHermannvonFalkenhausen(1878-1966)–ND.Tấmgỗdàirộngvàitấccókhíarãnh,thườnggáctrongmépchậugiặtđểvòxátquầnáo–ND.

Mộtloàicâylánhỏ,xanhcảtrongmùađông,thườngđượctrònglàmtườngngănvườncảnh–ND.Mộtloạiđànhơidùngnhàthờ,tưthếngồiđàntựanhưđànpiano–ND.Nhữngvùngđấttrongthànhphố,nhiềunhấtlàởThượngHải,QuảngChâucắtrachongườinướcngoàithuê–ND.Tứckhoảnghơnmườimét,thướcTrungQuốcbằng0,33mét–ND.TẩuthuốccủangườibìnhdânTrungQuốclàmộtkhúctrenhỏdàiđộhaigangtay,đầutẩunhỉnhhơnthânmộtchút,khihúttúithuốcconconvẫntreolủnglẳngởthântẩu,khinhổithuốc,ngườitacắmđầutẩuvàotúithuốcvànhồithuốctrongtúi–ND.ChỉquânđộiQuốcdânĐảngcủaTưởngGiớiThạch–ND.Nghĩalàngồilầucấtgiấungọc.Nhânvậttrongtácphẩmnổitiếng_LươngSơnBá–TrúcAnhĐài._Haingườiyêunhaurồicùngchếtbênnhau.Câuchuyệnđượcgọilà_RomeovàJuliet_củaTrungQuốc–ND.TamgiáolàNho,Đạo,Phật;Cửulưulànho,đạo,âmdương,pháo,danh,mặc,tunghoành,tạp,nông.Saumangnghĩarộnglàcácloạitôngiáo,họcthuật,cáctầnglớpxãhội,cáchạngngười…-ND.Tứthư:Luậnngữ,Đạihọc,Trungdung,MạnhTử;Ngũkinh:ChuDương,Thượngthư,Kinhthi,Lễký,Nghilễ,XuânThụ.Saumangnghĩarộnglàcáctrướctáckinhđiển–ND.Ổđiểmtrênsông,ởđâylàsôngTầnHoài–ND.Tươngđương4ngàntệbâygiờ-ND.ĐiệunhảycủacaobồimiềnTâynướcMỹ,dolínhthủyMỹtruyềnvàoTrungQuốc–ND._Thươngbấttrivongquốchận_Cáchgiangdoxướnghậuđìnhoa.Haicâutrongbàithơ_BạcTầnHoài_củaĐỗMục,cónghĩalà:Conhátkhôngbiếtcáihậnmấtnước,bênkiasôngcònhátkhúcHậuĐìnhHoa–ND.QuânTamphủlàquânlínhlấyởbaphủThiệuThiên,HàTrungvàTĩnhGiathuộctỉnhThanhHóa,quêhươngChúaTrịnh,chuyênlàmnhiệmvụbảovệkinhthành,đượcxemlàưubinh.LàconcủaLêDuyVĩkhilênngôiđổitênlàLêDuyKỳ,làvịvuathứ16vàlàvịvuacuốicùngcủanhàLêTrungHưng.Luậtlấydânlàmlínhchiara10nhàlàmmộtbảo.500nhàlàmộtđôbảo.MỗibảocóđặthaingườichánhphóđểdạydânHuyệntậpvõnghệ.Nhànướcgiaongựachocácbảophảinuôi,connàochếtthìdântheogiáđịnhmàbồithườnglại.Đặtramộtsởmuabánởchốnkinhsư,đểcónhữnghànghóagìdânsựbánkhôngđượcthìnhànướcmuathucảlấymàbán.Nhữngnhàbuônaicầnphảivaytiềnthìchovay,rồitrảlãi.DươngQuíPhitứcDươngNgọcHoànngườitỉnhThiểmTây,TrungQuốc

banđầulàmthịnữchoThọVương,contraiĐườngHuyềnTông,cónhansắcgiốngvớimộtquíphimớimất,nênđượcVuayêuphonglàmQuíPhi.Nhờvậy,họhàngbàchiếmđượcđịavịcao.NhàVualàngườiđatình,DươngNgọcHoànnhờsắcđẹpvàtàimúahátnênrấtđượcânsủng.Trongtìnhyêu,họlàmộtđôitâmđầuýhợp.TuyDươngQuíPhicóchútđiềutiếngtrongquanhệvớiAnLộcSơn,nhưngkhiviêntướngnàyphảnlạitriềuĐườngthìnàngvẫnbịtênnàybiênlụctộitrạngcùnganhtraiDươngQuốcTrung.Dướisứcépcủabinhlính,vuaĐườngMinhHoàngđãphảichấpnhậnchoDươngQuíPhithắtcổchếtđểgiảivâychotriềuđình.Saucáichết,nhàVuavẫnngàyđêmtưởngnhớDươngQuíPhi.Cảmđộngmốitìnhnày,nhàthơBạchCưDịđãviếttácphẩm'Trườnghậnca'màtừngchữđượcxemlàđẹpnhưngọcngàkhiếnchonhiềuthếhệcảmkíchvàrungđộng.BàlàvợcủaChúaTrịnhSâm,rấtđượcChúayêumếnsủngái.Theo'TừđiểnnhânvậtlịchsửViệtNam',bàlàngườiđãgâyranhiềutaiáctrongphủChúaTrịnhvàtriềuđìnhHậuLê.TheoNguyễnTiếnĐoàn,“BàiđềtừTruyệnKiềuvàthơvịnhKiềucủaĐoànNguyễnTuấn”,KỷyếuDòngchảyvănhóaxứNghệ”,Nxb.Vănhọc,2012.NguyễnHànhlàemruộtNguyễnThiện,cùnglàcontraicủaNguyễnĐiều,anhcùngchakhácmẹvớiNguyễnDu.LàtêncửasôngLam,ranhgiớitựnhiêncủahaitỉnhNghệAnvàHàTĩnh.Theo“LàngTiênĐiền”,LàngvănhóacổtruyềnViệtNam,Nxb.Thanhniên,2001củaVũNgọcKhánh.MộNguyễnNghiễmtángởkhuĐồngDàiđượcpháthiệnnăm1995,khôngcóphầnđắpnổi,phầnchìmxâychắcbằngvữatamhợp.Năm1997và2003mộđượcnângcấpnhưngvẫnđượcgiữnguyênhiệntrạngđểphẳngvớimặtđất.QuangTrungmuốnnắmdânsốvàquânsốnênbắtmọingườiphảimangtínbài,goilàthẻThiênhạđạitín.TámcảnhđẹpNghiXuânlà:(1)HồngSơnliệtchướng(NúiHồngthànhdựng)(2)Hoaphẩmthắngtriền(Hoaphẩmchợđông-chợtrênbếndướithuyền,nằmgầnđườngcái,thôngthươngnambắc)(3)CôĐộclâmlưu(Nghélẻlộirào,connghélẻđànlộisông)(4)UyênTrừngdanhtự(ChùađẹpUyênTrừng)(5)Quầnmộcbìnhsa(BãicátbằngCồnMộc)(6)GiangĐìnhcổđộ(BếnđòcổGiangĐình)(7)Songngưhíthủy(Đôicágiỡnsóngnước)(8)ĐanNhaiquiphàm(CửaHộibuồmvề).TheoNămthếkỷvănNômngườiNghệ,TháiKimĐỉnhbiênsoạn,tậpII,Nxb.NghệAn,2001.'Tháclờitraiphườngnón':Cáctừlịp,tơi,bóvọt,đốngsườn,bẹmóc,nắmgiangchỉnhữngvậtdụngcủanón,tơi.LaThành,mộttêngọikháccủathànhNghệAnxưa.KhôngnênlầmvớiLaThành(ĐạiLa).

Đoạntrêntríchlạisách“Batrămnămlẻ”củaVũNgọcKhánhintrongTùngthư'TruyệnKiềuVũNgọcKhánh:TruyệnKiềutrongvănhóaViệtNam'từtrang243đến249,Nxb,ThanhNiên,2013.Đoạnvănphùhợpvớimạchtruyện,tácgiảchéplạiđểbàytỏlòngtưởngnhớđếnthânphụmình:VũNgọcKhánh(1926-2012).PhógiáosưVũNgọcKhánh.Nhiêu:Cáchgọinhữngngườitrẻtuổithườngchưacóvợ,cóchồng.Xuấtxử:TheoKinhDịch:“Quântửchiđạohoặcxuấthoặcxử”.Xửthếlàởlạivớiđời,còngọilàhành;xuấtthếlàrakhỏiđờigọilàtàng.MộtđịadanhcũcótừthờiHậuLê.XứSơnNamgồmphầnđấtcủacáctỉnhphíanamđồngbằngBắcBộnhưHưngYên,HàNam,TháiBình,NamĐịnh,NinhBình.NgôThìNhậmlàthầycủaTrịnhKhảibiếtâmmưucướpngôicủaKhải,phátgiácnênđượcphongHữuThịLangbộCông.NhưngbốcủaThìNhậmtrướcđókhôngđồngtìnhđãuốngthuốcđộcchết.BangườikháclàTrịnhKhải(quânphụ),KhắcTuânvàXuânHán-phụchấp-đềubịtội.Tứphụlàthânphụ,quânphụvàhaiphụchấp(bạncủabố).DuyVĩ(?-1771)làcontrưởngcủaLêHiểnTông.Chíchquái:bộLĩnhNamchíchquáicủaTrầnThếPháp,sưutậpcácchuyệnlạvàoloạisớmởViệtNam;Truyềnkỳ:chỉbộTruyềnkỳmạnlụccủaNguyễnDữ.TựađềcáctruyệntrongLantrìkiếnvănlụccủaVũTrinh.TheoPhạmTrọngChánh:“NguyễnDumườinămgióbụi”thìtrướckhiđisứTrungQuốc,NguyễnDuđãcómộtchuyếnđiriêng,mộtmình.Chúngtôiủnghộphánđoánnày.Trongquanniệmchínhthốnglúcbấygiờ,quânTâySơnbịxemlàngườixứkhác,khôngthuộccaiquảncủatriềuLê.TheolậpluậncủaTiếnsĩPhạmTrọngChánhsốngtạiParis,Pháp.Ứngkhẩuthànhthơ.TheolậpluậncủatiếnsĩPhạmTrọngChánh,Paris,Pháp.1.CuộcchiếntranhPeloponnesustừnăm431đếnnăm404TCN.ToànbộHyLạpbịcuốnvàocuộcchiếntranhkéodàigiữaAthensvàSparta.Spartatrộihơntrênđấtliền,nhưngAthenslạimạnhhơntrênbiển.VớisựgiúpđỡcủangườiBaTư,SpartađãtiêudiệtđượcgầnnhưtoànbộhạmđộicủaAthenstạitrậnđánhởSicily,vàhoàbìnhtạmthờiđạtđượcvàonăm421CN.2.SpartacóhaihệtộchoànggialàhệAgiadvàhệEurypontid.CảhaihệnàyđềuchorằngmìnhthuộcdòngdõiHercules.AgisIIthuộchệEurypontidcònAgesilauslàngườiemcùngchakhácmẹ.Spartaluônluôncóhaivuacùnggiữngaivàng.Ðâylàconcháucủahaianhem,nhữngngườiđãgiảiphóngvàdựngnênthànhbangnàysaucuộcchinhphụccủangườiDorian.

AgisIInàykhôngphảilàAgis,'NhàcảicáchcủaSparta',ngườitrịvìtronggiaiđoạn245-241TCN.3.XemthêmcuộcđờicủaAlcibiadestrongtruyệnvềNicias.4.Lysander(chếtnăm395TCN):ÐôđốchảiquânvàlàchínhkháchnổitiếngcủaSparta,ngườiđãđưaSpartađếnchiếnthắngcuốicùngtrướcAthenstrongcuộcchiếntranhPeleponnesianvớitrậnAegospotamivàđạithắngliênminhAthenstạiHellespont(ngàynaylàDardanellesthuộcThổNhĩKỳ).Tớinăm404TCN,Athensbuộcphảiđầuhàng.LysanderđịnhthiếtlậpcácchínhquyềnquýtộcchoAthensvàcácthànhbangliênminh,nhưngngườiSpartabácbỏchủtrươngđóvàlậplạinềndânchủởAthenian.LysanderủnghộAgesilausIIlênlàmvuaSparta,hyvọngAgesilaussẽtrởthànhvuabùnhìnnhưngAgesilausđãchứngtỏnănglựcvàsựđộclậpcủamình.Năm395TCN,khichiếntranhvớiBoeotianổra,doCorinthvàThebescầmđầu,LysanderđượcbổnhiệmlàmthốngchếnhưngbịgiếttrongtrậnđánhởHaliartus.5.Lúcnày,đấtnướcHyLạpđangxảyracuộcchiếntranhPeloponnesus,mọithànhphốcủaHyLạpđềubịtànphávìcuộcnộichiếngiữaphedânchủ(liênminhAthens)vàphequýtộc(liênminhSparta).Dođó,cuộcchiếntranhnàykhôngđơnthuầnlàcuộcchiếngiữahaithànhphốmàlàcuộcchiếntranhgiữahaiýthứchệchínhtrịđốilập.6.Aegea:quầnđảoAegeagồmhàngtrămđảonhỏnằmởphíanambiểnAegea,nằmtrênbiểnÐịaTrungHảigiữaHyLạpvàThổNhĩKỳ.7.Aulis:thuộclãnhthổThebesxưakia,nằmtrênbờbiểnđôngHyLạp,đốidiệnđảoEuboea.TrongThầnthoạiHyLạp,nơiđâylàđiểmkhởiđầuchocuộchànhtrìnhchiếnđấuvớithànhTroy.8.AgamemnonlàvuavươngquốcMycenae,mộttrungtâmvănhoácủathờikỳđồÐồngởPeloponnese,ngườichỉhuycácchiếnbinhHyLạptrongcuộcchiếntranhởthànhTroy(khoảngnăm1250TCN).CuộctranhcãigiữaAgamemnonvớiAchillesvềlễvậtcúngtếlànàngBriseslàkhởinguồncủatrườngcaIliad.TrướckhiAgamemnonrờiAulisđếnthànhTroy,nữthầnArtemisnóirằngchàngphảihiếntếcongáicủamìnhlàthiếunữIphigenia,nếuchàngmuốnđượcthuậnbuồmxuôigió.Vậttếnàylàđểtrảmónnợcũchonữthần.SaukhiAgamemnonchiếnthắngtrongcuộcchiếntranhthànhTroy,chàngtrởvềnhàvàbịvợlàClytemnestragiếthại.ContraichànglàOrestesđãbáothùchocáichếtcủacha.CácvởkịchcổđiểncủaAeschyluslàAgamemnon,ChoephorivàEumenideskểcáccâuchuyệnvềOrestes.9.TheothầnthoạiLaMãlànữthầnchiếntranhDiana.10.KhiAgamemnonsắpsửagiếtcongáiđểtếthần,nữthầnđãbắtngườicongáiđivàthayvàođólàmộtconhươu.VìthếnênAgesilausđoánrằngconhươumớithựcsựlàvậttếmànữthầnmuốn,vìArtemislànữthầnsănbắn.Agamemnonbịkhóxửvìchàngđãgiếtmộtconhươuđựccholễtếnên

đểchuộclỗichàngđãhứavớinữthầnsẽcúngchonữthầnthứchàngyêuquýnhấtmàchàngnhậnđượcvàonămsau,đóchínhlàcôcongáiIphigenia.Chàngtrìhoãnchođếnkhinàngtrởthànhmộtthiếunữ.KhichànghạđượcthànhTroy,nữthầnDianađãgâybãotốkhôngchothuyềnHyLạptrởvềchođếnkhiAgamemnonchịutrảnợchonữthần.11.Ephesus:thànhphốđượcthànhlậptừthếkỷXIIITCNbởinhữngtínđồcủanữthầnCybele,sauđólàngườiIoniavàngườiLaMã.ChínhtạiđâyngườiLaMãđãxâydựngÐềnthờthầnArtemis,mộttrongbảykỳquancủathếgiớicổđại.Hiệnnay,khuvựcnàythuộcIzmir,ThổNhĩKỳvàlàmộttrongnhữngdichỉkhảocổlớnnhấtthếgiới.12.VươngquốcBaTưchiathànhcácvùnglãnhđịadocácphóvươngcaiquản.TướchiệuphóvươngđượcvuaBaTưphongvàđượctruyềntừđờinàyquađờikhácgiốngnhưdanhhiệubátướcởchâuÂuthờiphongkiến.13.Cuộcviễnchinhcủabinhđoàn10.000đếnbờbiểnnàylàmộttrongnhữngcuộchànhtrìnhvĩđạinhấttrongnềnvănhọcphuơngTây.NhàsửhọcXenophonđãkểlạichuyệnnàytrongcuốnAnabasis.MộttrongnhữngngườimưutoangiànhngaivàngởBaTưđãcầuxinsựgiúpđỡcủaquânđánhthuêHyLạp.Vàonăm401TCN,nhữngngườinàysuýtnữađãchiếmđượcBabylon.TrongtrậnCunaxa,họdễdàngđánhbạiquânchâuÁ,nhưngngườithuêhọbịchếtnênhọphảitìmđườngvượtqualãnhthổcủakẻthù,từBabylontiếnvềbiểnÐen.Trênđườngrútchạyhọphảiđánhlạinhiềuquốcgiavàchịunhiềugiankhổ,nhưngcuốicùngphầnlớntrongsốhọđềutrởvềHyLạp.Khitrởvề,họgieotinrằngBaTưrấtdễbịchinhphục.14.Babylon:đượccoilàmộttrongnhữngthànhphốlớnnhấtcủathếgiớicổđại,ngàynaynằmgầnBaghdadthuộcIraq,giữasôngEuphratevàsôngTigris.BabylonlàthủđôcủađếchếBabyloniathờithiênniênkỷthứnhấtvàthứhaitrướccôngnguyên.ÐâylànơicácnhàkhảocổtìmđượcphếtíchcủavườntreoBabylon,mộttrongbảykỳquancủathếgiớicổđại.15.Phrygia:vùngđấtthuộcđếchếBaTư,ngàynaylàmiềnbắcThổNhĩKỳnơicóthủđôAnkara.16.ThracexưakialàmộtvùngđấtrộnglớndomộtdântộchiếuchiếnthànhlậpnênvàokhoảngthếkỷVTCNthuộcđếchếBaTư,hiệnnaylàmộtphầnlãnhthổcủaHyLạp,BulgaryvàmộtphầncủaThổNhĩKỳ.TêngọiThracesaunàydùngđểchỉphầnlớnphíađôngbánđảoBan-căng.17.Chaeronea,mộtthịtrấncổxưacủavùngBoeotia,HyLạp,ngàynaycótênlàChaironeia.Tạiđây,ngườiAthensvàngườiThebesbịvuaPhilipIIcủaMacedoniavàcontrailàAlexander'Ðạiđế'đánhbạithảmhạinăm338TCN.ThấtbạinàyđãmởđầusựcaitrịcủangườiMacedoniatrêntoàncõiHyLạp.ChaeroneachínhlàquêhươngcủaPlutarch,tácgiảcuốnsáchnày.18.TrongphongtụccủangườiHyLạpcổ,nhữngngườichiếnthắngthườngdừnglạiđểcướpáogiápcủakẻthù.NênnếucácxácchếtcủaquânSparta

