1

F v G spektral sinifli ulduzlarn atmosferlri Rhbrlr: prof. C.M.Quluzad, dosent, f.r.e.n. Z.A.Smdov

BAKI DVLT UNVERSTETFizika fakltsi Astrofizika ixtisas zr doktorant Qdirova lkr Rafiq qz Mlliflr: Z.A.Smdov1,2, .R.Qdirova2, .M.Xlilov1 (1Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Nsirddin Tusi adna amax Astrofizika Rsdxanas, 2Bak Dvlt Universiteti)

Cas (F0 Ia) ULDUZUNUN FUNDAMENTALPARAMETRLRNN V KMYV TRKBNN TYN

Cas (F0 Ia) ulduzu haqqnda qsa mlumatCas = HD7927 = HR382 ulduzu, Bizim Qalaktikada olan n parlaq hipernhng ulduzlardan biridir. Spektral sinfi F0 Ia, grnn ulduz ls mv=4m.98, B-V=0.68 , mtlq ulduz ls is mxtlif mlliflr trfindn Mv=-8m.6 -8m.8 intervalnda qiymtlndirilir. Ulduzun qalaktik enliyi b=-4, qalaktik uzunluu l=127 dir. Ulduz Qalaktika mstvisindn z=-150 ps msafd yerlir. Cas ulduzu NGC 457 danq ulduz topasnn zvdr. Atmosfer parametrlrinin bu qiymtlrind ulduzun ktlsi n alnm M=(6.33.6)M qiymti, Cas ulduzunun daxil olduu NGC 457 danq ulduz topas n qurulmu Herburq-Ressel diaqramndan alnm qiymtdn (M=25 M) xeyli aadr .

MAHD MATERALLARI Cas ulduzunun mahid materiallar 18.10.1987-ci ild amax Astrofizika Rsdxanasnda, 2-m teleskopun Kude fokusunda 8/mm dispersiya il alnm v 3700-5000 spektral oblast hat edir. d sasn hidrogenin Balmer seriyasnn H, H v H xttlrindn istifad olunmudur. Bu xtlrin ekvivalent eni W, mrkzi drinliyi R yarmeni 1/2 llmdr. Ekvivalent enin llmsindki xta 7% dn ox deyildir. stifad olunan hidrogen xttlrinin ekvivalent eni n alnm nticlr beldir:

W(H)=4.02, W(H)=4.57 v W(H)=3.95

EFFEKTV TEMPERATUR V AIRLIQ QVVS TCLNN TYNCas ulduzunun effektiv temperaturu (Teff) v sthind arlq qvvsi tcilinin (lg g) tyin olunmas ulduzun bir sra spektral v fotometrik kmiyytlrinin mahiddn llm v nzri hesablanm qiymtlrinin mqayissin saslanr. Effektiv temperatur v arlq qvvsi tcili aadak kriteriyalardan istifad edilrk tyin olunmudur:1. Hidrogenin balmer seriyasnn H, H v H xttlriinin ekvivalent eninin nzri hesablanm v mahiddn taplm qiymtlrinin mqayissi. Mahiddn W(H)=4.02, W(H)=4.57 v W(H)=3.95 qiymtlri alnmdr.2. [c1] indeksinin mahiddn taplm v nzri hesablanm qiymtlrinin mqayissi. Drd rngli, dar zolaql uvby fotometrik sistemind [c1] indeksi [c1]=c1-0.2(b-y) dsturu il tyin edilir. Bu kmiyyt ulduzlararas fzada udulmann tsirindn azaddr. b-y=0.482, c1 =1.41 v [c1]=1.32 qiymti alnmdr. 3. Q indeksinin mahid v nzri hesablanm qiymtlrinin mqayissi. Q indeksi UBV fotometrik sistemind tyin olunur: Q=(U-B)-0.72(B-V). Q kmiyyti d [c1] kimi ulduzlararas fzada udulmann tsirindn azad olduu n ox hmiyytlidir. Mahiddn bu kmiyyt n B-V= 0m.67, U-B=0m.54 v Q=0.0576 qiymti alnmdr. 4. Parallaksn ttbiqi slu.Yuxardak slaydlarda gstriln materiallardan istifad etmkl ulduzun sthind arlq qvvsi tcilini v temperaturunu tapmaq n parametrlri Teff = (5000 8000)K v lgg=(0.53.0) diapazonunda olan Kuru modellrindn istifad olunur. Baxlan diapazonda effektiv temperatura Teff=5000, 5500, 6000, 6500, 7000, 7500 v 8000K qiymtlrini verrk, arlq qvvsi tcilinin lgg = 0.5, 1.0, 1.5, 2.0, 2.5 v 3.0 qiymtlrind H, H v H xttlrinin ekvivalent eninin, [c1] v Q indeksinin nzri hesablanm qiymtlrinin Teff-dn asllq qrafiklri qurulur (kil 1 5). Bu diaqramlarda uyun olaraq mahiddn taplm W(H)=4.02, W(H)=4.57 v W(H)=3.95, [c1]= 1.32 v Q=0.0576 dz xtti keirilir. Sonra is hr bir diaqramda ksim nqtlrin uyun (lgg, Teff) ctlri tyin olunur.

