ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É ÁÀ Ò¯¯ÍÈÉ ÏÐÎÖÅÑÑ - www ... erh zvin hutuch/irgenii...7.2.5. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ îíöãîé àæèëëàãàà

ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É ÁÀ Ò¯¯ÍÈÉ ÏÐÎÖÅÑÑ

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Ä¿ãýðæàâ Äýâèä Ìàê-Êâîèä Ìåéñîí

Óëààíáààòàð õîò2012 îí

DDC323’023È-788

2007 îíä õýâëýãäñýí “Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷” íîìîîñ õýñýã÷ëýí àâàâ.

Çîõèîã÷: Á.ÓðíààÇºâëºõ: Æ.Áàÿðöýöýã Íàäåæäà ÕðèïòèâøèÇóðàà÷: Á.ÁàòãýðýëÝõ áýëòãýã÷: Ã.Ñóãàðñ¿ðýí

Õýâëýñýí õóãàöàà: 2012 îíû 12 äóãààð ñàðÕýâëýëèéí ãàçàð: ÕÇ¯Õ-èéí Õýâëýõ ¿éëäâýð© Ýíýõ¿¿ íîìûã “Íýýëòòýé Íèéãýì Ôîðóì” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýí îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

ISBN 999-29-1009-7

- 3 -

ÀÃÓÓËÃÀ

ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É ÁÀ Ò¯¯ÍÈÉ ÏÐÎÖÅÑÑ

1. ÒÀ ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÄ ÕÝÐÕÝÍ ÎÐÎËÖÎÕ ÂÝ?1.1. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæ

1.1.1. Á¿ðýí ÷àäàìæ1.1.2. Á¿ðýí áóñ ÷àäàìæ1.1.3. Çàðèì ÷àäàìæ1.1.4. ×àäàìæã¿é èðãýí1.1.5. ×àäàìæèéã õÿçãààðëàõ

1.2. Íýð òºð1.3. Ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí èðãýí ãýæ õýíèéã õýëýõ âý?

1.3.1. Ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöîõ1.3.2. Íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàõ

2. ÕÓÓËÈÉÍ ÝÒÃÝÝÄ ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?2.1. Îéëãîëò, øèíæ2.2. Àíãèëàë

2.2.1. Àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýä2.2.2. Àøãèéí òºëºº áóñ õóóëèéí ýòãýýä

2.3. Õóóëèéí ýòãýýäèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ2.4. Õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãàà äóóñãàâàð

áîëîõ2.4.1. ªºð÷ëºí áàéãóóëàõ2.4.2. Òàòàí áóóëãàõ

3. ÝÄÈÉÍ ÁÀ ÝÄÈÉÍ ÁÓÑ ÁÀßËÃÈÉÍ ÝÐÕ3.1. Õºðºíãº3.2. Ýçýìøèë3.3. ªì÷

3.3.1. ªì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñýõ àðãà3.3.1.1. Ýçýíã¿é ýä þìñ3.3.1.2. Ãýýãäýë ýä õºðºíãº3.3.1.3. Àëäóóë ìàë3.3.1.4. Äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éë

- 4 -

Èðãýäèéí ýðõ ç¿éí õºòº÷

3.3.1.5. Ýä õºðºíãº íèéëýõ, õîëèëäîõ3.4. Õºðøèéí ýðõ

4. ÃÝÐÝÝ4.1. Ãýðýýã õýðõýí áàéãóóëàõ âý?

4.1.1. Ãýðýýíèé õýëáýð4.2. Ãýðýýíýýñ òàòãàëçàõ4.3. ¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãà

4.3.1. Àíç4.3.2. Äýí÷èí4.3.3. Áàòàëãàà

4.4. Õóäàëäàõ-õóäàëäàí àâàõ ãýðýý4.5. Çýýëèéí ãýðýý4.6. Ýä õºðºíãº õºëñëºõ ãýðýý4.7. Îðîí ñóóö õºëñëºõ ãýðýý4.8. Ñàíõ¿¿ãèéí ò¿ðýýñèéí ãýðýý4.9. Àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýý

5. ÃÝÌ ÕÎÐ5.1. Ãýì õîð ó÷ðóóëñíààñ ¿¿ðýã ¿¿ñýõ5.2. Õóóëèéí ýòãýýäèéí ó÷ðóóëñàí ãýì õîð5.3. Àìüòíû ó÷ðóóëñàí ãýì õîð5.4. Áóñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷èðñàí ãýì õîð5.5. ×àíàð ìóóòàé áàðààíààñ ó÷èðñàí ãýì õîð

6. ªÂ ÇÀËÃÀÌÆËÀË6.1. Îéëãîëò6.2. Õóóëüä çààñíààð ºâëºõ6.3. Ãýðýýñëýëýýð ºâëºõ6.4. ªâ õ¿ëýýí àâàõ áà òàòãàëçàõ

7. ÈÐÃÝÍÈÉ ÏÐÎÖÅÑÑ7.1. Íýõýìæëýë7.2. Ø¿¿õýä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ

7.2.1. Çîõèã÷äûí ýðõ, ¿¿ðýã7.2.2. Àíõàí øàòíû ø¿¿õýýð õýðýã õÿíàí

øèéäâýðëýõ7.2.3. Äàâæ çààëäàõ7.2.4. Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýä õàíäàõ7.2.5. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ îíöãîé àæèëëàãàà

- 5 -

Èðãýíèé ýðõ ç¿é áà ò¿¿íèé ïðîöåññ

1. ÒÀ ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯ÉÍ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÄ ÕÝÐÕÝÍ ÎÐÎËÖÎÕ ÂÝ?

¯ð ä¿í

Ýíý á¿ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü ÷àäâàðûã ýçýìøèíý:

èðãýí ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä õýäýí íàñíààñàà ýõëýí ÿìàð õ¿ðýýíä îðîëöîõîî òîäîðõîéëîõ;

èðãýíèé ÷àäâàð, ÷àäàìæàà ÿìàð òîõèîëäîëä õÿçãààðëóóëàõ òóõàé òàéëáàðëàõ;

ººðèéí áîëîí áóñäûí íýð òºðèéã õóóëü ç¿éí äàãóó õàìãààëàõ;

õýí íýãýí ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí òîõèîëäîëä õóóëü ç¿éí ¿ð äàãàâàð á¿õèé ÿìàð ¿éëäýë õèéõ òàëààð òàéëáàðëàõ.

1.

2.

3.

4.

Õóäàëäàà íàéìàà õèéõ, çýýë àâàõ, ºãºõ, òýýâðèéí õýðýãñëýýð çîð÷èõ çýðãýýð õ¿í á¿õèé ë àìüäðàëûíõàà òóðøèä ºäºð òóòàì èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéäàã. Èðãýíèé õóóëèàð òºð, õóóëèéí ýòãýýä, èðãýä õîîðîíäûí ýäèéí áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëàãòàé õîëáîîòîé õàðèëöààã çîõèöóóëäàã. Ãýõäýý òàòâàð, òºñºâ, ñàíõ¿¿ çýðýã çàõèðãààíû õóóëü òîãòîîìæîîð

- 6 -


çîõèöóóëàõ áîëîí çàõèðãààíû æóðìààð íýã íü íºãººäºº çàõèðàãäàõ ýäèéí áà ýäèéí áóñ áàÿëàãòàé õîëáîîòîé õàðèëöààã Èðãýíèé õóóëèàð çîõèöóóëàõã¿é ãýæ òóñ õóóëüä çààñàí áàéäàã.

Ìîíãîë Óëñàä 2002 îíä áàòëàãäñàí Èðãýíèé áîëîí Èðãýíèé õýðýã ø¿¿õýä õÿíàí øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëèóä ¿éë÷èëæ áàéíà.

1.1. Èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæ

Ìàíàé óëñûí èðãýíèé õóóëü òîãòîîìæèä “èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð, ÷àäàìæ” ãýñýí îéëãîëò áàéäàã. ×àäâàð íü õ¿í á¿õýíä õàìààðàõ îéëãîëò áºãººä òóõàéí õ¿í ýõýýñ ìýíäýëìýãö “èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàð”-òàé áîëæ, íàñ áàðñíààð ÷àäâàð íü äóóñãàâàð áîëäîã. Íàñ áàðàõààñ áóñàä òîõèîëäîëä “èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäâàðã¿é áîëîõ” ãýñýí îéëãîëò áàéõã¿é áºãººä ò¿¿íèéã íü õÿçãààðëàõûã õóóëèàð õîðèãëîñîí áàéíà.

Õàðèí “èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæ” ãýäýã íü ÷àäâàðòàé õàðüöóóëáàë èë¿¿ íàðèéñãàñàí îéëãîëò þì. Èðãýí ººðèéí ¿éëäëýýð ººðòºº ýðõ îëæ àâàõ, ¿¿ðýã áèé áîëãîõ ÷àäâàðûã ÷àäàìæ ãýíý. ×àäàìæèéã äîòîð íü õýä õýä àíãèëäàã.

- 7 -


1.1.1. Á¿ðýí ÷àäàìæ

Ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé èðãýí õ¿ëýýñýí ¿¿ðýãòýéãýý õîëáîãäîõ õàðèóöëàãûã ººðºº á¿ðýí õàðèóöäàã. Á¿ðýí ÷àäàìæ íü èðãýí õóóëèàð õîðèãëîîã¿é àëèâàà ¿éëäëèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí õèéõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Ýíý ÷àäàìæ íü èðãýíä 18 íàñàíä õ¿ðñíýýð áèé áîëíî. Çàðèì òîõèîëäîëä ø¿¿õýýñ 16 íàñòàé èðãýíèéã õýäèéãýýð 18 íàñ õ¿ðýýã¿é ÷ á¿ðýí ÷àäàìæòàé ãýæ òîîöîõûã õóóëèàð çºâøººðñºí áàéäàã. Ýíý òîõèîëäîëä òóõàéí èðãýíèé ººðèéíõ íü õ¿ñýëò, ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷èéí çºâøººðºë øààðäëàãàòàé. Ìîíãîë Óëñûí 16 íàñ õ¿ðñýí èðãýí Èðãýíèé ¿íýìëýõ àâàõ ¸ñòîé.

1.1.2. Á¿ðýí áóñ ÷àäàìæ

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí á¿ðýí áóñ ÷àäàìæòàé èðãýí ãýäýã íü íàñàíä õ¿ðýýã¿é áóþó 14-18 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿í áàéäàã. Íàñàíä õ¿ðýýã¿é èðãýí íü àëèâàà ãýðýý õýëöëèéã ýöýã, ýõèéíõýý çºâøººðºëã¿éãýýð õèéõ ýðõã¿é. Õýðâýý ýöýã, ýõ íü õýëöýë õèéõèéã õ¿¿õýääýý çºâøººðâºë óã çºâøººðëºº áè÷ãýýð ¿éëäýõ õýðýãòýé.

Ãýõäýý çàðèì òîõèîëäîëä íàñàíä õ¿ðýýã¿é èðãýí ýöýã, ýõèéíõýý çºâøººðëèéã àâàõã¿éãýýð áèå äààí “èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä” îðîõûã Èðãýíèé õóóëèíä çºâøººðñºí áàéäàã. Õ¿¿õýä

- 8 -


ººðºº àæèë õºäºëìºð õèéæ îëñîí õºäºëìºðèéí õºëñ, îþóòíû òýòãýëýã, ººð áóñàä èéìýðõ¿¿ îðëîãîî ººðºº çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé. Ìºí òýäýíä áýëýãëýõ, ºâë¿¿ëýõ çýðãýýð ººðñäºº çàõèðàí çàðöóóëàõàä íü çîðèóëàí øèëæ¿¿ëñýí ýä õºðºíãèéíõ íü òóõàéä ýöýã ýõèéíõ íü çºâøººðºë øààðäëàãàã¿é. Ò¿¿í÷ëýí ººðòºº õîõèðîëã¿é áºãººä õèéìýãö áèåëýõ àõóéí ÷àíàðòàé õýëöëèéã áèå äààí õèéæ áîëíî. Òóõàéëáàë: õ¿íñíèé ç¿éëýý ººðºº õóäàëäàí àâàõ ãýõ ìýò. 16-18 õ¿ðòýëõ íàñíû èðãýí õîðøîîíû ãèø¿¿í áîëîõûã çºâøººðäºã. Á¿ðýí áóñ ÷àäàìæòàé èðãýí áóñäàä ãýì õîð ó÷ðóóëñàí áîë ººðºº õàðèóöíà. Ò¿¿íèé öàëèí õºëñ, õºðºíãº íü ãýì õîðûã àðèëãàõàä õ¿ðýëöýõã¿é áîë òýð õýìæýýãýýð íü ýöýã, ýõ, õàðãàëçàí äýìæèã÷ íü õàðèóöàí àðèëãàíà.

- 9 -


Áàãà íàñíû õ¿¿õäèéí ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã ýöýã, ýõ àñðàí õàìãààëàã÷ íü õàðèóöíà.

1.1.3. Çàðèì ÷àäàìæ

Èðãýíèé ýðõ ç¿éä 7-14 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õäèéã “èðãýíèé ýðõ ç¿éí çàðèì ÷àäàìæòàé” õýìýýí òîìú¸îëäîã. Èéì íàñíû õ¿¿õä¿¿ä íü ººðòºº õîõèðîëã¿é áºãººä õèéìýãö áèåëýõ, àõóéí ÷àíàðòàé æèæèã õýëöëýýñ áóñàä õýëöëèéã õèéõ ýðõã¿é áºãººä òýäíèé ºìíººñ ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷ íü ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîõ ¸ñòîé. Çàðèì ÷àäàìæòàé èðãýíèé ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, õóóëü ¸ñíû òºëººëºã÷ íü õàðèóöíà. Õàðèí òýäíèé ñóðãóóëü,

- 10 -


ÿñëè, öýöýðëýã, ýìíýëãèéí øóóä õÿíàëòàíä áàéõäàà áóñäàä ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã ýäãýýð áàéãóóëëàãóóä õàðèóöàí àðèëãàõ ¸ñòîé.

1.1.4. ×àäàìæã¿é èðãýí

Áàãà íàñíû áóþó 7 õ¿ðòýëõ íàñíû õ¿¿õýä èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ñýòãýöèéí ºâ÷òýé õ¿íèéã ø¿¿õ ÷àäàìæã¿éä òîîöîæ áîëäîã. Ýíý òîõèîëäîëä ø¿¿õýýñ ò¿¿íä àñðàí õàìãààëàëò òîãòîîíî.

Èðãýíèé õóóëüä ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é èðãýäèéí ºìíººñ òýäíèé ýöýã ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷ èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ õýëöýë õèéæ áàéõ òàëààð çààñàí áàéäàã. Ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é èðãýíèé áóñäàä ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã ýöýã, ýõ, àñðàí õàìãààëàã÷, áîëîí áàéíãûí õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðýãòýé ýòãýýä õàðèóöíà. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ íü õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëñýí ãýäãýý íîòîëæ ÷àäâàë òýäíèéã ãýì õîðûã àðèëãàõ ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëæ áîëíî.

1.1.5. ×àäàìæèéã õÿçãààðëàõ

Õýäèéãýýð ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé áîëîâ÷ àðõè áîëîí ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ áàéíãà õýðýãëýí ãýðèéíõýý ýä ç¿éëèéã çàðæ ¿ðýõ çýðãýýð àð ãýðèéíõíýý ýä ìàòåðèàëûí äóòàãäàë, ñàíõ¿¿ãèéí õ¿íä áàéäàëä îðóóëäàã õ¿íèé èðãýíèé ýðõ ç¿éí

- 11 -


÷àäàìæèéã ø¿¿õýýñ õÿçãààðëàæ áîëäîã. Èíãýñíýýð òóõàéí ÷àäàìæ íü õÿçãààðëàãäñàí ýòãýýä çàðèì õýëöëèéã áèå äààí õèéõ ýðõã¿é áîëíî. ×àäàìæèéã çºâõºí ø¿¿õýýñ õÿçãààðëàõ ýðõòýé. ×àäàìæàà õÿçãààðëóóëñàí èðãýí áóñäàä ãýì õîð ó÷ðóóëáàë õîõèðëûã ººðºº õàðèóöàí àðèëãàíà. Õýðâýý òóõàéí ýòãýýä àðõèäàí ñîãòóóð÷, ìàíñóóðàõàà áîëèâîë ø¿¿õýýñ õÿçãààðëàëòûã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ áîëíî.

1.2. Íýð òºð

Õ¿í á¿õýí õîðâîîä ìýíäýëìýãö ýöýã, ýõ íü äóóäàõ íýðèéã íü ºãäºã. Íýðýý òºðèéí áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëæ, òýðõ¿¿ íýðýýðýý èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýãõ¿ëýýäýã. Íýðýý ººð÷èëñºí ÷ àëèâàà ¿¿ðýã õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºãäºíº ãýñýí îéëãîëò áàéõã¿é. Íýðýý ººð÷èëñºí áîë ýíý òóõàéãàà ¿¿ðýã ã¿éöýòãýã÷, ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èä ìýäýãäýõ ¸ñòîé.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä áóñäûí íýð òºð, àëäàð õ¿íäèéã ¿íäýñëýëã¿éãýýð ãóòààõ íü èõ áîëñîí áºãººä ýíý àñóóäëûã Èðãýíèé õóóëèíä õýðõýí çîõèöóóëñàí áàéäàã òàëààð àâ÷ ¿çüå.

Õýðâýý òàíû õóâèéí íóóöàä õàìààðàëòàé ìýäýýëëèéã õýí íýãýí ýòãýýä ººðèéí òàíü çºâøºðºëã¿éãýýð îëîí íèéòýä òàðààæ ãýì õîð ó÷ðóóëáàë òà ó÷èðñàí õîõèðëîî áàðàãäóóëàõûã

- 12 -


øààðäàõ ýðõòýé. Èðãýíèé íýð, íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäèéã ãóòààñàí ìýäýýëýë òàðààñàí õ¿í óã ìýäýýëëèéíõýý ¿íýí ãýäãèéã íîòîëæ ÷àäàõã¿é áîë óã ìýäýýã íÿöààõ ¿¿ðýãòýé.

1.3. Ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí èðãýí ãýæ õýíèéã õýëýõ âý?

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷ áîäèòîé îðøèí áàéãàà ýñýõ þðõîé áóñ áîëñîí çàðèì òîõèîëäîëä òºðººñ çîõèõ àðãà õýìæýýã àâäàã. Ýíý òàëààð òóñ á¿ðò íü àâ÷ ¿çüå.

1.3.1. Ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöîõ

Ãýð îðíûõîí áîëîí òºðºë òºðºãñºääºº ìýäýãäýæ õýëýõã¿éãýýð àëãà áîëæ, ñóðàã ÷èìýý àëäàðñàí õ¿íèéã ø¿¿õýýñ “ñóðàãã¿é àëãà áîëñîí” õýìýýí òîîöîæ áîëäîã. Ãýõäýý òóõàéí õ¿í îðøèí ñóóãàà ãàçðààñàà àëãà áîëñíîîñ õîéø 2 æèë ºíãºðñºí òîõèîëäîëä ø¿¿õ óã àðãà õýìæýýã àâíà.

Àëãà áîëñîí õ¿íèé ýä õºðºíãºíä íü ýðõëýí õàìãààëàëò òîãòîîõ áºãººä ºð òºëáºðèéã íü óã õºðºíãºíººñ íü áàðàãäóóëíà. Ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöîãäîîä áàéñàí õ¿í áóöàæ èðâýë ø¿¿õ “ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöñîí” øèéäâýðýý õ¿÷èíã¿é áîëãîíî. Òóõàéí õ¿íèé ýä õºðºíãèéã ýðõëýí õàìãààëæ áàéñàí õ¿í íü ýä õºðºíãèéã íü

- 13 -


¿ðýãä¿¿ëæ äóòààí, ãýìòýýñýí áîë çîõèõ ¿íèéã íü òºë¿¿ëæ áîëíî.