vẫncònáogiápnghĩalàhọvẫngiữvữngđượctrậnđịa.NhữngcuộcgiaođấugiànháogiápcủanhữngngườianhhùngđãhysinhlàchủđềchínhtrongbảnanhhùngcaIliadcủaHomer.19.Achaea(Akhaia):mộttỉnhthuộcTâyHyLạp.20.AcarnaniavùngnúiphíatâybắcnướcHyLạpcổ,ngàynaylàtỉnhAitoloakarnania,thuộcmiềnTâyHyLạp.21.TrongphầnviếtvềcuộcđờiPelopidascókểlạichitiếtvềsựkiệnnàyvànhữngtaihoạgâynêndosựbấtcôngcủaSparta.22.SphodriasbịlừavìngườiAthensđãbiếttrước.XemphầnviếtvềcuộcđờiPelopidas.23.Epaminondas(418?-362TCN):chínhkhách,triếtgiavàthốngchếrấtxuấtsắccủaThebes.Nhờtàinăngquânsự,ôngđãđưaThebeslênđịavịbáchủởHyLạp.ÔngsinhtạiThebes,kinhđôcủaxứBoeotia,làhọctròcủaLysisxứTarentum,nhàtriếthọcHyLạptheotrườngpháiPythago.Năm371TCN,EpaminondasthaymặtchoThebestạihộinghịhoàbìnhcủacácthànhbangHyLạptạiSparta.TrongcuộcxungđộtvớiSpartasauđó,đượcbổnhiệmlàmtổngchỉhuyquânđộiThebesEpaminondasđãđánhbạiSpartatrongtrậnLeuctrarấtnổitiếng.Năm370TCN,ôngxâmchiếmvùngPeloponnesus,tấncôngSparta,vàgiảiphóngMesseniakhỏisựcaitrịcủaSparta.Năm362TCN,ôngchỉhuycuộcchiếntranhlầnthứ4,vàlàlầncuốicùngchốnglạiliênminhSpartanhưngcáichếtcủaônglàmnảnlòngbinhsĩ.PlutarchcũngviếtvềcuộcđờicủaEpaminondas,nhưngnaykhôngcònnữa.(XemthêmcâuchuyệnvềcuộcđờivềPelopidas).24.TrậnLeuctra(năm371TCN)làmộtthảmhoạtồitệnhấttronglịchsửSparta.Kểtừđó,Spartakhôngbaogiờkhôiphụcđượcsứcmạnhquânsựtừngcó.(XemcuộcđờicủaPelopidasđểbiếtthêmvềtrậnđánhnày).LeuctranngàynaythuộcvùngAttica,HyLạp.NhượcđiểmcủaAgesilauskhôngchỉlàhaythiênvịmàcònrấttưthùcánhân.ÐiềunàyđặcbiệtđúngtrongtrườnghợpcủaThebes.Liêntụcgâynhữngcuộcchiến,ôngđãviphạmluậtcủaLycurgusngăncấmtiếnhànhchiếntranhlâudàivớicùngmộtkẻthù.Làmnhưvậy,vôhìnhchungôngđãbiếnngườiThebestrởnênthiệnchiếnhơnvàcuốicùngtrởnênngangtầmvớiSparta.KhiAgesilaustrởvềnhàvàbịthươngsautrậnđánh,cóngườiSpartađãnóivớiông:'ÐólàphầnthưởngmàngườiThebesđãtrảchongàivìcônglaohuấnluyệnhọtừnhữngngườibìnhthườngthànhnhữngchiếnbinhtinhnhuệvàgiàuýchí'.25.DorialàmộttrongbatộcngườichínhcủaHyLạpcổ,haitộckialàAeoliavàIonia.Theotruyềnthuyết,ngườiDorialấytênmìnhtheoDorus,contraicủaHellen,ngườiđãsốngởDoris,mẫuquốccủangườiDoria.NgườiDoriadicưtớiđảoCretevàcácđảothuộcquầnđảoAegeakhác.TruyềnthuyếtcũngkểrằngngườiDoriaxâmchiếmbánđảoPeloponnesusvàokhoảngnăm1104TCN.TừbánđảoPeloponnesusngườiDoriaxâm

chiếmphíatâynamvùngTiểuÁvàcácđảolánggiềngnhưđảoSicily.HọnóithổngữHyLạpcổgọilàDoric.26.Arcadia(Arkadhia):mộttỉnhnhỏthuộcvùngPeloponnesus,HyLạp.27.Mantinea:nơixảyratrậnđánhlớnnăm418TCN,pheSpartađãthắngpheAthenstrongcuộcchiếntranhPeloponnesus,naythuộcvùngPeloponnesus,HyLạp.28.NgàynaylàtỉnhMesseniathuộcvùngPeloponnesus,HyLạp.1.TrongthầnthoạiHyLạp,IxionlàvuacủangườiThessaly,đượcthầnZeusmờiđếnthămngôinhàcủanhữngvịthầntrênngọnnúiOlympus.Tạiđó,IxiongặpvàđemlòngthèmkhátHera(Juno),vợcủathầnZeus(Jupiter),nữhoàngcủanhữngvịthần.Biếtrõýđồbẩnthỉunày,thầnZeusđãtạoramộtđámmâycóhìnhgiốnghệtthầnHera.IxionđãtưthôngvớiđámmâynàymàcứngỡrằngđãchinhphụcđượcthầnHera.Ðámmâysinhranhữngconnhânmã(Centaur)lànhữngđứaconnửangười,nửangựa.Vìtộilỗinày,IxionbịđàyxuốngđịangụccủathầnHades,bịtróivàomộtbánhxelớnrồibịbánhxenghiếnkhinóquaytròn.2.Lycugus(800nămTCN)đãralệnhcấmsửdụngvàngbạcởSpartađểngămcấmmọitộilỗixấuxacóthểdunhậpvàođây.NhưngtớithờiAgis,lệnhcấmnàybịhuỷbỏ.3.Spartacóhaigiađìnhhoànggia,vìvậythườngcóhaivuamộtlúc.Nhữngdòngtộchoànggianàychấmdứtvàonăm222TCN.(XemthêmtruyệnvềLycugus).4.Hộiđồnggiámquanlàmộtủybangồmnămngười,đượcbầuchọnhàngnăm,cóquyềnđiềuhànhchínhphủ.Giámquankhôngđượcbầulại.5.ÐâykhôngphảilàthốngchếLysander(chếtnăm395TCN),ngườiđãlàmnênchiếnthắngtrongcuộcchiếntranhPeloponnesiangiữaliênminhAthensvàSparta.6.ÐâycũngkhôngphảilàvuaAgesilausII(444?-360?TCN),ngườiđượckểtrongcuốntruyệnnày.7.CuốnkinhLeviticuskểrằng:Jehovah,chúatrờicủangườiDoThái,đãralệnhchohọcứ50nămmộtlầnphảihuỷbỏmọihợpđồngvàvăntựthếchấptàisản.Ôngcũngcấmhọtínhlãivay.MộtđiềurănkháctrongcuốnkinhDeuteronomylàcứ7nămmộtlầnphảihuỷbỏmọimónnợ.Nếukhôngthìlãivayphảitrảsẽrấtlớnvànhưvậysẽcómộtsốítngườimaymắntrởthànhnhữngngườichovaydầndầnsẽchiếmgiữmọitàisảntrongkhinhữngngườidâncònlạitrởnênnghèođói.KhôngaibiếtnhữngngườiDoTháitôntrọngnhữngđiềurănnàybaolâu,hayliệucóbấtkỳmốiliênhệnàogiữasựbãibỏlễÐạixávàcuộcchinhphụcJerusalemcủaBabylonkhông.8.QuyềncôngdânSpartachỉbanchonhữngngườicóchamẹđềulàcôngdân,nhữngngườiđãhoànthànhkhoáhuấnluyệncủaSparta.Họđượcphépănchung,đóngthuếvàthihànhnhữngbổnphậncủamìnhvàđượcgọilà

Spartiates.Nhữngngườikhônghoànthànhkhoáhuấnluyệnphảichấpnhậnđịavịthấphơn.NgườiPerioecilànhữngcôngdântựdotạicácvùngđấtbịchinhphục,khôngphảilàngườiSparta.HọcóđịavịcaohơnnhữngngườinôlệtrongtrậttựxãhộiSpartavàcóquyềntựtrịởmứcđộnhấtđịnh.Nôlệlànhữngngườidânbảnxứ,bịngườiSpartachinhphụcrồibiếnthànhnôlệ.Mỗingườinôlệhàngnămphảichịuđánhroi,mặcáodathuộcvàmũdachóđểhọnhớđếnthânphậncủamình.9.LờitiêntriThalamaeđượcbanratạiđềnthờnữthầnPasiphae.PlutarchkểlạirằngmộtsốngườinóiPasiphaelàmẹcủathầnAmmon(vịthầnmàAlexander'Ðạiđế'tuyênbốlàchamình),trongkhinhữngngườikhácnóirằngđâychỉlàcáitênkháccủanàngcôngchúaCassandracủathànhTroy,đượcvuaAgamemnonmangvềHyLạp.Cassandrađượcbanpháttàitiêntri,nhưngnàngnguyềnrủarằngsẽkhôngcóaitinvàonhữnglờicảnhbáocủanàng.MộttruyềnthuyếtkháckểrằngnữthầnPasiphaechínhlàtiênnữDaphne,mốitìnhđầucủathầnApollo,đãthoátkhỏilònghammuốncủathầnApollobằngcáchbiếnthànhcâynguyệtquế.Sauđó,quàtặngmàApollobanchocâynàylàtàitiêntri.10.TheohiếnphápcủaSparta,dânchúngcóquyềnbỏphiếuquyếtđịnhnhữngvấnđềquantrọngnhưngViệnNguyênlão,baogồm28vịnguyênlãomớicóquyềnquyếtđịnhcóchodânchúngbỏphiếukhông.(XemthêmcâuchuyệnvềcuộcđờiLycugustrongtậpsáchnày).11.ÐâykhôngphảilànàngChilonis,ngườiđượckểtrongcâuchuyệnvềPyrrhus.12.Poseidon(Hảivương)làvịthầnbiểncảcủaHyLạp.ÔngvàthầnHades(Diêmvương)làanhemthầnZeus.SaukhiphếtruấtchalàCronosđểgiànhquyềnlàmvuacủanhữngvịthần,Zeusđãchiathếgiớilàm3vươngquốc.ThầnZeuscaiquảnmặtđấtvàbầutrời,thầnPoseidoncaiquảnbiểncảcònthầnHadescaiquảnthếgiớibênkia.13.XãhộiSpartasaucáichếtcủaAgisđượcPlutarchkểtrongtruyệnvềCleomenes,khôngcótrongtậpsáchnày:'Nhữngcôngdânchỉthíchănkhôngngồirồivàhưởngthụ.Nhàvuađểchomọingườiđượctựdosốngtheoýriêng,hàilòngnếukhôngaiquấyrầyôngkhỏiviệcănchơi,thưởngngoạn.Lợiíchchungbịphớtlờvìtấtcảmọingườichỉquantâmđếnnhữnglợiíchcánhân.NóiđếnviệcgiáodụcvàluyệntậpchocácthanhniênhaynóivềnhànướcSpartacũlàrấtnguyhiểmthậmchícóthểbịbuộctộiphảnbộichốnglạinhànướcđươngthời'.1.ÐềnthờnữthầnArtemis(trongthầnthoạiLaMãlànữthầnDiana)ởEphesus(naythuộcThổNhĩKỳ)đượcxâytừthếkỷthứ6TCN,saunàybịpháhuỷnăm262sauCN.Ngôiđềnnàylà1trong7kỳquancủathếgiớicổđại.2.Iliadlàcuốnsáchluônđượcmọichiếnbinhyêuthích.Ðâylàmộttậpthơ

doHomersángtác,kểvềmộtvàituầntrongnămthứ9củatrậnbaovâythànhTroy(khoảngnăm1250TCN).Achilles,mộtchiếnbinhcũngdũngcảmvàvĩđạinhưAlexander,mấtđingườibạnthânnhấttrongtrậnđánhnêntìmmọicáchtrảthùquânđịch.NhữngkhaiquậtkhảocổmớiđâychothấythànhTroythựcsựtừngtồntạivàrộnglớnđúngnhưHomermiêutả.3.ByzantinelàmộtthànhbangHyLạpcổđại,ngàynaylàthànhphốIstanbul,ThổNhĩKỳ.Năm196bịngườiLaMãchinhphụcnhưngđếnnăm330đượcHoàngđếConstantineÐệnhấtkhôiphụcrồiđổitênlàConstantinople,kinhđôcủavươngquốcByzantinechotớinăm1453.ÐâylàthànhphốlớnnhấttrongthếgiớicủangườiCơÐốcgiáo.4.Maedi:saukhibịAlexander'Ðạiđế'chiếmđóngbịđổitênthànhAlexandropolis,hiệnnaylàAlexandroupolis,thuộcvùngÐôngMacedoniavàThrace,HyLạp.5.TrongtrậnChaeronea(năm338TCN),vuaPhilipcủaMacedoniađãđánhbạiliênminhcủangườiAthensrồitrởthànhbáchủHyLạp.Nhưng2nămsauvuaPhilipbịámsát.6.'BinhđộiThầnthánh'củangườiThebeslàđộiquânvôcùngtinhnhuệgồm300ngườiđượcmiêutảtrongcuộcđờiPelopidas.7.Olympias(375?-316?TCN)lànữhoàngMacedonia.OlympiaslàcongáivuavươngquốcEpirus(phíaTâyNamnhànướcHyLạpcổđại).8.Demosthenes(384-322TCN)lànhàhùngbiệnvĩđạinhấttrongthếgiớiHyLạpcổđại.ÔnglàngườivậnđộngphongtràođấutranhchốngáchcaicủangườiMacedonia.Năm346TCN,DemosthenesđượccửtớiđàmphánhiệpướchoàbìnhgiữaAthensvàMacedonia.Nhờnỗlựccủaông,năm340TCN,vuaPhilipđãphảitrìhoãnviệcxâmchiếmvươngquốcByzantine(ngàynaylàIstanbul).Nhưngsauđó,liênminhgiữangườiThebesvàAthensbịvuaPhilipđánhbạitrongtrậnChaeroneanăm338TCN.Năm324TCN,DemosthenesbịkếtánvìnhậnhốilộcủaHarpalus,ngườichiếmgiữkhocủacảivôcùngtolớncủaAlexander'Ðạiđế'.SaukhiAlexanderchếtnăm323TCN,DemostheneslạithúcgiụcngườiHyLạpnổidậyđòitựdonhưngngườikếtụcAlexanderlàAntipaterđãdậptắtmọisựbạoloạnvàđòingườiAthensphảitraonộpnhữnglãnhtụyêunước,trongđócóDemosthenes.MộtdịbảnkhácvớitruyệnkểcủaPlutarchlàkhiÐạihộidânchúngcủaAthensquyếtđịnhkếtántửhìnhnhữngngườinàythìDemosthenestrốnđếnđảoCalauriarồitựtửtạiđây.PlutarchcũngviếtvềcuộcđờicủaDemosthenesnhưngchúngtôikhôngđưavàotuyểntậpnày.9.MộtcuộcchiếntranhtoànHyLạpchốnglạingườiBaTưđãđượcmơướctừrấtlâu.Xenophonvà10.000chiếnbinhđãlàmđượcđiềunàyvàđemvềnhiềucủacải.AgesilauscũngdễdànhgiànhđượcthắnglợichođếnkhibịgọivềthamgiacuộcnộichiếngiữacácthànhbangHyLạp.10.DiogenescủaxứSinope(412?-323TCN),triếtgiaHyLạp,đượccoilà

chađẻcủachủnghĩaHoàinghi(Cynicism).Ônglàngườicónhiềutưtưởngrấtđộcđáo.11.ÐâylànơidiễnracuộcchiếntranhthànhTroy(khoảngnăm1250TCN),cáchcựcnamcủasôngDardanelles(Hellespont)6km,thuộcThổNhĩKỳ.Tạiđó,tổtiêncủaAlexander,Achillesvĩđại,cháunộicủaAeacusđãghiđượcnhữngchiếncôngmàtrườngcaIliadcủaHomerđãlàmnênbấttử.Tómtắtcâuchuyệnnhưsau:Eris,nữthầncủasựbấthoà,tứcgiậnvìkhôngđượcmờiđếndựđámcướicủaPeleus(chacủaAchilles)vàThetis(mộtnữthầnbiển).Nhưngnữthầnvẫntớivànémramộtquảtáovàngcókhắcdòngchữ'Dànhchongườiphụnữquyếnrũnhất'.BanữthầntranhgiànhnhauquảtáovàngnàylàHera(Juno):nữhoàngcủacácvịthần,Aphrodite(Venus)nữthầntìnhyêuvàAthena(Minerva)nữthầncủasựkhônngoan.Ðểgiảiquyếtcuộctranhchấpnày,3nữthầnđồngýchọnParis,vịhoàngtửtrẻtuổicủathànhTroy,mộttrungtâmhùngmạnhđangkiểmsoátconđườngbuônbángiữabiểnÐenvàbiểnAegean,làmngườiphánxử.Banữthầncốtìmcáchthuyếtphụcchàng.HerahứachochànglàmvuacủatoàncõichâuÁ.AthenahứachochàngtrítuệthôngminhcònAphroditehứamộtđiềumàchàngtraitrẻkhócóthểtừchối:ngườiđànbàđẹpnhấtthếgiới.Vềbảnchất,đólànhữngchọnlựamàbấtkỳchàngtrainàocũngphảiquyếtđịnh:tiềnbạc,tìnhyêuhaysựthôngminh.TấtnhiênParischọnAphrodite,vànàngHelenchínhlàphầnthưởngcủachàng.NhưnglúcđóHelencũngchuẩnbịlàmđámcưới.ParistớiSpartavàđượcMenelaus,vuacủaSpartavàlàchồngcủaHelen,đóntiếpniềmnở.NhưngParisđáplạilònghiếukháchnàybằngcáchđánhcắpvợnhàvuavànhiềucủacảikhácđemvềTroy.AnhcủaMenelauslàAgamemnon,vuaxứMycenae,tậphợpmộtđạoquânlớnquyếttâmtrừngphạtParisvàthànhTroy.Sau10nămcôngphá,thànhTroybịthấtthủdomắcmưu'ConngựathànhTroy'.NgườiHyLạpđóngmộtconngựagỗkhổnglồ,tohơncửathànhcủaTroy,rồigiảbộchuẩnbịdongthuyềnvềnhà.BêntrongconngựalànhữngchiếnbinhHyLạpdũngcảmnhất.BấtchấplờicảnhbáocủaCassandra,ngườiTroybịmắclừa.Họphámộtlốiđitrêntườngthànhđểdắtconngựavào,rồimọingườitổchứcănmừng.Vàođêmkhuya,khingườidânthànhTroyđãngủsay,cácchiếnbinhHyLạpchuira,mởcổngthànhrồitrànvàothànhvàcướpphácảthànhphố.ChiếnthắngnàyđãchấmdứtsựtồntạicủathànhTroy,nhưngAeneas,mộthoàngtửcủapheđồngminhvớiTroy,cùngvớimộtsốbạnbèđãtrốnthoát,sauđóđãlậpnênthànhRome.AeneaslàconcủanữthầnAphrodite(Venus)vàmộthậuduệcủavịvuađầutiêncủathànhTroy.12.NgườibạnthânnhấtcủaAchilleslàPatroclusmượnáogiápcủaAchillesđểthamgiatrậnđánhnhưngbịHectorđâmchếtkhichàngđangsaysưavớichiếnthắng.NỗiđauthươngcủaAchillesvớibạncủamìnhsauđólặplạiyhệtvớiAlexanderkhichàngmấtđingườibạnthânthiếtnhấtlàHephaestion.

