Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Faculteit Rechtsgeleerdheid
Universiteit Gent
Academiejaar 2009-10
SPOREN VAN DE OORLOG: INVLOED VAN DE TWEEDE WERELDOORLOG OP DE
BURGERLIJKE GEDINGVOERING VOOR DE VREDERECHTER
VAN HET KANTON BEVEREN Analyse van de activiteiten van het Beverse Vredegerecht
van 1938 tot 1947
Masterproef van de opleiding
‘Master in de rechten’
Ingediend door
Pieter Van Roeyen
(studentennr: 00602461)
(major: burgerlijk recht en strafrecht)
Promotor: Prof. Dr. G. Martyn
Commissaris: Prof. Dr. D. Heirbaut
Woord Vooraf
Dit werkstuk ligt op het punt waar mijn rechtenopleiding aan de Universiteit Gent en mijn
Beverse wortels elkaar kruisen. Zonder één van deze twee werelden, zou dit werk niet
bestaan.
Mijn oprechte dank gaat uit naar de verschillende mensen die bijgedragen hebben tot de
totstandkoming van deze masterproef.
In de eerste plaats wens ik mijn promotor Prof. dr. G. MARTYN te bedanken om mij bij te
staan bij mijn eerste stapjes in het onderzoek naar de geschiedenis van het vredegerecht. Ook
mijn commissaris, Prof. dr. D. HEIRBAUT wil ik alvast bedanken voor het lezen en beoordelen
van mijn werk.
Een hartelijk woord van dank gaat ook uit naar de heer KRIS ROTTHIER, vrederechter van het
kanton Beveren, naar alle leden van de griffie en alle andere medewerkers van het
vredegerecht in Beveren voor hun hulpvaardigheid en gastvrijheid.
Verder zou ik Helena graag willen bedanken voor haar hulp bij het opstellen van de
statistieken en het nalezen van de tekst.
Tot slot wil ik mijn ouders, broer en zus bedanken voor de steun die zij mij gaven tijdens mijn
opleiding aan de Gentse Rechtenfaculteit.
Beveren, 15 mei 2011
Pieter Van Roeyen
iii
Inhoudstafel
Woord Vooraf ............................................................................................................................ ii
Inhoudstafel ............................................................................................................................... iii
Hoofdstuk 1: Inleiding ............................................................................................................... 1
Hoofdstuk 2: De onderzoeksmethode ........................................................................................ 3
§1. Algemeen ......................................................................................................................... 3
§2. Bronnen ............................................................................................................................ 4
A. Archiefonderzoek als primaire bron .............................................................................. 4
B. Secundaire bronnen als context ..................................................................................... 9
§2. Werkwijze ...................................................................................................................... 10
A. Analyse van de primaire bronnen ................................................................................ 10
B. Analyse van de secundaire bronnen ............................................................................ 11
Hoofdstuk 3: Ontstaan en werking van het vredegerecht ........................................................ 13
§1. Ontstaan van het vredegerecht ....................................................................................... 13
§2. Werking van het vredegerecht ........................................................................................ 15
A. De vrederechter als verzoener en openbaar ambtenaar. .............................................. 15
B. De vrederechter als rechter .......................................................................................... 17
1. Situering ................................................................................................................... 17
2. De materiële bevoegdheid ........................................................................................ 18
a. de bevoegdheid ratione summae .......................................................................... 18
b. De bijzondere bevoegdheid .................................................................................. 20
b.1. Onderhoudsgeld ............................................................................................ 20
b.2. Huur en Pacht ................................................................................................ 21
b.3. Mede-eigendom ............................................................................................. 21
b.4.Nabuurschap en erfdienstbaarheden ............................................................... 22
b.5. De bezitsvordering ........................................................................................ 22
b.6. Sociaal recht .................................................................................................. 22
iv
b.7. Opeising ........................................................................................................ 23
b.8. Overige .......................................................................................................... 24
3. Territoriale bevoegdheid .......................................................................................... 25
4. De procedure voor het vredegerecht ........................................................................ 26
a. De gewone rechtspleging ..................................................................................... 26
a.1. Dagvaarding .................................................................................................. 26
a.2. Zitting en verschijning van de partijen .......................................................... 26
a.3. Vonnis ............................................................................................................ 26
b. De rechtspleging voor geschillen die in eerste en laatste aanleg beslist worden. 27
c. De bijzondere rechtspleging voor geschillen inzake onderhoudsgeld ................. 27
Hoofdstuk 4: Omschrijving van het kanton Beveren-Waas ..................................................... 29
§1. Kantonale indeling en geografische situering van het kanton Beveren-Waas. .............. 29
§2. De socio-economische situering van het kanton Beveren-waas .................................... 30
§3. Het kanton Beveren-Waas tijdens de Tweede Wereldoorlog ........................................ 31
Hoofdstuk 5: Het vredegerecht van Beveren in cijfers ............................................................ 39
§1. De actoren ...................................................................................................................... 39
A. De partijen ................................................................................................................... 39
1. Indeling volgens persoon en geslacht. ...................................................................... 39
2. Het beroep van de partijen ....................................................................................... 41
3. De woonplaats van de partijen ................................................................................. 43
4. Kosteloze rechtspleging ........................................................................................... 45
B. De advocaat ................................................................................................................. 48
C. De vrederechter ............................................................................................................ 49
D. De griffier .................................................................................................................... 51
§ 2. De procedure ................................................................................................................. 52
A. De duur van de procedure ........................................................................................... 52