1.3.2. Íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàõ

Èðãýí îðøèí ñóóãàà ãàçðààñàà àëãà áîëñíîîñ õîéø òàâàí æèëèéí õóãàöààíä õààíà áàéãàà íü ìýäýãäýõã¿é ñóðàã ÷èìýýã¿é áîëñîí, ýñâýë àìü ¿ðýãäýæ áîëîõ íºõöºë áàéäàëä àëãà áîëñíîîñ õîéø íýã æèëèéí òóðø àìüä áàéãàà ýñýõ íü ìýäýãäýõã¿é áàéâàë ø¿¿õýýñ ò¿¿íèéã íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàæ áîëäîã. Óã ø¿¿õèéí øèéäâýð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí ºäðèéã ýñâýë àìü ¿ðýãäýæ áîëîõ íºõöºëä àëãà áîëñîí èðãýíèé íàñ áàðñàí áàéæ áîëîõ ºäðèéã òóõàéí õ¿íèé íàñ áàðñàí ºäºð ãýæ ¿çýõ õóóëü ç¿éí çîõèöóóëàëòòàé.

Íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàãäñàí õ¿íèé ýä õºðºíãèéã çîõèõ æóðìûíõ íü äàãóó ºâë¿¿ëýõ áºãººä õýðâýý òóõàéí õ¿í áóöàæ èðâýë ýä õºðºíãºº ýðã¿¿ëýí àâàõààð øààðäàõ ýðõòýé.

- 14 -


2. ÕÓ¯ËÈÉÍ ÝÒÃÝÝÄ ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?

¯ð ä¿í


õóóëèéí ýòãýýä, ò¿¿íèé øèíæ¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ;

àøãèéí áîëîí àøãèéí òºëºº áóñ õóóëèéí ýòãýýäèéí òàëààð òàéëáàðëàõ;

õóóëèéí ýòãýýä ¿¿ñãýí áàéãóóëàõäàà õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéã á¿ðä¿¿ëýõ;

õóóëèéí ýòãýýäèéã ººð÷ëºí áàéãóóëàõ àðãóóäûã ä¿ðñëýí æèøýýãýýð òàéëáàðëàõ;

õóóëèéí ýòãýýäèéã òàòàí áóóëãàõ ¿íäýñëýë æóðìûã ìýäýõ.

1.

2.

3.

4.

5.

2.1. Îéëãîëò, øèíæ

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä èðãýäýýñ ãàäíà àëèâàà áàéãóóëëàãà ººðèéí íýðýýð îðîëöîí ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéäàã. Ýäãýýð áàéãóóëëàãà íü õóóëèíä çààñíû äàãóó áàéãóóëàãäàæ, õóóëèéí õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, õóóëèàð òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó òàòàí áóóãäàõ òóë “õóóëèéí ýòãýýä” ãýæ íýðëýäýã.

- 15 -


Àëèâàà áàéãóóëëàãà, íýãäýë õóóëèéí ýòãýýä áàéõûí òóëä òîäîðõîé øèíæ¿¿äèéã àãóóëñàí áàéõ ¸ñòîé. ¯¿íä:

ººðèéí ãýñýí ºì÷ õºðºíãºòýé áàéæ, ò¿¿íèéãýý ýçýìøèæ, àøèãëàæ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé áàéõ. Õóóëèéí ýòãýýä íü ãèø¿¿äèéí õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãº, õàíäèâ, òóñëàìæ, õºðºíãº îðóóëàëò ãýõ ìýòèéí ÿíç á¿ðèéí ýõ ¿¿ñâýðýýñ á¿ðäñýí òîäîðõîé õýìæýýíèé õºðºíãºòýé áàéäàã. Óã õºðºíãº íü õóóëèéí ýòãýýäèéí àëü íýã ãèø¿¿íä áóñ õóóëèéí ýòãýýäýä ººðò íü ºì÷ëºãäºíº. Òóñãàéëñàí õºðºíãºº ººðèéíõºº íýðýýð çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé.èðãýí, òºð, áóñàä áàéãóóëëàãà çýðýã áóñäûí ºìíº õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ººðèéí ºì÷ëºëä áóé ýä õºðºíãººðºº õàðèóöíà.çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áàéõ. Õóóëèéí ýòãýýä íü ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èã, ä¿ðìýýðýý òîäîðõîéëñîí á¿òýö, òîãòîëöîî, óäèðäëàãàòàé áàéæ, ÷èãëýñýí çîðèëãîòîéãîîð òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã.ø¿¿õèéí ºìíº íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ áàéõ ÷àäâàðòàé áàéõ. ªºðèéí íýðèéí ºìíººñ ýðõ ýäýëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýæ ø¿¿õ, àðáèòðò íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ààð îðîëöîíî.

1.

2.

3.

4.

- 16 -


2.2. Àíãèëàë

Õóóëèéí ýòãýýäèéã ¿éë àæèëëàãààíûõ íü ÷èãëýë, çîðèëãîîð íü, àëü ñàëáàð ýðõ ç¿éä õàìààðàõ áàéäëààð íü ãýõ çýðýã îëîí òàëààñ íü àíãèëæ áîëíî. Áèä ýíý á¿ëýãò õóóëèéí ýòãýýäèéã çîðèëãîîð íü õýðõýí àíãèëäàã òàëààð ¿çýõ áîëíî. ¯éë àæèëëàãààíûõ íü çîðèëãîîð:

1. àøãèéí òºëºº

2. àøãèéí òºëºº áóñ ãýæ àíãèëíà.

2.2.1. Àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýä

Ãîë çîðèëãî íü àøèã îëîõ ÿâäàë áàéäàã õóóëèéí ýòãýýäèéã “àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýä” ãýæ íýðëýäýã. ¯¿íä íºõºðëºë, êîìïàíè îðäîã. Ýäãýýð õóóëèéí ýòãýýäèéí ãèø¿¿ä íü ¿éë àæèëëàãààíûõ íü àøãààñ íîãäîë àøèã õ¿ðòäýã.

2.2.2. Àøãèéí òºëºº áóñ õóóëèéí ýòãýýä

¯íäñýí çîðèëãî íü àøèã îëîõ ÿâäàë áóñ, õóóëü áóþó ä¿ðìýýðýý òîäîðõîéëñîí òóñãàé çîðèëãîäîî õ¿ðýõýýð àæèëëàäàã õóóëèéí ýòãýýäèéã àøãèéí òºëºº áóñ ãýíý. Ýíý òºðëèéí õóóëèéí ýòãýýäýä õîëáîî, ñàí, õîðøîî çýðýã áàéãóóëëàãà îðäîã. Íýãäìýë, òîäîðõîé çîðèëãî òàâüñàí õýä õýäýí ýòãýýä ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð íýãäýæ áàéãóóëñàí,

- 17 -


ãèø¿¿í÷ëýë á¿õèé õóóëèéí ýòãýýäèéã õîëáîî ãýíý. /Èðãýíèé õóóëèéí ç¿éëèéí 36-ð ç¿éëèéí 36.1/

Íýã áóþó õýä õýäýí ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ íèéãýìä àøèã òóñòàé, íýãäìýë çîðèëãîä õ¿ðýõèéí òóëä ýä õºðºíãº òºâëºð¿¿ëýõ çàìààð áàéãóóëñàí ãèø¿¿í÷ëýëã¿é õóóëèéí ýòãýýäèéã ñàí ãýíý./Èðãýíèé õóóëèéí Ç6-ð ç¿éëèéí 36.2./

Ýäèéí çàñãèéí áîëîí íèéãýì, ñî¸ëûí íèéòëýã õýðýãöýýãýý õàíãàõ çîðèëãîîð õýä õýäýí ýòãýýä ñàéí äóðààðàà íýãäñýí, õàìòûí óäèðäëàãà, õÿíàëò á¿õèé äóíäûí ýä õºðºíãº äýýð ¿íäýñëýí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààð áàéãóóëñàí õóóëèéí ýòãýýäèéã õîðøîî ãýíý. /Èðãýíèé õóóëèéí 36-ð ç¿éëèéí 36.4./

Ýäãýýð õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã Õîðøîîíû òóõàé, Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí òóõàé õóóëèàð íàðèéâ÷ëàí çîõèöóóëäàã.

2.3. Õóóëèéí ýòãýýäèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ

Õóóëèéí ýòãýýäèéã èðãýä, áóñàä õóóëèéí ýòãýýä, òºðººñ äàíãààðàà áóþó õàìòðàí áàéãóóëæ áîëíî. ßìàð òºðºë, õýëáýðèéí õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëæ áàéãààãààñ øàëòãààëàí áàéãóóëàõ æóðàì íü ÿëãààòàé áàéäàã. Õóóëèéí ýòãýýäèéã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëñíýýð áàéãóóëàãäñàíä òîîöäîã. Õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàõàä íýí òýðã¿¿íä áàéãóóëëàãûí ä¿ðýì, ãýðýý, ýðõ á¿õèé

- 18 -


áàéãóóëëàãûí øèéäâýð çýðýã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàí áàòàëñàí áàéõ õýðýãòýé.

Çàðèì àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõýä òóñãàé çºâøººðºë àâñàí áàéõûã øààðääàã. Çºâøººðëèéã ÿìàð áàéãóóëëàãà îëãîõ íü àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíûõàà òºðëººñ õàìààðíà. Òóñãàé çºâøººðºë îëãîõòîé õîëáîîòîé õàðèëöààã Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëäàã.

Ïðàêòèê àëõàì

Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà á¿ðòã¿¿ëýõäýý äàðààõü ìàòåðèàëûã á¿ðä¿¿ëýí Óëñûí á¿ðòãýëèéí åðºíõèé ãàçàðò õàíäàíà:

áàòàëñàí ìàÿãòûí äàãóó ãàðãàñàí ºðãºäºë;õóóëèéí ýòãýýä áàéãóóëàõ òóõàé ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí øèéäâýð; õóóëèéí ýòãýýäèéí ä¿ðýì;¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷ààð ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýä îðîëöîæ áàéãàà áîë óã õóóëèéí ýòãýýäèéí òóõàéí óëñ äàõü óëñûí á¿ðòãýëèéí ãýð÷èëãýýíèé õóóëáàð /íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëñýí/;

•

•

••

- 19 -


õóóëèéí ýòãýýäèéí íýðèéã øàëãóóëæ áàòàëãààæóóëñàí áàðèìò /Òàòâàðûí åðºíõèé ãàçðûí Óëñûí á¿ðòãýëèéí àëáàíààñ àâñàí/; òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëñºí áàðèìò;õóóëüä çààñàí áîë ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ ãýðýý;õóóëèéí ýòãýýäèéí ýçýìøèæ áóé òóñãàé çºâøººðëèéí õóóëáàð;øàøíû áàéãóóëëàãûí õóâüä àéìàã, íèéñëýëèéí ÈÒÕ-ûí òîãòîîë

Äýýðõ áàðèìò áè÷ãèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø àæëûí 5 õîíîãò áàãòààí á¿ðòãýõ ýñýõ òóõàé øèéäâýðèéã áè÷ãýýð ãàðãàíà.

Óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýñíèéã íîòîëæ ºðãºäºë ãàðãàã÷ õóóëèéí ýòãýýäýä óëñûí á¿ðòãýëèéí ãýð÷èëãýý îëãîíî.

Óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòãýõýýñ òàòãàëçàñàí øèéäâýðèéã ¿íäýñëýëã¿é ãýæ ¿çâýë ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàæ áîëíî.

•

••

•

•

- 20 -


2.4. Õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãàà äóóñãàâàð áîëîõ

Õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãàà íü ººð÷ëºí áàéãóóëàãäñàí áóþó òàòàí áóóãäñàíààð äóóñãàâàð áîëíî.

2.4.1. ªºð÷ëºí áàéãóóëàõ

Õóóëèéí ýòãýýäèéã íèéë¿¿ëýõ, íýãòãýõ, õóâààõ, òóñãààðëàõ, ººð÷ëºõ çàìààð ººð÷ëºí áàéãóóëàõûã õóóëèàð çºâøººðñºí áàéäàã. ªºð÷ëºõ çàìààð õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã äóóñãàõàä ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà ººð õóóëèéí ýòãýýäýä øèëæäýã.

ªºð÷ëºõ øèéäâýðèéã ýä õºðºíãèéíõ íü ºì÷ëºã÷, ýñâýë ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷ãýýð ýðõ îëãîñîí áàéãóóëëàãà ãàðãàíà.

ªºð÷ëºí áàéãóóëàëòûã ñõåì÷ëýí ¿ç¿¿ëáýë:

“À”

“Á”Øèíý“Ñ”

íèéë¿¿ëýõ

Õî¸ð áóþó õýä õýäýí õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ, òýäãýýðèéí ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã øèíýýð áèé áîëñîí õóóëèéí ýòãýýäýä

- 21 -


øèëæ¿¿ëýõèéã õóóëèéí ýòãýýäèéã íèéë¿¿ëýõ ãýíý.

“À”

“Á”“À” ¿ëäýíý

Íýãòãýõ

Õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ, ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã ººð õóóëèéí ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëýõèéã õóóëèéí ýòãýýäèéã íýãòãýõ ãýíý.

“À” õóâààõ

Øèíý “Á”

Øèíý “Ñ”

Õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîæ, ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã øèíýýð ¿¿ñýõ õî¸ð áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õóóëèéí ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëýõèéã õóóëèéí ýòãýýäèéã õóâààõ ãýíý.

- 22 -


“Á” Øèíý“Á”

“À”

òóñãààðëàõ

Õóóëèéí ýòãýýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõã¿éãýýð ò¿¿íèé çàðèì ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã øèíýýð áàéãóóëàãäñàí õóóëèéí ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëýõèéã õóóëèéí ýòãýýäèéã òóñãààðëàõ ãýíý.

“À”íºõºðëºë

“Á”êîìïàíè

ººð÷ëºõ

Õóóëèéí ýòãýýä íü çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºðºë, õýëáýð, ¿íäñýí çîðèëãîî ººð÷ëºõ çàìààð çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áîëíî.

2.4.2. Òàòàí áóóëãàõ

Õóóëèéí ýòãýýäèéã õóóëèíä çààñàí ¿íäýñëýëýýð òàòàí áóóëãàíà. ¯¿íä:

õóóëèéí ýòãýýäèéí Õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí õóðàë, Òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºë çýðýã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ áàðèìò áè÷èãòýý çààñàí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ òàòàí áóóëãàõààð øèéäâýðëýñýí;

1.

- 23 -


äàìïóóðñàíä òîîöñîí, õóóëèéã óäàà äàðàà íîöòîé çºð÷ñºí ãýñýí ¿íäýñëýëýýð òàòàí áóóëãàõ ø¿¿õèéí øèéäâýð ãàðñàí;

¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ õóãàöàà íü äóóñ÷, çîðèëãîäîî õ¿ðñýí òóë öààøèä àæèëëàõ øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çýí õóóëèéí ýòãýýä ººðºº òàòàí áóóëãàõ øèéäâýð ãàðãàñàí;

àíõ õóóëèéí ýòãýýäèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýð ãàðñàí ãýñýí ¿íäýñëýë¿¿ä îðíî. Òàòàí áóóëãàõ àæëûã òóñãàéëàí òîìèëñîí êîìèññ çîõèîí áàéãóóëíà. Óã êîìèññûã òàòàí áóóëãàõ øèéäâýðèéã ãàðãàñàí ýòãýýä òîìèëíî. Õóóëèéí ýòãýýäèéã òàòàí áóóëãàõ çàìààð ¿éë àæèëëàãààã íü äóóñãàõàä ò¿¿íèé ýðõ, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà ººð õóóëèéí ýòãýýäýä øèëæèõã¿é.

Õýðýâ òóõàéí òàòàí áóóãäàæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýä íü áóñäàä òºëºõ ºð òºëáºðºº áàðàãäóóëààã¿é áîë ÿìàð äàðààëëààð áàðàãóóëàõûã Èðãýíèé õóóëüä çààñàí áàéäàã. ¯¿íä:

áóñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷ðóóëñàí ãýì õîðûã àðèëãàõ òºëáºð;

òàòàí áóóëãàõ êîìèññûí çàðäàë;

2.

3.

4.

1.

2.

- 24 -


äàìïóóðàõ ¿åä íü äàõèí õºðºíãºæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð áàéãóóëñàí ãýðýý, õýëöëèéí äàãóó ãàðñàí çàðäàë;

õàäãàëàìæ ýçýìøèã÷èéí ìºíãº;

õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàãñäûí õºëñ;

áóñàä íýõýìæëýë.

Òîäðóóëáàë, òóõàéí òàòàí áóóãäàæ áàéãàà õóóëèéí ýòãýýä òýðã¿¿í ýýëæèíä áàðàãäóóëàõ ºð òºëáºðºº á¿ãäèéã íü, äàðàà íü 2-ð ýýëæèéí òºëáºðèéã á¿ãäèéã íü ãýõ ìýò äàðààëëààð òºëáºðèéã áàðàãäóóëíà. Æèøýý íü: äýýðõ äàðààëëûí 1, 2, 3, 4-ð òºëáºðèéã á¿ãäèéã íü áàðàãäóóëñàíû äàðàà õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð àæèëëàãñäûí õºëñèéã /5 äàõü/ á¿ðýí òºëæ ÷àäàõã¿é áàéäàëä õ¿ðâýë ¿ëäñýí ìºíãèéã àæèëëàãñäàä õóâü òýíö¿¿ëýí õóâààíà.

3.

4.

5.

6.

- 25 -


3. ÝÄÈÉÍ ÁÀ ÝÄÈÉÍ ÁÓÑ ÁÀßËÃÈÉÍ ÝÐÕ

¯ð ä¿í


ýä þìñòàé õîëáîîòîé ýðõ áîëîí ýçýìøèë, ºì÷ëºëèéí òàëààð òàéëáàðëàõ;

õºðø¿¿ä õàðèëöàí õ¿ëýýõ ýðõ, ¿¿ðãèéí òàëààð òàéëáàðëàõ;

ºì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñýõ àðãóóäûí òàëààð ìýäýõ.

1.

2.

3.

3.1. Õºðºíãº

Õ¿í á¿õýí èõ, áàãà ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð ººðèéí ãýñýí õºðºíãºòýé áàéäàã. Àæèëëàæ, õºäºëìºðëºñíèé ¿ð ä¿íä õºðºíãº, áàÿëãèéã á¿òýýí áèé áîëãîäîã áèëýý. Áèä ýíý õýñýãò ýä þìñûí õóóëü ç¿éí çîõèöóóëàëòûí òàëààð ¿çýõ áîëíî.

ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÓÓËÈÀÑ83.1. Àëèâàà ýòãýýä íü õóóëèàð õîðèãëîîã¿é, íèéòýýð õ¿ëýýí

çºâøººðñºí çàí ñóðòàõóóíû õýì õýìæýýíä õàðøëàõã¿éãýýð ýäèéí áàÿëàã áîëîõ ýä þìñ áîëîí ýäèéí áóñ áàÿëàã áîëîõ îþóíû ¿íýò ç¿éëñ, ýðõèéã îëæ àâ÷ áîëîõ áºãººä ýíý òîõèîëäîëä äýýðõ áàÿëàã íü õºðºíãº áîëíî.

Ýäèéí áóñ õºðºíãº ãýäýãò îþóíû ¿íýò ç¿éë, ýçýìøèã÷äýý àøèã îðëîãî ºãºõ ýðõèéã õàìðóóëàí

- 26 -


îéëãîíî. Ýä þìñ áîëîí ýðõèéí ¿ð øèìèéã ò¿¿íèé õóóëü ¸ñíû ýçýìøèã÷ íü àâàõ ýðõòýé.