HomerlànhàthơmàAlexanderđãnóiđến.13.SôngGranicusgầnthànhphốDardanelles(Hellespont),thuộcThổNhĩKỳ.14.ThuộcbánđảoHalicarnassus,ngàynaycótênlàBodrumthuộctỉnhMugla,phíatâyThổNhĩKỳ.15.ÐâylàvuaDariusIII,cháunộicủavuaDariusII,làmvuaBaTưtronggiaiđoạn336-330TCN.ÔnglênngaivàngnhờviêntháigiámlàBagoas,saukhiámsátvuaArtaxerxesIIIvàvuaArses.Nhưngsauđó,DariuslạigiếtBagoas.Trongsuốt6nămlàmvua,DariusIIIdẫnngườiBaTưchốnglạiAlexander'ÐạiÐế'nhưngbịđánhbạitrongtrậnIssusnăm333TCNvàtrậnGaugamelanăm331TCNrồichếtởđây.16.LycialàlãnhthổthuộcđếchếBaTư,naylàtỉnhAntalya,miềnnamThổNhĩKỳ.17.Gordium:thànhphốthuộcPhrygia,lãnhthổBaTư,nằmgầnAnkara,thủđôThổNhĩKỳhiệnnay.18.Cilicia:mộtvùnglãnhthổnhỏthuộcđếchếBaTư,naythuộcmiềnnamThổNhĩKỳ.19.Issus:thànhphốnơiđãchứngkiến3trậnchiếnnổitiếng:Alexander'ÐạiÐế'đánhthắngDariusIIIcủaBaTưnăm333TCN,LuciusSeptimiusSeverusđánhbạiđốithủđểlênngôiHoàngđếLaMãnăm194sauCNvàHoàngđếHeracliuscủaByzantine(ThổNhĩKỳ)đánhthắngngườiBaTưnăm622sauCN.NaythuộctỉnhHatay,phíanamThổNhĩKỳ.20.NhàsửhọcArriansốngvàokhoảngTKthứ2sauCNkểrằngngườiBaTưđãchiếnđấurấtdũngcảmchođếnkhivuaDariusbỏchạy.Sauđótấtcảđềuhoảngsợvàgiẫmđạplênnhautìmđườngtrốnchạyquacáchẻmnúihẹp.SốmấtmátcủaAlexanderrấtít,chỉcókhoảng450ngườibịgiếtvà4.500ngườibịthương,baogồmcảAlexanderbịthươngởđùi.ArrianlànhàviếttiểusửhàngđầuvềAlexander,chỉsauPlutarchmộtthờigianngắn.TácphẩmcủaônglàlịchsửnênđầyđủhơncủaPlutarch.21.Damascus:đượcghitrongsửsáchcủaAiCậplàmộtthànhbangtừkhoảngthếkỷXVTCN,làmộttrongnhữngthànhphốcổnhấttrênthếgiớicócưdânsốngliêntụctrongsuốtcácthờikỳlịchsử.NgàynayDamascuslàthủđôcủaSyria.22.Tyre(Sur):làmộtcảngbiểnquantrọngcủangườiPhoeniciatừkhoảngnăm2000TCN,vùngđấtnàyhayđượcnóiđếntrongkinhthánh.HiệnnaylàthànhphốSurthuộclãnhthổLibang.23.Lysimachus(360?-281TCN),vuaxứThrace,từngmộtthờigianngắnlàmvuacủamọivùngđấtMacedonia.24.Euphrateslàconsôngdàitới2.700kmởvùngTâyNamÁ,xuấtpháttừThổNhĩKỳchảyquaSyriavàIraqtrướckhinhậpvàoconsôngTigrisgầnVịnhBaTư.

25.Gaza:thànhphốbênbờÐịaTrungHải,tênđượcđặtchovùngđấtnổitiếngbịtranhchấpgiữaIsraelvàPalestine.DảiGaza,hiệnnaythuộclãnhthổPalestine.26.Alexandrialàthànhphốrấtlớnvàrấtthịnhvượng,trungtâmvănhoávàthươngmạitrongthếgiớiHyLạpcổđại.Saukhiđượcxâydựng,Alexandriađãpháttriểnthànhmộtthươngcảngquốctế,dâncưởđâyngoàingườiMacedonia,ngườiHyLạp,ngườiAiCậpracòncóngườiSiry,ngườiDoThái,ngườiBaTưvànhữngthươngnhântừbốnphươngđến.KiếntrúcởAlexandriahùngvĩlạthường,vớinhữngđấutrườngvĩđạivànhữngrạpháthoamỹ.Tạibếncảng,ngườitadựnglênmộtngọnhảiđăngkhổnglồbằngđá,caotới200m,thắplửasuốtđêm,chiếusángtới40kmrangàikhơi.Ðâylà1trongsố7kỳquancủathếgiớicổđại.ThưviệnlớncủathànhAlexandriacótới50vạnquyểnsáchchéptay,thườngthuhútrấtnhiềuhọcgiảtừkhắpcácnơiđến,làthưviệnlớnnhấtthếgiớithờicổđại.HiệnnayAexandrialàcảngchínhcủaAiCập,phụcvụchocảmụcđíchdânsựvàquânsự,vàlàthànhphốlớnthứhaicủaAiCập(sauCairo).27.TheothầnthoạiHyLạp,Ammonlàmộtconcừuđựccósừngcong,thựcrachínhlàthầnZeus(Jupiter).SaukhidòxétOlympiasvàthấyconrắntronggiườngcủangườivợ,vuaPhilipđãcầuxinlờitiêntriởngôiđềnDelphithờthầnApollo.VịthầntrảlờirằngconrắnthựcrachínhlàAmmon,vịthầnHyLạpcótàibiếnhoá.OlympiasnóiđiềubímậtchoAlexanderrằngAmmonmớilàngườichađíchthựccủachàngchứkhôngphảivuaPhilip.28.Gaugamela(cũngcótênlàArbela)làmộttrongnhữngthànhphốcổnhấtthếgiớicócưdânsinhsốngtrongsuốtcácthờikỳlịchsửdongườiSumerianthànhlậptừkhoảngnăm2300TCN.HiệnnaylàthànhphốIrbilởphíabắcIraq.29.NhàsửhọcArriankểrằngDariusđoánsẽcómộtcuộctấncôngvàobanđêmnênsuốtđêmgiữvữngđộihìnhvìthếđếnngàyhômsautoànbộquânđộiđềumệtmỏi.30.TrongtrậnnàyVuaDariusphảichấpnhậnthấtbạidùđôngquângấp20lầnAlexander.31.Persepolis,theotiếngHyLạpcónghĩalà'ThànhphốcủangườiBaTư',làmộttrongnhữngthủđôcủađếchếBaTưcổđại,nơiởcủavuaDariusItừcuốithếkỷVITCN,bịpháhuỷsautrậnđánhcủaAlexander'ÐạiÐế'năm330TCN.Ngàynaynơiđâylàmộtdichỉkhảocổcó13cộtđákhổnglồApadanavànhiềuditíchkhác,ngàynaythuộcmiềntâynamIran.32.ÐâylàvuaXerxesI(khoảng519-465TCN),vuacủaBaTư(486-465TCN),ngườitừngxâmchiếmcácvùngđấtcủaHyLạp,đãđượckểtrongcâuchuyệnvềcuộcđờicủaAristides.33.Parthia:đếchếParthia,ngàynaylàvùngTurmenistan,AfghanistanvàphíabắcIran.Thànhngữ'phátbắnParthia'xuấtpháttừviệcmộtcungthủ

Parthiavừagiảvờrútluivừagiươngcungbắnvềphíakẻthù.34.ÐếchếBactriathuộcvùngTrungÁ,ngàynaylàvùngđấtnằmởphíabắcAfghaistan.35.NhàsửhọcArriankểrằngAlexanderđưaratụclệphủphụcxuốngchàogiốngnhưtrongtriềuđìnhcủangườiBaTưvàmuốnngườiMacedoniacũnglàmnhưvậy.Mặcdùkhôngbắthọphảilàmnhưthế,nhưngAlexanderhàilònghơnvớinhữngngườilàmnhưvậy.ThậtkhóchochàngthihànhmộtchínhsáchcốđịnhvìchàngcầnphảilàmộtvịthánhvớingườichâuávàlàmộtngườibạnvớingườiMacedonia.36.ParmeniolúcnàygiữchứcphótổngchỉhuyquânđộivàlàmộtngườibạntrungthànhcủavuaPhilip,chaAlexander.37.NicomachuslàcontraiAristotle(384-322TCN),triếtgia,nhàkhoahọcHyLạpvàthầydạycủaAlexander.38.ClituslàmộtthốngchếcấpcaocủavuaPhilip,ngườichỉhuyđộikỵbinhhoànggiacủaAlexander,đãcứumạngAlexandertrongtrậnđánhtạisôngGranicus.ClituslàmộttrongnhữngthốngchếbấtbìnhnhấtvớisựthayđổicủaAlexandertừmộtvịvua-chiếnbinhthànhmộtngườihoangtưởngtựcaotựđạikiểuchâuÁ.SựkiệnnàyxảyraởMarakandanăm328TCN.39.ChínhcâunóinàyđãnhạobángAlexandervìchàngthườngtựvímìnhlà:NgườiconcủaThượngđế'.40.Alexanderđãtuyểnmộđộiquângiámsáttừdânđịaphương.41.AlexanderđãmuốntựtửbằngđúngcâygiáochàngđãdùngđểgiếtClitus.Chàngtựsỉvảmìnhlàkẻgiếtbạn.42.Anaxarchussốngvàokhoảngnăm350TCN,làhọctròcủanhàtriếthọcHyLạpDemocritus.43.MộtngườibạnhỏitạisaoAlexanderkhóckhingheAnaxarchusnóirằngtrongthiênhàcòncóvôvànthếgiớikhác,chàngtrảlời:'Cóquánhiềuthếgiới,màtathậmchíchưachinhphụcđượcmột'.GiaithoạinàycótrongbàiviếtcủaPlutarchtrongtậpMoraliavớitiêuđềVềsựhàilòngtrongtưtưởng.44.PoruslàvuamộtvươngquốcởẤnÐộ.Trậnđánhnàyxảyranăm326TCNtạisôngHydaspes.BâygiờlàsôngJhelumnằmởphíađôngbắcbangKashmircủaẤnÐộ,trậnđánhlớncuốicùngcủaAlexander.45.SôngHydaspeslàmộttrongnhữngđầunguồncủasôngIndusbắtnguồntừTâyTạng.46.BucephalialàthànhphốcổgầnsôngHydaspes,ngàynaythuộcẤnÐộ.47.SôngIndusdàitới2.900kmbắtnguồntừTâyTạngrồichảyquavùngđấtngàynaylàPakistanđổrabiểnArập.48.Bàlamôn(Brahmin)lànhữnggiáosĩvàhọcgiảẤnÐộ,làđẳngcấpcaonhấttrong4đẳngcấpđượcquiđịnhtrongtrậttựxãhộicủakinhVệÐà.Nhữngđẳngcấpkháclàchiếnbinh,nhàbuônvàngườilaođộng.LúcAlexanderđến,ởẤnÐộđãcómộtnềnvănminhcổxưavàrấtpháttriển.

ÐạoPhậtđãcóđượckhoảng200năm,còntrướcPhậtgiáoởẤnÐộđãcómộttruyềnthốngvănhoárấtlâuđời,đólàKinhVệÐà.49.SamạcnàyngàynaynằmtrênvùngđấtphíanamIran.NhàsửhọcArriankểrằnglýdoAlexandermuốnvượtsamạcnàylàbởivìtrướcđóchưacóđộiquânnàovượtquađược.Chàngbiếtnhữngkhókhănsẽphảivượtqua.Củacảihọcướpđượcđãphảibỏlạivìthiếuđộngvậtchởhàngdophầnlớnchúngđãbịchếtkhát.Bấtcứaikhôngtheođượcđềubịbỏmặcchođếnchết.Cuốicùng,họtìmđượcmộtconsuốivàcắmtrạicạnhđó.Tuynhiên,mùamưalạibắtđầuvàgâynênmộttrậnlụtlớnlàmtấtcảphụnữ,trẻemvàcácconvậtcònsốngđềubịchếtđuốivàchỉcómộtítchiếnbinhthoátkhỏi.Chuyệnnàyxảyravàonăm325TCN.50.ÐâylàMũiGibraltarởÐịaTrungHải.51.ÐâylàvuaCyrus,ngườiđãđánhbạivuaCroesusđượckểtrongcâuchuyệnvềcuộcđờiSolon.52.Tácgiảmuốnnóirằngnhữngkẻtầmthườngcũngcóthểxúcphạmđếncácbậcđếvươngkhihọđãquađờidùhọcóvĩđạiđếnthếnàođinữa.53.QuartslàđơnvịđodungtíchcủaAnh,1quart=1.14lít.NhưvậyPromachusđãuốngkhoảng14lítrượu,khoảng40cốclớn0.33lít.54.ÐâylàvuaDariusIII,ngườibịAlexanderđánhbại.Saunày,khiAlexanderchết,vợchànglànàngRoxanneđãgiếttìnhđịch,nhưngsauđóchínhnàngvàconcủaAlexanderlạibịThốngchếCassandercủaMacedoniagiết.55.EcbatanangàynaylàthànhphốHamadanthuộcmiềnTâyIran.56.MộtthốngchếcủangườiMacedonia,đượcmệnhdanhlà'BạnhữucủaAlexander'.57.Ngườithầythuốcnàykhôngphạmlỗilầmgìtrừmộtlúcôngtađãbỏbệnhnhânđểđixemkịch.Hephaestionnhândịpnàyđãbỏviệcănkiêngnhưngườithầythuốcquiđịnh.Chàngđãănhếtcảmộtcongàvàuốngnhiềurượuvangvìthếcơnsốtcủachàngtrầmtrọnghơnvàchàngchếtngaysauđó.1.Cleisthenes(570?-507TCN):chínhkhách,ngườiđãtiêudiệtnềnđộctàiởAthensvàmanglạinềndânchủchoAthens.Sauđó,chínhCleistheneslàngườiđãlậpraboule.ÐâylàHộiđồng500,baogồmđạidiệncủa10bộtộcHyLạpcổđại,mỗibộtộccử50người.Thểchếnàyhìnhthànhtrênnguyêntắcbìnhđẳnggiữacáccôngdânvàtăngcườngsựthamgiacủadânchúngvàochínhquyền.PericleslàcháungoạicủaCleisthenes.2.PlutarchcũngviếtvềcuộcđờiThemistocles,chúngtôikhôngđưavàocuốnsáchnàysongkhánhiềuchitiếtđãđượckếthợpkểởđây.ThemistocleslàchínhkháchvàThốngchếtàibacủaHyLạp(527-460TCN),ngườiđãxâydựnghạmđộiAthensvàmanglạichiếnthắngSalamis(480TCN)chongườiHyLạptrướcngườiBaTư,đặtnềntảngchosựbáchủ