B. De verschijning van de partijen ................................................................................... 55
v
§ 3. Het vonnis ..................................................................................................................... 57
A. Het voorwerp van de vordering ................................................................................... 57
B. Tussenvonnissen en eindvonnissen ............................................................................. 59
C. De gegrondheid van de vordering ............................................................................... 61
1. Invloed van de advocaat op de gegrondheid van de vordering. ............................... 63
D. Rechtsbronnen ............................................................................................................. 64
Hoofdstuk 6: Alimentatie ......................................................................................................... 68
§1. Inleiding ......................................................................................................................... 68
§2. Beknopt overzicht van het recht inzake de onderhoudsplicht ........................................ 68
A. Begrip .......................................................................................................................... 68
B. Categorieën onderhoudsplichtigen en onderhoudsgerechtigden ................................. 68
C. Kenmerken ................................................................................................................... 69
D. Voorwerp van de onderhoudsschuld ........................................................................... 70
E. Hiërarchie van de onderhoudsplichtigen ..................................................................... 71
F. Bewijslast ..................................................................................................................... 71
§ 3. De Onderhoudsplicht tussen echtgenoten. .................................................................... 71
A. De feitelijke scheiding ................................................................................................. 72
1. Beverse rechtspraak .................................................................................................. 73
2. Vergelijking met andere rechtspraak ........................................................................ 76
B. Bijdrage volgens het vermogen en de staat van de echtgenoten ................................. 77
C. Procedure ..................................................................................................................... 80
§ 4. De onderhoudsplicht tussen bloedverwanten en aanverwanten. ................................... 82
§ 5. Sporen van de oorlog? ................................................................................................... 83
Hoofdstuk 7: Huur .................................................................................................................... 84
§ 1. Inleiding ........................................................................................................................ 84
§ 2. De huurprijs ................................................................................................................... 84
A. 1938 tot 22 maart 1940: kordaat optreden van de vrederechter. ................................. 84
vi
B. 22 maart 1940 tot 1942: België staat stil, de huurovereenkomst loopt door. .............. 88
1. De wet van 22 maart 1940 en de huurprijs ............................................................... 89
2. Beverse rechtspraak van 22 maart 1940 tot 20 september 1940 .............................. 92
a. Toepassing van de wet van 22 maart 1940 door de Beverse Vrederechter .......... 92
b. Toepassingen van het gemeen huurrecht ............................................................. 93
3. Het besluit van 20 september 1940 en de huurprijs ................................................. 94
4. Beverse rechtspraak inzake achterstallige huur tijdens de periode 25 september
1940 - 1942 ................................................................................................................... 96
a. Algemeen .............................................................................................................. 96
b. De toekenning en de voorwaarden van de huurprijsvermindering ...................... 97
c. Betalingsfaciliteiten ............................................................................................ 102
d. Ontbinding .......................................................................................................... 103
e. Verstekvonnissen ................................................................................................ 103
f. Gemeen recht ...................................................................................................... 104
g. Besluit ................................................................................................................. 105
C. 1943 tot maart 1945: een stabiele periode voor de huurschulden ............................. 105
D. Maart 1945 tot 1947: ruimen van het puin ................................................................ 106
1. De besluitwet van 15 maart 1945 ........................................................................... 106
2. De Beverse rechtspraak maart 1945 - 1947 ........................................................... 108
§ 3. Het einde van de huurovereenkomst ........................................................................... 109
A. Het gemeen recht ................................................................................................... 109
B. De bijzondere wetten ............................................................................................. 110
C. Beverse rechtspraak over het einde van huurovereenkomst .................................. 113
1. De periode voor de oorlog: de partijen vinden elkaar halfweg .......................... 113
2. Het begin van de oorlog tot 18 november 1942: uitstel als wettelijke
huurverlenging ....................................................................................................... 114
3. 18 november 1942 tot 12 maart 1945: de introductie van de gerechtelijke
verlenging ............................................................................................................... 115
vii
4. 12 maart 1945 tot 1947: de woningnood escaleert ............................................. 116
Conclusie ................................................................................................................................ 120
Bibliografie ............................................................................................................................. 123
A. Niet-gepubliceerde bronnen .......................................................................................... 123
B. Gepubliceerde bronnen .................................................................................................. 123
1. Hulpwetenschappen ................................................................................................... 123
2. Rechtsleer ................................................................................................................... 126
Rechtspraak .................................................................................................................... 129
Bijlagen........................................................................................................................................i
viii
1
Hoofdstuk 1: Inleiding
Dit is het relaas van een oorlog. Het verhaal van verwoesting en het antwoord daarop. Niet het
schuiven van de stukken op het schaakbord, maar de stilte van de geslagen pionnen.