Õºðºíãèéí àíãèëàë

Ãàçðààñ ñàëãàõ

áîëîìæã¿é

Õºðºíãº

Ýäèéí áóñ õºðºíãº

¯ë õºäëºõ

Õºäëºõ

Îþóíû ¿íýò ç¿éë

Ýäèéí

ýðõ

Ãàçàð

Ýä õºðºíãº

3.2. Ýçýìøèë

Ýä þìñ áîëîí ýðõèéã õóóëü ¸ñîîð ìýäýëäýý àâñíààð ýçýìøèë ¿¿ñíý. ªºðººð õýëáýë, ýçýìøèã÷ íü ýä þìñàä øóóä íºëººëºõ áîëîìæòîé ýòãýýä þì.

- 27 -


Íýã ýä õºðºíãèéã õýä õýäýí ýòãýýä õàìòðàí ýçýìøèæ áàéâàë “õàìòðàí ýçýìøèã÷” ãýíý. Ýä þìñ áîëîí ýðõèéã õóóëü áóñààð îëæ àâàí ýçýìøèõ òîõèîëäîë áàéäàã. Õóóëü áóñ ýçýìøèã÷ íü øóäàðãà áà øóäàðãà áóñ ãýñýí õî¸ð òºðºëòýé. Øóäàðãà ýçýìøèã÷ íü ýçýìøëýý õóóëü áóñ áîëîõûã ìýäýýã¿é, ìýäýõ áîëîìæã¿é áàéäàã. Øóäàðãà áóñ ýçýìøèã÷ íü ýçýìøëýý õóóëü áóñ áîëîõûã ìýäñýí áàéäàã îíöëîãòîé. Òóõàéëáàë: õóëãàéëñàí ýä õºðºíãº ãýäãèéã ìýäýëã¿éãýýð áóñäààñ õóäàëäàí àâñàí ýòãýýä íü øóäàðãà ýçýìøèã÷, õóëãàé÷ íü øóäàðãà áóñ ýçýìøèã÷ þì. Øóäàðãà ýçýìøèã÷ íü ýä õºðºíãèéã õóóëü ¸ñîîð ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ ýðõ á¿õèé ýòãýýäýä íü áóöààæ ºãºõäºº ýçýìøèæ áàéõäàà ýä õºðºíãèéã õàäãàëàõ, àð÷ëàõ, çàñàí ñàéæðóóëàõàä ãàðãàñàí çàðäëàà øààðäàí àâàõ ýðõòýé. Õàðèí øóäàðãà áóñ ýçýìøèã÷ èéì ýðõã¿é. Æèøýý íü: “À” íü “Á”-èéí ìàøèíûã õóëãàéëàí çàðèì ýä àíãèéã íü ñîëèí óíàæ ÿâààä öàãäààä áàðèãäñàí áàéíà. “À” íü øóäàðãà áóñ ýçýìøèã÷ òóë ìàøèíä çàðöóóëñàí ìºíãºº øààðäàõ ýðõã¿é. Ãýõäýý ãàðãàñàí çàðäàë íü ýðõ á¿õèé ýòãýýäýä îðîõ àøãèéã íýìýãä¿¿ëñýí òîõèîëäîëä ë çàðäëàà øààðäàõ ýðõòýé áîëíî. Óã øààðäëàãàòàé ¿íèéí ä¿í íü ýä õºðºíãèéí ¿íý áîëîí àøãèéí íèéëáýðýýñ õýòðýõã¿é áàéíà.

- 28 -


Ýçýìøèã÷ ýçýìøëýýñýý á¿ð ìºñºí òàòãàëçñàí, ýñâýë ýçýìøèõ ýðõýý àëäñàí ¿åä ýçýìøèë äóóñãàâàð áîëíî.

3.3. ªì÷Òºð, õóóëèéí ýòãýýä, èðãýí íü ººðèéí ºì÷òýé

áàéæ ò¿¿íèéãýý ÷ºëººòýé àøèãëàæ, ýçýìøèæ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé. ªì÷ëºã÷ ºì÷ëºõ ýðõ íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çâýë çºð÷ëèéã àðèëãàõûã çºð÷èã÷ººñ øààðäàõ ýðõòýé.

Èðãýíèé õóóëüä ìàíàé óëñàä íèéòèéí, õóâèéí áîëîí õîëèìîã ãýñýí ºì÷èéí õýëáýð¿¿ä áàéõààð çààæýý. Íèéòèéí ºì÷ íü òºðèéí, îðîí íóòãèéí, øàøíû, îëîí íèéòèéí, õóâèéí ºì÷ íü èðãýíèé, äóíäûí ãýñýí õýëáýðòýé áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí èðãýäýä ºì÷ë¿¿ëñíýýñ áóñàä ãàçàð òºðèéí ºì÷ áàéíà.

ªì÷èéí õýëáýð

ªì÷

íèéòèéí õîëèìîã õóâèéí

òºðèéí, îðîí íóòãèéí, øàøíû,

îëîí íèéòèéí

èðãýäèéí äóíä

- 29 -


3.3.1. ªì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñýõ àðãà

Õýëöýë áàéãóóëàõã¿éãýýð ºì÷ëºõ ýðõ ¿¿ñýõ çàðèì àðãóóäûí òàëààð Èðãýíèé õóóëüä çààñàí áàéíà.

3.3.1.1. Ýçýíã¿é ýä þìñ

Ýçýíã¿é ýä þìñ ãýäýã íü ºì÷ëºã÷ã¿é ýñâýë ºì÷ëºã÷ íü ºì÷ëºõ ýðõýý äóóñãàâàð áîëãîõ çîðèëãîîð ýçýìøëýýñýý òàòãàëçñàí ýä õºðºíãº þì. Ýçýíã¿é ýä þìñûã õóóëèàð õîðèãëîîã¿é àðãààð, øóäàðãààð îëæ àâñàí áîë ò¿¿íèéã ýçýìøèæ, ºì÷ëºõ ýðõòýé. Ãýõäýý òóõàéí ýä þìñûã øóäàðãààð îëæ àâñíààñ õîéø ýçýìøèõ ýðõýý 5 æèë, ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã óëñûí á¿ðòãýëä á¿ðòã¿¿ëñíýýñ õîéø 15 æèëèéí õóãàöààíä òàñðàëòã¿é õýðýãæ¿¿ëñíýýð ºì÷ëºõ ýðõèéã îëæ àâíà.

3.3.1.2. Ãýýãäýë ýä õºðºíãº

Ãýýãäýë ýä õºðºíãº íü ºì÷ëºã÷èéí õ¿ñýë çîðèãîîñ ãàäóóð, ò¿¿íèé ìýäëýýñ ãàð÷ àëäàãäñàí ýä õºðºíãº þì. Ãýýãäýë ýä õºðºíãèéã îëñîí áîë òóõàéí ýä õºðºíãèéã ýçýíä íü õ¿ëýýëãýí ºãºõ ¿¿ðýãòýé. Ýçýí áàéõã¿é, ìýäýãäýõã¿é áàéâàë îðîí íóòãèéí çàõèðãààíä áóþó öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä ìýäýãäýíý. Ýäãýýð áàéãóóëëàãàä ìýäýãäñýíýýñ õîéø íýã æèëèéí äîòîð ýçýí íü òîãòîîãäîîã¿é

- 30 -


áîë ãýýãäýë ýä õºðºíãèéã îëñîí ýòãýýä ºì÷ëºõ ýðõòýé. Îëñîí ýòãýýä íü ºì÷ëºõººñ òàòãàëçâàë îðîí íóòãèéí ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëíý.

Ãýýãäýë ýä õºðºíãèéã îëñîí ýòãýýä íü òóõàéí ýä õºðºíãèéã õàäãàëàõ, õàìãààëàõ, ýçíèéã íü îëîõòîé õîëáîãäñîí çàðäëàà íºõºí òºëºõèéã áîëîí øàãíàë àâàõûã øààðäàõ ýðõòýé. Øàãíàëûí õýìæýýã òàëóóä òîõèðîëöîí òîãòîîíî. Òîõèðîëöîæ ÷àäààã¿é áîë øàãíàëûí õýìæýý íü òóõàéí ýä õºðºíãèéí ¿íèéí ä¿íãèéí 10 õóâüòàé òýíö¿¿ áàéíà.

Îëîí íèéòèéí ãàçàð, àëáàí òàñàëãàà, íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñëýýñ îëäñîí, ãýýãäýë ýä õºðºíãèéã òóõàéí áàéãóóëëàãûí çàõèðãààíä õ¿ëýýëãýí ºãíº.

3.3.1.3. Àëäóóë ìàë

Ýðò äýýð ¿åýñ í¿¿äýë÷èí ìîíãîë÷óóäûí äóíä ìàë ñ¿ðýãò íü èðæ íèéëñýí àëäóóë ìàëûã õàìãààëàí ìàëëàæ ýçýíä íü áóöààí ºãºõ, ìàëûí ýðýëä ÿâàà õ¿íä ñóðàã ãàðãàí òóñëàõ çýðýã ̧ ñ ç¿éí õýì õýìæýý ¿éë÷èëñýýð èðñýí áèëýý. ªíºº öàãò ýíý àñóóäëûã ¸ñ ç¿éãýýñ ãàäíà õóóëü ç¿éí õýì õýìæýýãýýð çîõèöóóëàõ áîëñîí.

“Àëäóóë ìàë” ãýäãèéã õóóëèíä òîäîðõîéëîí çààãààã¿é áàéäàã. Åðºíõèéäºº èæèë ñ¿ðãýýñýý ñàëàí õýíèé ìàë áîëîõ íü òóõàéí ¿åä ìýäýãäýõã¿é áàéãàà ìàëûã àëäóóë ìàë ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.

- 31 -


Àëäóóë ìàë îëñîí ýòãýýä íü îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû áóþó öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä ìýäýãäýæ ìàëûí ýçíèéã òîãòîîõ õ¿ðòýë ººðèéí ýçýìøèëä áàéëãàí ìàëëàõ áóþó ýñâýë äýýðõ áàéãóóëëàãóóäàä øèëæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé þì. Àëäóóë ìàëûí òàëààð íèéòýä ìýäýýëñíýýñ õîéø íýã æèëèéí äîòîð ýçýí íü òîãòîîãäâîë ìàëûã ¿ð òºëèéí õàìò áóöààí ºãíº. Òîãòîîãäîîã¿é áîë îëñîí ýòãýýä ºì÷ëºõ ýðõòýé. Àëäóóë ìàë îëñîí õ¿í øàãíàë àâàõ ýðõòýé áºãººä ãýýãäýë ýä õºðºíãº îëñîíû øàãíàë àâàõòàé àäèë æóðàì ¿éë÷èëíý.

Àëäóóë ìàë áîëîí ãýýãäýë áóþó ñàíàìñàðã¿é îëäñîí ýä õºðºíãèéã çàâøñàí áîë ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýíý.

3.3.1.4. Äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éë

Äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éë ãýäýã íü óäààí õóãàöààãààð áóëàãäñàí, äàðàãäàæ îðõèãäñîíîîñ ºì÷ëºã÷ ýçíèéã íü òîãòîîõ áîëîìæã¿é áîëñîí ìºíãº, ýðäýíýñ çýðýã ¿íýò ç¿éë þì. Äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éëèéã îëñîí ýòãýýä áîëîí îëäñîí ãàçàð, ýä õºðºíãèéí ºì÷ëºã÷ /¿íýò ç¿éë îëäñîí áàéøèíãèéí ýçýí ãýõ ìýò/ òîõèðîëöîí õóâààæ àâíà. Òîõèðîëöîîã¿é áîë òýíö¿¿ õýìæýýãýýð õóâààæ ºì÷èëíº. Äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éë îëäñîí ãàçàð ýçíèéõ íü çºâøººðºëã¿éãýýð, ¿íýò ýä ç¿éë îëîõ çîðèëãîîð õàéãóóë õèéñíèé ä¿íä îëñîí

- 32 -


áîë ò¿¿íèéã á¿ãäèéã íü îëäñîí ãàçðûí áóþó ýä õºðºíãèéí ºì÷ëºã÷èä øèëæ¿¿ëýí ºãíº.

Äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éë íü ò¿¿õ, ñî¸ëûí à÷ õîëáîãäîëòîé äóðñãàëò ç¿éë áàéâàë òºðèéí ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëýõ ̧ ñòîé. Òºð äýýðõ ýòãýýä¿¿äýä îëäñîí ýä þìñûí ¿íèéí ä¿íãèéí 50 õóâüòàé òýíöýõ ìºíãèéã òýíö¿¿ õóâààæ øàãíàíà.

Àëäóóë ìàë îëñîí õ¿í ýçíýýñ íü øàãíàë àâàõ ýðõòýé.

- 33 -


Ãýýãäýë ýä õºðºíãº îëñîí õ¿í øàãíàë àâàõûã øààðäàõ ýðõòýé.

Ò¿¿õ, ñî¸ëûí äóðñãàëò äàðàãäìàë ¿íýò ç¿éë îëñîí õ¿í òºðººñ øàãíàë àâàõ ýðõòýé.

- 34 -


3.3.1.5. Ýä õºðºíãº íèéëýõ, õîëèëäîõ

Õýä õýäýí ýòãýýäèéí òóñ òóñûí ºì÷ëºëèéí õºäëºõ ýä õºðºíãº íèéëæ, õîëèëäñîíû óëìààñ ñàëãàõ áîëîìæã¿é ýä õºðºíãº øèíýýð áèé áîëñîí áîë ò¿¿íèé ºì÷ëºã÷èä íü õàìòðàí ºì÷ëºã÷ áîëíî. ªì÷ëºõ ýðõèéí òàëààð ìàðãààí ãàðâàë ýä õºðºíãº íèéëýõ, õîëèëäîõîîñ ºìíº ãîë, èõýíõ õýñãèéí ºì÷ëºã÷ áàéñàí íü øèíýýð áèé áîëñîí ýä õºðºíãèéí ºì÷ëºã÷ áîëíî. Íºãºº òàë íü õîõèðëîî àðèëãóóëàõ ýðõòýé áîëîâ÷ ýä õºðºíãèéã àíõíû áàéäàëä íü áóöààí îðóóëàõûã øààðäàõ ýðõã¿é. Æèøýý íü: “À” , “Á” õî¸ð õàìòðàí áàéøèí áàðüæýý. “À” çºâõºí áàéøèí áàðèõàä îðîõ á¿õ öåìåíòèéã íèéë¿¿ëñýí áàéíà. Áàéøèí áàðèãäñàíààñ õîéø õýñýã õóãàöààíû äàðàà òýä ºì÷ëºëèéí òàëààð ìàðãàñàí áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä “À” íèéë¿¿ëñýí öåìåíòèéíõýý çàðäëûã àâàõ, “Á” áàéøèíãèéí ºì÷ëºã÷ áîëîõ ýðõòýé þì.

3.4. Õºðøèéí ýðõ

Õî¸ð òàëààñàà õàðèëöàí íºëººëæ áîëîõ õèë çàëãàà ýçýìøèë ãàçàð áîëîí áóñàä ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã õºðø çàëãàà ýä õºðºíãº ãýæ ¿çíý. Æèøýý íü: èðãýí “À”, “Á” õî¸ð áîë õàìàð õàøààíû õºðø¿¿ä áèëýý. Íýãýí óäàà õ¿÷òýé ñàëõè øóóðãàíû äàðàà “Á”-èéí õàøààíäàà òóëãàí áàðüæ áàéñàí 2 äàâõàð áàéøèíãèéí äýýâýð íü õàçàéæ

- 35 -


“À”-èéí ãýð äýýð óíàõ àþóë òóëãàð÷ýý. Õºðø¿¿ä áèå áèåíèéõýý ýðõèéã õàðèëöàí õ¿íäýòãýõ ¿¿ðãèéã õóóëèàð õ¿ëýýñýí áàéäàã. Õºðø çàëãàà ãàçðûã ýçýìøèã÷äèéí íýã íü íºãºº òàëûíõàà ýðõ, õóóëü ¸ñíû àøèã ñîíèðõëûã íîöòîé õîõèðîîæ áîëîõ áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã ãàçàð äýýð, äîîð áàðüñàí, ìºí áàðèëãà áàéãóóëàìæ íóðæ íºãºº òàëûí ýçýìøèë ãàçàðò óíàõ àþóë òóëãàðâàë ýðõ çºð÷èã÷ òàëààñ çîõèõ àðãà õýìæýý àâàõûã øààðäàõ ýðõòýé. Èéìä “À”-ûí øààðäëàãààð “Á” àþóëûã çàéëóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

Ìºí õºðø ãàçàð ýçýìøèã÷ íü õºðø çàëãàà ãàçðûí õèëèéí çààãèéã òîãòîîñîí áàéãóóëàìæèéã áàðèõ, çàñâàðëàõàä õàìòðàí îðîëöîõûã õºðøººñºº øààðäàõ ýðõòýé áºãººä õîëáîãäîõ çàðäëûã õàðèëöàí òîõèðîëöîæ õàðèóöíà. Õýðâýý òîõèðîëöîæ ÷àäààã¿é áîë çàðäëûã òýíö¿¿ õýìæýýãýýð õàðèóöíà. Õºðø ãàçðóóäûí õèëèéí çààã áîëîí õî¸ð òàëààñàà íýãýí çýðýã àøèãëàãäàæ áàéãàà õàøàà, áóñàä áàéãóóëàìæèéã õºðø¿¿ä òýãø ýðõòýé àøèãëàíà.

Óðñãàë óñ áîë áàéãàëèéí áàÿëàã, òºðèéí ºì÷ þì. Õýäèéãýýð ãàçðûã íü ºì÷èëæ àâñàí ÷ óã ãàçàð äýýðõ óñûã èðãýíä ºì÷ë¿¿ëäýãã¿é.

Õºðø ýçýìøèë ãàçðóóäààð äàìæèí óðñäàã, ãàçðûí ã¿íýýñ ãàðäàã öýâýð áîëîí õàÿãäàë óñíû ÷èãëýëèéã ººð÷ëºõ, áóñàä ýçýìøèë ãàçàðò î÷èõ

- 36 -


óñíû õýìæýýã áàãàñãàõ, ÷àíàðûã íü ìóóòãàõ, óñ õýðýãëýõ áóñäûí õýðýãöýýã õÿçãààðëàõ áàéäëààð àøèãëàõûã õîðèãëîíî.

4. ÃÝÐÝÝ

¯ð ä¿í


ãýðýý ãýæ þóã õýëýõèéã òàéëáàðëàõ;

ãýðýýíèé òºñºë áîëîâñðóóëàõ;

ººðò õýðýãöýýòýé ãýðýýã õóóëèéí äàãóó áàéãóóëàõ;

ãýðýý áàéãóóëàõûí à÷ õîëáîãäîë, õóóëü ç¿éí ¿ð äàãàâðûã òîäîðõîéëîõ;

ãýðýýíýýñ ¿¿ñýõ ýðñäýë, ìàðãààíààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ.

1.

2.

3.

4.

5.

4.1. Ãýðýýã õýðõýí áàéãóóëàõ âý?

Èðãýíèé ýðõ õàðèëöààíä îðîëöîã÷äûí ýðõ, ¿¿ðýã áèé áîëãîõ, ººð÷ëºõ, äóóñãàâàð áîëãîõ òàëààðõ õàðèëöàí òîõèðîëöîîã ãýðýý ãýíý.

Èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷èä íü õóóëèéí õ¿ðýýíä ÷ºëººòýé ãýðýý áàéãóóëàõ, ò¿¿íèé àãóóëãûã ººðñäºº òîäîðõîéëîõ ýðõòýé áàéíà. Ãýðýý áàéãóóëàõûí òóëä òàëóóä ãýðýý

- 37 -


áàéãóóëàõ òàëààð õ¿ñýë çîðèã, ñàíàëàà õàðèëöàí èëýðõèéëæ áàéãóóëíà. Ãýðýýã áàéãóóëñàíä àâòîìàòààð òîîöîõ ¿íäýñëýëèéí òàëààð Èðãýíèé õóóëüä òóñãàñàí áàéäàã. ¯¿íä:

ýä õºðºíãº øèëæ¿¿ëñíýýð ãýðýý áàéãóóëàõààð õóóëüä çààñàí áîë ãýðýýíèé ãîë íºõöºëèéí òàëààð òàëóóä òîõèðîëöîæ, òóõàéí ýä õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëñíýýð;ãýðýýã áé÷ãýýð áàéãóóëàõààð õóóëüä çààñàí áóþó òàëóóä òîõèðîëöñîí áîë ãàðûí ¿ñãýý çóðñàí çàõèäàë, àëáàí áè÷èã, òåëåôàêñ çýðýã áàðèìò áè÷ãèéã íýã òàë õ¿ëýýí àâñíààð;õàðèó èð¿¿ëýõ õóãàöààòàéãààð èëãýýñýí ãýðýýíèé ñàíàëä äóðäñàí õóãàöààíä íü çºâøººðñºí õàðèó àâñàí;ãýðýýíèé ñàíàëûã õàðèó èð¿¿ëýõ õóãàöàà çààëã¿é áè÷ãýýð èëãýýñýí òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã çºâøººðñºí òóõàé õàðèóã åðäèéí áîëîìæèò õóãàöààíä õ¿ëýýí àâñàí;í¿¿ð òóëàí àìààð ãàðãàñàí ñàíàëä òýð äàðóé çºâøººðñºí õàðèó ºãñºí;çºâøººðñºí õàðèóã õóãàöààíä íü èëãýýñýí áîëîâ÷ óã õàðèó õîæèìäîæ èðñýí ó÷èð ãýðýýã áàéãóóëàõã¿é ãýæ íºãºº òàë íü õàðèó èëãýýñýí òàëä íýí äàðóé ìýäýãäýýã¿é ãýõ ìýò.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

- 38 -


4.1.1. Ãýðýýíèé õýëáýð

Ãýðýýã àìààð áîëîí áè÷ãýýð õèéíý. Çààâàë áè÷ãýýð õèéõ øààðäëàãà õóóëèàð òàâèàã¿é ÷ áàéñàí àëèâàà ãýðýýã áè÷ãýýð õèéæ áîëíî. Ýíãèéí õýëáýðòýé áè÷ãèéí ãýðýý íü òàëóóä ãàðûí ¿ñýã çóðñíààð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëíî. Áè÷ãýýð õèéõýýð õóóëüä çààñàí ãýðýýã áè÷ãýýð ¿éëäýýã¿é áîë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéõààð õóóëüä çààñàí áîë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áîëíî. Áè÷ãýýð õèéõ çàðèì ãýðýýã íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëíý. Íîòàðèàòààð çààâàë ãýð÷ë¿¿ëýõýýð õóóëüä çààãààã¿é áîëîâ÷ òàëóóäûí àëü íýã íü õ¿ñâýë ãýð÷ë¿¿ëíý. ªâ÷íèé áîëîí áè÷èã ¿ñýã ìýäýõã¿é çýðýã õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíû óëìààñ ãàðûí ¿ñãýý çóðæ ÷àäàõã¿é õ¿íèé ºìíººñ ººð õ¿í ò¿¿íèé èòãýìæýëýýð ãàðûí ¿ñýã çóðæ áîëíî.

4.2. Ãýðýýíýýñ òàòãàëçàõ

Ãýðýý áàéãóóëñàí òàëóóä íü ýðõ àøèã íü çºð÷èãäñºí, ãýðýýãýýð òîõèðîëöñîí ¿éë àæèëëàãààã öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëñîí çýðýã òîõèîëäîëä ãýðýýíýýñ òàòãàëçàõýðõòýé. Æèøýý íü: ãýðèéí ìîä õèéæ ºãºõººð ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàæ áàéñàí ìóæààíû ãàð ãýìòýí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäñàí áîë ãýðýýíýýñ òàòãàëçàõ ýðõòýé ãýõ ìýò. Òàòãàëçàæ áàéãàà òàë íü ýíý òóõàéãàà íºãºº òàëäàà

- 39 -


ìýäýãäýõ õýðýãòýé. Òàòãàëçàõ õóãàöààã òàòãàëçàõ ñàíàë ãàðãààã¿é òàë òîãòîîõîîð Èðãýíèé õóóëüä çààñàí. Ãýõäýý ýíý òàëààðõ ººð çîõèöóóëàëòûã àíõ ãýðýý áàéãóóëàõ ¿åäýý ãýðýýíäýý òóñãàæ áîëíî. Ãýðýýíýýñ òàòãàëçñàíààð òàëóóä ãýðýýíèé ã¿éöýòãýëèéã áèåò áàéäëààð íü, ò¿¿í÷ëýí ãýðýý áèåëñíýýñ îëñîí àøãèéã õàðèëöàí áóöààæ ºãºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Áóöààæ ºãºõ ýä þìñûã õýðýãëýæ, àøèãëàñàí, ãýìòýýñýí, ìóóòãàñàí, äóòààñàí, óñòãàñàí çýðýã øàëòãààíû óëìààñ áèåò áàéäëààð íü áóöààæ ºãºõ áîëîìæã¿é áîëñîí áîë ìºíãººð íºõºí òºëíº.

¯¿ðýã ã¿éöýòãýã÷ íºõºí òºëáºð òºëºõã¿é áàéõ òîõèîëäîë áàéäàã. Òóõàéëáàë: ãýðýýíèé ç¿éë ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí áóðóóãààñ ãýìòýæ ìóóäàí, äóòñàí, ãýðýýíèé ç¿éëèéã çîõèõ ¸ñîîð õàäãàëæ, õàìãààëñààð áàéõàä ìóóäñàí, ãýìòñýí ãýõ ìýò.

4.3. ¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãà

Õóóëü áîëîí ãýðýýíä çààñàí ¿¿ðãèéã íü ã¿éöýòã¿¿ëýõ çîðèëãîîð õóóëèàð çºâøººðºãäñºí “¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àðãà”-ûã èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîã÷èä õýðýãëýäýã. ̄ ¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ àñóóäëûã ¿íäñýí ãýðýýíäýý, ýñâýë òóñàä íü ãýðýý áàéãóóëæ òóñãàíà.

¯¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãàõ äàðààõü àðãà áàéäàã. ¯¿íä:

àíç1.

- 40 -


äýí÷èíáàòàëãààáàðüöààáàòëàí äààëòôèäóöè òóñ òóñ áàãòàíà.

4.3.1. Àíç

Ýíý íü õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýýã¿é áóþó çîõèõ ¸ñîîð ã¿éöýòãýýã¿é òàë õóóëü áîëîí ãýðýýíä çààñíû äàãóó íºãºº òàëäàà òºëºõ ¸ñòîé ìºíãºí òºëáºðèéã õýëäýã áàéíà. Àíçûí õýìæýý íü ã¿éöýòãýýã¿é ¿¿ðãèéí ¿íèéí ä¿íãèéí 50 õóâèàñ õýòýð÷ áîëîõã¿é. Æèøýý íü: 100.000 òºãðºãèéí çýýëèéí ãýðýý áàéãóóëæ áàéãàà òàëóóä çýýëýý õóãàöààíä íü á¿ðýí òºëººã¿é òîõèîëäîëä 60.000 òºãðºãèéí òîðãóóëüòàé áàéõààð ãýðýýíäýý òóñãàæ áîëîõã¿é þì. Àíçûã òîðãóóëü, àëäàíãè ãýñýí 2 òºðºëä õóâààíà. Òàëóóä ãýðýýíäýý óðüä÷èëàí òîõèðîëöîí òîãòîîñîí õýìæýýãýýð, ýñâýë ã¿éöýòãýýã¿é ¿¿ðãèéí ¿íèéí ä¿íãèéí òîäîðõîé õóâèàð òîãòîîñîí àíçûã òîðãóóëü ãýíý. Ãýðýýíä çààñàí õóãàöààã õýòð¿¿ëñýí òàë íü õîíîã òóòàìä ã¿éöýòãýýã¿é ¿¿ðãèéí ¿íèéí ä¿íãèéí 0,5 õóâèàñ õýòðýõã¿é õýìæýýãýýð òºëºõ àíçûã àëäàíãè ãýíý. Àíç òºëºõººð ãýðýýíä òóñãààã¿é áîë ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷ òàë àíç òºë¿¿ëýõýýð øààðäàõ ýðõã¿é áîëíî. Ãýõäýý ýíý íü õîõèðëîî àðèëãóóëàõàä ñààä áîëîõã¿é. Àíçûí ãýðýýã áè÷ãýýð õèéíý.

2.3.4.5.6.

- 41 -


4.3.2. Äýí÷èí

Ãýðýýíèé íýã òàë íü ãýðýý áàéãóóëñíû íîòîëãîî áîëãîí íºãºº òàëäàà òºëáºë çîõèõ òºëáºðò îðîëöóóëàí óðüä÷èëàí ºãñºí ìºíãèéã äýí÷èí ãýíý. Ãýðýý öóöëàãäâàë äýí÷èíã áóöààæ ºãíº. Äýí÷èí òàâüñàí òàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýýã¿é õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áîë äýí÷èí àíõ àâñàí òàëä ¿ëäýíý. Õàðèí äýí÷èí àâñàí òàë õàðèóöëàãà õ¿ëýýõýýð áàéâàë äýí÷èíã òàâüñàí òàëä áóöààæ ºãºõ çîõèöóóëàëòòàé. Æèøýý íü: Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áèçíåñ ýðõýëäýã À êîìïàíè íü Á çî÷èä áóóäàëòàé 8 ñàðä èðýõ æóóë÷äàà áàéðëóóëàõ òàëààðõ ãýðýýã 2 ñàðä áàéãóóëñàí áàéíà. Ãýðýý áàéãóóëàõ ¿åä äýí÷èí áîëãîí 3000 àì.äîëëàð ºã÷ýý. Õýðâýý 8 ñàðä ãýðýýíä çààñàí òîîíû æóóë÷èí èðâýë äýýðõ ìºíãèéã 8 ñàðä òºëºõ íèéò òºëáºðò îðóóëàí òîîöíî. Õýðâýý æóóë÷äûã áàéðëóóëààã¿é áîë ãýðýý áèåë¿¿ëýýã¿é áóðóóòàé òàë íü äýí÷èíã íºãºº òàëä /¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷/ ºãíº.

4.3.3. Áàòàëãàà

¯¿ðýã õ¿ëýýã÷èéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã õàíãóóëàõààð ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ¿¿ðýã ã¿éöýòã¿¿ëýã÷èéí ºìíº ¿¿ðýã õ¿ëýýæ, áàòàëãàà ãàðãàæ áîëäîã áàéíà. ¯¿ðýã áèåëýãäýýãóé áîë ò¿¿íèéã ã¿éöýòãýõèéã áàòàëãàà ãàðãàã÷ààñ øààðäàíà. Áàòàëãààíû íýã îíöëîã íü ¿¿ðýã

- 42 -


ã¿éöýòãýã÷èéí ºìíººñ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàòàëãàà ãàðãàã÷ íü ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõèéã ýðãýýä ò¿¿íýýñ øààðäàõ ýðõã¿é áàéäàãò îðøèíî. Áàòàëãààíû ãýðýýã áè÷ãýýð õèéíý.

4.4. Õóäàëäàõ-õóäàëäàí àâàõ ãýðýý

Áèä ºäºð òóòìûí àìüäðàëäàà áàéíãà èõ áàãà ÿìàð íýãýí õýìæýýãýýð õóäàëäàà íàéìàà õèéæ èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîæ áàéäàã. Õóäàëäàõ-õóäàëäàí àâàõ ãýðýý íü èðãýäèéí ýðõ ç¿é äýõ õóäàëäààíû õàðèëöààã çîõèöóóëàõ çîðèëãîòîé þì. Ýíý òºðëèéí ãýðýýã àìààð áîëîí áè÷ãýýð áàéãóóëæ áîëíî. Õóäàëäàõ-õóäàëäàí àâàõ ãýðýý áàéãóóëàõ ¿åä õóäàëäàã÷ íü:

ýâäðýë ãýìòýë, äîãîëäîëã¿é ýä õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëýõ,

õóäàëäàæ áàéãàà ýä õºðºíãèéí òàëààðõ ¿íýí çºâ ìýäýýëëèéã ºãºõ; õóäàëäàí àâàã÷ íü

à. òîõèðîëöñîí ¿íèéã òºëºõ

á. àâñàí ç¿éëýý õ¿ëýýí àâàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

Ýä õºðºíãº õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõòàé õîëáîãäîîä îëîí çàðäàë ãàðäàã. Ýäãýýð çàðäëààñ ãýðýýíèé òàëóóäûí õýí íü ÿìàð çàðäëûã íü õàðèóöàõ òàëààð Èðãýíèé õóóëüä çààñàí áàéäàã. Òóõàéëáàë: ýä õºðºíãèéã æèãíýõ, ñàâëàõ,

1.

2.

- 43 -


áàãëàõàä ãàðàõ çàðäëûã õóäàëäàã÷, õóäàëäàã÷èéí áàéãàà ãàçðààñ ººð ãàçàð ðóó òýýâýðëýõ, õ¿ëýýí àâàõ, áàðèìò áè÷èã á¿ðä¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí çàðäëûã õóäàëäàí àâàã÷ õàðèóöíà. Ãýõäýý ýíý íü çààâàë èéì áàéõ ¸ñòîé ãýñýí ¿ã áèø áºãººä òàëóóä ãýðýý áàéãóóëàõäàà ººðººð òîõèðîëöîæ áîëíî. Õýðâýý õóäàëäñàí ýä õºðºíãº íü ãýìòýë, äîãäîëòîé áîë ¿¿íèéã àðèëãàõ áºãººä õóäàëäàí àâàã÷ íü äîãîëäîëòîé ãýäãèéã ìýäýýã¿é áîë ò¿¿íèéã àðèëãóóëæ, çàñóóëàõ áóþó ãýðýýãýý öóöàëæ òºëñºí ¿íýý áóöààí àâàõ ýðõòýé. Áàòàëãààò õóãàöàà òîãòîîñîí áîë ýíý õóãàöààíû äîòîð, òîãòîîãîîã¿é áîë 6 ñàðûí äîòîð äîãîëäëûã àðèëãàõûã øààðäàæ áîëíî. Õýðýâ ãýìòýë äîãîëäîë íü õóäàëäàí àâàã÷èéí ººðèéí áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿ññýí, ýñâýë õºë õîðèî ãýíýò òîãòîîõ, ñàëõè øóóðãà äýãäýõ, öàñ áîðîî îðîõ çýðýã äàâàãäàøã¿é õ¿÷èí ç¿éëñèéí óëìààñ áèé áîëñîí áîë õóäàëäàã÷ õàðèóöàõã¿é.

Õóäàëäàã÷ íü õóäàëäàæ áàéãàà ýä õºðºíãèéí òàëààð ¿íýí çºâ ìýäýýëëèéã õóäàëäàí àâàã÷èä ºãºõ ¿¿ðýãòýé.

- 44 -


Õóäàëäàã÷ íü õóäàëäàæ áàéãàà ýä õºðºíãèéí òàëààð ¿íýí

çºâ ìýäýýëëèéã õóäàëäàí àâàã÷èä ºãºõ ¿¿ðýãòýé.

- 45 -


Çàãâàð

ÁÀÐÀÀ Á¯ÒÝÝÃÄÝÕ¯¯Í ÕÓÄÀËÄÀÕ, ÕÓÄÀËÄÀÍ ÀÂÀÕ ÃÝÐÝÝ

............................... .................................. /îãíîî/ /¿éëäñýí ãàçàð/

Ãýð÷èëãýýíèé äóãààð

Óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð............

Èðãýíèé õóóëèéí 243-ð çóéëèéí 243.1 äýõ õýñãèéã óíäýñëýí íýã òàëààñ .................... õàÿãò îðøèí ñóóõ .............-íû (áè /öààøèä “Õóäàëäàã÷” ãýíý/, íºãºº òàëààñ .............õàÿãò îðøèí ñóóõ ....................... -íû ..................... /öààøèä “Õóäàëäàí àâàã÷” ãýíý/ áèä õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð ýíýõ¿¿ ãýðýýã áàéãóóëàâ.

Íýã. Ãýðýýíèé åðºíõèé íºõöºë

1.1 Ãýðýýíèé íºõöºëèéí äàãóó Õóäàëäàã÷ íü áèåò áàéäëûí áîëîí ýðõèéí äîãîëäîëãóé ......................... áàðàà áóòýýãäýõ¿¿í, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé áàðèìò áè÷ãèéã Õóäàëäàí àâàã÷èéí ºì÷ëºëä øèëæ¿¿ëýõ, Õóäàëäàí àâàã÷ íü á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õ¿ëýýí àâ÷ òºëáºðèéã òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

1.2 Õóäàëäàã÷ààñ øèëæóóëæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿í íü ............................... /÷àíàðûí ãýð÷èëãýý ãýõ ìýò/-ýýð òîäîðõîéëîãäîíî.

1.3 Áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóäàëäàã÷ òàë õóäàëäàí àâàã÷ òàëä ................... òºãðºãººð õóäàëäàõ áà òºëáºðèéã .........îíû .... äóãààð .... ñàðûí .... -íû ºäºð òºëæ áàðàãäóóëíà.

1.4 Áàðààíû ¿íýä ................. /æèãíýõ, ñàâëàõ, òýýâýðëýõ çýðýã/ õºëñ áàãòàíà.

- 46 -


Õî¸ð. Õóäàëäàã÷èéí ¿¿ðýã

2.1 ... îíû ...ñàðûí .... -íû ºäðººñ õýòð¿¿ëýõã¿é áàðààã õóäàëäàí àâàã÷èä øèëæóóëíý.

2.2 Ãýðýýíèé ñàëøãóé õýñýã áîëîõ õîëáîãäîõ áè÷èã áàðèìòûã õóäàëäàí àâàã÷èä øèëæ¿¿ëýí ºãíº.

Ãóðàâ. Õóäàëäàí àâàã÷èéí ¿¿ðýã

3.1 Õóäàëäàã÷ààñ áàðààã øèëæ¿¿ëýõ õóãàöààã ìýäýãäýñíýýñ õîéø ..... îíû ... ñàðûí ... -íû äîòîð áàðààã øèëæ¿¿ëýí àâíà.

3.2 Áàðààã õóëýýæ àâàõäàà òîî, ÷àíàð, èæ á¿ðäýë, õîëáîãäîõ áè÷èã áàðèìòûã øàëãàæ àâíà.

3.3 Õóäàëäàí àâñàí áàðààã øàëãàõ áîëîí àøèãëàõ ÿâöàä èëýðñýí äîãîëäëûã õóäàëäàí àâàã÷èä ìýäýãäýíý.

3.4 Õóäàëäàí àâñàí áàðààíû òºëáºðèéã ãýðýýíä çààñàí õóãàöààíä òºëæ áàðàãäóóëàõ.

Äºðºâ. Òîîöîî õèéõ æóðàì

4.1 Õóäàëäàí àâàã÷ áàðààíû òºëáºðèéã ........... /áýëíýýð, áýëýí áóñààð/ õóäàëäàí àâàã÷èä øèëæ¿¿ëíý.

4.2 Õóäàëäñàí áàðààã õóäàëäàí àâàã÷èä øèëæ¿óëñíýýð áàðàà óñòàõ, ãýìòýõ ýðñäýë õóäàëäàí àâàã÷èä øèëæèíý.