củaAthensởHyLạp.3.QuânBaTưápđảoquânAthensvềsốlượng,nhưngAristidesvàMiltiadesđãthuyếtphụcquânAthensliềuchếttrongtrậnMarathon.MưumẹocủaMiltiadestrongtrậnnàylàrútluigiữachừngđểdụquânBaTưtậptrungquânxônglên.KhiđóquânAthenssẽbaovâyvàđánhngangsườn.QuânAthensđượcsônghồvàđịahìnhphứctạpchechở.ThànhcôngcủatrậnđánhnàyphụthuộcvàoviệcAristidesvàđộiquâncủaôngởtrungtâmkìmchânquânBaTưchođếnkhicánhtráivàcánhphảiquânHyLạpkịpquaylạikhépkínvòngvây.Chiếnthuậtnàyđãthànhcông.QuânBaTưtinrằngAristidessẽbỏchạy,nênhọdễdàngtranhnhauđuổitheođểcướpchiếnlợiphẩm.KhiquânAthenskhôngchạynữa,quânBaTưởphíasaubịdồnlạichậtđếnmứckhôngthểsửdụngvũkhíđượcnữa.HaicánhquânAthenskhépvòngvâyvàbắtđầuthảmsátđámđôngquânBaTưđanghoảngloạn.ChỉmộtítquânBaTưtrốnthoátlênthuyềnrồibỏtrốn,đểlạirấtnhiềuxácchếtvàvũkhí.CótruyềnthuyếtkểrằngmộtngườitênlàPhidippideschạytớiAthensđểbáotinthắngtrậnMarathon(quãngđườngdàichừng26dặm)vàchếtngaysauđó.NhàsửhọcHerodotusnóirằngtoànbộquânAthenschạyqua26dặmđườngsaukhitrậnđánhkếtthúc.Dosựkiệnnày,ngàynay,tênMarathonđượcđặtchocuộcchạyđườngtrườngnổitiếng.4.ÔngmuốnkhôngbaogiờphảiquaylạiAthens.5.XerxesI(khoảng519-465TCN):vuaBaTư(486-465TCN),convuaDariusI,cháuCyrus'Ðạiđế'.SửgiaHyLạpHerodotusnóiđộiquâncủaXerxesIlêntới2.641.610chiếnbinh,vàchừng200.000đến300.000chiếnthuyền.6.PhầnviếtcủaPlutarchvềtrậnchiếnSalamis(năm480TCN)vàcácsựkiệntrướcđóđượckểtrongcâuchuyệnvềcuộcđờiThemistocles.CuốnLịchsửcủaHerodotuskểlạiđầyđủhơn,tómtắtnhưsau:NgườiSpartaliênminhvớingườiAthenschốnglạicuộcxâmlượccủaquânBaTư.VuaLeonidasImang300quângiápnặngđếnchặnquânBaTưởđèoThermopylae.Họgiữvữngvịtrínàysuốt10ngày(đâyđượccoilàmộtchiếncôngrấtvĩđạitronglịchsửHyLạpcổđại)chođếnkhimộttênphảnbộichỉchoquânBaTưconđườngbímậtbaovâyquânHyLạp.Sauđó,quânSpartabịgiếttừngngườimột,nhưnghọcũnggiếtđượcrấtnhiềuquânBaTư.SựchậmtrễcủaquânBaTưởđâyđãgiúpquânHyLạpcóđủthờigianđểtậphợpbộbinhvàthuyềnchiến.LòngdũngmãnhcủaquânHyLạptrongtrậnnàylàmquânBaTưkhiếpsợ.Ngàynay,tạiđâyvẫncònmộtchiếcbiađádongườiHyLạpdựnglênđểcangợitinhthầnchiếnđấucủangườiSparta:'Hỡingườiquađường!NếucóvềSpartathìhãynhắnchamẹ,vợcon,bạnbèthânthíchcủatarằngtađãtuântheolờicăndặncủahọlúcrađi,đãxảthântrênchiếntrườngđểbảovệtổquốcyêuquý'.NgườiSpartachỉ

huyliênquân,nhưngThemistoclesvớitưcáchtổngchỉhuyquânAthensđòinắmquyềnchỉhuyquânthuỷvìhầuhếtthuyềnchiếnlàcủaAthens.QuânHyLạpquyếtđịnhkhôngbảovệthànhAthensmàrútvềhònđảoSalamisgầnđó.SaukhichiếmđượcAthens,quânBaTưthiêuhuỷtoànbộthànhphốrồiđiềuhạmđộikhổnglồtớibaovâySalamis,nơicóquânđộiHyLạpvàdântịnạntừAthens.NhữngngườicầmđầuliênquânHyLạpbànnêndùngthuyềnđưadânchúngvàtàisảntrốnđi.HọkhônghềbiếtrằnghọkhôngcósựlựachọnnàokhácngoàiviệcphảichiếnđấuvìhạmđộiBaTưđãbaovâytoànbộđườngrútluicủahọ.NgườiHyLạpdựđịnhdùngthuyềnđểchởđànbàvàtrẻemthayvìchởquânchođếnkhiAristidesvượtvòngvâyvànóivớihọrằngSalamisđãbịbaovây.Trongtrậnnày,thuỷquânHyLạpđãtấncôngvàchiếnthắngmộthạmđộilớnhơnnhiều.7.Hellespont:eobiểnngăncáchphầnThổNhĩKỳthuộcchâuÁvàbánđảoGalliponithuộcThổNhĩKỳthuộcchâuÂu,nốibiểnAegeavớibiểnMarmara,naylàDardanelles.8.ThessalytrướcđâylàmộtvùngđấtrộnglớnbaogồmgầnnhưtoànbộmiềntrungHyLạpvàmộtphầnAlbanyngàynay.Xưakia,nơiđâycungcấpmộtgiốngngựatốtnhấtHyLạpvàđượcquânđộicủaAlexanderÐạiđếvàvuaPhilipIIsửdụng.HiệntạivùngThessalycủaHyLạpchỉnhỏcỡmộtphầnbangàytrước.9.Ðâylàloạiquânbộtrangbịgiáptrụnặng.Bộáogiápcủahọgồmphầncheốngchân,giápchelưngvàchengực,mũsắtvớingùlôngngựahoặclôngchim,mộtkhiêntrònlớn,mộtthanhkiếmvàhaingọngiáo.Cònquângiápnhẹđượctrangbịíthơnvớilao,cungtên,hoặcđá.10.PlataeangàynaythuộcmiềntrungHyLạp.11.SửgiaHerodotuskểrằngtoànbộlựclượngliênquâncủaHyLạpgồmtrên100.000ngườicảquângiápnặngvànhẹ.Spartagửiđếnkhoảng5.000quângiápnặngvà35.000quângiápnhẹ.12.NgườiHyLạpcổđạiquanniệmrằngtrongtrậnđánhthìcánhphảilàvịtrídanhdự.Chỉnhữngđộiquâncaoquývàdanhdựnhấtmớiđượcchiếmgiữcánhnày.13.Cithaeron(núi):mộtđịadanhnổitiếngtronglịchsửHyLạpcổđại,phíabắccópháođàicổcủathànhbangThebes,cònởsátsườnnúilànhữngdấutíchcủathànhphốcổPlataea.TheoThầnthoạiHyLạpđâychínhlànơivuaLaiuscủaThebesđãtừbỏcontraiOedipus(Ơ-đíp)củamình.NgàynaylànúiKithaironOros,cao1409m,toạlạcgiữabiêngiớicủa2vùngAtticavàTrungHyLạp.14.Phalanxđộihìnhxungkíchnặngđóngvaitrònhưxetăngtrongchiếntranhhiệnđại.Trongđộihìnhnày,cácchiếnbinhHyLạpđứngsátcánhbênnhautrongmộtđộingũrấtchặtchẽ.Ðộihìnhnàyvôcùngkhóđánhbạivìlàmộtkhốivữngchắc.Ðộihìnhphalanx.

15.CókhánhiềungườiHyLạptựliênminhvớingườiMedes,mộtbộtộcngườichâuÁởphíatâyBaTư.NhữngthànhphốThebes,Argos,Achaia,toànbộmiềnBắcHyLạptrừAmbraciotsvàCorcyrians,tấtcảnhữnghònđảotrừđảoMelian,đềudângđấtđầuhàngvuaXerxescủaBaTư.16.Herodotus(484-425TCN):sửgiaghilạirấtchitiếttrậnPlataea(năm479TCN)vànhữngdiễnbiếnsauđó.Sautrậnnày,ThốngchếPausaniascủaSpartakhinhìnthấynhữngbữatiệcđượcchuẩnbịthịnhsoạnchocácthốngchếquânBaTưbènnói:'BọnlợnBaTưháuănấyđãníchtừngnàythứcănthìlàmsaocóthểđánhlạinhữngngườilínhcủachúngtachỉănbánhmỳkhông'.17.CorinthlàmộtthànhbangHyLạppháttriểntừtrướckhingườiDorianxâmchiếmnăm1000TCN,làtrungtâmthươngmạichínhcủaHyLạpvàonăm650TCN.HiệnlàthànhphốthuộcvùngPeloponnesus.18.TheotụclệcủangườiHyLạpcổđại,đâybịcoilàhànhđộngxúcphạmđếnvịThốngchế.19.TheothầnthoạiHyLạp,cácvịthầnquyếtđịnhlàmracácloàitheotrítưởngtượngcủachínhhọ,khôngphảinhữngconquáivật50đầuhaynhữngngườikhổnglồmộtmắttrướcđómàhọtạoranhữngngườitrầnsốngannhànvàhạnhphúcnhưchínhhọ.Mặcdùthểxácngườitrầnphảichết,nhưnglinhhồncủahọvẫnsốngnhưnhữngvịthầnhộvệrộnglượng.KỷnguyênVàngbắtđầukhicácthiênthầnngựtrị,ruộngđồngsảnsinhmùamàngthừamứakhôngcầncóngườilàmviệc.KỷnguyênBạcbắtđầukhithầnZeus(Jupiter)tạorangườiđànbàđầutiêntênlàPandora.Thayvìhoàbìnhvàmùaxuânvĩnhviễn,cócácmùakhácnhautrongnăm,vàconngườibắtđầuđánhgiếtlẫnnhau.Ðấtkhôngsảnsinh,vìvậyconngườiphảilàmviệc.Khiconngườichết,linhhồncủahọcũngkhôngcònsống.TiếptheolàkỷnguyênÐồng,lúcđóconngườivẫncòntrungthựcvàcótâmđịatốt,nhưngbắtđầucóhammuốncướpbócvàchinhchiến.ÐâylàthờikỳcủanhữngchiếnbinhvĩđạinhưAchillesvàJason.CuốicùnglàkỷnguyênSắt,conngườiđốixửđộcácvớinhau.Họkhôngcònsốnghoàthuậnvớinhaunữa.Tộiáclấnlướtvănminh,trongkhitráiđấtbắtđầubịhuỷhoại...20.VớinguờiHyLạp,kháiniệm'côngbằng'cóýnghĩarộnghơnviệctuânthủphápluật.Hànhvichuẩnmựclàmộttriếtlýmangtínhtinhthầnnhiềuhơnlàkiếnthức.NgườiHyLạpmôtảkháiniệmnàybằngtừDIKH,cũngcónghĩagầntươngđươngvớikháiniệmKARMAtrongtiếngPhạnvàkháiniệmRIGHTEOUSNESStrongtiếngAnh,tínhngaythẳng-chínhtrựctrongtiếngViệt.KhiDIKHbịlệchlạcdonhữngtìnhcảmcánhân,nhữngngườiđibầucửkhôngcòngiữđượcđứchạnhcủamình,kểtừđóAthensbắtđầusuytànrồisụpđổ.TrênmộtvàimảnhgốmcổcókhắcnhữngnguyênlýsốngcủanềnvănminhphươngTâynhưcâunóicủatriếtgiaProtagoras(480-411TCN)củaAthens:'Conngườilàthướcđocủavạnvật'.NgườiHyLạpcăm

ghétsựngạomạn.CácvởbikịchcủaHyLạpthườngnóiđếnhìnhphạtcủasựngạomạn.MộtminhhoạrõrànglàtưcáchđạođứccủaTổngchỉhuyAgamemnontrongquyểnIcủatrườngcaIliad.TínhcáchcủaAristidesminhhoạlýtưởngcơbảncủaHyLạpđượcthểhiệnbằngtừSWFROSUNH(sophrosyne),mộtnguyênlýsốngcânbằng,điềuđộ,suyxétcẩntrọngvàđiềmtĩnh.Tráinghĩavớisophrosynelàchủnghĩatựcaotựđạivàbệnhsùngbáicánhân.Nhữngcâuchâmngôn:'Hãytựbiếtlấymình'và'Ðừngtháiquá'khắctrênđềnthờthầnApolloởDelphithểhiệnlýtưởngnày.ÐâycũnglàtưtưởngcủaÐạoLãoởTrungHoa.1.SyracuselàmộtvùngđịnhcưcủangườiCorinthtrênbờbiểnphíađôngcủaSicily.NửaphíađôngcủahònđảobịngườiHyLạpchiếm,cònnửaphíatâybịnhữngcưdântừCarthagechiếm.SyracuselàthànhphốlớnnhấtvàthịnhvượngnhấtcủaSicily.NhàtoánhọcArchimetesinhratrênhònđảonàykhoảngthếkỷthứ3TCN.2.TrướckhiDionysius[Cha]trởthànhbạochúacủaSyracusenăm405TCN,ngườidânSyracuseđãcómộtnềndânchủsaucuộcchinhphụccủangườiAthensnăm415TCN(xemcuộcđờiNicias).NhưngcuộcxâmlượccủaCarthagenăm409TCNđãmanglạicơhộichothốngchếDionysiusgiànhquyềnlực.ÔngtựtuyênbốlàngườidânchủnhưngkếtánnhữngviênthốngchếkháccủaSyracustộiphảnbội.Bằngcáchkíchđộngngườinghèochốnglạingườigiàu,Dionysius[Cha]trởthànhviênThốngchếcóquyềnlựcnhất.MộtnạndịchbệnhnguyhiểmxảyrabuộcngườiCarthagephảirờiđi,songDionysiusvẫngiữquyềnhành.Dionysiuschiađấtchonhữngngườiủnghộmìnhvàchonôlệ,rồixâymộtpháođàikiêncố.Từđó,khôngmộtngườidânSyracusenàodámchốnglạiDionysius.Trongsuốt38nămcaitrị,mọilờinóicủaDionysius[Cha]đềuđượccoilànhữngphánquyếttuyệtđốiphảituântheo.Dionysiuscóthểlàmbấtcứđiềugìmìnhmuốnchođếnkhiquađờivàonăm367TCN.3.AretetheotiếngHyLạplàmộtđiềugìđó'trongsạch'và'tuyệtdiệu'thườngđượcdùngđểmiêutảtinhthầncủagiớihiệpsĩhàohoavàcaothượng.Nhưvậy,Dionđãcướichínhcháugáimình.4.ViệnHànlâm(Academic)làtêntrườnghọcdoPlatomởtạiAthenstrongmộtkhuvườngọitênlàAcademusvàokhoảngnăm385TCN.5.Plato(427-347TCN)làhọctrònhàtriếthọcSocratesnổitiếngởAthens.Ôngsángtácrấtnhiềubàiluậntrứdanh.ÔngđểlạichonhânloạicáctácphẩmkinhđiểnnổitiếngnhưNềncộnghòa,CácbộluậtvàNhữngcuộcđốithoại,hồitưởnglạinhữngcuộcnóichuyệncủaôngvớiSocratesvànhữngnhàtriếthọckhácvềnhiềuchủđề.ÐốivớiPlato,đứchạnhlớnlaonhấtlà'lòngtrungthànhkhigiankhó'.(cuốn'Nhữngbộluật',QuyểnI).6.Dionysius[Cha]từnglàmộtthốngchếtàigiỏi,từnglãnhđạoSyracusechốnglạicáccuộcxâmlượccủanướcngoài.

7.Plutarchcũngkểlạivàivídụkhácvềcuộcđờicủamộttênbạochúa:Dionysius[Cha]nghingờtấtcảmọingườiđếnmứchắntakhôngchophépbấtcứaivàocănphòngcủamìnhđượcmặcquầnáocủahọ.Cácbộtrangphụcđềubịcởibỏ,kiểmtravànhữngngườimuốnvàophảimặcnhữngbộquầnáomới.Dionysiustừngnóirằngnhữngkẻhầucậncàngkhônngoanthìcàngđángnghingờvìnếukhônngoan,họsẽthíchtựmìnhchuyênquyềnhơnlàchịusựchuyênchếcủamộttênbạochúa.Thậmchí,Dionysiuskhôngchongườithợcắttócchohắnbằngnhữngdụngcụsắcmàtựđốttócmìnhbằngmộtviênthan.Plutarchnói:'Hắntalàmộttênnôlệkhốnkhổbởinỗisợhãicủachínhmình,nhưnghắncămghétPlatovìôngkhôngcoihắnlàngườidũngcảmnhất'.Mộtlần,cómộttênquantrongtriềulàDamoclestớichúcmừngDionysiusvìhắnđượccácvịthầnbanânhuệtrởthànhngườihùngmạnh.TênbạochúaliềnmờiDamoclestớidựmộtbữađạitiệc.ThẳngtrênghếngồicủaDamocleslàmộtthanhgươmchỉđượctreobằngmộtsợidâynhỏ.TrongkhitêncậnvôcùngrunsợnhưngcốtỏravuivẻthìDionysiusnóivớihắn:'Bâygiờ,chắcngươiđãhiểuthếnàolàcuộcsốngcủamộtbạochúa'.8.PlatođãxâydựngmôhìnhnhànướclýtưởngtrongtácphẩmNềncộnghòavàsaunàytrìnhbàykỹhơntrongcuốnNhữngbộluậtcủaông.9.KẻđượccửđếncảnhbáoDionysiusvềviệcDionsắptơinơiđãngủquêntrênđường,rồibịmộttêntrộmăncắpchiếctúiđựngbứcthưnày,vìthếhắnkhôngdámtớigặpDionysiusvàphảibỏtrốn.10.ÔngmuốnnóirằngbinhlínhcủaDionysiusmớithậtsựlàmốinguyhiểmđốivớingườiSyracuse.11.AgrigentumlàmộtthànhphốnằmtrênbờbiểnphíanamcủađảoSicily,cáchSyracusechínmươidặmvềphíatây.12.XemcuộcđờicủaNiciasđểbiếtchuyệnAthensxâmlượcSicily.13.SyracusekhiđólàmộtthuộcđịacủangườiCorinth.14.NữthầnPersephone(còncótênlàProserpina)làcongáithầnZeus(Jupiter),chúatểcácvịthầnvớithầnnôngnghiệpDemeter(mẹnàng,emgáiZeus).Mộtngày,khiPersephonecònlàthiếunữđangvuichơingắmhoaxuânthìthầnHades(DiêmVương),emcủachanàngđãbắtnàngvềvươngquốctốitămtrêncỗxeđen.Demeterđaubuồnđếnmứcnàngkhôngchocâycốigìmọcđượctrênmặtđấtcả.JupiterphảidànxếpđểhàngnămPersephonelênmặtđấtởvớimẹ6tháng,6thángcònlạinàngởvớichồngtrongvươngquốctốitămcủaDiêmVương.Sựtrởlạicủanàngđượccoilàbiểutượngchosựtrởlạicủamùaxuân.15.XemcuộcđờicủaTimoleonvềcuộcđấutranhgiảiphóngSyracusevàSicilysauđó.1.Sparta:thànhbangHyLạpnổitiếngnhấtbánđảoPeloponnesus,ngườiDorianđếnđịnhcưvàokhoảngnăm110TCN.Trảiquanhiềucuộcchiến