Ongeveer tien kilometer ten oosten van Antwerpen, aan de linker oever van de Schelde, ligt
het kanton Beveren. Enkele kleine, eenvoudige dorpen geworteld in rijke poldergrond, die
zich uitstrekken tot aan de Nederlandse grens. Zoals in zovele andere Belgische dorpen zorgt
de Tweede Wereldoorlog ook hier voor een samenleving in crisis. Wij volgen de Beverse
vrederechter doorheen deze menselijke noodtoestand. Als rechter tussen de mensen zal hij
ook nu, misschien wel meer dan anders, blijven luisteren naar de kleine kwaaltjes van de
samenleving. Maar welke oplossingen reikt hij aan?
Aan de hand van alle vonnissen die de vrederechter uitspreekt in burgerlijke gedingen van
1938 tot 1947, brengen we een deel van de werking van het Beverse vredegerecht tijdens dit
donkere decennium in kaart. De finaliteit is dus een inzicht in de burgerlijke gedingvoering en
de rechterlijke oordeelvorming. De sporen die de Tweede Wereldoorlog hierbij achterlaat
vormen een rode draad doorheen het werk.
Inzicht in de burgerlijke gedingvoering bekomen we door kwantitatieve vonnisanalyse. Door
uit elk vonnis enkele gegevens te filteren en samen te brengen, krijgen we het groter geheel te
zien van tien jaar aan burgerlijke gedingen voor de vrederechter. 'Wie zijn die personen die
voor de vrederechter verschijnen?', 'Waar gaan hun conflicten over?' en 'Hoe oordeelt de
rechter hierover?', zijn enkele vragen waarop we hier een antwoord zullen formuleren.
Om te weten te komen hoe de rechter oordeelt en welke invloed de Tweede Wereldoorlog
hierbij uitoefent, verrichten we een kwalitatieve vonnisanalyse. De aandacht gaat daarbij uit
naar twee specifieke materies: de geschillen over onderhoudsgeld en over
huurovereenkomsten. Het verhaal wil dat in grote zwarte letters een opschrift was aangebracht
op de muur van de oude zittingszaal van het Beverse vredegerecht: 'Liefst vrede, recht als't
moet'. Maar wat betekent die leuze voor de vrederechter? En als er van vrede werkelijk geen
sprake meer is, Hoe gaat hij dan om met dat recht?
De burgerlijke gedingvoering en de rechterlijke oordeelvorming zijn onderhevig aan een
veelheid van invloeden. We kunnen de vonnissen daarom pas ten volle begrijpen als we ook
2
hun historische, geografische, socio-economische en juridische context kennen. Om die reden
gaan we in dit werk ook dieper in op het ontstaan en de werking van het vredegerecht, op de
kenmerken van het kanton en op de gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog in het
kanton. De lezer moet aan het einde van deze masterproef een totaalbeeld hebben van het
Beverse vredegerecht en zijn werking van 1938 tot 1947.
Beginnen doen we echter met een uiteenzetting over de gehanteerde methodiek.