kil 1. W ( H ) Teff diaqram.kil 2. W( H ) Teff diaqram.

kil 3. W( H ) Teff diaqram.

kil 4. [c1]- Teff diaqram.

kil 5. Q-Teff diaqram.

lg gTeff, KHHH0.05710581056000.557305830,741056601.058705890,800058101.56030605058902.06060611059502.56070613059603.0609061706000

Cdvl 1. H, H v H xtlrinin ekvivalent enliklrinin mahid v nzri hesablanm qiymtlrinin mqayissi sasnda tyin olunmu lggTeff ctlri.lg gTeff, KHHH0.05710581056000.557305830,741056601.058705890,800058101.56030605058902.06060611059502.56070613059603.0609061706000Cdvl 2. [c1] v Q indeksinin mahid v nzri hesablanm qiymtlrinin mqayissi sasnda tyin olunmu lggTeff ctlri.

Parallaksn ttbiqi slu. Parallaksn ttbiqi ulduzlarn effektiv temperaturu v arlq qvvsi tcilinin tyinind yeni sul hesab olunur. Bu sul atmosfer modellrinin seilmsindn asl olmad n ox hmiyytlidir. Aadak mlum ifadlrdn istifad edk:lg d = 5.25 + 0.5 lg M/M + 2 lg Teff + 0.5 lg g +0.2 mv 0.2 Av + 0.2 BC . (1)Burada, d ulduza qdr parseklrl msaf, M/M - ulduzun ktlsinin Gn ktlsi il ifadsi, mv- grnn ulduz ls, Av ulduzlararas fzada udulma, BC- bolometrik dzlidir. d = 1/" olduunu nzr alaraq bu ifadni aadak kimi yazmaq olar: lgg lg M/M 0.4 BC 4 lg Teff = 10.50 + 2 lg " + 0.4 mv 0.4 Av . (2) Brabrliyin sol trfini lgg lg M/M 0.4 BC 4 lg Teff = Y, , sa trfini 10.50 +2 lg " +0.4 mv 0.4 Av = C iar edk. ", mv, Av kmiyytlrinin qiymtlri mahiddn mlumdur, odur ki, (2) ifadsinin sa trfi sabit kmiyytdir. Cas ulduzu n "= 0".00027 [17], mv=5m.00 , Av =3.2 E (B V) = 1m.54 [18]. Bu qiymtlri nzr alsaq, C=-16.254 alarq. Yuxarda qeyd olunan sullarla tyin olunmu lgg - Teff ctlri sasnda lgg-Teff mstvisind onlarn mxtlif kombinasiyalarna uyun qrafik qurulur (k. 6). Qrafikd hr bir yri lgg-Teff diaqramnda mqayis olunan fiziki kmiyytlrin mahid v nzri qiymtlrinin st-st ddy nqtlrin hndsi yeridir.

kil 6. lg g Teff diaqram.

lgg Teff diaqramna sasn (kil 6) tdqiq etdiyimiz ulduzun effektiv temperaturu v sthind arlq qvvsi tcili tyin olunur:Teff=7300200K, lg g=0.250.2 .

Mqayis etmk n aadak cdvld digr mlliflrin aldqlar nticlr gstrilmidir:Teff, KlggMllif76252.5Patterson R.S. [12]73000.9Ferro A.A., Parrao L., Giridhar S. [13]72000.4Rosenzweig P., Anderson L.S., [14]6700-Schmidt E.G. [19]7341110-Kovtyukh V. V., [20]7300200K0.250.2Bizim nticlr

MKROTURBULENTLYN TDQQ Mikroturbulentliyin dqiq tdqiq etmk n hr hans atom v iona mxsus geni ekvivalent enliklr diapazonunu hat edn oxlu sayda xtlr olmaldr. Cas ulduzunun spektrind n ox mahid olunan xtlr FeI- mxsus xtlrdir, hminin bu xtlrin osillyator gclri daha dqiq tyin edilmidir. Cas ulduzu n Teff=7300200K, lgg=0.250.2 parametrli model seilir v bu model sasnda mikroturbulent hrkt srtinin mxtlif qiymtlrind lg(FeI) miqdar hesablanmdr. Myyn edilmidir ki, ancaq t=14 km/san olduqda lg il W arasnda korelyasiya olmur (kil 7). kil 7. t=14km/san olduqda lg(FeI)-in W-dan asll.

t, km/sMlliflrdbiyyat 8,7V. V. Kovtyukh, C. Soubiran,R. E. Luck, D. G. Turner, S. I. Belik, S. M. Andrievsky and F. A.Chekhonadskikh .Mon. Not. R. Astron. Soc. 389, 13361344 (2008) [2]15,1 R.Glebocki. Acta Astronomica Vol.23 (1973) 2 [3]12.. , .. . .. , Astronomiya jurnal [4]