tranhvàbịhuỷdiệtnhiềulần,cácditíchởđâykhôngđượctìmthấynhiều,hiệntạiSpartalàmộtđơnvịhànhchínhnhỏ,thủphủcủavùngLakonia.2.PlutarchthừanhậnrằngkhôngthểxácđịnhchínhxácthờiđiểmcuộcđờicủaLycurgus.Sựphỏngđoántốtnhấtcólẽkhoảngnăm800TCN.3.Spartacóhainhàvuacùngcaitrịtrongsuốtlịchsửtồntại,cảhaiđềuthuộcdòngdõiHercules.TrongcuốnNhữngbộluật,PlatokểrằngsaukhitrởvềtừcuộcchiếntranhmườinămởthànhTroy,ngườiDoriangiànhlấyquyềncaitrịvùngđấtMessene,ArgosvàLacedaemon(saunàylàthànhbangSparta).ThànhTroybịtiêudiệtkhoảngnăm1250TCN.BanhànướcthànhbangnàyhợpthànhliênminhcủangườiDorian.Nhưngsaunày,chỉcóSpartagiữnguyênthểchếbanđầuđó.VềsauSpartachinhphụcnhiềuvùngđấtkhác,baogồmcảvùngMessene.4.IonialàmộtthànhbangnhỏnằmtrênbờbiểnÐịaTrungHải,naynằmởphíatâyThổNhĩKỳ,bịngườiHyLạpchiếmđóngkhoảng1000nămTCN.5.LờitiêntriởngôiđềnDelphiluôncócâutrảlờichínhxácnhưngđôikhirấtmậpmờ.NhưkhivuaCroesuscủaLydiahỏiliệuôngcónênđánhvuaCyruscủaBaTưkhông,lờitiêntrinóirằng:'Nếungươiđánh,thìmộtvươngquốcvĩđạisẽsụpđổ'.Rấthàilòng,vuaCroesuscùngđộiquânđônggấpđôivuaCyrus,gâychiếnvàgiaotranhvớivuaCyrustạitrậnThymbra(545TCN).Ðúnglàmộtvươngquốcvĩđạisụpđổ,nhưngđólạilàvươngquốccủaCroesus.KhingườiSpartahỏithầnApollocóchophéphọmởrộngvươngquốclênphíabắckhông,lờitiêntrinóirằnghọsẽđược'NhảymúatrênđồngcỏTegea'(mộtđồngcỏrấtmàumỡởphíaBắcHyLạp).CâutrảlờinàylàmngườiSpartatinrằnghọsẽchiếmđượcnhiềuvùngđấtkhác.Nhưngcuốicùng,họbịđánhbại,bịxíchlại,chịuđánhroivàphảilaođộngtrêncánhđồngnhưnhữngnôngdânkhổải.ÐólàcáchngườiSparta'nhảymúatrêncánhđồngTegea'.6.NgườiHyLạpcổđạichorằngviệcgiếtngườiđangtrốntrongđềnthờcácvịthầnsẽlàxúcphạmvàbấtkínhđốivớicácthầnlinh.Vìthế,khiAgistrốntrongđềnthờthìkhôngmộtaidámgiếthaybắtchàng.Thôngthường,khicầntựbảovệmình,cácvịvuahaybấtkỳaikhácđềutớitrốntạiđềnthờcácvịthần,nhưAgisvàCleombrotusđãlàmkhitrốntránhLeonidas.7.Cáctàuthuyềnlớnđibiểnthườngdùngmộthệthốngcáchầmphụnằmsátđáythuyền,gọilàhầmbalastdùngđểdằnnướckhithuyềnkhôngchởhàngkhiếnthuyềnbớtbịnghiêngngả.8.TrongcuốnNhữngbộluật,PlatonhậnxétvềmôhìnhchínhquyềnSparta:'Takhôngbiếtnêngọitênnónhưthếnào.Hộiđồnggiámquanlàmộthìnhthứcchuyênchế,nhưngđôikhiSpartagầngiốngvớichếđộdânchủthuầnkhiếtnhấttrongsốtấtcảcácthànhbangHyLạp.Rõràngđólàxãhộicủagiớiquýtộc,nhưnglạigồmcảnềnquânchủ,hìnhthứcchínhquyềncổxưanhấttrênthếgiới'.

9.Argos:thuộcvùngPeloponnesusvàđượccoilàthànhphốcổnhấtcủaHyLạp,nơiđâycótàntíchcủađềnthờnữthầnHera.10.TiếngcườirấtquantrọngtrongcuộcsốngcủangườiSparta.Nókhôngchỉgiúphọtiêukhiểnmàcònlàmhệthốngphápluậtcủahọthêmvữngchắcbằngcáchchêbainhẹnhàngbấtcứaikhôngtuânthủphápluật.KhiếuhàihướclàmộttrongnhữngđứctínhcủacácnhàlãnhđạoSparta.TrongtácphẩmLờinóingườiSpartacủaPlutarchcómộtcâuchuyệnvềsựhàihướccủangườiSparta.Khimộtngườibịxếpvàochỗxấunhấttrongdànđồngca,ôngtanói:'Thậttuyệtvời,thưangàinhạctrưởng!Ngàiđãtìmđượccáchlàmchochỗnàytrởnêncaoquý'.Mộtcâuchuyệnkhác,khinghethấymộtngườinóirằngmìnhcóthểbắtchướctiếngchimhoạminhưthật,mộtngườiSpartanói:'Bâygiờtôimớiđượcbiếtthếnàolàtiếngchimhoạmi!'.MộtngườiSpartathấynhữngngườikhácngồitrongnhàvệsinh,bènnói:'Chưabaogiờtôiđượcngồivàomộtchỗmàkhitôiđứngdậylạinhườngchỗchomộtbôlão'.KhimộtngườitênlàPedarituskhôngđượcchọnvàoÐội300[đơnvịxuấtsắcnhấttrongđộiquânSparta],ngườitahỏitạisaothấtvọngmàanhvẫncườivuivẻ.Pedaritustrảlờirằnganhrấtvuivìbiếtrằngtrongthànhphốcòncó300ngườikhácgiỏihơnmình.11.CuộcthiđấuOlympiadlầnđầutiêntổchứcvàonăm776TCN.Trướcđó,Herculesđãlậpracuộcđấunàynhưngsauđókhôngđượctổchứctiếp.12.CácnữthầnMusesbaogồmchínnữthần,làcongáicủathầnZeus(Jupiter)vàthầnMnemosyne(thầntrínhớ).Mỗinữthầncaiquảnmộtmônnghệthuậtnhấtđịnh,nhưthầnCliocaiquảnmônlịchsử,Terpsichore-khiêuvũ,vàThalia-hàikịch.13.CastorlàmộttronghaivịthầnsinhđôicủaSparta,ngườikialàPollux.Theotruyềnthuyết,họđượcsinhratừmốitìnhcủathầnZeusvàmộtthiếunữtênlàLeda.TêncủahọđượcđặtchomộtchòmsaoởBắcbáncầu,chòmSongsinh(Gemini,nằmởcungHoàngđạothứ3,từ21/5đến20/6).14.Thebes:thànhbangHyLạpởBoeotia,phíabắcnúiCithaeron(Kithairon),tâybắcAthens.ThebeslàthànhphốHyLạpcổđượcnóiđếnnhiềunhấttrongcáchuyềnthoạivàtruyềnthuyếtvớicáccâuchuyệnvềvuaOedipus(Ơ-đíp),anhemsinhđôiAmphionvàZethus,vàcũnglànơianhhùngHerculessinhra.TạivịtrícủaThebesngàynaylàthịtrấnThivaithuộcmiềntrungHyLạp.15.TrậnLeuctraxảyragiữaThebesvàSpartanăm371TCN.Bằngchiếnthắngnày,Epaminondas,ThốngchếcủangườiThebes,đãvĩnhviễnchấmdứtuyquyềntốicaocủaSparta.(XemthêmcâuchuyệnvềPelopidas).16.HelotlàtêngọinhữngnôlệmàngườiDorianbắtđược.HọthuộcsởhữucủanhànướcchứkhôngphảicánhânnênbịcácôngchủSpartabóclộtkhôngthươngtiếc.17.CuốnsáchnàykhôngbaogồmcâuchuyệnvềcuộcđờicủaLysander

(mấtnăm395TCN).LysanderlàmộtchínhkháchvàThốngchế,ÐôđốcthuỷquânSparta,ngườiđãchấmdứtcuộcchiếntranhPeloponnesian(431-404TCN).ÐâylàcuộcxungđộtcuốicùngcảvềtưtưởngvàlãnhthổgiữahaithànhbanglớnnhấtHyLạplàAthensvàSparta.Spartađượcnhữngchínhphủquýtộcủnghộ,cònAthensđượcnhữngchếđộdânchủhậuthuẫn.CuộcchiếntranhnàylôikéotoànbộlãnhthổHyLạp,thậmchícảnhữngngườikhôngmuốnthamgianhưngườiMelian.Cuốicùng,Spartachiếnthắng,cònAthensbắtđầusuytànrồisụpđổ.CácsửgiaThucydidesvàXenophonviếtlạiđầyđủlịchsửcuộcchiếntranhnày,khágiốngvớixungđộtđịachínhtrịcủacuộcChiếntranhlạnh.(XemthêmCuộcđờicủaPericlesvàNicias).18.XemCuộcđờicủaNiciasvàDion.19.TrongcuốnProtagoras,PlatođãghilạilờidạycủaSocrates:'NhữngngôinhàcổxưavàphìnhiêunhấtcủatriếthọccủaHyLạplàCretevàSparta.Ởđó,cónhiềungườikhônngoanhơnbấtcứnơinàotrêntráiđất.Nhưnghọchegiấusựkhônngoancủamìnhbằngcáchgiảvờngudốt.Nêndườngnhưhọđượckínhtrọngnhờsựcanđảmtrongchiếnđấu,hơnlànhờtínhkhônngoan.Họnghĩrằngnếuđểlộsựtàigiỏiđóthìmọingườikháccũngtrởnênkhônngoan.Trongnhữngthànhbangnày[CretevàSparta],khôngchỉđànôngmàcảphụnữcũngtựhàovềtrítuệcủahọ.ÐólàlýdovìsaoanhcóthểbiếtrằngtađangnóisựthậtvàngườiSpartađượcgiáodụctốtnhấtđểnóirằng:nếuanhnóichuyệnvớibấtkỳngườidânSpartabìnhthườngnào,thoạtđầuanhtacóvẻngungốc,nhưngdầndầncũnggiốngnhưngườigiỏiđóngkịch,anhtasẽđưaranhữngnhậnxétsúctíchchứngtỏbạnchỉlàtrẻcon'.1.1.MaymắnchoCleonlàkhidẫnquânđếnPylos,mộtđámcháybùnglêntrênhònđảonàyđãđốtsạchthànhluỹngườiSparta.QuânAthenslúcđóchỉviệcbaovâynhữngngườicònsống.QuânSpartabuộcphảiđầuhàng.Cleontrởvềnhưmộtanhhùng,cònNiciasphảichịunhiềucayđắngvànhụcnhã.NhưngthànhcôngmaymắnnàychỉđemlạithảmhoạchoCleon.CleonphảichỉhuymộtđộiquântạiAmphipolisvàphảiđốiđầuvớimộtđộiquânSpartađôngđảotrongmộttrậnđánhthenchốt.Sựbấttàivàngudốtcủaôngtalàmchínhquânđộicủamìnhlộnxộn.ÐếnkhinhìnthấyquânSparta,Cleonquênphắtmìnhlàtổngchỉhuyvàbỏchạyđầutiên.NhưngCleonkhôngchạythoátvìbịmộtlínhngườiMyrciniangiếtchết.SaukhiquânAthensđạibạiởAmphipolis,hoàbìnhđượclậplại.2.Amphipolis(Amfipolis):đơnvịhànhchínhthuộcSerrai,vùngTrungMacedonia,HyLạp.3.Alcibiades(450-404TCN):chínhkháchvàThốngchếAthens,ngườiphảnbộilạitoànthểHyLạpngaytạitriềuđìnhvuaBaTưvàrồigópphầnvàothấtbạicủangườiAthenstrongcuộcchiếntranhPeloponnesus(431-404

TCN).PericleslàchúcủaAlcibiades,từngchămsócAlcibiadestừkhicònnhỏ,cònSocrateslàbạnthâncủaAlcibiadesvàtừngthamgiatrậnđánhPotidaeanăm432TCN.Saunày,AlcibiadestừngphảnbộilạingườiAthens,sangsốngvớingườiSpartanênbịkếtántửhình,bịtịchthumọitàisản.Sauđó,AlcibiadeslạiphảnbộingườiSpartađầuhàngvuaBaTư.CuộcđờiAlcibiadescũngrấtnhiềusựkiệnvàchiếncônghấpdẫnnhưngphầnviếtvềAlcibiadescủaPlutarchkhôngcótrongtuyểntậpnày.4.CarthagelàmộtvùngđịnhcưcổđạiđượcthànhlậpvàothếkỷthứIXTCN,sauđótrởthànhtrungtâmcủamộtvươngquốcrấthùngmạnhvàthịnhvượngbênbờÐịaTrungHảilàkìnhđịchvớiđếchếLaMãtrongsuốtnhiềucuộcchiếntranh.ÐếnthếkỷthứIITCN,đếchếLaMãtiêuhuỷCarthage,ngàynaythuộclãnhthổTunisia.5.Syracuse:thànhbangCorinthcủaHyLạpđãxâmchiếmvàlậpraSyracusetrênđảoSicilyvàonăm734TCN,sauđóSyracuseđãtrởthànhthànhphốlớnnhấtvàquyềnlựcnhấttrênđảoSicily.Vìthế,lờitiênđoánnàyđãcổvũngườiAthenstiếnhành'CuộcviễnchinhSicily'đầythảmhoạ.6.Socrates(469-399TCN):triếtgiaHyLạpnổitiếng,khôngđểlạitácphẩmnàonhưngcóảnhhưởngsâusắcđếntriếthọcphươngTâynhờnhữngghichépcủahọctròônglàPlato.NhưngAristophane,nhàvăn,nhàviếtkịchnổitiếng(448-385TCN)lạichếgiễuông.CònXenophon,sửgiaHyLạp(430-355TCN)cangợiônglànhàđạođứcđơngiản.7.Saunày,trongngànhthiênvănhọcchukỳ19năm(235thángâmlịch)mặttrăngtrởlạiđúngvịtríbanđầu,đượcđặttênônglàMetonicCycle.8.TrongthầnthoạiHyLạp,Adonislàmộtchàngtraituấntú,contraivuaMyrrha,đượcnữthầntìnhyêuAphrodite(Venus)đemlòngyêuquý.Bấtchấplờikhuyêncủanàng,Adonisđãchếttrongmộtchuyếnđisăn.AphroditebiếnmáucủachàngthànhhoavàcáccôgáiHyLạphàngnămđềulàmlễtưởngnhớchàng.9.ÐâykhôngphảilànhàhùngbiệnDemosthenesnổitiếng,ngườisốngởthờiđạisauđó10.TriếtgiaPlato(428-347TCN)hoàgiảitôngiáovàkhoahọcbằngcáchdựngnênnhữngđiềuhuyềnbí.TheoquanđiểmcủaPlaton,khikhámpháquyluậttựnhiên,conngườiviệnđếnthánhthầnvìhọsiêuviệthơnconngườitrongkhảnănglýgiải.Sựbắtchướclàcáchnịnhbợchânthànhnhất.Dođó,tấtcảnhữngcốgắngnghiêncứukhoahọcthựcchấtcũnglàmộtbiểuhiệncủasựmộđạo.Platonóirằngthếgiớithựcđượcxâydựngtừnhữngýtưởng,nênvậtchấtvàsiêuhìnhlàhoànhậpvớinhauchứkhônghềtáchrời.LàthầytếtạiđềnthờthầnApollo,vịthầncủanhữnglýlẽ,PlutarchcũngchiasẻquanđiểmvớiPlatovềsựtinhtuýcủavũtrụ.PlatolàhọctròcủaSocrates(469-399TCN).CuộcđốithoạigiữaSocratesvàNiciasvềlòngdũngcảmđượcPlatoghilạitrongcuốnLanches.DườngnhưSocratescó

quáítniềmtinvàcóquánhiềunghingờ,dùônglàhìnhảnhtiêubiểunhấtvềconngười.NgườiAthenskếttộixửtửôngvìdámnghingờsựchínhthốngcủatôngiáo.Ðứnggiữacáchọctròcủamình,ôngvuivẻuốngthuốcđộcmàchết.Plato,họctrònổitiếngnhấtcủaông,đãghilạicảnhnàytrongbàiviếtPhaedovàvềphiêntoàxửSocratestrongbàiLờibiệnbạch.11.NhàsửhọcThucydides(460-400TCN)đãmôtảrấttỉmỉ'CuộcviễnchinhSicily'.Thấtbạinàyxảyranăm413TCN,2nămsaukhiNiciasrờiAthens.ThucydidescũngkểlạicácsựkiệnkháctrongcuộcchiếntranhPeloponnesianchotớinăm411TCN,sauđósửgiaXenophonkểtiếpcuộcchiếntranhnày.1.EpaminondaslàngườibạnhữuthânthiếtnhấtcủaPeolopidas.PlutarchviếtvềcuộcđờicủaEpaminondasnhưngphầnviếtnàykhôngcònnữa.(XemthêmchúthíchtrongtruyệnvềAgesilaus).2.VụchiếmcungđiệnThebes(Cadmea)diễnranăm382TCN.TrậnchiếnnơiEpaminondascứuPelopidasdiễnratrướcđó2năm.TrongtrậnnàySpartavàThebesởcùngphe.3.ViệcAthensđầuhàngSpartavàotháng4năm404TCNđãchấmdứtcuộcchiếntranhPeleponnesiansauhơn28nămgiaotranh.ViệnNguyênlãocủaAthensbầura30ngườiđểcảitổhiếnphápvàluậtnênđâygọilà'Hộiđồng30'.Nhưngthayvìcảicáchthànhphố,họlạibầungườivàocácchứcvụquantrọngvàkiểmsoátthànhbang.Ðầutiên,việc'Hộiđồng30'bắtgiữtấtcảnhữngngườicảntrởlàmchodânchúngvuimừng,nhưng'Hộiđồng30'cònđixahơnkhihọtướcvũkhícủatấtcảngườidânAthens,trừmộtnhóm3000ngườivốnlàlựclượngcủahọ.NgàycàngcónhiềungườiAthensbịxửtửvìchốnglại'Hộiđồng30'.Nhữngngườichốngđốibịthanhtrừngvàmọitàisảnđềubịtịchthu,còn'Hộiđồng30'tựdohànhđộngtheoýmình.Sauđó,khoảng70ngườitịnạntrốnởThebesquaylạitấncôngpháođàiPhyle.DânchúngAthensbènhợpsứcvớihọ.Vìthế,'Hộiđồng30'bịgiảitánvànềndânchủđượckhôiphụclạiởAthens.4.CôngcuộcgiảiphóngThebesdiễnravàomùađôngnăm379TCN,3nămsauvụchiếmgiữcungđiệncủangườiSparta.CâuchuyệnnàyđượckểchitiếthơntrongbàiviếtcủaPlutarchnhanđềMaquỷcủaSocrates.5.ViệcngườiSpartabấtngờchiếmđóngThebesbịcoilàmộthànhđộngphảnbộiđồngminh,vàviệcngườiSpartasaiquântiếpviệncũnglạilàmộthànhđộngphảnbội.6.TạitrậnLeuctra(năm371TCN),ngườiThebesđãmanglạimộtchiếnthuậtmớigọilà'chiếnthuậtđánhxiên'.Chỉcó6000quânchốnglạikhoảng11000quânSpartachưatừngbịđánhbại,nênngườiThebesbốtríđộiquângiápnặngvàocánhtráivới'BinhđộiThầnthánh'củaPelopidaslàmtiênphong.LựclượngtấncôngnàysẽtấncôngcánhphảicủaSparta,nơivuaSpartavàlựclượngthiệnchiếnnhấtchiếmgiữ.Epaminondascùngvớimột