3
Hoofdstuk 2: De onderzoeksmethode
§1. Algemeen
De onderzoeksmethode is op maat gemaakt van de finaliteit van dit werk. Het doel heiligt de
middelen niet, het doel bepaalt de middelen. De omschrijving van die doelstelling gaat hand
in hand met de afbakening van het onderzoeksdomein. Slechts na het uittekenen van dit
grondplan, is het bepalen van het onderzoeksproces aan de orde.
Met dit werk willen we een inzicht verschaffen in de burgerlijke gedingvoering voor de
Beverse vrederechter in een periode die de Tweede Wereldoorlog omsluit en willen we een
duidelijk beeld geven van de inhoudelijke oordeelvorming van de vrederechter. De invloed
van de oorlog op de werking van het vredegerecht hebben hierbij een centrale plaats.
Om tot dit resultaat te komen maken we in de eerste plaats gebruik van vonnisanalyse. Zowel
de inhoudelijke juridische analyse als de structurele analyse van de basisgegevens uit de
vonnissen krijgen hierbij de nodige aandacht. De 900 vonnissen die de vrederechter in de
periode tussen 1 januari 1938 en 31 december 1947 uitspreekt, zijn de fundamenten van dit
werk.
Toch volstaat dit niet. Het beeld dat de woorden uit al deze vonnissen schetsen is onaf. Om op
een zinvolle manier inzicht te geven in de werking van het vredegerecht, moet men een
totaalbeeld aanreiken. Context is hierbij het codewoord. We proberen dan ook zo volledig
mogelijk alle aspecten die de werking van het vredegerecht en de inhoud van de vonnissen
beïnvloeden bij de uitwerking van het onderwerp te betrekken. Ondanks de pogingen van de
Franse revolutionairen kan een vonnis slechts zelden voorgesteld worden als een optelsom
van de wet en de feiten. Veelal komt er nog een onbekende variabele voor in die optelsom die
leidt tot het uiteindelijke vonnis. We proberen die onbekende zo bekend mogelijk te maken.
Dit gebeurt enerzijds door het onderzoek van de sociale, economische en geografische
kenmerken van het kanton en de historische situatie tijdens de besproken periode. Anderzijds
gaat het om de studie van de juridische context: het ontstaan en de werking van het
vredegerecht en de toegepaste wetgeving, rechtspraak en doctrine. Dit totaalbeeld bereiken we
door literatuurstudie van secundaire bronnen.
4
Wat volgt is een beschrijving van de primaire bronnen en de secundaire bronnen. Voor beide
soorten bronnen doen we ook de wijze waarop ze geanalyseerd hebben uit de doeken.
§2. Bronnen
A. Archiefonderzoek als primaire bron
Centraal in deze studie staat de analyse van de burgerlijke vonnissen van de Beverse
vrederechter tussen 1938 en 1947. De archieven van de burgerlijke zaken van 1877 tot 1930
werden overgedragen aan het Rijksarchief in de jaren negentig. De stukken van na 1930
vinden we daarentegen nog steeds terug op het vredegerecht in Beveren1. De strafdossiers van
1847 tot 1966 zijn vernietigd2. Toch hebben een aantal politievonnissen hun weg gevonden
naar de burgerlijke archieven3. Zoals gebruikelijk in kleinere kantons heeft men de minuten
van de vonnissen en burgerlijke akten samen met het repertorium en de alfabetische tafel op
naam van de partijen samen ingebonden per jaar4. Dossiers van de rechtspleging in
burgerlijke zaken werden maar aangelegd vanaf het invoeren van het nieuw Gerechtelijk
Wetboek in 19675. De stukken van de rechtspleging die tijdens de door ons besproken periode
bewaard bleven, zijn dan ook gewoon met de minuut van het vonnis ingebonden. Een
algemene rol hebben we niet aangetroffen. We bespreken hierna de verschillende bescheiden
die deel uitmaken van het vonnisboek.
Een eerste document dat van belang is voor ons onderzoek, is het repertorium. Aanvankelijk
had het repertorium geen fiscale functie en werd het voorgeschreven door de procedureregels
op het vredegerecht zelf6. De invoer van een tweede repertorium door de wet van 22 frimaire
jaar VII(12 december 1798), specifiek gericht op akten die onder het registratierecht vielen,
zorgde er echter voor dat er de facto één repertorium ontstond dat de twee door de wet
opgelegde repertoria verenigde. Deze gewoonte contra legem werd uiteindelijk in een
wettelijk kader gegoten in 1853. Zo is een repertorium ontstaan waarin alle minuten van
1 E. MUYS, Vredegerecht te Beveren. Repertorium van de minuten van akten en vonnissen. 1877-1892. 1893-
1906. 1907-1919. 1920-1930, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1997, 2. 2 Ibid., 2.