14Bizim nticlr

KMYV TRKBN ANALZ Qeyd edk ki, yalnz ox soyuq (M spektral sinifli ) ulduzlarn spektrlrind molekulyar zolaqlar mahid olunur. ksr ulduzlarn spektrlrind ( O-G spektral sinifli) is neytral v ionlam atomlara mxsus xtlr mahid olunur. Odur ki, ulduz atmosferlrinin kimyvi trkibi dedikd onun atom trkibi, daha dqiq desk mxtlif elementlrin atomlarnn tam konsentrasiyasnn hidrogen atomlarnn konsentrasiyasna nisbtinin tyini nzrd tutulur. Elementlrin miqdar (El) aadak kild ifad olunur:

Kimyvi trkibin tyininin n dqiq sulu sintetik spektrlrin hesablanmasna saslanr. Ancaq ksr hallarda ulduzlarn kimyvi trkibi daha sad sul il - spektrd xtlrin ekvivalent enliklrini analiz edrk tyin olunur. Bel ki, lg-na mxtlif qiymtlr vermkl baxlan xttin nzri ekvivalent enliklri hesablanr v mahid ekvivalent enlikl W mqayis olunur. Nzri hesablanm ekvivalent en mahiddn llm ekvivalent enlikl st-st dn hala uyun lg tyin olunur. Bellikl, msl, bir ne lg n ekvivalent enliklrin hesablanmasna saslanr. Bu mqsdl bir ox rsdxanalarda xsusi kompter proqramlar mvcuddur. Msln, n geni istifad olunan proqramlardan biri Kuru trfindn yaradlan WIDTH proqramdr. Krm astrofizika rsdxanasnda onun analoqu DASA proqramdr . Bu proqram vasitsi il lg-nun qiymti n hr bir xttin ekvivalent eni W hesablanr, sonra interpolyasiya sulu il mahid ekvivalent enliy uyun miqdar lg tyin olunur.

Cas ulduzun hesablanm atmosfer modelin saslanaraq onun atmosferind elementlrin miqdar tyin edilmidir. Mikroturbulent hrkt srti n t=14km/san qbul olunmudur. Cdvl 3-d hminin Gn atmosferinin kimyvi trkibi lgverilmidir. Cdvl 3. Cas ulduzunun v Gnin kimyvi trkibinin mqayissi.

Cdvl 3-n davam

Cas ulduzunun kimyvi trkibinin Gnin kimyvi trkibi il mqayissi kil 8-d gstrilmidir. kil 8. Cas ulduzunun kimyvi trkibinin Gnin kimyvi trkibi il mqayissi.

Ce, Pr, Nd, Gd elementlrin miqdar yalnz bir xtt sasn tyin edilmidir. Odur ki, bu elementlrin tyin etdiyimiz miqdarnn dqiqliyi azdr v kil 8-d hmin elementlrin miqdarnn Gn il mqayissi qrmz dairciklrl gstrilmidir.Bellikl akar edilir ki, Cas ulduzunun atmosferind Mg, S, Sc, Ti, V, Cr, Ni, Y, Zr, Ba, La, Ce, Pr elementlrin miqdar Gnd olan miqdara yaxn, Na elementinin miqdar Gnl mqayisd bir qdr ox,

C, Si, Ca, Fe, Mn elementlrinin miqdar is Gnl mqayisd azdr. Bu elementlr n orta hesabla aadak miqdardadr.

Cas (F0 Ia) ulduzunun atmosferind dmir elementinin miqdar Gndki miqdarla mqayis edilmidir:

lg(Fe)=-0,24.

34lgg Teff, K

HHH

0.0571058105600

0.557305830,74105660

1.058705890,80005810

1.5603060505890

2.0606061105950

2.5607061305960

3.0609061706000

[c1]lgg0.000.51.01.52.02.53.0

Teff, K-63706550678070607450-

Qlgg0.000.51.01.52.02.53.0

Teff, K-71406300,

75006700,

783067506980,

72007650

Element

Xtlrin say

lg(lg= lg(-lg(

CI48,198,61-0,42

NaI26,566,28 0,28

MgI47,377,36 0,01

MgII27,507,36 0,13

SiII77,197,55-0,36

SI27,267,24 0,02

CaI166,006,36-0,36

ScII113,023,00 0,02

TiI35,494,86 0,63

TiII524,544,96-0,42

VII124,454,21 0,24

CrI65,445,61-0,17

CrII245,415,50-0,09

MnI44,805,35-0,55

_1450633034.unknown

FeI1087,207,60-0,40

FeII567,377,60-0,23

NiI15,776,08-0,31

NiII46,216,07-0,14

YII42,452,24 0,21

ZrII122,882,96-0,08

BaII32,152,11 0,04

LaII21,2851,30-0,02

CeII31,361,55-0,19

PrII10,830,830

NdII10,781,23-0,45

EuI10,250,70-0,45

GdII11,181,12 0,06