sốítquânđứnglệchgócvàngoàitầmtấncôngcủaSparta,dođóquânđộiThebescóưuthếlựclượngởđúngnơixảyrađánhnhaulớnnhất.KhiPelopidaschọcthủngđượcđộihìnhđốiphương,quânThebesđánhngangsườnquânđốiphương,còncánhquâncủaEpaminondassẽđánhtrựctiếpvàotrướcmặtquânđịch.ThươngvongcủaSpartarấtnặngnề.KểtừđósứcmạnhcủaSpartakhôngbaogiờphụchồiđượcnữa.7.Pherae:thànhphốlớncủaThessalyxưakia,naylàFerai,thuộcÐôngMacedoniavàThrace,HyLạp.8.Pharsalus:naylàFarsalusthuộcvùngThessaly,HyLạp.9.ArtaxerxesII:VuaBaTưtronggiaiđoạn404-358TCN.ÔnglàhậuduệcủavuaXerxesI,ngườiđượcnhắcđếntrongcâuchuyệnvềSolon.NhữngđồngtiềnBaTư,nhưđãkểtrongcâuchuyệnvềcuộcđờiAgesilaus,luồnvàocácthànhphốHyLạplàmdânchúngganhtỵvàhiềmkhích.ArtaxerxesthuênhữngnhàhùngbiệnđểpháhoạicácthànhbangHyLạp,kíchđộnghọđánhlẫnnhaurồitrởnênsuyyếu.PlutarchcóviếtvềcuộcđờicủaArtaxerxestrongtácphẩmGươngdanhnhânnhưngchúngtôikhôngđưavàođây.Artaxerxeslàmộtvịvuarấtcanđảmvàmưulược.10.Taygetus:tênmộtngọnnúinơiđịnhcưcủathànhbangSparta.11.Susa:ngàynaylàShushthuộclãnhthổIran,nằmgầnbiêngiớiIran-Irắc.12.Pythian:ngàyhộithểthaotổchức4nămmộtlầngầnDelphitrongthờiHyLạpcổđạiđểtưởngnhớthầnApollo.1.Augustus(63TCN-14sauCN):connuôicủanhàđộctàiLaMãJuliusCaesar,tênthậtlàGaiusOctaviuslênlàmtổngtàiLaMã,đánhbạiAntonyvàCleopatratạitrậnActiumtrởthànhHoàngđếđầutiêncủaLaMã(27TCN-14sauCN).Ôngtiếnhànhnhiềucảicáchxãhội,khuyếnkhíchgiáodục,mởrộngbiêngiớicủaLaMãtớitậnsôngDanubevàthiếtlậpchínhquyềnthốngnhấtsaugầnmộtthếkỷnộichiến.ThờiAugustusđượccoilàthờikỳhuyhoàngcủađếchếLaMã.2.Antisthenes(444?-sau371TCN):triếtgiaHyLạp,nhàtưtưởngđầutiênthiếtlậpChủnghĩaHoàinghi(Cynicism).ÔngsinhraởAthensvàlàhọctròcủaSocrates.AntisthenesdạytạimộtngôitrườngcótênlàCynosargesbênngoàiAthens.HọctròcủaôngsaunàyđượcgọilànhữngngườitheochủnghĩaHoàinghi(Cynics).Antisthenescoihạnhphúcchỉđạtđượcnhờđứchạnh.Ôngchêbaicácmônnghệthuật,vănhọcvànhữngtròănchơixahoa,đồngthờicangợisựlaođộngchămchỉ.HọctrònổitiếngnhấtcủaônglàtriếtgiaHoàinghiHyLạpDiogenes.3.Macedonia:vùnglãnhthổhiệnnaygồmmiềnbắcHyLạp,Albany,MecedoniathuộcNamTưcũvàmộtphầnBulgary.4.Zeno(ZenocủaxứElea):nhàtriếthọcvàtoánhọcnổitiếngcủaHyLạpcổđại,sốngởđảoSípkhoảng500nămtrướcCN.Aristotlecoiônglàngườiphátminhraphépbiệnchứng.

5.MộtvídụnổitiếngvềtàinguỵbiệncủaZenolànghịchlýAchillesvàconrùa.Achilles(ngườinổitiếngvềtốcđộcũngnhưsứcmạnh)chạynhanhhơnconrùa100lần.Zenonóirằngnếuconrùachạytrước100yard,Achillessẽkhôngbaogiờđuổikịpnó.LýluậncủaZenolàkhiAchilleschạyxongkhoảngcáchđếnnơiconrùađãkhởihành,conrùađãchạyđượcmộtyardnữa.KhiAchilleschạyhếtyardđó,conrùađãchạyđượcvàiinchnữa,vàcứthếtiếptụckhôngngừng.SaunàyhàngthếkỷtoánhọcmớichứngminhđượccáisaicủaZenobằnglýthuyếtgiớihạn.6.Anaxagoras(500?-428TCN):triếtgiaduyvậtnổitiếngđầutiêncủaHyLạp,ngườiđưakháiniệmtrítuệ,lýtrívàocănnguyêntriếthọc.Nhữngnhàtriếthọctrướcđócoiđất,khôngkhí,lửa,nướclànhưnguyênbảncuốicùngcủavậtchất.Nhưngônglàngườiđầutiênđềxuấtmôhìnhphântửvànguyêntửcấuthànhnênmọivậtvớikháiniệm'Hạtgiốngnhỏ'.HọctròcủaônggồmPericles,nhàsoạnkịchEuripides,vàcóthểcảSocrates.AnaxagorasdạyởAthenskhoảng30nămthìbịbỏtùvìdámnóirằngmặttrờilàmộthònđánóngvàmặttrăngđượclàmbằngđất.Saunày,tưtưởngcủaôngđượcAristotlevàDemocrituskếtụcpháttriển.7.Cimon(510?-450?TCN):ThốngchếvàchínhkháchcủaAthens.ÔnglàcontraiMiltiades,ngườilàmnênchiếnthắngMarathon.CimonthamgiatrậnSalamisvàsauđógópphầnthiếtlậpliênminhDeli.CùngvớiAristides,ôngchỉhuyhạmđộiHyLạptớibánđảoTiểuÁđểgiảiphóngcácthuộcđịaởđâykhỏiáchthốngtrịcủaBaTư.Năm466TCN,ôngđánhbạihạmđộiBaTưtạisôngEurymedon(bâygiờlàsông,ThổNhĩKỳ).SaucuộcnổiloạncủangườiHelotởSparta,uytíncủaôngbịgiảmsútvàbịcáchchức.Sauđó,phedânchủcủaPericlesđãtrụcxuấtông.Khiđượctriệuhồinăm451,Cimonđàmphánhiệpướcđìnhchiến5nămgiữaSpartavàAthens,rồigóptiềnbạcxâydựnglạiAthens.PlutarchcũngviếtvềcuộcđờicủaCimonnhưngchúngtôikhôngđưavàotậpsáchnày.8.Pisistratus(khoảng600-527TCN):Thốngchế,chínhkháchvàlànhàđộctàiởAthens.LàcontraiHippocrates,ôngcầmđầuphedânchủchốnglạiphequýtộc.XemcâuchuyệnvềcuộcđờiSolonđểbiếtthêmvềPisistratus.9.ÐâykhôngphảilàsửgiaThucydidesnổitiếng.10.ViệclậpchínhsáchdựatheoýkiếnquầnchúngđượcPlatogọilà'kịchsĩ'(theatrocracy).11.ParthenonlàtênngôiđềnthờnữthầnAthena.ParthenosđượcxâydựngtrênngọnđồiAcropolisởAthensvàothếkỷthứ5TCN.ÐâylàmộtkỳquankiếntrúccủathếgiớiHyLạpcổđại.12.CácđồngminhcủaAthens,trướcđóbịAristidescưỡngbuộcnộpthuế,mệtmỏivìnhữngđónggópquânsựvàthấykhôngcầnnộpthuếnữavìgiờđâyngườiBaTưđãbịđuổikhỏiHyLạp.NhưngngườiAthensvẫnđòitiếptụcduytrìLiênminhDeli,tiếptụcbắthọđóngthuế.Vìcácđồngminhcó

thểgóptiềnthaychobinhlínhnêndầndầncácđồngminhđãmấtđikỹnăngchiếntrậnvàtrởthànhnôlệphụthuộcvàoAthens.13.Thựctế,nhữngngườiAthenskhôngchinhphụcđượcSicily.(XemcuộcđờiNiciasđểbiếtvềcuộcviễnchinhnày).14.Aeginet(Aegina):mộthònđảoởphíanamHyLạp.15.Phidias(khoảng490-430TCN):nhàđiêukhắc,kiếntrúcsư,hoạsĩHyLạpcổđạinổitiếng.ÔnglàtácgiảcủanhiềucôngtrìnhvĩđạinhưtượngcácThốngchếnổitiếngcủaAthensnhưMiltiades.PhidiastrựctiếpchỉđạocôngtrìnhPropylaea,đàitưởngniệmởđồiAcropolis,đềnthờParthenonvàbứctượngkhổnglồcủathầnZeustạiđỉnhOlympus.16.Aspasia(470-410TCN):mộtphụnữnổitiếngvìsắcđẹp,tríthôngminhvàtàinăngchínhtrị.SaukhicướiPericles,ngôinhàcủahọtrởthànhnơitụtậpcủanhữnghọcgiảvàchínhkháchAthens.NhiềusửgiacoiAspasialàngườigâyracáccuộcnổiloạnSamianvàcuộcchiếntranhPeloponnesia.TrongTừđiểnEncartacóbứctranhvẽbàrấtđẹp.17.ÐâylàcuộcchiếntranhPeloponnesia(431-404TCN),đượcsửgiaThucydideskểlạirấtchitiết.18.Thucydidesđãmiêutảnhưsauvềtrậndịch(năm430TCN):'Chínhtôicũngmắcbệnhvàthấynhiềungườikháccũngvậy.Bắtđầulàmộtcảmgiácbỏngcháytrongđầu,rồimắttôitrởnênđỏngầu.Sựxuấthuyếtbắtđầutừlưỡivàcổhọng,cùngvớihơithởrốiloạn.Saukhihắthơivàsổmũi,cơnđaudồnvàongực.Hovànônmửatiếptheo.Nạnnhânthườngchếtvìtràomáunônmửa,hiệntượngnàylàmcảngườinhãora,hiệntượngkhoahọcthờiđóchưatừngthấy.Dakhôđivànởtungra.Mọingườikhôngthểchịuđựngđượcquầnáodùnhẹđếnđâu,vàmuốntrầntruồnghoàntoàn.Phầnlớnhọmuốnđượcngâmmìnhtrongnướclạnh.Họkhôngthểngủvàkhôngthểởyênmộtchỗ.Cáichếtthườngđếnsaucơnsốtvàongàythứbảyhoặcthứtám,nhưngnếungườibệnhsốngquađượcthờiđiểmđó,bệnhsẽchạyvàobaotửgâyrachứngỉachảy.Nótácđộngđếncácbộphậnsinhdụcvàcácđầungóntayngónchân,nênnhiềungườibệnhkhôngthểlàmgìđượcnữa.Nhiềungườicũngmấttrínhớ.Khôngtừnàocóthểtảnổithứbệnhnày,nógâyrasựđauđớnmàtôinghĩkhôngaicóthểsốngquanổi.'1.MegalopolislàthànhphốlớnnhấtcủaArcadiaxưakia,hiệnnayMegalopolislàđịadanhthuộcArkadhia,vùngPeloponnesus,HyLạp.2.ViệnHànlâmởAthens,doPlatomở.3.AratusxứSicyon(271-213TCN)làmộtthốngchếvànhàlãnhđạocủaLiênminhAchaea(AchaeanLeague),liênminhquânsựcủaHyLạpcổđại.PlutarchcũngviếtvềcuộcđờicủaAratusnhưngchúngtôikhôngchọnđưavàocuốnsáchnày.4.Sicyon:thànhphốHyLạpcổ,gầnArgos.5.CácmẩuchuyệnvềEpaminondascótrongcuộcđờiPelopidasvà

Agesilaus.6.TứccáctrườngcaIliadvàOdyssey.7.SellasialàmộtvùngđấtrấtgầnSparta,thuộcthànhbangLaconia,vùngPeloponnesus,HyLạp.8.IllyrylàmộtthànhbangHyLạpcổđạinằmởphíatâyMacedoniavàphíabắccủaThessaly,ngàynaylàkhuvựccácnướcthuộcCộnghoàNamTưcũ:Slovenia,Croatia,Bosnia-Herzegovina.9.Loạilaocódâydabuộcvàocánquấnquanhthânlao,đoạncuốicủadâybuộcvàotay.Cáiđaiđểđeonhằmtănglựcbẩyvàcũngđónggópvàolựcxoáycủalaokhiếnnóđithẳngtrongkhibay.10.Elea:mộtvùngđấtngàynayởphíanamnướcItalia.11.Khiđó,saukhivịvuacuốicùngquađời,Spartarơivàotaycáctoánlínhđánhthuêvàchịusựcaitrịcủamộttênđộctài.12.TitusQuinctiusFlamininus(230?-174TCN)làthốngchếvàchínhkháchnổitiếngcủaLaMã.ÔnglàngườiđánhbạivuaPhilipVcủaMacedoniavàgiảiphóngmọithànhbangHyLạpkhỏiáchcaitrịcủaPhilip.Ônglàquancoiquốckhốnăm199TCNvàtổngtàinăm198TCN.Trongtácphẩm'Nhữngcuộcđờisonghành',PlutarchđãsosánhTitusFlamininusvớiPhilopoemen13.DiophaneslàmộtnhàhùngbiệnvàmộtnhàtriếthọccủaHyLạpcổđại.1.CatoTrẻ(CatotheYounger)tênthậtlàMarcusPorciusCato(95-46TCN),chínhkháchLaMã,cháunộicủaCatoGià(CatotheElder).Khilàmquancoiquốckhố,ôngnổitiếngvớivìlòngthanhđạmvàtrungthực.CatoTrẻcũngcốgắngcứugiúpnhữngngườiđồngbàoLaMãchốnglạinhữngkẻmịdânlợidụngsựngumuộicủahọ.Năm60TCN,ôngchốnglạiJuliusCaesar.ChếđộTamhùngđầutiêngồmPompey,CaesarvàMarcusCrassusđiềuôngđiđảoSípnhằmloạibỏông.TrongcuộcxungđộtgiữaCaesarvàPompeynăm49,CatođứngvềphíaPompey.ÔngthấtbạitrongviệcbảovệSicilychốnglạiCaesarvàsauthấtbạiởUtica,châuPhi,ôngtựsátchứkhôngmuốnrơivàotayCaesar.CatolàchavợcủaMarcusBrutus,ngườiđãámsátJuliusCaesar.PlutarchcũngviếtvềcuộcđờiCatoTrẻvàsosánhôngvớiPhocion.2.Demosthenes(384-322TCN)làmộtnhàhùngbiệnxuấtsắccủaHyLạp,nổitiếngvớicâunói'Nhữngcơhộinhỏthườnglàsựkhởiđầuchonhữngsựnghiệplớnlao'.3.CuộcchiếntranhPeloponnesianchấmdứtvớiviệcngườiAthensđầuhàngngườiSpartanăm404TCN.ThấtbạinhụcnhãnàyđãlàmtổnhạitinhthầncủangườiAthens.4.Marslàtênvịthầnchiếntranh,trongthầnthoạiHyLạplàthầnAres.5.Museslàchínnữthần,congáicủathầnZeusvàMnemosyne(nữthầnkíức).Mỗinữthầnbảotrợmộtmônnghệthuậtnhấtđịnh,nhưthầnCliobảo