3 Dit komt bijvoorbeeld voor in het archiefboek van de minuten van burgerlijke vonnissen en akten van het jaar
1943. 4 G. BUYTAERT en A. DE WITTE (eds.), Het Vredegerecht te Beveren vroeger en nu, Beveren, onuitg., 1999, 12;
K. VELLE, De Vredegerechten en Politierechtbanken in België (1795-1995). Organisatie, bevoegdheden en
archiefvorming (Miscellanea Archivistica Studia, 76), Brussel, 1995, 182 (hierna afgekort als: K. VELLE, De
Vredegerechten) . 5 K. VELLE, De Vredegerechten, 178.
6 Ibid.,181.
5
vonnissen en akten zijn opgenomen, ongeacht of ze onderworpen zijn aan registratierechten.
De vorm bleef nochtans grotendeels die van de wet van het jaar VII (art49. e.v.) tot de invoer
van het Wetboek van Registratie-, Hypotheek-en Griffierechten bij KB nr.64 van 30
november 1939, die deze licht aanpaste7. Elke minuut van een burgerlijk vonnis of een
burgerlijke akte wordt in chronologische volgorde vermeld en genummerd. Aangezien men
elk burgerlijk jaar een nieuw repertorium aanlegt, begint ook elk jaar de nummering opnieuw.
Ze loopt niet door zoals de nummering van de algemene rol. Naast het nummer van het
document worden ook de datum, de aard (vonnis, tussenvonnis, familieraad, openbare
verkoop,...), de namen van de partijen en hun woonplaats, de eventuele datum van de boeking
en de ontvangen rechten bijgehouden. De ontvanger van de belastingen voert op het einde van
elk trimester een controle uit en ondertekent hierbij het repertorium. Ook de vrederechter
ondertekent elke pagina en verklaart bovenaan nogmaals het aantal vermelde akten. Op de
minuut van elk vonnis en elke akte vermeldt de griffier het repertoriumnummer, voorafgegaan
door de afkorting 'Rep.'.
Na het repertorium volgt een tabel die de akten en vonnissen nogmaals opsomt, dit keer
alfabetisch gerangschikt op de naam van de eisende partij. Ook het repertoriumnummer en de
aard van het document krijgen hier een vermelding. Dit alfabetisch register wordt
voorgeschreven door artikel 159 van de wet op de gerechtelijke organisatie.8
Wat volgt is een chronologische opeenstapeling van minuten van vonnissen, minuten van
akten en stukken die deel uitmaken van de rechtspleging. Wij hebben ervoor gekozen ons
enkel te richten op de contentieuze rechtsmacht (de minuten van de vonnissen). De
burgerlijke akten (willige rechtsmacht) worden verder niet inhoudelijk behandeld en ook
binnen de contentieuze rechtsmacht krijgt een klein aantal vonnissen geen speciale aandacht.
Diegene die uit de boot zijn gevallen, zijn vonnissen waarbij de rechter een eerder
mechanische rol speelt. Een inhoudelijke analyse van deze zaken zou geen meerwaarde
betekenen voor dit werk. Het gaat om vonnissen waarbij zaken op de rol worden doorgehaald,
vonnissen van inwendige orde (zoals dagstellingen in zaken over onderhoudsgeld) en
vonnissen waarbij de eiser verstek maakt. Alle andere vonnissen: vonnissen op tegenspraak,
op verstek of op verzet, eindvonnissen en tussenvonnissen, zijn wel aan een grondige analyse
onderworpen.
7 Ibid., 183.
8Ibid, 183.
6
De minuten van de vonnissen zijn zorgvuldig door de griffier uitgetypt in het Nederlands9.