Çóðãàà. Ìàðãààíûã èøéäâýðëýõ

1. Ãýðýýíä õîëáîãäîõ ìàðãààíûã òàëóóä õàðèëöàí òîõèðîëöîõ çàìààð øèéäâýðëýíý.

2. Òàëóóä òîõèðîëöîîíä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é ìàðãààíûã ø¿¿õ /àðáèòð/-ýýð øèéäâýðë¿¿ëíý.

- 47 -


Äîëîî. Ãýðýýíèé ¿éë÷ëýõ õóãàöàà1. Ãýðýý íü .... îíû ... äóãààð ñàðûí .... -íû ºäðººñ .....îíû

.... ñàðûí ... -íû ºäºð õ¿ðòýë õ¿÷èíòýé.2. Ãýðýýíèé ¿éë÷ëýõ õóãàöààã ãýðýýíèé õî¸ð òàë áè÷ãýýð

õàðèëöàí òîõèðîëöîæ ñóíãàæ áîëíî.

Íàéì. Áóñàä çààëò1. Ãýðýýã 3 õóâü ¿éëäýæ, ãýðýýíèé õî¸ð òàë òóñ á¿ð íýã

íýã õóâèéã, íîòàðèàò÷ 1 õóâèéã àâíà.2. Òàëóóä ãýðýýíä òóñãàãäààãóé áóñàä àñóóäëûã

øèéäâýðëýõäýý Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëü áîëîí õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéã ìºðäëºã áîëãîíî.

Òàëóóäûí õàÿã:Õóäàëäàã÷ òàë: Õóäàëäàí àâàã÷ òàë:Ðåãèñòðèéí äóãààð №: Ðåãèñòðèéí äóãààð №:.................................... ......................................

Èðãýíèé ¿íýìëýõèéí äóãààð: Èðãýíèé ¿íýìëýõèéí äóãààð: .................................... ......................................

Îðøèí ñóóæ áóé õàÿã: Îðøèí ñóóæ áóé õàÿã:.................................... ......................................

Õîëáîî áàðèõ óòàñ: Õîëáîî áàðèõ óòàñ:.................................... ......................................

Ãýðýý áàéãóóëñàí:

Õóäàëäàã÷: Õóäàëäàí àâàã÷:.....................-íû ...................................-íû.................................... ...................................................... /ãàðûí ¿ñýã/ ................... /ãàðûí ¿ñýã/

Ãýðýýã ãýð÷èëñýí:

Íîòàðèàò÷: ...................... Òàìãà

- 48 -


4.5. Çýýëèéí ãýðýý

ÈÐÃÝÍÈÈ ÕÓÓËÈÀÑ281.1. Çýýëèéí ãýðýýãýýð çýýëä¿¿ëýã÷ íü çýýëäýã÷èéí ºì÷ëºëä

ìºíãº áóþóòºðëèéí øèíæýýð òîäîðõîéëîãäîõ áóñàä ýä õºðºíãº øèëæ¿¿ëýõ, çýýëäýã÷ íü øèëæ¿¿ëýí àâñàí ýä õºðºíãºòýé èæèë òºðºë, òîî, ÷àíàð, õýìæýýíèé ýä õºðºíãº áóþó ìºíãèéã òîõèðñîí õóãàöààíä íü áóöààí ºãºõ ¿¿ðãèéã òóñ òóñ õ¿ëýýíý..

Òóõàéí çýýëäýæ áàéãàà ç¿éëèéã çýýëäýã÷èä øèëæ¿¿ëýí ºãñíººð ãýðýý áàéãóóëàãäñàíä òîîöíî.

2002 îíä Èðãýíèé õóóëü øèíýýð áàòëàãäñàíààð èðãýä õîîðîíäîî õ¿¿òýé çýýëèéí ãýðýý áàéãóóëàõ áîëîìæòîé áîëñîí þì. Çýýëèéí ãýðýýã àìààð áîëîí áè÷ãýýð áàéãóóëæ áîëíî. Õ¿¿òýé çýýë áîë ãýðýýãýý çààâàë áè÷ãýýð õèéõ øààðäëàãàòàé áºãººä áè÷ãýýð õèéãýýã¿é áîë àëèâàà ìàðãààí ãàðàõàä õ¿¿ àâàõ ýðõýý àëäàíà.

Çýýëäýã÷ íü çýýëýý ãýðýýãýýð òîãòîîñîí õóãàöààíäàà áóöààí ºãºõ ¿¿ðýãòýé. Èéì õóãàöàà òîãòîîãîîã¿é áîë çýýëäýã÷èéí øààðäñàíààð áóöààí ºãºõ ¸ñòîé. Èðãýíèé õóóëèíä çààñíààð àâñàí çýýëýý òîõèðñîí õóãàöààíààñàà ºìíº áóöààí ºã÷ áîëíî. Õàðèí õ¿¿òýé çýýë áîë ýíý òîõèîëäîëä çýýëä¿¿ëýã÷òýé óðüä÷èëàí òîõèð÷, çºâøººðºë àâñàí áàéõ øààðäëàãàòàé. ªíºº öàãò çýýë¿¿ëñýí ìºíãº òºãðºã, ýä ç¿éëýý áóöààí àâ÷ ÷àäàõã¿é õîõèðîõ ÿâäàë ýëáýã òîõèîëäîõ áîëæýý. Ýíý áàéäëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ, çîõèöóóëàõ

- 49 -


çîðèëãîîð Èðãýíèé õóóëüä çýýë àâàã÷èéí ýä õºðºíãº, ñàíõ¿¿ãèéí áàéäàë äîðîéòîæ çýýëýý áóöààí òºëæ ÷àäàõã¿é íºõöºë áàéäàë áèé áîëñîí áîë çýýëä¿¿ëýã÷ íü çýýëýý õóãàöààíààñ ºìíº íýí äàðóé áóöààæ ºãºõèéã øààðäàõ ýðõòýé áàéõààð çààñàí.

Èðãýä áàðüöààëàí çýýëäýõ ãàçðààñ /ëîìáàðä/ çýýë àâàõ íü ò¿ãýýìýë áàéäàã. Áàðüöààëàí çýýëäýõ ãàçàð íü õºäëºõ ýä õºðºíãèéã ë áàðüöààëàõ ýðõòýé áºãººä ãàçàð ãýõ ìýòèéí ¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéã áàðüöààëæ áîëîõã¿é. Õýðâýý òà áàðüöààëàí çýýëýõ ãàçðààñ çýýë àâ÷ áàéãàà áîë çààâàë áè÷ãýýð ãýðýý õèéõèéã øààðäàõ áºãººä õ¿¿ã òàëóóä õàðèëöàí òîõèðîëöñîí áàéíà. Çýýëýý õóãàöààíä íü òºëººã¿é áîë áàðüöààëàãäñàí õºðºíãèéã õóäàëäàõ òóõàéãàà çýýëäýã÷èä áè÷ãýýð ìýäýãäýõ ¿¿ðãèéã áàðüöààëàí çýýëäýõ ãàçàð õ¿ëýýäýã. Ìýäýãäñýíýýñ õîéø 10 õîíîãèéí äîòîð çýýëýý òºëººã¿é áîë ýä õºðºíãèéã õóäàëäàæ áîëíî. Õóäàëäñàí ç¿éëèéí ¿íýýñ çýýëèéã õ¿¿ãèéí õàìò ñóóòãàæ ¿ëäñýí ìºíãèéã çýýëäýã÷èä áóöààæ ºãíº. Áàðüöààëàí çýýëäýõ ãàçàð íü áàðüöààíû ç¿éëèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã õàíãàõ ¿¿ðýãòýé.

- 50 -


Çýýëäýã÷ íü çýýëñýí ç¿éëýý òîõèðñîí õóãàöààíäàà áóöààí ºãºõ ¿¿ðýãòýé.

- 51 -


4.6. Ýä õºðºíãº õºëñëºõ ãýðýý

Áóñäûí ýä õºðºíãèéã ¿íý òºëáºðòýéãººð ò¿ð õóãàöààíä ýçýìøèæ, àøèãëàõ òîõèîëäîëä ýä õºðºíãº õºëñëºõ ãýðýý áàéãóóëíà.

Õºëñë¿¿ëýã÷ íü:

õºëñëºã÷èä á¿ðýí á¿òýí, ýâäðýë ãýìòýëã¿é ýä õºðºíãèéã øèëæ¿¿ëýõýä õºðºíãºòýé õîëáîãäîí ãàðñàí çàéëøã¿é çàðäëûã õºëñëºã÷èä íºõºí òºëºõýä õºðºíãºä çàñâàð, ¿éë÷èëãýý õèéõ ¿¿ðýãòýé.

Ìºí ýä õºðºíãèéã çàñàí ñàéæðóóëñàí ç¿éëýý ñàëãàæ áîëîõîîð áîë ñàëãàí àâ÷ ¿ëäýõ, ãóðâàí ñàðÛí òóðø õºëñºº òºëººã¿é áîë ãýðýýã öóöëàõûã øààðäàõ, óðüä÷èëàí ñàíóóëñààð áàéõàä õºëñë¿¿ëñýí ýä õºðºíãèéã ãýìòýýæ ìóóòãàñàí áîë õîõèðëîî íºõºí òºë¿¿ëýõèéã øààðäàõ ýðõòýé.

Õºëñëºã÷ íü:

õºëñëºñºí ýä õºðºíãèéã ãýðýýíä çààñàí çîðèóëàëòûí äàãóó àøèãëàõõºëñèéã õóãàöààíä íü òºëºõ, çºâøººðºëã¿éãýýð ýä õºðºíãèéã ººð÷ëºõã¿é áàéõ ýä õºðºíãèéã åðäèéí ýëýãäëýýñ èë¿¿ ìóóòãàõã¿é áàéõýä õºðºíãèéã á¿ðýí á¿òýí áóöààæ ºãºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý.

1.

2.

3.

1.

2.

3.

4.

- 52 -


Õºëñëºã÷ íü äàðààõü ýðõèéã ýäýëíý:

ººðèéíõ íü áóðóóã¿éãýýð õºëñëºí àâñàí ýä õºðºíãèéã àøèãëàõ áîëîìæã¿é áîëâîë õºëñ òºëºõººñ òàòãàëçàõ

õºëñëºí àâñàí ýä õºðºíãº íü áóñäûí àìü áèå, ýð¿¿ë ìýíäýä àþóë ó÷ðóóëàõààð áàéâàë ãýðýýã öóöëàõ, õºëñë¿¿ëýã÷èéí çºâøººðºëòýéãýýð ýä õºðºíãèéã ººð ýòãýýäýä øèëæ¿¿ëýõ, äàìæóóëàí õºëñëºõ çýðýã áîëíî.

Õºëñºëñºí ýä õºðºíãèéí õºëñèéã ãýðýýíèé õóãàöàà äóóñàõàä òºëíº. Ãýõäýý ýíý òàëààð ãýðýýíäýý ººð æóðàì òîãòîîõ ýðõ íü òàëóóäàä íýýëòòýé áèé.

4.7. Îðîí ñóóö õºëñëºõ ãýðýý

Èðãýä îðîí ñóóöàà õóâü÷èëæ àâñíààñ õîéø îðîí ñóóöàà áóñäàä á¿õýëä íü áóþó õàæóóãèéí ºðººãºº õºëñëºõ ÿâäàë ýëáýã áîëñîí. Îðîí ñóóö õºëñë¿¿ëýã÷, õºëñëºã÷èéí õîîðîíä ¿¿ññýí ýðõ ç¿éí õàðèëöààã îðîí ñóóö õºëñëºõ ãýðýýãýýð çîõèöóóëíà. Õºëñë¿¿ëýã÷ íü áàéøèí, ºðººã õºëñëºã÷èéí ýçýìøèë àøèãëàëòàä øèëæ¿¿ëýõ, õºëñëºã÷ íü îðîí ñóóöûã çîðèóëàëòûí äàãóó àøèãëàõ, á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã íü õàíãàõ, õýëýëöýí òîõèðñîí õºëñèéã òºëºõ ¿¿ðãèéã òóñ òóñ õ¿ëýýíý.

1.

2.

- 53 -


Èðãýíèé õóóëüä çààñíààð õºëñë¿¿ëýã÷ íü îðîí ñóóöàíäàà çàñâàð ¿éë÷èëãýý õèéõäýý õºëñëºã÷èä óðüä÷èëàí ìýäýãäýíý.

Îðîí ñóóö õºëñëºã÷ íü òóõàéí îðîí ñóóöûã ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèë òàñðàëòã¿é ýçýìøèæ ¿¿ðãýý çîõèõ ¸ñîîð áèåë¿¿ëæ áàéñàí áîë õºëñëºã÷èéí òàâüñàí íºõöºëººð óã îðîí ñóóöûã òýðã¿¿í ýýëæèíä õóäàëäàí àâàõ áóþó îðîí ñóóö õºëñëºõ øèíý ãýðýýã òýðã¿¿í ýýëæèíä áàéãóóëàõ äàâóó ýðõòýé.

Õýðâýý õºëñë¿¿ëýã÷ çºâøººðâºë õºëñëºã÷ íü õºëñºëæ áàéãàà îðîí ñóóöàà ººð ýòãýýäýä äàìæóóëàí õºëñºëæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä õºëñë¿¿ëýã÷ íü îðîí ñóóöíû òàëáàéí à÷ààëàë õýò èõýññýí, äàìæóóëàí õºëñëºã÷èéí õóâèéí áàéäëààñ áîëñîí çýðýã õ¿íäýòãýí ¿çýõ øàëòãààíòàé ¿åä ë äàìæóóëàí õºëñëºõººñ òàòãàëçàõ ýðõòýé. Õºëñëºã÷ íü ¿íý õºëñã¿éãýýð, ãýðýý áàéãóóëàõã¿éãýýð õºëñëºæ áàéãàà îðîí ñóóöàíäàà ò¿ð ñóóã÷èéã ñóóëãàæ áîëíî. Õºëñëºã÷òýé õàìò àìüäàðäàã ãýð á¿ëèéí ãèø¿¿ä íü õºëñëºã÷èéí íýãýí àäèë ýðõ, ¿¿ðýãòýé. Õºëñë¿¿ëýã÷ íü îðîí ñóóöàà õóäàëäàõ, áýëýãëýõ çýðãýýð áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ ¿åä îðîí ñóóö õºëñëºõ ãýðýý õ¿÷èí òºãºëäºð õýâýýð ¿ëäýíý.

Òîäîðõîé àëáàí òóøààë ýðõýëæ áàéãààòàé íü õîëáîãäóóëæ ò¿¿íä ò¿ð õóãàöààãààð øèëæ¿¿ëñýí

- 54 -


îðîí ñóóöûã àëáàíû ñóóö ãýíý. Ýðõýëæ áàéñàí àæèë, àëáàí òóøààëààñàà áîëüñîí ¿åä íü îðîí ñóóöûã ýðõ á¿õèé ýòãýýä áóöààí àâàõ ýðõòýé.

Îðîí ñóóö õºëñë¿¿ëýã÷ íü çàñâàð õèéõäýý õºëñëºã÷èä óðüä÷èëàí ìýäýãäýõ ¸ñòîé.

4.8. Ñàíõ¿¿ãèéí ò¿ðýýñèéí ãýðýý

Ñàíõ¿¿ãèéí ò¿ðýýñèéí ãýðýýã èõýíõäýý “ëèçèíãèéí ãýðýý” ãýæ íýðëýäýã. Óã ãýðýýãýýð ò¿ðýýñë¿¿ëýã÷ íü òîäîðõîé õóãàöààãààð ýä õºðºíãºº àøèãëóóëàõààð ò¿ðýýñëýã÷èä øèëæ¿¿ëýõ, ò¿ðýýñëýã÷ íü òîãòìîë õóãàöààíä òºëáºð òºëºõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã.

- 55 -


Ãýðýýíä õóãàöàà äóóññàíû äàðàà ò¿ðýýñëýñýí ýä õºðºíãèéã ò¿ðýýñëýã÷ õóäàëäàí àâàõààð, ýñâýë ¿ðãýëæë¿¿ëýí ò¿ðýýñëýõ òàëààð òóñãàæ áîëíî. Ãýðýýãýý çààâàë áè÷ãýýð õèéõ øààðäëàãàòàé áºãººä àìààð áàéãóóëñàí ëèçèíãèéí ãýðýý õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéíà. Ãýðýýíä ¿íý, òºëáºð, ò¿¿íèéã òºëºõ æóðàì, õóãàöààíû òàëààð òóñãàõ õýðýãòýé.

Ëèçèíãèéí ãýðýýãýýð ýä õºðºíãº ò¿ðýýñëýí àâ÷ áîëíî.

4.9. Àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýý

Èðãýíèé õóóëèéí 343-ð ç¿éëä çààñíààð àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýýãýýð àæèë ã¿éöýòãýã÷ íü çàõèàëàã÷èéí áóþó ººðèéí ìàòåðèàëààð ãýðýýíä çààñàí àæèë ã¿éöýòãýõ, çàõèàëàã÷ íü óã àæëûí ¿ð ä¿íã õ¿ëýýí àâ÷, õýëýëöýí òîõèðñîí õºëñ òºëºõ ¿¿ðãèéã òóñ òóñ õ¿ëýýíý.

- 56 -


Èðãýäèéí äóíä àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýýãýýð çîõèöóóëàãäàõ õàðèëöààã õºäºëìºðèéí ãýðýýãýýð çîõèöóóëäàã õºäºëìºðèéí õàðèëöààíààñ ÿëãàõã¿é áàéõ ¿çýãäýë áàéäàã. Õºäºëìºðèéí ãýðýý íü àæèë÷èí, àëáàí õààã÷ áîëîí òóõàéí áàéãóóëëàãûí çàõèðãàà ãýñýí òîãòâîðòîé òàëóóäûí õîîðîíä áàéãóóëàãääàã. Õàðèí àæèë ã¿éöýòãýõ ãýðýýã òîãòîîñîí õóãàöààíû äîòîð òîäîðõîé íýãýí àæëûã õèéõ àæèë ã¿éöýòãýã÷ áîëîí çàõèàëàã÷ ãýñýí òàëóóä áàéãóóëäàã.

Àæëûí õºëñíèé õýìæýý, òºëºõ àðãà õýëáýð, õóãàöààã ãýðýý áàéãóóëæ áàéãàà òàëóóä õàðèëöàí òîõèðîëöîæ òîãòîîíî. Õýðâýý õºëñºº óðüä÷èëàí òîõèðîëöîîã¿é áîë òóõàéí òºðëèéí àæëûã ã¿éöýòãýõýä ìºðääºã æèøèã ¿íýëãýýíèé æàãñààëòàä òóñãàñàí ¿íýýð, ýñâýë òóõàéí ¿åèéí çàõ çýýëèéí äóíäàæ ¿íýëãýýãýýð áîäîæ õºëñèéã òºëíº. Õºÿñèéã çàõèàëñàí àæëûã á¿ðýí äóóñãàæ, õ¿ëýýëãýí ºãñíººð òºëíº. Ãýõäýý ¿¿íýýñ ººðººð òîõèðîëöîõ ýðõ íü òàëóóäàä ÷ºëººòýé áèé.

Àæèë ã¿éöýòãýã÷èéí ã¿éöýòãýñýí àæèë íü ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é, äîãîëäîëòîé áàéâàë çàõèàëàã÷ íü àæèë õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø á ñàðûí äîòîð ãîìäîë ãàðãàæ áîëíî. Øóóä èëýð÷ ìýäýãäýõ áîëîìæã¿é äóòàãäàë áàéñàí áîë 1 æèëèéí äîòîð ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé. Áàéøèí áàðèëãûí òàëààðõ ãîìäëûã 3 æèëèéí äîòîð ãàðãàíà.