trợsửhọc,TerpsichorebảotrợkhiêuvũvàThaliabảotrợhàikịch...6.NữthầnAthena(trongthầnthoạiLaMãlàthầnMinerva,thầncủatrítuệ,trithứcvàchiếntrận)đượcngườiAthensưachuộngnhấttrongsốcácvịthần.AthenađượcsinhratừcáiđầucủathầnZeus(Jupiter)vàđượcZeusrấtyêuquý.NàngđượcthờtạingôiđềnParthenonởAthens(xemcuộcđờiPericlesđểbiếtvềviệcxâydựngngôiđềnnày).NữthầnnàylàbiểutượngrấtquantrọngtrongcácbảnanhhùngcaIliadvàOdysseycủaHomer.7.VuaPhiliplàchacủaAlexander'Ðạiđế'.PhilipchinhphụctấtcảvùngđấtcủaHyLạpsautrậnChaeronea(338TCN).8.EuboealàmộthònđảodàingoàikhơigầnAthens.9.ÐâykhôngphảilàPlutarch,tácgiảcuốnsáchnày.TênngườiHyLạpthườnggiốngnhau,vìthếđểtránhsựnhầmlẫn,thườngphảichỉrõvùngđấtnơihọsinhra.10.MộteobiểncủaThổNhĩKỳnốichâuÂuvàchâuÁ,naylàDardanelles.11.Trậnnàyxảyranăm338TCN,xemcâuchuyệnvềcuộcđờiAlexander'Ðạiđế'đểbiếtthêmvềtrậnđánhnày.12.IonialàmộtvùngđấtcổxưacủachâuÁ,bêncạnhbờbiểnAegean,từngbịngườiHyLạpchiếmđóngkhoảng1000nămTCN.13.KhobáubịHarpalusđánhcắpnàylêntới180,000talentvàng.Theothờigiánăm1998,khobáunàyđánggiákhoảng42tỷđôla.14.Lamian:thuộctỉnhHamadan,Iranngàynay.15.AntipaterđượcAlexanderbổnhiệmlàthốngsứcaitrịHyLạpvàMacedoniatrongkhiAlexanderviễnchinhởchâuÁ.SaucáichếtcủaAlexander,AntipatertrởthànhngườiđứngđầuHộiđồngthốngchếcủaAlexander,vàlàquannhiếpchínhchocontrainhỏcủaAlexander.Chứcnhiếpchínhnàykéodàitừ323đến319TCN,khiAntipaterchếtởtuổi70.CáichếtcủaAntipaterdẫntớitìnhtrạngvôchínhphủ.Năm311TCN,đếchếcủaAlexandertáchthànhnămvươngquốckhácnhau.16.Cassander(358?-297TCN)làvuaMacedoniatừnăm305đến297TCN.Năm321,saucáichếtcủaAlexander'Ðạiđế',AntipaterđượcbổnhiệmlàmnhiếpchínhtốicaocủaMacedonia.Khichết,ôngtraoquyềnchobạnmìnhlàPolyperchon,nhưngCassanderdấybinhchốnglạiPolyperchon,giànhquyềnkiểmsoátAthensnăm317.Năm316,CassandersáthạiOlympias,mẹAlexander'Ðạiđế'.Cũngnămđó,CassandercướingườiemgáicùngchakhácmẹcủaAlexanderlànàngThessalonica.Nhưngchỉítlâusau,CassandergiếtRoxana,ngườivợBaTưcủaAlexandervàcontrailàAlexanderIV,chấmdứttriềuđạicủaAlexander.17.Antigonus(382-301TCN):cũnglàmộtbộtướngcủaAlexander'Ðạiđế'.SaukhiAlexanderchết,đếquốcrộnglớntừngbịAlexanderchinhphụcbịchiacắtthànhnhiềunước,AntigonuschiếmđóngvùnglãnhthổtrênbánđảoTiểuÁđốichọivớivươngquốccủaCassander.

18.Polysperchon:thốngchế,đồngnghiệpcủaAntipater.Olympias,mẹAlexander'Ðạiđế',liênminhvớiPolysperchon(317TCN)nênbịCassandergiếtOlympiasvàcontraicủaAlexanderđểtrảthù.19.Socrates(469-399TCN)làmộttriếtgianổitiếngởAthensbịkếtántửhình.HọctròcủaônglàPlato,đãghilạinhữnglờinóicủaSocratestrongcuốnsáchNhữngcuộcđốithoại.TrongcuốnPhaedo,PlatokểlạicuộctròchuyệncủaSocratestrongnhữnggiờcuốicùngtrướckhichếtvìuốngcâycầnđộctrongnhàtùAthens.1.EpirusnằmtrênbờbiểnTâyBắcHyLạp.NhữngvịvuaởđóxưngtụngPyrrhuslàcontraicủaAchilles,chiếnbinhHyLạplừngdanhtrongtrậnchiếnthànhTroy.CảPyrrhusvàAlexanderđềuxứngđánglàhậuduệcủaAchilles,ngườicũnggiốngnhưhọlàmộtchiếnbinhkiêuhãnhkhôngbaogiờchấpnhậnsốngyênbình.2.DemetriusI(337?-283TCN)làvuacủaMacedoniatronggiaiđoạn294-283TCN.ÔnglàcontraivuaAntigonusI,thốngchếcủaAlexander'Ðạiđế'.SaucáichếtcủaAlexander,cảAntigonusvàDemetriusđềurấttíchcựcthamgianhữngcuộcchiếngiànhquyềnlực.DemetriusđánhbạiPtolemyI,vuaAiCậptrongtrậnSalamis(306TCN).Năm294TCN,ôngámsátđịchthủlàAlexander,contraiCassander,rồichiếmMacedonia.Nhưng6nămsau,ôngbịsathảikhỏiliênminhcủaPyrrhusvàLysimachus,vuaxứThrace.DemetriusđếnnươngtựaSeleucusI,vuaxứSyria,nhưngbịtốnggiamchođếnchết.Nhưngsauđó,contraiônglàAntigonusIIđãgiànhlạingaivàngởMacedonia.NhữngthăngtrầmtrongsựnghiệpcủaDemetriusrấtthúvị,nhưngkhôngcótínhanhhùng.CuộcđờiDemetriusdoPlutarchviếtkhôngcótrongtậpnày.Trongđó,Plutarchchorằngchúngtacũngcóthểhọcđượcnhiềuđiềutừmộttấmgươngxấu.3.TrậnIpsus(301TCN)diễnragiữaAntigonusvàcáctướnglĩnhMacedoniakhácnhằmtranhgiànhcácvươngquốctrongđếchếdoAlexandertạodựng.AntigonusvàcontraimìnhlàDemetriusthuatrậnởIpsusnênmấtquyềncaitrịHyLạpvàTiểuÁ.IpsusngàynaythuộcArkadhia,vùngPeloponnesus,HyLạp.4.ÐâylàvuaPtolemyI(367?-283?TCN),còngọilàPtolemySoter,ngườicaitrịAiCậptronggiaiđoạn323-285TCN.ÔnglàngườisánglậptriềuđạiPtolemai.TừnglàmộtThốngchếtrongquânđộicủaAlexander'Ðạiđế',saucáichếtcủaAlexander,PtolemyđãchiếmlấyAiCậpvàđứngtrunglậptrongtrậnchiếnIpsus.VươngtriềucủaôngsauđócónàngCleopatranổitiếng,ngườiquyếnrũđượcJuliusCaesarvàMarkAntony.5.Haianhem,AntipatervàAlexander,đánhnhauxemaisẽnốingôichalàvuaCassander.Antipaterđãgiếtmẹmình,vàAlexandermờiPyrrhusvàDemetriusđếngiúpmình.Pyrrhusđếntrước,vàđượctrảcôngbằngmộtvùngđấtrộnglớnthuộcMacedonia.AlexanderkhôngmuốnDemetriuscũng

làmnhưvậynênđãđếngặpDemetrius.Nhưngtrongcuộcgặpgỡ,DemetriusđãgiếtAlexanderrồichiếmlấyphầncònlạicủaMacedonia.6.DemetriuscaitrịMacedoniatrong7năm.Sauđó,contraiôngtalàAntigonusIIlênlàmvuaMacedonia.Cáchậuduệdònghọnàytiếptụctrịvìchođếnnăm197TCN,khibịngườiLaMãđếnchinhphục.7.Lysimachus(360?-281TCN)làvuaxứThrace,từngmộtthờigianngắnlàmvuacủamọivùngđấtMacedonia.8.Tarentum:ngàynaylàthànhphốTaranto,ÐôngNamnướcItalia.9.AlexandertừnggặpvoichiếnmặcgiápsắtởẤnÐộ.Pyrrhuscũnghọccáchsửdụngthứvũkhíkhủngkhiếpnày.Mùivàtiếngồncủavoilàmngựasợhãivìtrướcđóchúngchưatừngthấybaogiờ.10.Lucania:ngàynaylàvùngBasilicataởmiềnNamItalia.11.Heraclea:thuộctỉnhApulia(Puglia),đôngnamnướcItalia.12.AppiusClaudiuslàchínhkhách,nhàvăn,nhàhùngbiệnxuấtsắccủaLaMã,sốngvàokhoảngnăm300TCN.13.HydralàmộttrongnhữngquáivậtmàHerculestừngchinhphục.Nócó9đầu,vàmỗilầnmộtđầubịchặt,haicáikhácsẽmọcrathếchỗ.Herculesđãtiêudiệtconquáithúbằngcáchlấyđuốcthiêunó.14.GaiusFabriciusLuscinus(chếtsaunăm275TCN),chínhkháchvàthốngchếLaMã.Ônglàmchấpchínhtốicaonăm282TCN,cónhiềuthànhcôngvàchiếnthắnglớntrướcngườiLucana,Brutti,vàSamnite,đượcngườiLaMãrấtcangợi.15.CácmônđồcủatriếtgiaHyLạpEpicurisđượcbiếtdướicáitêncácnhàKhoáilạcchủnghĩa.Epicuristừngkhuyên:'Sốngkhôngđểbịbiếtđến',hưởngthụcuộcsốngcủamộtkẻbấtcầnđờivôdanh.TưtưởngnàygiốngnhưtưtưởngLãoTửtrongtriếthọcTrungHoa.PlutarchđãviếttiểuluậnVềsựchậmtrễcủasựtrừngphạttừthầnlinhđểphảnđốigiáolýtrungtâmcủachủnghĩaKhoáilạclàcácvịthầnkhôngquantâmđếnnhữnggìchúngtalàm,cũngnhưsựquantâmhàngđầuđếnnhữnggìchờđợisaukhichết.16.LễhộithầnCronos(SaoThổ,theothầnthoạiLaMãlàthầnSaturn)cótênlàSaturnalia,đượctổchứctrongbangàyvàogiữathángChạp.Trongthờigianđómọihànhđộngbấtkínhvàlừalọcđềuđượcchấpnhận.CronoslàchacủathầnZeus(Jupiter),Poseidon(Neptune)vàHades(Pluto).Cũnggiốngnhưthờigian,Cronosnuốtconcủamìnhvàobụng,nhưngvợcủaCronoslàCybele(BàmẹVĩđại),mộthômđãđưachoôngtamộthònđáthaythầnZeus.Khilớnlên,ZeuslaovàocuộcchiếntranhvớichamìnhvàcácTitankháclàconcủaUranus(Thiênđường)vàGaea(Mặtđất)vàđánhbạihọ.TrongbuổilễSaturnalia,chủnôvànôlệđổivaitròvàbạnbètặngquànhau,đểthểhiệnsựcôngbằngtựnhiêngiữangườivớingườivàtìnhbằnghữuthânáitừngcóởthờiHoàngKimcủaCronos.LễhộicủangườiLaMãvàodịpGiángsinhvẫncònlưugiữlạimộtchútgìđónhữngphongtục

này.17.Asculum:thuộctỉnhLucania(Basilicata),phíanamItalia.18.Từđócóthànhngữ'chiếnthắngcủaPyrrhus'lànhữngchiếnthắngphảitrảgiárấtlớn.19.MamertumlàmộtthànhbangthuộcSicily.20.Beneventum:trướckhiPyrrhusbịthuatrậnởđâynăm275TCN,thànhphốnàycótênlàMaleventum(gióyếu).SaukhichiếnthắngPyrrhus,ngườiLaMãđổitênthànhphốnàylàBeneventum(giómạnh).NgàynaylàBenevento,thủphủtỉnhBeneventomiềnnamItalia.21.Hannibal(247-183TCN)làmộttrongnhữngvịtướngxuấtsắcnhấtmọithờiđại,thốngchếCarthagenổitiếngtrongchiếntranhPuniclầnthứhai(218-201TCN)vớiLaMã.HannibalhànhquântừTâyBanNhavượtdãyAlpstấncôngLaMã.ÔngchiếnthắngmộtsốtrậnrấthuyhoàngvàgầnnhưchiếmđượcthànhRome,nhưngcuốicùngRomeđãđứngvữngvàôngphảirútvề.22.NhữngngườiGauloisđếntừvùngngàynaylànướcPháp.Họlànhữngchiếnbinhhungdữ,đãchiếmđượcRomevàonăm387TCN,khoảng100nămtrướcchiếndịchcủaPyrrhus.23.ÐâylàAntigonusII(319?-239TCN),contraicủaDemetrius,làmvuaMacedoniatronggiaiđoạn283-239TCN.1.Solonlàmộttrongbảynhàthôngtháinày.2.Thales(625?-546?TCN),triếtgiaHyLạp,sinhởvùngMiletus,thànhphốHyLạpcổởIonia,làthànhphốthịnhvượngnhấttrong12thànhphốcủaliênbangIonia,vùngTiểuÁ.ÔnglàngườisánglậpnêntrườngpháitriếthọcHyLạp,vàlàmộttrongsốbảynhàthôngtháicủaHyLạp.Thalesrấtnổitiếngvềkiếnthứctuyệtvờivềthiênvănhọcsaukhidựđoánrằngnhậtthựcsẽxảyravàongày28/5năm585TCN.ÔngcũngđượccoilàngườiđãgiớithiệumônhìnhhọcvàoHyLạp.Thaleschorằngnguồngốccủatấtcảmọivậtlànước.TrướcThales,nhữnggiảithíchvềvũtrụrấthuyềnbívàkhóhiểu,việcôngtậptrungnghiêncứunhữngvậtchấtcơbảnhìnhthànhnênthếgiớiđánhdấusựsinhthànhcáctưduykhoahọc.Thaleskhôngđểlạitácphẩmnào;ngườitabiếtvềcáckiếnthứccủaôngnhờvàoghichépcủaAristotletrongcuốnSiêuhìnhhọc(Metaphysics).MiletuscũnglàquêhươngcủatriếtgiaHyLạpnổitiếnglàAnaximander.3.Salamis:mộthònđảogầnAthen,thuộcvùngAttica,làquêhươngcủacácanhhùngHyLạphuyềnthoạitrongsửthicủaHomerlàAjaxvàTeucer.4.CảicáchruộngđấtởAthenskhóhơnởSpartanhiều.SảnphẩmnôngnghiệpchủyếucủaAthenslàdầuôliu,đểbuônbánvàđổilấynhữngmặthàngkháctừkhắpnơitrênthếgiới.Dầuôliukhôngchỉđểnấuănmàquantrọnghơnlàđểthắpsáng.Phảimất16nămcâyôliuởHyLạpmớitrưởngthànhvàsau40nămmớitạoralượngdầunhiềunhất.Vìvậyviệctrồngtrọt

đòihỏicôngviệcnặngnhọcvàkhôngthuđượckếtquảtrongmộtthờigiandài.ViệccảicáchruộngđấtởAthenssẽlàmchomộtsốngườikhôngtốncôngtrồngtrọtmàvẫnđượcthuhoạch.5.TalentlàđơnvịđotiềntệvàruộngđấtcủangườiHyLạpcổđại.6.TừnhữngviệcDraconlàm,saunàytiếngAnhcótừdraconianđểchỉsựtànbạo,đượcsửdụngđểmôtảnhữngphápluậthàkhắc.7.Solonbắtmọicôngdânphảithểhiệnchínhkiến,ôngkhôngmuốnnhữngcôngdânkhaokhátnhữngđiềutốtnhưnglạisợhãivàkhôngdámhànhđộngchốnglạinhữngkẻxấu.8.NgườinghèoởAthenskhônghềcóbấtcứquyềngìchođếnkhiSolontiếnhànhcảicách.9.Attica:vùngđấtđồinúiởphíaNambánđảoHyLạp.10.SolonthamkhảonhữngsáchvởcổxưacủangườiAiCậprồikểlạicâuchuyệnvềlụcđịaAtlantis.Plato(427-347TCN),hậuduệcủaSolon,kếthừanhiệmvụnày,đãviếtcuộcđốithoại'Timaeus'vàđoạnvăn'Critias'kểlạicâuchuyệnđó.TheolờiPlato,9.000nămtrướckhiSolonđếnAicập,mộtnềnvănminhlớntrênmộthònđảoởÐạiTâyDươngđãbiếnmấttrongmộttrậnđạihồngthuỷcùngvớinhữngtrậnđộngđất.PlatokhônghoànthànhcâuchuyệnnênđiềuSolontừngviếtkhôngcònnữa.Chođếnngàynay,câuchuyệnvềlụcđịaAtlantisvẫncònlàchủđềgâytranhcãi.11.CroesuslàvuacuốicùngcủaxứLydia,mộtvươngquốccổxưatrênbánđảoTiểuÁ,caitrịtừ560đến546TCN.Saukhichinhphụcnhiềuvùngđấtkhácvàtrởnênvôcùnggiàucó,CroesusliênminhvớicácvươngquốcBabylon,AiCậpvàSpartanhưngbịVuaCyrus'Ðạiđế'củaBaTưđánhbại.12.Aesop(620?-560?TCN),tácgiảcủanhữngtruyệnngụngônnổitiếngcủaHyLạp.13.Cyrus'Ðạiđế'(600?-530TCN):vuaBaTư(550-530TCN),contraivuaCambysesI,hậuduệcủaAchaemenes(Hakhamanish).Năm550TCN,CyrusnổidậylậtđổáchcaitrịcủangườiMedelênlàmvuaBaTư,caitrịmộtvùngđấttừsôngHalysởTiểuÁđếnvươngquốcBabylon.Sauđó,ôngđánhbạiliênminhBabylon,AiCậpvàLydia.Năm539TCN,ôngthôntínhvươngquốcBabylon,thiếtlậpÐếchếBaTưhùngmạnhnhấttrênthếgiớitrongsuốt2thếkỷchotớicuộcviễnchinhcủaAlexander'Ðạiđế'.14.NềnđộctàicủaPisistratusvàcontraigãlàHippiaskéodàitừ561đến510TCN.Sauđó,đượcngườiSpartagiúpđỡ,CleisthenesvànhómquýtộcAthensbịtrụcxuấtđãgiảiphóngAthenskhỏinềnđộctàinày.1.NgôiđềnthờởDelphinằmtrongmộthangđádướichânnúiParnassusthờthầnApollo.Plutarchlàmộttrongsốhaithầytếtạingôiđềnnàytrongnhiềunămliền.ApollolàvịthầnđặcbiệtcủangườiDorian.Tạiđềnthờnày,mộtbàđồngsẽhóathânvàquađónóilạinhữnglờitiêntricủavịthần.HaichâmngônđượckhắctạiđềnthờnàycôđọngtưtưởngcủangườiHyLạpcổ

