FABRYKA MASZYN ROLNICZYCH I ODLEWNIA ŻELAZA WACŁAWA

MORITZA - ul. Fabryczna 2

a/ Rozpoznanie historyczne

Początki fabryki sięgają 1864 r., kiedy to Robert Moritz wszedł w spółkę z Aleksandrem

McLeodem i razem założyli niewielką fabrykę narzędzi rolniczych mieszczącą się przy

Krakowskim Przedmieściu 62. Firma bazowała na wcześniej istniejącej wytwórni narzędzi

rolniczych, której współwłaścicielem był obok braci Baird właśnie McLeod. Szybko rozwijająca się

fabryczka zdobywała coraz większe uznanie na rynku i coraz większą liczbę zamówień. W 1893r.

wspólnikiem Roberta Moritza został jego syn Wacław, który tuż przed tą datą wrócił do Lublina po

kilkuletnim pobycie w Saksonii. Wkrótce potem młody Moritz zaciągnął pożyczkę na

unowocześnienie zakładów, dzięki czemu zatrudniono 50 robotników, którzy produkowali

sieczkarnie bębnowe, młockarnie, maneże i inne narzędzia rolnicze. Rosnące zapotrzebowanie na

narzędzia rolnicze narzuciły konieczność zwiększenia produkcji, co z kolei ograniczone było

stosunkowo niewielką powierzchnią fabryki przy Krakowskim Przedmieściu. Zapewne to oraz

coraz wyższe ceny parcel właśnie w tej części Lublina, zmusiły Moritza do szukania miejsca na

nową fabrykę. Wybór padł na parcelę w widłach Bystrzycy i Czerniejówki, która została zakupiona

w 1899r. Tam też wkrótce potem powstały pierwsze budynki nowej fabryki t.j. warsztaty

mechaniczne, stolarnia, warsztat ślusarski. W 1900 r. w zakładach pracowało już 100 robotników.

Bardzo korzystny dla fabryki był rok 1901 kiedy to jej wyroby zdobyły srebrny medal na wystawie

Towarzystwa Rolniczego jaka odbyła się w Lublinie oraz złoty na podobnej wystawie w

Berdyczowie. Sukcesy odniesione na wystawach zaowocowały kolejnym wzrostem zamówień i

dalszą rozbudową fabryki. W 1912 r. wybudowano zachowaną do dnia dzisiejszego odlewnią

żelaza. Dynamiczny rozwój formy zahamowany został wybuchem I wojny światowej i ciągłym

rekwirowaniem narzędzi i maszyn do produkcyjnych przez kolejne władze okupacyjne, czyli

Rosjan i Austriaków. Po wojnie Moritz kontynuował swą działalność początkowo samodzielnie, ale

już w 1921 r. nawiązał ścisłą współpracę z innymi producentami narzędzi rolniczych w Polsce

działających w zrzeszeniu pod nazwą Zjednoczenie Polskich Fabryk Maszyn i Narzędzi Rolniczych

S. A. w Warszawie. Współpraca zaowocowała wyspecjalizowaniem się fabryki Moritza w

produkcji młocarni i kieratów oraz dalszym rozwojem, widocznym w coraz liczniejszej zabudowie.

W 1922 r. do wcześniej już istniejących magazynów, odlewni, warsztatów, domu mieszkalnego i

kilku drewnianych szop dobudowano murowaną kuźnię i monternię. Wkrótce po rozbudowie

fabryka zatrudniała 180 pracowników i produkowała rocznie 850 ton różnorodnych narzędzi,

cieszących się wzięciem w całym regionie. Załamanie się okresu prosperity przypadło na lata

"Wielkiego Kryzysu" 1929-33, kiedy to brak zamówień zmusił właściciela do redukcji załogi i

ograniczenia pracy do 4 dni w tygodniu. Od tego czasu firma znajdowała się w coraz gorszej

kondycji i w 1937 r. ogłoszono jej upadłość. W tym samym roku, 18 czerwca budynki i maszyny

produkcyjne przejęte zostały przez Fabrykę Maszyn Rolniczych "Plon". Po II wojnie światowej, w