- 57 -


Èðãýíèé õóóëüä àæèë ã¿éöýòãýã÷ áîëîí çàõèàëàã÷èéí õ¿ëýýõ ¿¿ðãèéã çààñàí áàéäàã. Àæèë ã¿éöýòãýã÷ äàðààõü ¿¿ðýãòýé:

àæëûã õóãàöààíä íü ã¿éöýòãýõ;çàõèàëàã÷ààñ îëãîñîí ýä õºðºíãèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã õàíãàõ òàëààð çîõèõ àðãà õýìæýý àâàõ;çàõèàëàã÷èéí ìàòåðèàëûã àðâèëàí õýìíýëòòýé àøèãëàæ, õýðõýí çàðöóóëñàí òóõàéãàà òàéëàãíàõ, ¿ëäýãäýë ìàòåðèàëûã áóöààí ºãºõ;àæëûã ÷àíàðòàé, äîãîëäîëã¿é ã¿éöýòãýí õ¿ëýýëãýí ºãºõ;ººðèéí áóðóóãààñ ¿¿ññýí ãýìòýë, äîãîëäëûã àðèëãàõ çàðäëûã õàðèóöàõ;ººðèéí ìàòåðèàëààð àæèë ã¿éöýòãýõ áîë çîõèõ ÷àíàðûí ìàòåðèàëààð ã¿éöýòãýõ;çàõèàëàã÷èéí íèéë¿¿ëñýí ìàòåðèàë íü àæëûí øààðäëàãà, ÷àíàðò òýíöýõã¿é áîë ýñâýë àæèëä ìóóãààð íºëººëºõ íºõöºë áàéäàë áèé áîëñîí áîë çàõèàëàã÷èä öàã òóõàéä íü äàðóé ìýäýãäýõ.

Çàõèàëàã÷ íü:

õºëñèéã õóãàöààíä íü òºëºõ;

çàõèàëñàí àæëàà õóãàöààíä íü õ¿ëýýí àâàõ;

1.2.

3.

4.

5.

6.

7.

1.

2.

- 58 -


ººðºº íèéë¿¿ëñýí øààðäëàãà õàíãàõã¿é ìàòåðèàëàà ñîëüæ ºãºõ çýðýã ¿¿ðãèéã õ¿ëýýíý.

Òàëóóä ãýðýý áàéãóóëàõäàà õóóëüä çààñíààñ ãàäíà áóñàä íàðèéâ÷èëñàí ýðõ, ¿¿ðãèéí òàëààð òóñãàæ áîëíî.

Àæèë ã¿éöýòãýã÷ íü àæëûã ÷àíàðòàé äîãîëäîëã¿é

ã¿éöýòãýí õ¿ëýýëãýí ºãºõ ¿¿ðýãòýé.

3.

- 59 -


5. ÃÝÌ ÕÎÐ

¯ð ä¿í


ãýì õîðûí òàëààðõ îéëãîëòûã òîäîðõîéëîõ;

ãýì õîðîîñ ¿¿äñýí õîõèðîë, õîõèðîã÷èéí òàëààð òàéëáàðëàõ;

ãýì õîðûí òºðëèéã òîãòîîõ;

áóñäàä ó÷èðñàí ãýì õîðûã õýí, õýðõýí õàðèóöàí àðèëãàõ òàëààð òàéëáàðëàõ.

1.

2.

3.

4.

5.1. Ãýì õîð ó÷ðóóëñíààñ ¿¿ðýã ¿¿ñýõ

ÈÐÃÝÍÈÈ ÕÓÓËÈÀÑ497.1. Áóñäûí ýðõ, àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë

õýðãèéí íýð õ¿íä, ýä õºðºíãºä õóóëü áóñààð ñàíààòàé áóþó áîëãîîìæã¿é ¿éëäýë /ýñ ¿éëäýõ¿é/- ýýð ãýì õîð ó÷ðóóëñàí ýòãýýä óã ãýì õîðûã õàðèóöàí àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé.

Ãýì õîð íü áóñäûã äîðîìæëîí ãóòààõ, ýä õºðºíãèéã ãýìòýýõ, óñòãàõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã áóñíèóëàõ çýðýã ÿíç á¿ðèéí èäýâõòýé áà èäýâõã¿é ¿éëäëýýð áèé áîëäîã.

Ãýì õîðûã àðèëãàõ íü èðãýíèé ýðõ ç¿éí õàðèóöëàãûí íýã òºðºë þì. Ãýì õîð ó÷ðóóëñàí ýòãýýä íü óã ãýì õîðûã àðèëãàõäàà çàñàæ ÿíçëàõ,

- 60 -


ñýðãýýõ çýðãýýð ãýì õîð ó÷ðóóëàõààñ ºìíºõ áàéäàëä íü îðóóëæ, ýñâýë õîõèðëûã ýä õºðºíãº, ìºíãººð òºëíº. Ýä õºðºíãºä ó÷ðóóëñàí áîäèò õîõèðîë áîëîí îëîõ ¸ñòîé áàéñàí îðëîãûã íºõºí òºëºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Æèøýý íü: èðãýí À ãýã÷ àâòî ìàøèíä äàéðóóëñíû óëìààñ 2 ñàð ýìíýëýãò õýâòýí 300 ìÿíãàí òºãðºãèéí çàðäàë, ìºí àâàõ áàéñàí 200 ìÿíãàí òºãðºãèéí öàëèíãàà àâ÷ ÷àäààã¿é áîë áóðóóòàé ýòãýýä íü ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõèéí ñàöóó äýýðõ 500 ìÿíãàí òºãðºãèéí õîõèðëûã áàðàãäóóëàõ ¸ñòîé.

5.2. Õóóëèéí ýòãýýäèéí ó÷ðóóëñàí ãýì õîð

Áèä Õóóëèéí ýòãýýä ãýæ þó âý? ãýñýí á¿ëãýýð õóóëèéí ýòãýýä íü ººðèéí ºì÷èéí ýä õºðºíãººðºº ¿¿ðýã õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã òóõàé ¿çñýí áèëýý. ¯¿íýýñ ¿¿äýí õóóëèéí ýòãýýä íü áóñàä õóóëèéí ýòãýýäýä áîëîí òºð, èðãýíä ãýì õîð ó÷ðóóëâàë ó÷ðóóëñàí ãýì õîðîî õàðèóöàí àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé, íºãºº òàëààñ ººðò íü ãýì õîð ó÷èðñàí ãýæ ¿çâýë õîõèðëîî áóðóóòàé ýòãýýäýýñ íýõýìæëýõ ýðõòýé. Õóóëèéí ýòãýýäèéí áóñäàä ó÷ðóóëñàí ãýì õîð ãýäýãò òóõàéí áàéãóóëëàãà ººðºº ÷àíàðã¿é áàðàà õóäàëäààëàí õýðýãëýã÷èéã õîõèðîîñîí, áàéãàëü îð÷íûã áîõèðäóóëñàí çýðýã áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ¿¿ññýí ãýì õîðîîñ ãàäíà òóõàéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñäûí ó÷ðóóëñàí ãýì

- 61 -


õîð îðíî. Ãýõäýý àæèëòàí õ¿ëýýñýí àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ ÿâöäàà ãýì õîð áóñäàä ó÷ðóóëñàí áîë ýíä õàìààðíà. Ýíý òîõèîëäîëä àæèë îëãîã÷ áàéãóóëëàãà õîõèðëûã àðèëãàõ ¿¿ðýãòýé áàéíà.

Òºðèéí áàéãóóëëàãûí àëáàí õààã÷ àëáàíû àæëàà õèéõ ¿åäýý áóðóó ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàí áóñäàä ãýì õîð ó÷ðóóëáàë àæèëëàäàã áàéãóóëëàãà áîëîí òºð ãýì õîðûã õàðèóöíà.

Õóóëü áóñààð ÿëëàãäàã÷ààð òàòàãäñàí, ÿë øèéòã¿¿ëñýí, áàðèâ÷ëàãäñàí, ñààòóóëàãäñàí áóþó ãàäàãø ÿâàõã¿é ãýñýí áàòàëãàà ºãñºí, çàõèðãààíû æóðìààð áàðèâ÷ëàãäñàí ýòãýýäèéí çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýñýí òîõèîëäîëä ò¿¿íä ó÷èðñàí õîõèðëûã õýðýã á¿ðòãýã÷, ìºðäºí áàéöààã÷,ïðîêóðîð áîëîí ø¿¿ã÷èéí áóðóóòàé ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí òºð õàðèóöàí àðèëãàíà.

Äýýð äóðüäñàí õîõèðîëä õîðèãäîí ñààòóóëàãäàõ õóãàöààíäàà àâààã¿é öàëèí õºëñ, òýòãýâýð òýòãýìæ, õóðààñàí áèò¿¿ìæèëñýí ýä õºðºíãº, òºëáºð òîðãóóëü, ºìãººëºã÷èéí õºëñ çýðãèéã îðóóëàí òîîöîæ áîëîõ þì.

5.3. Àìüòíû ó÷ðóóëñàí ãýì õîð

Õ¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä àìüòàí ãýì õîð ó÷ðóóëñàí áîë õîõèðëûã ò¿¿íèéã ºì÷ëºã÷, ýçýìøèã÷ õàðèóöàí àðèëãàíà. Æèøýý íü: ãýðèéí íîõîéä õàçóóëñàí õ¿íèé õîõèðëûã òóõàéí íîõîéíû

- 62 -


ýçýí õàðèóöàõ áîëíî. Ãýðèéí òýæýýâýð àìüòàí áîëîí ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãààíä àøèãëàäàã àìüòíû /öàãäààãèéí íîõîé, öèðêèéí àìüòàí ãýõ ìýò/ ó÷ðóóëñàí ãýì õîð íü ò¿¿íèé ýçíèé ñàíààòàé áóþó èëò áîëãîîìæã¿é ¿éëäýëòýé õîëáîîã¿é áîë ãýì õîðûã õàðèóöàõã¿é. Òîäðóóëáàë, ãýíýòèéí áóþó äàâàãäàøã¿é õ¿÷íèé øèíæòýé íºõöºë áàéäëûí ¿åä, ýñâýë õîõèðîã÷èéí ñàíààòàé áîëîí õýòýðõèé áîëãîîìæã¿é ¿éëäëèéí óëìààñ ãýì õîð áèé áîëñîí áîë ãýì õîðûã õàðèóöàí àðèëãàõã¿é áàéæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí òóõàéí àìüòíû ýçýí íü àíõààðóóëãà, ñàíóóëãà ºãºõ, õàðàà õÿíàëòàà ñàéæðóóëàõ çýðãýýð áóñäûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ àðãà õýìæýýã àâ÷ áàéõ õýðýãòýé.

5.4. Áóñäûí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýä ó÷èðñàí ãýì õîð

Õ¿íèé áèå ìàõáîäèéã ãýìòýýõ, òàõèð äóòóó áîëãîõ, çîâèóð øàíàëãàà ¿¿ñãýõ çýðýã ÿíç á¿ðèéí õýëáýðýýð áóñäûí ýð¿¿ë ìýíäýä íü ãýì õîð ó÷ðóóëñàí áóðóóòàé ýòãýýä íü õîõèðîã÷èéí õîõèðëûã áàðàãäóóëàõ ¸ñòîé. Ãýì õîðûí óëìààñ õîõèðîã÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäàí äóòóó àâñàí öàëèí õºëñ, áóñàä îðëîãî, ò¿¿í÷ëýí íýìýãäýë õîîë õýðýãëýõ, õèéìýë ýðõòýí õèéëãýõ, ñóâèëëûí ãàçàð ñóâèëóóëàõ çýðýã ýì÷ë¿¿ëýõýä ãàðñàí á¿õ çàðäëûã ãýì õîð ó÷ðóóëàã÷ õàðèóöíà. Õîõèðîã÷ íü õîëáîãäîõ çàðäëûã íýõýìæëýõ

- 63 -


ýðõòýé. Ãýì õîð ó÷ðàõ ¿åä íü õîõèðîã÷ íü òîãòñîí òîäîðõîé îðëîãî, öàëèí õºëñã¿é áàéñàí áîë õóóëü òîãòîîìæîîð òîãòîîñîí õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíýýñ áàãàã¿é õýìæýýíèé íºõºí òºëáºð øààðäàõ ýðõòýé þì áàéíà.

Ãýì õîðûí óëìààñ õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä òºäèéã¿é àìü íàñàíä àþóë ó÷ðàí õîõèðîã÷ íàå áàðñàí áîë ãýì õîðûã äàðààõü æóðìààð àðèëãàíà. Õîõèðîã÷èéí íàñ áàðàõ õ¿ðòýë ýì÷èëæ áàéñàí ýì÷èëãýýíèé áîëîí îðøóóëàõòàé õîëáîãäñîí çàéëøã¿é çàðäëûã /õàéðöàã ñàâ, áóäààëãà, áóÿíû þì ãýõ ìýò/ òºë¿¿ëýõýýð ºâ çàëãàìæëàã÷ íü øààðäàõ ýðõòýé. Ãýì õîð ó÷ðóóëñíû òºëáºðèéã íàñ áàðñàí õîõèðîã÷èéí àñðàìæèä áàéñàí áóþó íàñ áàðàõ ¿åä ò¿¿íýýñ òýòãýâýð àâàõ ýðõòýé áàéñàí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ýòãýýä, õîõèðîã÷èéã íàñ áàðñíû äàðàà òºðñºí õ¿¿õýä òóñ òóñ, ò¿¿í÷ëýí íàñ áàðàã÷èéí íàéìàí íàñ õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä, ä¿¿, à÷èéã àñðàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ áàéãàà áàéíãûí öàëèí õºëñ îðëîãîã¿é ýöýã, ýõ, íºõºð /ýõíýð/-èéí àëü íýã íü àâàõ ýðõòýé.

Òºëáºð ãàðãóóëàõ õýìæýýã òîãòîîõäîî íàñ áàðàã÷èä ººðò íü áîëîí ò¿¿íèé àñðàìæèä áàéñàí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé áºãººä òºëáºð àâàõ ýðõã¿é ýòãýýäýä îíîãäîõ õýñãèéã õàñààä íàñ áàðàã÷èéí ñàðûí öàëèí õºëñ, îðëîãûí äóíäæààð òîãòîîíî. Ò¿¿í÷ëýí òºëáºð àâàã÷ òóñ

- 64 -


á¿ðò òîãòîîñîí òºëáºðèéí õýìæýýíýýñ òýæýýã÷ýý àëäñàíû òýòãýâðèéã õàñíà.

Òºëáºðèéã õ¿¿õäýä 16 íàñ /ñóðàëöàæ áàéãàà áîë 18 íàñ/ õ¿ðòýë, òýòãýâðèéí íàñíû õ¿íä á¿õ íàñààð íü, òàõèð äóòóó èðãýíä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëò òîãòîîãäñîí õóãàöààíä ñàð òóòàì òºëíº. Ìºí íàñ áàðàã÷èéí 8 íàñ õ¿ðýýã¿é õ¿¿õýä, ä¿¿, à÷èéãõàðæ áàéãàà áàéíãûí öàëèí, õºëñ, îðëîãîã¿é íàñ áàðàã÷èéí ýöýã, ýõ, ýõíýð, íºõðèéí õýí íýãýíä íü óã õ¿¿õäèéã 8 íàñ õ¿ðòýëõ õóãàöààãàð òºëáºð òºëíº. Ø¿¿õ òºëáºð àâàã÷èéí õ¿ñýëòýýð ìºíãºíèé õàíøíû ººð÷ëºëòèéã õàðãàëçàí òºëáºðèéí ¿íèéí ä¿íã ººð÷èëæ áîëíî õýìýýí õóóëèíä çîõèöóóëæýý.

5.5. ×àíàð ìóóòàé áàðààíààñ ó÷èðñàí ãýì õîð

Õóäàëäàà íàéìàà, ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý ýð÷èìòýé õºãæèæ áàéãàà ºíºº ¿åä ÷àíàðã¿é áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé äóòàãäëûí óðøãààð èðãýä ýð¿¿ë ìýíä, ýä õºðºíãººðºº õîõèðîõ òîõèîëäîë èõ ãàðàõ áîëæýý. Èðãýä ýíý òîõèîëäîëä õààíà õàíäàæ, õýíýýñ òºëáºð ãàðãóóëàõàà ìýäýõã¿é õîõèðñîîð ¿ëäýõ íü öººíã¿é. Õàðèóöëàãûã ãýì õîð ó÷ðóóëñàí òóõàéí áàðààã ¿éëäâýðëýã÷, àæèë, ¿éë÷èëãýýã ýðõëýí ÿâóóëàã÷ õ¿ëýýíý. Æèøýý íü: ãîî ñàéõíû

- 65 -


áàðàà ¿éëäâýðëýäýã íýãýí ¿éëäâýðèéí ¿ñíèé áóäàã íü ¿ñ õàëöàëñàí òóõàé ìàðãààí õýðýãëýã÷, ¿éëäâýðëýã÷èéí õîîðîíä ãàðñàí áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä óã ¿éëäâýð ¿íýõýýð îðö íàéðëàãà íü òîõèðîîã¿é çýðýã ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é áóäàã ¿éëäâýðëýñýí áîë ó÷èðñàí õîõèðëûã õàðèóöíà. Õàðèí õóäàëäñàí äýëã¿¿ð íü áóäãèéã áóðóó õàäãàëñíààñ ÷àíàð íü ìóóäàí äýýðõ ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýñýí áîë äýëã¿¿ð õàðèóöëàãà õ¿ëýýíý.

¯éëäâýðëýã÷èéã õàðèóöëàãààñ ÷ºëººëºõ äàðààõü ¿íäýñëýë áàéíà. ¯¿íä:

óã áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîðëóóëàõ çîðèëãîîð ¿éëäâýðëýýã¿é; ¿éëäâýðëýí ãàðãàõ ¿åä ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàõóéö áàéñàí ãýäãèéã áàðèìòààð íîòîëñîí;ãýìòýë, ñîãîãòîé áîëîâ÷ ¿éëäâýðëýí ãàðãàõ ¿åä òóõàéí ¿åèéí íîðì, ñòàíäàðòàä òîõèð÷ áàéñàí;¿éëäâýðëýõ ¿åèéí øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí ò¿âøèíãýýñ øàëòãààëàí ãýìòýë, ñîãîãèéã èëð¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéñàí;áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õàäãàëàõ, àøèãëàõ æóðàì çºð÷ñºíººñ ãýì õîð ó÷èðñíûã ¿éëäâýðëýã÷ íîòîëñîí áîë çºð÷ñºí ýòãýýä ãýì õîðûã õàðèóöíà.

1.

2.

3.

4.

5.

- 66 -


6. ªÂ ÇÀËÃÀÌÆËÀË

¯ð ä¿í


ãýðýýñëýë ¿éëäýõ;

ºâë¿¿ëýõ, ºâ çàëãàìæëàõ ýðõòýé áîëîõîî òàéëáàðëàõ;

õóóëüä çààñíààð ºâ çàëãàìæëàã÷äûã òîäîðõîéëîõ;

ºâ õ¿ëýýí àâàõ, òàòãàëçàõ òàëààð òàéëáàðëàõ.

1.

2.

3.

4.