đại:'Hãytựbiếtlấymình!'và'Ðừngtháiquá!'.NgôiđềnthờnàyrấtnổitiếngtrongthếgiớiHyLạpcổđại.2.Troezenmộtthịtrấnnổitiếng,nơicóđềnthờthầnmặttrờiHelios.3.TheothầnthoạiLaMãlàNeptune,thầnbiển.Nhữngđứaconsinhngoàigiáthúthườngđượcđemđặtngoàicửađềnthờcácvịthần.4.NgườinổitiếngnhấtcổsúyquanđiểmnàylàNietzsche(1844-1900),triếtgiavàhọcgiảcổđiểnÐức,vôthần.Nietzschechorằngbạochúa,tộiphạmvàđứatrẻlênhaiđềucảmthấyýthíchcánhânvượttrêncônglý.PlatotrìnhbàynhữngphảnbiệnbácbỏchủtrươngnàycủaSocratestrongbàiluậnGorgias.5.PlutarchcùngviếtvềcuộcđờicủaHercules,nhưngtácphẩmnàynaykhôngcònnữa.Herculeslàngườivôcùngkhoẻmạnh,concủathầnZeus(Jupiter)vàmộtphụnữtrầntụclànàngAlcmena.Nhữngchiếncôngoaihùngcủachànggiúpchàngđượclênthiênđường.MẹcủaTheseuslàcongáicủavuaPittheus,vàmẹcủaHerculeslànàngAlcmena,congáicủaLysidices,chịemcùngchakhácmẹvớiPittheus.NhưvậyTheseuslàanhemhọvớiHercules.6.LydialàvùngđấtkhiđóthuộcđếchếBaTư,naythuộcmiềntâycủaThổNhĩKỳ.7.Corinth:mộtthànhbangHyLạppháttriểntừtrướcnăm1000TCNkhingườiDorianxâmchiếm,làtrungtâmthươngmạichínhcủaHyLạpvàonăm650TCN,làeođấtnốivùngPeloponnesusvàAtticacủaHyLạp.8.Sinnisthườnghànhhìnhnạnnhâncủahắnbằngcáchuốnconghaicâythôngrồitróichântayhọvàođó.Vìlựcuốnnênkhihaicâythôngbungra,cácnạnnhânsẽbịxéráchđôingười.9.MegaralàmộtthànhbangnằmngaytrênbờbiểnHyLạp,cáchAthens33kmvềphíaTây.ÐảoSalamisnằmgiữahaithànhbangnày.MegaralàquêhươngcủanhàtoánhọcHyLạpvĩđạiEuclid(sốngvàokhoảngnăm300TCN).10.EleusislàmộtvùngđấtngàynaythuộcAttica,HyLạp.11.Procrusteslấyviệctratấnngườibằngcáchphanhxáchọrachovừachiếcgiườngsắtcủayhoặcchặtchânnếuhọquácaolàmtròvui.TừcâuchuyệnnàymàsaunàytrongtiếngAnhcótừ'procrustean'chỉnhữngtiêuchuẩnđượcápđặtmộtcáchcứngnhắcvàvôlý.12.MedealàcongáivuaAeetesxứColchis,trênbờÐôngBiểnÐen.JasonlàmộthoàngtửtrẻxứThessaly,ngườicùngvớibèbạn(nhữngngườiArgonaut)tớilấyBộlôngcừuvàngởAeetes.MedeayêuJasonsayđắm.NàngdùngphépthuậtgiúpchàngtrốnthoátvớiBộlôngcừuvàng,rồicùngchàngvềThessaly,nơiMedeagiúpJasonbáothùnhữngkẻphảichịutráchnhiệmvềcáichếtcủachachàng.SauđóhaingườicùngsangCorinthsinhsống.MedeasinhchoJasonhaingườicontrainhưngsauđónàngbịJason

bỏrơi.JasoncướimộtcôngchúaxứCorinth.NhưngMedeađầuđộccôdâuđórồigiếthaiđứaconcủachínhmìnhvàchạysangAthenscướivuaAegeus,rồisinhchoôngmộtđứacontrai.MedealosợrằngTheseussẽgiànhlấyquyềnthừakếcủaconmình.VởkịchMedeacủaEuripidesđãkểchitiếtcâuchuyệnnày.13.AtticalàvùngđồinúithuộcmiềnNamHyLạp,trungtâmlàthànhphốAthens.14.Marathon:nơixảyratrậnđánhvớiquânBaTưnăm490TCNcủangườiHyLạp,naylàmộtđịadanhthuộcvùngAttica,cáchthủđôAthenscủaHyLạpkhoảng25kmvềhướngđôngbắc.TênđịadanhnàyđượcđặtchomônthểthaođiềnkinhđườngdàiMarathon.15.ÐảoCretelàmộtvùngđấtcưtrúkháccủangườiDorian,saukhinềnvănminhcổcủangườiMinoanlụitàn.VụnổhònđảoTherakhoảngnăm1600TCNlàdomộtđợtsóngtriềukhổnglồtrànngậpCretevànhữngvùngđấtvenbiểnkhác.NgườiMycenae,mộtthànhbangHyLạpcổđạiởvùngPeloponnesustừnglàtrungtâmvănhoáthờiđạiđồđồngtrướckhisụpđổkhoảngnăm1100TCN,đãchinhphụcrồipháhuỷvươngquốccủangườiMinoanvàchiếmđảoCrete.Saunày,ngườiDoriankếthừangườiMyceneacaitrịvùngđấtnày.CretelàhònđảolớnnhấtcủaHylạpởÐịaTrungHải.16.Hesiod,nhàthơlớncủaHyLạp,sốngvàokhoảngthếkỷthứ8TCN.ÐểlạinhiềutácphẩmnhưThầnhệ(Theogony)vàCôngviệcvàthángngày(WorksandDays).Ôngcónhữngcâudanhngônrăndạyconngườinhư:'Buổibìnhminhsẽthôithúcconngườitiếnbước,vàcũngthôithúchọlaođộng'và'Nếungườiđànôngmuốntránhhônnhânvàmọithứrắcrốimàphụnữcóthểgâyrathìhãyđừnglấyvợ,nhưngcuốicùnganhtasẽphảichịuđựngnhữngbấthạnhvàsẽchẳngaichămsóckhivềgià'.17.Homer:nhàthơlớncủaHyLạp(sốngởthếkỷthứ8TCN),tácgiảcủathiênsửthivĩđạiIliadvàOdyssey.18.TrongnguyênbảntácphẩmGươngDanhnhâncủamình,Plutarchkểrấtchitiếtvềnhữngdịbảnkhácnhau.PhilochorusnóirằngngườiAthensphảilàmnôlệchongườithắngcuộcđấuthểthaocủaMinos.Taurus,thuyềntrưởngcủangườiCrete,lẽrađãthắng,nhưngcảMinosvàmọingườikhácthảyđềukhôngmuốncókếtquảđóvìTauruslàmộtngườiđộcácvàhunghăng.TheseustháchđấuvớiTaurus,vàMinoschấpthuận.NàngAriadnelàmộttrongsốkhángiả.TheseusđánhbạiTaurus,làmMinoshếtsứcvuimừng.ÔngtrảlạichoTheseuscáccontinngườiAthensvàchấmdứtlễcốngnạp.TrongdịbảnvềMinotaurcókểthêmchuyệnvềDaedalusvàIcarus.DaedaluslàngườithiếtkếxâydựngMêcungnày,đãtiếtlộbímậtvềđườnglốiđitrongMêcungchonàngAriadne.Biếtchuyệnđó,MinosliềntrừngphạtDaedalusbằngcáchtốnggiamDaedalusvàcontraiIcaruscủachàng.Daedaluslàmnhữngđôicánhtừsápongvàlôngchimđểcontraiôngbay

thoátrakhỏinhàtù.Ôngdặncontraiđừngbayquágầnmặttrờikhẻoánhnắnglàmchảysáp.NhưngIcarusquávuisướngkhiđượcbayđếnmứcquênlờichadặn.ThếlàđôicánhrơiravàIcarusrơixuốngđấtchết.19.Sicily:hònđảolớnnhấtởÐịaTrungHải,đãtừnglàthuộcđịacủangườiPhoenicia,ngườiHyLạpvàngườiCarthagetừthếkỷVIIITCN,củangườiRomanthếkỷIIITCN,ngườiVandalvàngườiGoththếkỷVSCN,ngườiByzantinethếkỷVI,ngườiHồigiáoBắcPhithếkỷIX,ngườiNormanthếkỷXIvàngườiBourbonTâyBanNhagiữathếkỷXVIII.SicilylàmộtphầncủanướcÝthốngnhấtvàonăm1861.SicilycũngnổitiếngvìmốiquanhệthânthiếttronggiađìnhngườidânvàmạnglướimafiabắtnguồntừthếkỷXVIII.20.Aristotle(384-322TCN)lànhàtriếthọcvànhàkhoahọcnổitiếngnhấtthờibấygiờ,họctròcủaPlato.Ôngđểlạimộtkhốilượngtácphẩmđồsộvềlogic,chínhtrịhọcvàkhoahọctựnhiên.21.ÐạihộiIsthmusđượcmởhainămmộtlầnvàomùahèởIsthmus,trongkhurừngthônggầnCorinth,nơicóđềnthờthầnPoseidon.22.Amazonlàmộtbộtộcgồmtoàncácnữchiếnbinh,kinhđôđặttạibờNamBiểnÐen,rấtgiỏiphingựa,bắncung.Khiđánhgiáplácà,ngườiAmazondùnggiáovàrìuchiếndài.Chỉnhữngaitừnggiếtđượckẻthùmớiđượcphépcóbạntìnhvàcũngchỉtronghaithángmùaxuân.Contraiđẻravàtùbinhbịđánhquèvàbịbắtlàmnôlệ.Lýdocủaviệclàmđànôngquècụtlàđểthuầndưỡnghọ,đểphốigiốngtốthơn.Antianara,mộtnữhoàngcủangườiAmazon,từngnóirằng'Ngườiquèquanhệtìnháitốthơn'.23.TrênđườnghànhquântừAthenstrởvề,ngườiAmazonsốnglẩntrốnkhắpnơichứkhôngmuốnchịunỗihổthẹnthuatrận.Vềsau,dùsứcmạnhđãbịsuygiảm,songngườiAmazoncũngthamgiavàocuộcchiếntranhthànhTroy.ThậmchíđếnthờiAlexanderÐạiđếvẫncònmộtsốngườiAmazon.24.TuổikếthônởHyLạpcổđạilàtừ12đến14.SắcđẹpcủanàngHelencũnglànguyênnhângâyracuộcchiếntranhTroy:nàngbịParis,hoàngtửthànhTroy,bắtcócđemvềTroy.NgườiHyLạpđemhạmđộiđôngtới1186tàu(vàkhoảng50.000chiếnbinh)đichinhphạtthànhTroy,chiếnđấusuốt10nămmớigiànhchiếnthắng(khoảngnăm1250TCN).25.Tegea:mộtvùngmầumỡphíabắcHyLạp,mộttrongnhữngnơicóđềnthờnữthầnAthena.26.AphidnaelàmộtthịtrấnnhỏgầnEpirus.27.EpiruslàquêhươngcủaPyrrhus,ngườianhhùngcũngđượckểtrongcuốnsáchnày.28.TrongthầnthoạiLaMã,đâylàthầnPluto(DiêmVương)caiquảnvươngquốcnơihồnngườitrầnởsaukhithểxácchếtđi.29.TạitrậnMarathonnày,ngườiAthensđánhbạingườiBaTư,nhữngkẻđã

xâmlượcđấtnướchọ.(XemcuộcđờiAristidesđểbiếtthêmvềtrậnđánhnày).30.Cimon(510?-450?TCN):thốngchếvàchínhkháchxuấtsắccủaAthens,contraicủaMiltiades,ngườiđãlàmnênchiếnthắngMarathon.(XemthêmcâuchuyệnvềPericlesđểbiếtvềCimon).1.Democritus(460?-370?TCN):triếtgiaHyLạpcổđại,ngườiđầutiênđãđưaralýthuyếtnguyêntửchovũtrụ.Ônglàmộtnhàvăncórấtnhiềutácphẩm,nhưngđếnnaychỉcònlạirấtít.2.ÐểbiếtthêmnhữngsựkiệnliênquanđếnDionysius[Con]vànhữngviệcxảyraởSyracuse,đọcthêmcâuchuyệnvềcuộcđờicủaDion.3.ÐâychínhlàHicetes,kẻđãdìmchếtvợvàconnhỏcủaDion,hắngiảbộkếtbạnvớihọsaukhiDionbịgiết.XemcâuchuyệnvềcuộcđờicủaDion.4.Rhegium:thànhbangnằmởmỏmcựcnamcủabánđảoIlia,thuộcđịacủaHyLạptừthếkỷVIIITCN,ngàynaylàthànhphốReggiodiCalabria.5.DânCarthagevàdânPhoenicynóichungnổitiếnghaylừagạt,nênkhinghehọkêuthanbịlừagạtngườitasẽthấynựccười.6.MộtthànhbangcổđạitrênđảoSicily.7.Adranum:thuộcđảoSicily.8.XemcâuchuyệnvềcuộcđờicủaDionđểbiếtthêmtộiácmàhắngâyrachogiađìnhDion.9.XemcuộcđờicủaAgesilausvàPelopidasđểbiếtvềEpaminondas.10.Sophocles(496?-406?TCN)làmộttrongnhữngnhàsoạnkịchvĩđạinhấtcủaHyLạp.Trongsố127vởkịchcủaông,hiệncòngiữlạiđược7vởbikịchhoànchỉnh,baogồmcácvởElectra,OedipusRexvàAntigone.11.Plutarchtinrằngconcháusẽbịtrừngphạtbởitộilỗicủatổtiên,cũngnhưviệchọđượcthừahưởngnhữngphầnthưởngtừcônglaocủachaông.Dovậy,ôngcẩntrọngviếtrằngbệnhđụcthuỷtinhthểcủaTimoleonlàdoditruyền.ThuyếtnàygiúpPlutarchgiảithíchvìsaonhữngngườitốtgặpkhókhănvànhữngkẻáclạicóthểsàmbángcônglýnhưngdườngnhưđượcthathứ.Việc'trờikhôngcómắt'nhưthếlàmộttrongnhữngnềntảngtronghọcthuyếtcủapháiKhoáilạc,mộthọcthuyếtmàPlutarchphảnđối.Ôngcũngtinrằngcáichếtkhôngchấmdứtýđồcủanhiềukẻxấu,màchúngsẽcònbịtrừngphạtkhôngchỉvớinhữngđaukhổcủachínhbảnthânchúngmàcònphảichứngkiếnnhữngbithảmmàconcháuchúngphảigánhchịu.XemtiểuluậnrấthaycủaPlutarchVềviệctrừngphạtchậmtrễcủacácvịthầntrongtậpvănMoralia(Luânlý).1.NgườiđờiTấntrongnhómTrúcLâmthấthiền(7ngườitrongrừngtrúc).Ôngrấtthíchuốngrượuvàuốngkhôngbiếtsay.2.Chứngmấttríphổbiến.Vàonăm1906,lầnđầutiênbácsĩtâmthầnvàthầnkinhhọcngườiĐứcAloisAlzheimerđãchỉrarằngcănbệnhnàykhôngthểchữađược,mangtínhthoáihóavàgâytửvong.

3.AlcoholicsAnonymous:Mộttổchứcchonhữngngườinghiệnrượuchiasẻvàgiúpđỡnhữngngườikhácthoátkhỏitìnhtrạngnghiệnrượugiốngmình.1.JujitsulàmônvõthuậtcổtruyềncủaNhậtBản.Đâylàmônvõsửdụngtaykhôngdựavàonguyênlýthăngbằng,dùngmưumẹo,mềmdẻohơnlàsứcmạnh.1.MộtbộphimdoMỹsảnxuấtđượcpháttriểntừtruyệnngắn“TheGreatestGift”củaPhilipVanDorenStern,được5đềcửOscar,đượcViệnphimMỹxếpvàohàng100phimMỹhaynhấttrong100nămqua,vàđứngởvịtríthứnhấttrongsốnhữngbộphimtruyềncảmnhấtmọithờiđại.2.Nguyênvăn:DeputyFife–tênmộtnhânvậttrongchươngtrìnhtruyềnhìnhcủaMỹ:TheAndyGriffithShow,cótínhcáchrấttựmãnvàhuênhhoang.1.ConđườngnốiliềnMyanmarvàTrungQuốc,cóvaitròtolớntrongChiếntranhThếgiớiII.

TableofContentsMỤCLỤCThayđổitạonênsựnhiệmmàuLờigiớithiệuLờitácgiả1.Sựchuyểnhóatựnhiên2.Nghithứccủasựhanhthông

CHUYẾNHÀNHTRÌNHQUABAGIAIĐOẠN3.Hànhtrìnhđếntựdo

VÌSAONGƯỜITỐTTHƯỜNGGẶPNHIỀUBẤTHẠNH?QUÁTRÌNHTÌMHIỂUCÁNHÂNTÌMHIỂUTHÔNGQUASỰCHIASẺ

4.BakhíacạnhcủasựthôngtháiSUYNGHĨĐÚNGVỀSỰTHAYĐỔIVÀTÍNHVÔTHƯỜNGSỰTỰNHẬNTHỨCTRÍTUỆCẢMXÚC

5.Nhìnthếgiớibằngnhậnthứcmới"SỰKHÔNNGOANCỦASÓI"GIÚPTAMỞRỘNGTẦMNHÌN

6.Đổlỗichoai?7.Mạnhhơnsaunghịchcảnh8.Đoạntuyệtvàtiếnbước

BÀIHỌCVỀSỰĐAUKHỔHÃYHỌCTỪNHỮNGĐIỀUMẮTTHẤYTAINGHE

9.NắmgiữnhẹnhàngNỤCƯỜICỦANỮTUSĨ

10.Tĩnhtạigiữađời11.Chếngựcáitôingụytạo

TRÁNHXASỰCHỈTRÍCHHÃYLÀCHÍNHMÌNH

12.Hòahợptừnhữngđốikháng"KHOẢNHKHẮCHUATULCO"LÂMVÀOTHẾBÍ

13.Tạonênsựkhácbiệt14.Nhậnthứcvàtươngtácvớicuộcsống15.Suyngẫmđểtâmthanhtịnh