1947r. fabryka została upaństwowiona i połączona z fabryką Wolskiego w jeden zakład o nazwie "

Lubelska Fabryka Maszyn Rolniczych. Nazwy te zmieniano wielokrotnie, najdłużej utrzymała się

ostatnia nazwa Agromet - Fabryka Maszyn Rolniczych w Lublinie, aż do przekształcenia w spółkę

akcyjną SIPMA w 199lr. Wiązało się to z przeniesieniem produkcji do nowoczesnego zakładu na

Wrotkowie, stare hale przy ulicy Fabrycznej sprzedano prywatnym handlowcom: Jackowi

Woźniakowi, Czesławowi Frankowskiemu,

b/ syntetyczny opis

Dawna fabryka Moritza znajduje się w pd. wsch. części Lublina, w widłach Bystrzycy i

Czerniejówki, na rozległej i nieregularnej parceli, ograniczonej ulicą Fabryczną i Alejami Unii

Lubelskiej. Obecnie usytuowana jest na niej różnorodna zabudowa, w skład której wchodzą

budynki z pocz. XX w. oraz współczesne, posiadające znikomą wartość z konserwatorskiego

punktu widzenia. Najciekawsze obiekty znajdują się w zachodniej części parceli, są to d. warsztaty

oraz kuźnia i monternia, należące do Centrum Budownictwa GALA. Oba budynki przylegają do

siebie pod kątem prostym, pierwotnie w ich licu była cegła, obecnie są otynkowane. Elewacje

frontowe niesymetryczne, artykułowane skarpami z uskokowymi głowicami. Okna duże,

współczesne. Trzecim równie ciekawym obiektem jest d. odlewnia, usytuowana w głębi zespołu,

flankowana dwoma wybudowanymi w ostatnich latach budynkami. Parterowa, nakryta

dwuspadowym dachem, z symetrycznymi elewacjami, artykułowanymi skarpami analogicznymi

jak w w/w obiektach. Między skarpami umieszczone są duże, wielokwaterowe, okna w metalowych

ramach, zamknięte odcinkowo, z szerokimi gzymsami podokiennymi Elewacje wieńczy uskokowy,

nieznacznie wyładowany gzyms koronujący. Obecnie właścicielem d. odlewni jest Jacek Woźniak,

który ulokował w niej swoją firmę ELMAX.

Pozostałe budynki istniejące na terenie zespołu powstały współcześnie i ich omówienie w

tym miejscu nie jest wskazane.

c/ stan zachowania

Budynki wchodzące w skład Centrum Budownictwa GALA zachowane są w stosunkowo

dobrym stanie, w ostatnich latach wymieniono w nich pokrycie dachowe oraz otynkowano i

pomalowano ściany zewnętrzne. Ponadto przeprowadzono gruntowny remont wnętrza, w czasie

którego niemal zupełnie zlikwidowano pierwotne podziały. Budynek ELMAX-u, jest w trakcie

remontu, obejmującego swym obecnym zakresem wnętrza.

Niewątpliwie podstawową wartością omówionego powyżej zespołu jest zachowanie w

niemal niezmienionej bryle trzech wzmiankowanych budynków łącznie z dekoracją, co wydają się

potwierdzać archiwalne plany. Takiej wartości nie przedstawiają wnętrza, jak wcześniej

wspomniano gruntownie zmodernizowane, aż do zatarcia pierwotnego układu. Ponadto brak jest

obecnie jakichkolwiek urządzeń produkcyjnych, o wartościach zabytkowych.

Materiały, na których oparto opracowanie:

Archiwum Państwowe w Lublinie zespoły: Urząd Wojewódzki Lubelski Wydz. V 1448,

Wydz. VIII 12,

M. Denys, Zanim powstała SIPMA S.A., ( w: ) Na przykład, X 1995

opr J.Studziński XI 1995