6.1. Îéëãîëò

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä õºðºíãºº ºâ çàëãàìæëóóëàõ ýðõòýéã çààñàí. ªâ çàëãàìæëàëûí õàðèëöàà íü èðãýí íàñ áàðñàíòàé õîëáîãäîí ¿¿ñäýã. Ýä õºðºíãº áîëîí ýðõýý ºâë¿¿ëýí ºã÷ áàéãàà òàëûã ºâë¿¿ëýã÷, õ¿ëýýí àâàã÷ òàëûã ºâëºã÷ ãýíý. ªâëºã÷ ºâëºí àâñàí ºâèéí õýìæýýãýýð ºâë¿¿ëýã÷èéí ¿¿ðãèéã õ¿ëýýíý. Æèøýý íü: 50 ìÿíãàí òºãðºã ºâëºí àâñàí áîë ºâë¿¿ëñýí õ¿íèé áóñäàä òºëºõ ¸ñòîé áàéñàí 100 ìÿíãàí òºãðºãíèé ºðèéí çºâõºí 50 ìÿíãàí òºãðºãèéí ºðèéã íü ë òºëºõ ýðõòýé. ªâë¿¿ëýã÷ íàñ áàðñàí ºäðººñ ýõëýí ºâ íýýãäýíý. ªâëºã÷ íü

- 67 -


ºâë¿¿ëýã÷èéã áîëîí ºâ çàëãàìæëàõ ¸ñòîé áàéñàí áóñàä õ¿íèéã ñàíààòàéãààð àëñàí áîë ºâëºõ ýðõýý àëäàíà. Ýíý íü øóíàõàé çîðèëãîòîé ãýìò õýðýã þì.

ªâ çàëãàìæëàã÷ áàéõã¿é ýñâýë á¿ãä ºâ çàëãàìæëàõààñ òàòãàëçñàí, ºâëºõ ýðõýý àëäñàí áîë ýä õºðºíãèéã òºð àâíà.

ªâ çàëãàìæëàë íü õóóëüä çààñíààð áîëîí ãýðýýñëýëýýð ºâëºõ ãýñýí 2 òºðºëòýé.

6.1. Õóóëüä çààñíààð ºâëºõ

ªâë¿¿ëýã÷ ýä õºðºíãºº ãýðýýñëýýã¿é, ýñâýë ãýðýýñëýëýýð ºâëºã÷ ºâèéã õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçñàí çýðýã òîõèîëäîëä õóóëüä çààñàí ýòãýýä¿¿ä ºâ õºðºíãèéã ºâëºí àâäàã. Òýäíèéã “õóóëü ¸ñíû ºâëºã÷” ãýíý. Õóóëü ¸ñíû ºâëºã÷äººñ íàñ áàðàã÷èéí ýõíýð, íºõºð, ¿ð õ¿¿õýä, ýöýã, ýõ íü òýðã¿¿í ýýëæèíä ºâ çàëãàìæëàõ ýðõòýé. Õýðâýý òýä áàéõã¿é, ýñâýë ºâëºõººñ òàòãàëçñàí, ºâëºõ ýðõýý àëäñàí áîë ºâë¿¿ëýã÷èéí ºâºº, ýìýý, àõ ä¿¿ñ, à÷, çýý íü ºâ çàëãàìæèëíà. Ýäãýýð ºâëºã÷èä ºâ çàëãàìæëàõ áîëîìæã¿é áîëñîí íºõöºëä ºâë¿¿ëýã÷èéí à÷èíöàð, çýýíöýð íü ýöýã, ýõýä íü ºâëºãäºõ áàéñàí ýä õºðºíãèéí õýñãèéã õóâààí ºâëºíº. Ò¿¿í÷ëýí ºâë¿¿ëýã÷òýé òºðºë ñàäíû õîëáîîã¿é ÷ ò¿¿íèéã íàñ áàðàõààñ ºìíº íýãýýñ äîîøã¿é æèëèéí õóãàöààíä àñðàìæèíä íü áàéñàí

- 68 -


õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýí õóóëü ¸ñîîð ºâ çàëãàìæèëíà.

ªâë¿¿ëýã÷èéí ãýðèéí ýä õîãøèë íü íàñ áàðàõ ¿åä íü ò¿¿íòýé õàìò àìüäàð÷ áàéñàí õóóëü ¸ñíû ºâëºã÷èä øóóä, òýðã¿¿í ýýëæèíä ºâëºãääºã îíöëîãòîé.

Õóóëüä çààñàí ºâ çàëãàìæëàëûã çºâõºí ºâë¿¿ëýã÷èéí ãýðýýñëýëýýð ººð÷ëºíº.

№ Õýçýý Õýí

1 Òýðã¿¿í ýýëæèíä

Íºõºð/ýõíýð ¯ð õ¿¿õýä Ýöýã/ýõ

ªâë¿¿ëýã÷èéã íàñ áàðàõààñ ºìíº íýãýýñ äîîøã¿é æèëèéí õóãàöààíä àñðàìæèíä íü áàéñàí õîäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é èðãýí

2 Õî¸ð äàõü ýýëæèíä

ªâºº/ýìýý Àõ/ýã÷, ä¿¿ñ À÷/çýý

3 Ãóðàâ äàõü ýýëæèíä

À÷èíöàð/çýýíöýð

6.3. Ãýðýýñëýëýýð ºâëºõ

ªâë¿¿ëýã÷ íü òºð, áàéãóóëëàãà, àëèâàà èðãýíä ºâ õºðºíãºº á¿õýëä íü áóþó çàðèì õýñãèéã íü ñàéí äóðààðàà ãýðýýñëýí ºâë¿¿ëæ áîëíî. Õýäèéãýýð ºâë¿¿ëýã÷ íü á¿õ ºì÷ õºðºíãºº á¿õýëä íü ãýðýýñëýëýýð ºâë¿¿ëýõ ýðõòýé ÷ ò¿¿íèé íàñàíä õ¿ðýýã¿é, õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é ýñâýë íàñ áàðñàí õîéíî íü òºðñºí õ¿¿õýä, àñðàìæèíä íü áàéñàí õºäºëìºðèéí ÷àäâàðã¿é íºõºð /ýõíýð/,

- 69 -


ýöýã, ýõ çýðýã õóóëü ¸ñíû áóñàä ºâëºã÷äºä ºâëºãäâºë çîõèõ õºðºíãèéí õî¸ðíû íýãýýñ áàãàã¿é õýñãèéã çààâàë ºâë¿¿ëäýã æóðàìòàé. Æèøýý íü: èðãýí “À” ýõíýð, õ¿¿ãèéí õàìò àìüäàðäàã áàéñàí õýäèé ÷ íàñ áàðàõäàà 10 ñàÿ òºãðºãººð ¿íýëýãäýõ á¿õ õºðºíãºº ýýæ, ààâäàà ãýðýýñëýí ¿ëäýýñýí áàéíà. Èéì òîõèîëäîëä ò¿¿íèé ýõíýð, õ¿¿ õî¸ð íü ºâë¿¿ëñýí õºðºíãººñ äîîä òàë íü 5 ñàÿ òºãðºãèéí õºðºíãº çààâàë ºâëºí àâíà.

Ãýðýýñëýëèéã áè÷ãýýð õèéæ, ¿éëäñýí ãàçàð, îí, ñàð, ºäðèéã òýìäýãëýæ, íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëíý. Íîòàðèàò÷ áàéõã¿é áîë áàã, ñóìûí Çàñàã äàðãààð ãýð÷ë¿¿ëíý. Ìºí öýðãèéí àëáàí õààã÷èéí ãýðýýñëýëèéã öýðãèéí àíãèéí óäèðäëàãà, õîðèãäîæ áàéãàà õ¿íèéõèéã õîðèõ àíãèéí äàðãà, õºëºã îíãîöíû çîð÷èã÷, áàãèéí ãèø¿¿äèéíõèéã îíãîöíû àõìàä íü ãýð÷èëæ áîëíî. Ýäãýýð øààðäëàãûã õàíãààã¿é ãýðýýñëýë õ¿÷èí òºãºëäºð áóñ áàéíà.

Ãýðýýñëýã÷ íü ãýðýýñëýëýý ººð÷ëºõ áóþó öóöëàõ ýðõòýé. Ãýðýýñëýëýý öóöàëñàí òóõàé áàðèìò áè÷èã ¿éëäýí íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëíý.

ªâë¿¿ëýã÷ íü ãýðýýñëýëýý áèåë¿¿ëýõèéã ºâëºã÷èä, ýñâýë õºíäëºíãèéí ººð ýòãýýäýä äààëãàæ áîëíî. Ãýðýýñëýë áèåë¿¿ëýã÷ íü äààëãàâðûã áèåë¿¿ëýõèéã çºâøººðñíºº áè÷ãýýð èëýðõèéëíý. Ãýðýýñëýëèéã íü áèåë¿¿ëýõýä çàéëøã¿é ãàðñàí çàðäëûã ºâëºãäñºí õºðºíãººñ ãàðãóóëàí àâàõ ýðõòýé.

- 70 -


ÇàãâàðÃÝÐÝÝÑËÝËÈÉÍ ÃÝÐÝÝ

Äóãààð/îí, ñàð, ºäºð/ /¿éëäñýí ãàçàð/Èðãýíèé õóóëèéí 523 äóãààð çóéëèéí 523.1 äýõ õýñãèéã ¿íäýñëýí

õàÿãò îðøèí ñóóã÷ __________ òîîò èðãýíèé ¿íýìëýõ _________ ðåãèñòðòýé ____________ /ýöãèéí íýð, íýð/ _______________áè ýíýõ¿¿ ãýðýýñëýëýýð äàðààõü äààëãàâðûã ºã÷ áàéíà.

___________ õàÿãò áàéãàà ____________ òºãðºãèéí ¿íý á¿õèé _____________/ãýðýýñýëæ áóé ýä õºðºíãèéí íýð, òîî øèðõýã/ ______________ýä õºðºíãèéã áè _____________õàÿãò îðèøí ñóóã÷ _____________/ºâ õ¿ëýýí àâàã÷äûí ýöãèéí íýð, íýð, èðãýíèé ¿íýìëýõ, ðåãèñòðûí äóãààð/ ___________________ -ä ãýðýýñëýæ áàéíà.

2. Áè Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíèé õóóëèéí 522, 523, 524, 525 äóãààð çóéëèéã óøèèæ òàíèëöñàí áîëíî.

3. Ãýðýýñëýëèéã õî¸ð õóâú óéëäýæ, íýã õóâèéã íîòàðèàò÷ õàäãàëæ, íýã õóâèéã ãýðýýñëýã÷ _________________-ä îëãîâ.

/ýöãèéí íýð, íýð/ ______________________ /ãýðýýñëýã÷èéí ãàðûí ¿ñýã/

_____________ /ñóì, ä¿¿ðýã/-èéí íîòàðèàò÷_________áè äýýðõ ãýðýýñëýëä çóðñàí èðãýí ________________-íû ãàðûí ¿ñãèéí ¿íýí çºâèéã ãýð÷èëæ áàéíà.

/ýöãèéí íýð, íýð/

Íîòàðèàò÷ ãýðýýñëýëèéí ýõèéã óíøèæ ñîíñãîâ.Ãýðýýñëýã÷èéí õóâèéí áàéäàë ýðõèéí ÷àäàìæòàé áîëîõ íü òîãòîîãäñîí. Ãýð÷ë¿¿ëñýí

ãýðýýñëýëäýý ººð÷ëºëò îðóóëàõ, ýñõ¿ë øèíýýð ãýðýýñëýë

¿éëäýõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàæ ãýðýýñëýëèéã áóõýëä íú áóþó

õýñýã÷ëýí ººð÷ëºõ, òàòãàëçàõ ýðõòýéã òàíèëöóóëàâ.

¯éë÷èëãýýíèé õºëñºíä ______________òºãðºã õóðààâ.

Òàìãà Íîòàðèàò÷ _________/ãàðûí ¿ñýã/

1.

- 71 -


6.4. ªâ õ¿ëýýí àâàõ áà òàòãàëçàõ

Ýä õºðºíãèéã ºâëºã÷ õ¿ëýýí àâñíààð ºâ çàëãàìæëàëûã ã¿éöýòãýñýíä òîîöíî.

ÈÐÃÝÍÈÈ ÕÓÓËÈÀÑ528.1. ªâë¿¿ëýã÷èéã íàñ áàðàõ õ¿ðòýë ò¿¿íòýé õàìò àìüäàð÷ áàéñàí

ºâëºã÷ íü ºâ íýýãäÎíýýñ õîéø ãóðâàí ñàðûí äîòîð ºâ õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçñàí òóõàéãàà íîòàðèàò áóþó íîòàðèàò áàéõã¿é ãàçàð áàã, ñóìûí Çàñàã äàðãàä ìýäýãäýýã¿é áîë óã ºâèéã õ¿ëýýí àâñàí ãýæ ¿çíý.

Äýýðõýýñ áóñàä ºâëºã÷èä íü ºâ íýýãäñýíýýñ õîéø íýã æèëèéí äîòîð ºâëºãäñºí ýä õºðºíãèéã ýçýìøñýí, ýñâýë ºâëºõ ýðõèéí ãýð÷èëãýý îëãîõûã õ¿ññýí ºðãºäºë ãàðãàñàí áàéâàë ºâèéã õ¿ëýýí àâñàí ãýæ ¿çäýã. Ýäãýýð õóãàöààíä ýä õºðºíãèéã õ¿ëýýí àâààã¿é, ýñâýë õ¿ñýëòýý ãàðãààã¿é áîë ºâëºõººñ òàòãàëçñàí ãýæ ¿çíý. ªâëºã÷ ºâ õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàõ ýðõòýé.

ªâëºõ ýðõèéí ãýð÷èëãýý îëãîõ õ¿ñýëòèéã ºâ íýýãäñýí ãàçðûí íîòàðèàò, áàéõã¿é áîë ñóì, áàãèéí Çàñàã äàðãàä ãàðãàíà. Ãýð÷èëãýýã õóóëü ¸ñíû ºâëºã÷èä ºâ íýýãäñýíýýñ íýã æèëèéí äàðàà, ãýðýýñëýëýýð ºâëºã÷èä íýã æèëèéí äîòîð ãýðýýñëýëèéã íü ¿íäýñëýí îëãîíî.

- 72 -


Ïðàêòèê àëõàì:

ªâë¿¿ëýã÷ ãýðýýñëýë áè÷èõäýý:

ãýðýýñëýëèéã áè÷ãýýð õèéíý;

ãýðýýñëýë ¿éëäñýí ãàçàð îí ñàðûã çààíà;

ãýðýýñëýë áèåë¿¿ëýã÷èéã òîìèëæ áîëíî;

íîòàðèàòààð ãýð÷ë¿¿ëíý;

íîòàðèàò áàéõã¿é áîë áàã ñóìûí Çàñàã äàðãààð ãýð÷ë¿¿ëíý.

ªâëºã÷ íü:

ªâëºõ ýðõèéí ãýð÷èëãýý îëãîõ õ¿ñýëòèéã ºâ íýýãäñýí ãàçðûí íîòàðèàò ýñâýë áàã, ñóìûí Çàñàã äàðãàä ãàðãàíà.

ªâëºõ ýðõèéí ãýð÷èëãýýã ºâ íýýãäñýíýýñ õîéø íýã æèëèéí äàðàà àâíà;

ªâ õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàæ áàéãàà áîë ýíý òóõàéãàà íîòàðèàò ýñâýë áàã, ñóìûí Çàñàã äàðãàä ìýäýãäýíý.

1.

2.

3.

4.

5.

1.

2.

3.

- 73 -


7. ÈÐÃÝÍÈÉ ÏÐÎÖÅÑÑ

¯ð ä¿í


ýðõýý ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ;

ø¿¿õèéí õàðüÿàëëûí òàëààð ñîíãîõ;

óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæèéã òîäîðõîéëîõ;

íýõýìæëýë áè÷èõ;

ñºðºã íýõýìæëýë áè÷èõ;

ø¿¿õýä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ ¿åä ýðõ, ¿¿ðãýý òàéëáàðëàõ;

ø¿¿õýýð õýðýã ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõ æóðìûã òàéëáàðëàõ.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

7.1. Íýõýìæëýë

Íýõýìæëýã÷ çºð÷èãäñºí ýðõýý õàìãààëóóëàõààð ø¿¿õýä áè÷ãýýð ãàðãàñàí ºðãºäëèéã “íýõýìæëýë” ãýíý. Íýõýìæëýëèéã ø¿¿õýä áè÷ãýýð ãàðãàíà.

.

- 74 -


Íýõýìæëýã÷ Õàðèóöàã÷

Íýõýìæëýã÷ - ýðõ àøèã íü çºð÷èãäñºí ãýæ ¿çýí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàã÷ òàë

Õàðèóöàã÷ - íýõýìæëýã÷èéí ýðõ àøãèéã õîõèðîîñîí õýìýýí íýõýìæëýëä õàðèóöàã÷ààð äóðüäàãäñàí òàë

Íýõýìæëýëä õààíàõûí ÿìàð ø¿¿õýä õàíäàæ áàéãàà, íýõýìæëýã÷èéí îâîã, ýöãèéí íýð, íýð, õàÿã, áàéãóóëëàãà ãàðãàæ áàéãàà áîë îíîîñîí íýð, õàÿã, îðøèí áàéãàà ãàçàð áîëîí õàðèóöàã÷èéí îâîã, ýöãèéí íýð, íýð, õàÿã, áàéãóóëëàãûí íýð, õàÿã, îðøèí áàéãàà ãàçðûã òîäîðõîé áè÷íý. Ìºí íýõýìæëýëèéí ¿íäýñëýë, øààðäëàãà, íîòëîõ áàðèìò, íýõýìæëýëèéí ¿íý, õàâñàðãàñàí áàðèìò áè÷ãèéí æàãñààëòûã áè÷íý. Íýõýìæëýëäýý óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëñºí áàðèìò, ýñâýë õóðààìæààñ ÷ºëººë¿¿ëýõ òóõàé áè÷ãýýð ãàðãàñàí õ¿ñýëò, íýõýìæëýëèéã òºëººëºã÷ ãàðãàñàí áîë èòãýìæëýëèéã õàâñàðãàõ áºãººä íýõýìæëýëèéã õàðèóöàã÷èéí òîîãîîð õóâèëæ ºãíº. Íýõýìæëýëèéí ¿íèéã õýðõýí òîäîðõîéëîõûã Èðãýíèé õóóëüä äàðààõü áàéäëààð çààñàí áàéäàã. ¯¿íä:

- 75 -


ìºíãº íýõýìæèëñýí áîë ìºíãºíèé ä¿íãýýð;ýä õºðºíãº íýõýìæèëñýí áîë ýä õºðºíãèéí òóõàéí ¿åèéí çàõ çýýëèéí õàíøààð;áèå äààñàí õýä õýäýí øààðäëàãûã íýã íýõýìæëýëä áè÷ñýí áîë á¿õ øààðäëàãûí íèéëáýð ¿íèéí ä¿íãýýð;ãýðýý, õýëöëèéã õ¿÷èí òºãºëäºð áóñàä òîîöóóëàõààð íýõýìæèëñýí áîë òóõàéí/ãýðýý, õýëöëèéí ¿íèéí ä¿íãýýð;òîãòìîë õóãàöààíä òºëºãäºõ òýòãýâýð, òýòãýìæ, òýòãýëýã, õîõèðîë, íºõºí òºëáºð øààðäñàí íýõýìæëýëä òýäãýýðèéí íýã æèëèéí õóãàöààíä òºëáºë çîõèõ ä¿íãýýð;¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãº íýõýìæèëñýí áîë ̄ ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á¿ðòãýëèéí ãàçàðò á¿ðòã¿¿ëñýí ¿íýýð;íýð òºð, àëäàð õ¿íä, àæèë õýðãèéí íýð õ¿íäýä ó÷èðñàí õîõèðëûã íýõýìæëýëäýý òîäîðõîéëñîí ¿íýýð;¿íýò öààñòàé õîëáîãäîõ íýõýìæëýëä õºðºíãèéí áèðæèéí òóõàéí ¿åèéí õàíøààð;òóñãàé çºâøººðºë, òåíäåðòýé õîëáîîòîé íýõýìæëýëä òýäãýýðèéí õóðààìæèéí ä¿íãýýð òîäîðõîéëîõîîð òóñ òóñ çààñàí.

Íýõýìæëýëèéã äîîðõ õýëáýðýýð áè÷íý:

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

- 76 -


Çàãâàð

Áàÿíãîë äóóðãèéí ø¿¿õýä íýõýìæëýë ãàðãàõ íü

2006.01.1 Óëààíáààòàð õîò

Õîõèðîë áàðàãäóóëàõ òóõàé

Íýõýìæëýã÷: Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðãèéí 5-ð õîðîîíû 5-ûí 55 òîîòîä îðøèí ñóóã÷ Áèøðýëò îâîãòîé Áàòûí Ñ¿ðýí

Õàðèóöàã÷: Áàÿíãîë ä¿¿ðãèéí 6-ð õîðîîíû 6-ûí 66 òîîòîä îðøèí ñóóã÷ Áîðæèãîí îâîãòîé Áààñàíãèéí Äîíäîã

Èðãýí Äîíäîã íú õî¸ð ñàðûí ºìíº íàäààñ 100.000 /íýã çóóí ìÿíãà/ òºãðºãèéã 3 õóâèéí õ¿¿òýéãýýð çýýëäýí àâñàí áºãººä 1 ñàðûí õóãàöààòàéãààð çýýëèéí ãýðýý áàéãóóëñàí þì.

Òîõèðîëöñîí õóãàöàà ñàðûí ºìíº äóóññàí áîëîâ÷ Äîíäîã ìºíãèéã ìààíü áóöààæ ºãºõã¿é áàéíà. Áè çýýë¿¿ëñýí ìºíãº áîëîí ò¿¿íèé õ¿¿, íèéò 109.000 òºãðºãèéã èðãýí Äîíäîãîîñ íýõýìæèëæ áàéíà. Äîíäîãîîñ ìºíãèéã ìààíü ãàðãóóëæ ºãíº ¿¿.

Õàâñàðãàñàí ìàòåðèàë: 1. Çýýëèéí ãýðýý2. Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ

òºëñºí áàðèìò

Íýõýìæëýë ãàðãàñàí: ................................. /Á.Ñ¿ðýí/

Íýõýìæëýëèéã õààíàõûí ø¿¿õýä õàíäàæ ãàðãàõ òàëààð äàðààõü çîõèöóóëàëò áàéäàã. ¯¿íä:

õàðèóöàã÷èéí îðøèí ñóóãàà ãàçðûí ø¿¿õýä;õàðèóöàã÷èéí îðøèí ñóóãàà ãàçàð ìýäýãäýõã¿é áîë áîë ýä õºðºíãº íü áàéãàà ãàçðûí ø¿¿õýä;

1.

2.

- 77 -


áóñäûí àìü áèå, ýð¿¿ë ìýíäýä ãýì õîð ó÷ðóóëñíû õîõèðîëòîé õîëáîãäîõ íýõýìæëýëèéã õàðèóöàã÷, ýñâýë íýõýìæëýã÷èéí îðøèí ñóóãàà ãàçðûí ø¿¿õýä;ãýðýýíä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ãàçðûã òóñãàéëàí çààñàí áîë óã ãàçðûí ø¿¿õýäººð ººð ãàçàð îðøèí ñóóãàà îëîí õàðèóöàã÷èä õîëáîãäîõ íýõýìæëýëèéã àëü íýãíèéõ íü îðøèí ñóóãàà ãàçðûí ø¿¿õýä;ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöóóëàõ ãýõ ìýòèéí ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ¿éë ÿâäëûã òîãòîîëãîõ íýõýìæëýëèéã èðãýíèé îðøèí ñóóãàà ãàçðûí, ýñâýë ¿éë ÿâäàë áîëñîí ãàçðûí ø¿¿õýä;¿ë õºäëºõ ýä õºðºíãºòýé õîëáîîòîé íýõýìæëýëèéã ò¿¿íèé áàéãàà ãàçðûí ø¿¿õýä çýðãýýð òóñ òóñ ãàðãàíà.

Íýõýìæëýëèéã ãàðãàæ áàéãàà ø¿¿õèéíõýý ø¿¿ã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàä õ¿ëýýëãýí ºã÷, á¿ðòã¿¿ëýõ õýðýãòýé. Õýðâýý òàíû ãàðãàñàí íýõýìæëýë òóõàéí’ ø¿¿õýä õàðüÿàëàãäàõã¿é, ýñâýë ø¿¿õýýð øèéäâýðë¿¿ëýõ àñóóäàë áèø, õàðèóöàã÷èéí õàÿã òîäîðõîéã¿é, õýðãèéã ýð¿¿ãèéí æóðìààð øàëãàæ áàéãàà çýðýã øàëòãààíòàé áîë ø¿¿õ íýõýìæëýëèéã òàíü õ¿ëýýí àâàõààñ òàòãàëçàæ áîëíî. Ø¿¿ã÷ õ¿ëýýí àâàõàä

3.

4.

5.

6.

7.

- 78 -


ñààä áîëæ áàéãàà çºð÷ëèéã õýðõýí çàñàõûã çààæ ºãºõ ¸ñòîé.

Õàðèóöàã÷ íü íýõýìæëýã÷èéí ýñðýã ñºðºã íýõýìæëýë ãàðãàæ áîëíî. Ñºðºã íýõýìæëýëèéã õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýýñ ºìíº ãàðãàõ õýðýãòýé. ¯íäñýí íýõýìæëýëèéã õàðüÿàëàí øèéäâýðëýæ áàéãàà ø¿¿õ ñºðºã íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà ¿íäñýí íýõýìæëýëòýé õàìò òîîöîãäîõîîð áàéâàë õàìò øèéäâýðëýíý. Ñºðºã íýõýìæëýëä áè÷ãýýð ãàðãàõ çýðýã ¿íäñýí íýõýìæëýëä òàâèãääàã øààðäëàãóóä ìºí àäèë òàâèãäàíà.

Ø¿¿õýýñ ýðõ ç¿éí ìàðãààíûã øèéäâýðëýõòýé õîëáîãäñîí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëñíèé òºëºº íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ààñ òºëæ áàéãàà òºëáºðèéã “óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ” ãýíý.

Íýõýìæëýëèéí ¿íý /òºãðºãººð/

Õóðààìæèéí õóâü õýìæýý

0-130 000 4550 òºãðºã.

130 001-650 0004550 òºãðºã äýýð 130 000 òºãðºãººñ äàâñàí ä¿íãèéí 3 õóâèéã íýìíý.

650 001-1 300 00020150 òºãðºã äýýð 650 000 òºãðºãººñ äàâñàí ä¿íãèéí 2.4 õóâèéã íýìíý.

- 79 -


1 300 001-13 000 00035750 òºãðºã äýýð 1 300 000 òºãðºãººñ äàâñàí ä¿íãèéí 1.6 õóâèéã íýìíý.

13 000 001-ýýñ äýýø222950 òºãðºã äýýð 13 000 000 òºãðºãººñ äàâñàí ä¿íãèéí 0.5 õóâèéã íýìíý.

Òºëáºðèéí ÷àäâàðã¿é íýõýìæëýã÷èéã óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæààñ ø¿¿ã÷èéí çàõèðàìæààð ÷ºëººëæ áîëíî.

7.2. Ø¿¿õýä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ

7.2.1. Çîõèã÷äûí ýðõ, ¿¿ðýã

Ýíý õýñýãò íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéí ýðõ, ¿¿ðãèéí òàëààð àâ÷ ¿çüå.

Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ íü:

íýõýìæëýã÷ íýõýìæëýëýý ººð÷ëºõ, íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûí õýìæýýã èõýñãýõ, áàãàñãàõ íýõýìæëýëýýñ òàòãàëçàõ, õàðèóöàã÷òàé ýâëýðýõ;

õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ, çºâøººðºõººñ òàòãàëçàõ, áèåë¿¿ëýõ, íýõýìæëýã÷òýé ýâëýðýõ

íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷èéí òàéëáàð, òàòãàëçàë, íîòëîõ áàðèìòòàé òàíèëöàõ;

1.

2.

3.

- 80 -


õýðãèéí ìàòåðèàëòàé òàíèëöàõ, òýìäýãëýë õèéõ;

íîòëîõ áàðèìòûí òàëààð ñàíàë õ¿ñýëò ãàðãàõ;

ø¿¿õ õóðàëäààíä îðîëöîõ, òàéëáàð õèéõ;

ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿í, ø¿¿ã÷, èðãýäèéí òºëººëºã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, øèíæýý÷ îð÷óóëàã÷èéã òàòãàëçàõ;

ø¿¿õ õóðàëäààíûã õîéøëóóëàõ õ¿ñýëò ãàðãàõ ýðõòýé.

Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ íü:

õýðãèéí òàëààð ¿íýí çºâ òàéëáàð ãàðãàõ;

íîòëîõ áàðèìò ãàðãàæ ºãºõ, öóãëóóëàõ;

ø¿¿õýä äóóäñàíààð õ¿ðýëöýí èðýõ, òàâüñàí øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõ;

õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû æóðàì, ø¿¿õ õóðàëäààíû äýãèéã ñàõèõ, ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé.

4.

5.

6.

7.

8.

1.

2.

3.

4.

- 81 -


7.2.2. Àíõàí øàòíû ø¿¿õýýð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ

Àíõàí øàòíû ø¿¿õýä ñóì, ñóì äóíäûí áîëîí ä¿¿ðãèéí ø¿¿õ îðíî.

Ø¿¿õýä õàðèóöàã÷ààð òàòàãäñàí ýòãýýä íü íýõýìæëýëèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø 14 õîíîãèéí äîòîð íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã çºâøººðñºí ýñýõýý ø¿¿õýä ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé. Ýíý õóãàöààíä ø¿¿õýä òàéëáàðàà ºãººã¿é áîë íýõýìæëýëèéí øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººðñºíä òîîöîæ, õàðèóöàã÷èéã ýçã¿éä õýðãèéã øèéäâýðëýíý.

Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ áîëîí ø¿¿õ õóðàëäààíä èðæ îðîëöâîë çîõèõ áóñàä îðîëöîã÷äîä ø¿¿õ õóðàëäààí õýçýý, õààíà áîëîõûã ø¿¿õèéí ìýäýãäýõ õóóäñààð òýäãýýðèéí îðøèí ñóóãàà áóþó àæëûí ãàçðûí õàÿãààð ìýäýãäýíý. Õ¿ðýëöýí èðýýã¿éãýýñ ãàðàõ ¿ð äàãàâðûí òàëààð ø¿¿õèéí ìýäýãäýõ õóóäñàíä çààñàí áàéäàã.

Äàðààõü ¿íäýñëýë áàéâàë ø¿¿ã÷èéã õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíä îðîëöóóëàõààñ òàòãàëçàí ãàðãàõ õ¿ñýëòèéã òàâüæ áîëíî.

¯¿íä:

óðüä íü óã õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýõýä çîõèã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä, èðãýäèéí òºëººëºã÷, ºìãººëºã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, ãýð÷, øèíæýý÷, îð÷óóëàã÷, õýëìýð÷èéí õóâèàð îðîëöñîí;

1.

- 82 -


óã õýðãèéí áîëîí ø¿¿õ õóðàëäààíû îðîëöîã÷èéí òºðºë, ñàäàí, ýñâýë ø¿¿õ á¿ðýëäýõ¿¿íä õîîðîíäîî òºðºë, ñàäàíãèéí õîëáîîòîé õ¿ì¿¿ñ îðñîí áàéâàë;

õýðãèéí îðîëöîã÷òîé õóâèéí õàðèëöààòàé, óã õýðãèéã øóäàðãààð øèéäâýðëýæ ÷àäàõ òàëààð ¿íäýñëýë á¿õèé ýðãýëçýý áàéâàë ãýñýí òîõèîëäîë îðíî.

Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ áîëîí áóñàä îðîëöîã÷èä ø¿¿õ õóðàëäààíä ìýòãýëöýõ çàð÷ìààð îðîëöîíî. Íýõýìæëýã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà, ìàðãààíû ¿éë áàðèìòûã òàòãàëçàæ áóé ¿íäýñëýëýý íîòîëæ, íîòëîõ áàðèìòàà ãàðãàõ õýðýãòýé. Õàðèóöàã÷ íýõýìæëýëèéí øààðäëàãà, ìàðãààíû ¿éë áàðèìòûã òàòãàëçàæ áóé ¿íäýñëýëýý íîòîëæ, ººðèéí òàëûí íîòëîõ áàðèìòàà ãàðãàíà. Ø¿¿õ õóðàëäààí äýýð óðüä íü áè÷ãýýð ãàðãàñàí òàéëáàðàà òàíèëöóóëæ áîëíî.

Ø¿¿õ õýðýã ¿¿ñãýñíýýñ õîéø 60, õýðãèéã äýýä øàòíû ø¿¿õýýñ äàõèí õýëýëö¿¿ëýõýýð èð¿¿ëñíýýñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð õýðãèéã øèéäâýðëýíý. Óã õóãàöààã 30 õ¿ðòýë õîíîãîîð íýã óäàà ñóíãàæ áîëíî. Àíõàí øàòíû ø¿¿õýýñ õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýýä “øèéäâýð” ãàðãàíà.

2.

3.

- 83 -


7.2.3. Äàâæ çààëäàõ

Íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ áîëîí òýäíèé

ºìãººëºã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä íü àíõàí øàòíû

ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí òàëààð àéìàã, íèéñëýëèéí

ø¿¿õýä äàâæ çààëäàõ ãîìäîë ãàðãàõ ýðõòýé. Óã

ãîìäîëäîî àíõàí øàòíû ø¿¿õýýð øèéäâýðëýýã¿é

øèíý íîòëîõ áàðèìòûí òàëààð çààõã¿é. Äàâæ

çààëäàõ ãîìäëûã áè÷ãýýð ãàðãàíà.

Ãîìäëûã õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýñýí àíõàí øàòíû ø¿¿ã÷, ø¿¿õ õóðàëäààíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàä õ¿ëýýëãýí ºãíº. Ãîìäîë ãàðãàã÷ íü äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíààñ ºìíº ãîìäëîîñîî òàòãàëçàõ ýðõòýé áºãººä ýíý òîõèîëäîëä ø¿¿õ ò¿¿íèéã ãîìäîë ãàðãààã¿éä òîîöíî. Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õóðàëäààíä áèåýð îðîëöîõûã õ¿ñâýë áè÷ãýýð õ¿ñýëòýý ãàðãàõ õýðýãòýé.

Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ õýðãèéã 30 õîíîãèéí äîòîð õÿíàí øèéäâýðëýæ “ìàãàäëàë” ãàðãàíà.

7.2.4. Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýä õàíäàõ

Äàâæ çààëäàõ øàòíû ø¿¿õ ìàãàäëàë ãàðãàõäàà õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ àæèëëàãààíû æóðàì çºð÷ñºí, õóóëü áóðóó õýðýãëýñýí ãýæ

- 84 -


íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ¿çâýë ìàãàäëàëûã àâñíààñ õîéø 30 õîíîãèéí äîòîð õÿíàëòûí æóðìààð Óëñûí äýýä ø¿¿õýä õàíäñàí ãîìäîë ãàðãàæ áîëíî. Ãîìäëûã õýðãèéã àíõàí øàòíû æóðìààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýñýí ø¿¿õýä õ¿ëýýæ àâíà.

Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õýä ãîìäîë ãàðãàõ ¿íäýñëýë¿¿äèéã Èðãýíèé õóóëüä òîäîðõîé çààñàí áàéäàã.

¯¿íä:

ø¿¿õ õýðýãëýâýë çîõèõ õóóëèéã õýðýãëýýã¿é, õóóëèéã áóðóó òàéëáàðëàæ ýñâýë õýðýãëýõ ¸ñã¿é õóóëèéã õýðýãëýñýí, òºñººòýé õàðèëöààã çîõèöóóëñàí õóóëèéã áóðóó õýðýãëýñýí áîë;

íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷, òýäíèé ºìãººëºã÷, òºëººëºã÷, ãóðàâäàã÷ ýòãýýä ø¿¿õ õóðàëäààíä çààâàë áèå÷ëýí îðîëöîõ õýðýãò òýäíèéã îðîëöóóëààã¿é áàéñàí áîë;

õóóëü áóñ á¿ðýëäýõ¿¿íýýð õýðãèéã õÿíàí øèéäâýðëýñýí áîë;

õýðãèéí îðîëöîã÷èéí ýðõèéã íîöòîé çºð÷ñºí áîë ãýñýí ¿íäýñëýë¿¿ä îðäîã áàéíà.

1.

2.

3.

4.

- 85 -


Õÿíàëòûí øàòíû ø¿¿õ íü õýðãèéã 30 õîíîãò áàãòààí õÿíàí øèéäâýðëýæ, “òîãòîîë” ãàðãàíà.

Ïðàêòèê àëõàì:

Õýðýã ìàðãààíàà øèéäâýðë¿¿ëýõýýð ø¿¿õýä õàíäàí íýõýìæëýë ãàðãàõûã õ¿ñâýë:

Íýõýìæëýëèéã áè÷ãýýð ãàðãàíà.

Íýõýìæëýëèéã õàðèóöàã÷èéí õàðüÿà ãàçðûí ø¿¿õýä ãàðãàíà.

Óëñûí òýìäýãòèéí õóðààìæ òºëñºí áàéíà.

Ñóì, ä¿¿ðãèéí ø¿¿õèéí øèéäâýðèéã çºâøººðºõã¿é áîë àéìàã, íèéñëýëèéí ø¿¿õýä õàíäàæ áîëíî.

Õýðãýý õÿíóóëàõààð Óëñûí äýýä ø¿¿õýä õàíäàæ áîëíî.

1.

2.

3.

4.

5.

7.2.5. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ îíöãîé àæèëëàãàà

Èðãýíèé õóóëüä çààñàí òîäîðõîé õýðãó¿äèéã ø¿¿õ îíöãîé àæèëëàãààíû æóðìààð õÿíàí øèéäâýðëýäýã. Ýíý òîõèîëäîëä ø¿¿õýä õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ íèéòëýã çàð÷ìóóä ìºí õýðýãæèíý. Îíöãîé àæèëëàãààíû æóðìààð õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõýä õ¿ñýëò ãàðãàã÷ òàë ãîë

- 86 -


îðîëöîã÷ áîëäîã. Óã æóðìààð ÿìàð õýðã¿¿äèéã øèéäâýðëýõ òàëààð õóóëüä çààñàí áàéäàã. ¯¿íä:

ýðõ ç¿éí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé ¿éë ÿâäëûã òîãòîîõ;

õ¿íèéã ñóðàãã¿é àëãà áîëñîíä òîîöîõ áóþó íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàõ;

õ¿íèéã ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é áîëîí õÿçãààðëàãäìàë ÷àäàìæòàéä òîîöîõ

õ¿¿õýä ¿ð÷èëñíèéã õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ;

àñðàí õàìãààëàã÷, õàðãàëçàí äýìæèã÷ýýð òîãòîîñíûã õ¿÷èíã¿éä òîîöîõ;

ýðõ îëãîñîí áè÷èã áàðèìòûã ¿ðýãä¿¿ëñíýýñ àëäàãäñàí ýðõèéã ñýðãýýõ;

èðãýíèé ãýð á¿ëèéí áàéäëûí á¿ðòãýëä áóðóó áè÷èãäñýíèéã òîãòîîõ;

õýðãèéí áóþó øèéäâýð ã¿éöýòãýëèéí ¿ðýãäñýí ìàòåðèàëûã ñýðãýýõ;

íýõýìæëýã÷ýýñ ãàðãàñàí õ¿ñýëòèéí äàãóó

õàðèóöàã÷èéã ýðýí ñóðâàëæëàõ.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Documents

ÈÐÃÝÍÈÉ ÝÐÕ Ç¯É ÁÀ Ò¯¯ÍÈÉ ÏÐÎÖÅÑÑ - www ... erh zvin hutuch/irgenii...7.2.5. Õýðýã õÿíàí øèéäâýðëýõ îíöãîé àæèëëàãàà