Daarna zijn ze nagekeken door de vrederechter en vervolgens door rechter en griffier
ondertekend.10
Als de griffier bij het uittypen van de vonnissen een eenvoudige schrijffout
maakt, zet hij deze zelf recht zonder verdere formaliteiten. Zo zal hij bijvoorbeeld de fout
geschreven naam van een advocaat zelf aanpassen .11
Zwaardere fouten met inhoudelijke
gevolgen krijgen een rechtzetting door het schrappen van passages of het aanvullen in de
kantlijn. De vrederechter en de griffier zullen de correcties in de minuut van het vonnis steeds
voorzien van een paraaf.12
De redactie van de vonnissen volgt steeds een vast schema dat uit een aantal vaste delen
bestaat. Sommige vermeldingen zijn verplicht: het nummer op de algemene rol, de
identificatie van de partijen, de naam van de rechter en de griffier, de datum van de zitting, de
motivering en het beschikkend gedeelte.13
Hoe rechter zijn vonnis motiveert en welke andere
elementen hij nog kan toevoegen, is echter niet zeer gedetailleerd geregeld. Daardoor zal het
vonnis van elke vrederechter een eigen karakter hebben. VELLE herkent hierbij in de meeste
vonnissen een structuur van vijf delen14
: de gegevens van de partijen, uiteenzetting van de eis
en antwoord van de verweerder, de feitelijke en juridische contextualisering, de motivering
van de rechter en het beschikkend gedeelte. Dit komt niet volledig overeen met onze
bevindingen. De structuur is eerder als volgt opgebouwd:
Een eerste deel bevat de datum van de zitting en de gegevens van de partijen. Een getrouwde
vrouw wordt meestal eerst met de naam van haar echtgenoot genoemd, daarna volgt haar
eigen naam voorafgegaan door 'geboren als'. Voor een weduwe geldt hetzelfde.15
Doorgaans
vermeldt het vonnis ook de beroepen van de partijen.16
Het komt echter geregeld voor dat de
eiser niet op de hoogte is van het beroep van de verweerder die hij dagvaardt. In dergelijke
gevallen ontbreekt de vermelding van het beroep ook in het vonnis. Verder vinden we ook de
woonplaats van de partijen terug. Indien er sprake is van een discrepantie tussen de feitelijke
en de juridische woonplaats van één van de partijen, zal het vonnis soms ook de feitelijke
9 Art.2 wet van 15 juni 1935 op het gebruik van talen in gerechtszaken, BS 22 juni 1935.
10K. VELLE, De Vredegerechten,180.
11 Bijvoorbeeld AR 345 (12 oktober 1943). De verwijzing naar de geanalyseerde vonnissen van het Beverse
vredegerecht zal hierna steeds gebeuren door een vermelding van het algemeen rolnummer en van de datum van
het vonnis. 12
Bijvoorbeeld AR 27 (8 mei 1940); AR 40 (28 augustus 1940). 13
R. VAN LENNEP, Belgisch burgerlijk procesrecht, IV, De Berechting, Antwerpen, Standaard, s.d., nr. 443 et
seq. 14
K. VELLE, De Vredegerechten, 180. 15
Het vonnis vermeldt dan ook expliciet het gaat om een weduwe. 16
Zie bijlage nr. 7.
7
woonplaats vermelden.17
Ook het eventuele vonnis waarbij de kosteloze rechtspleging werd
toegekend, de verschijningsvorm van de partijen (in persoon-verstek) of de gegevens van de
vertegenwoordigers van de partijen18
en het algemeen rolnummer staan in dit deel van het
vonnis.
Het tweede deel beschrijft de procedure. De gedinginleidende akte wordt vermeld met de
datum van betekening, de taal waarin de akte is opgesteld en de modaliteiten van de
boeking.19
Als de eiser een geding inleidt bij dagvaarding, vermeldt het vonnis ook de naam
van de deurwaarder en de plaats waar de akte is opgesteld. Ook de vonnissen die de rechter in
deze zaak al geveld heeft, staan hier aangegeven. In het uitzonderlijke geval dat de rechter
reeds een vonnis heeft gewezen in de zaak of dat er conclusies of andere processtukken zijn
neergelegd, vinden we dit ook hier terug. Ten slotte maakt het vonnis hier gewag van de
partijen die tijdens de zitting gehoord zijn en van de artikels uit de wet van 15 juni 1935 op
het gebruik van talen in gerechtszaken die van toepassing zijn op de gevoerde procedure.
De onderdelen die bij VELLE het tweede, derde en vierde deel uitmaken vinden we ook terug,
maar ze vallen niet te onderscheiden en vormen een eerder homogene massa. Hierbij wordt
steeds begonnen met het uiteenzetten van de eis, gevolgd door het verweer, maar de
vaststelling van de feiten, de juridische kwalificatie en de motivering van de rechter lopen
door elkaar. Dit valt het best te omschrijven als een dialoog tussen de rechter en de partijen.
De motivering van de rechter is hierbij vaak zeer summier. Het is niet ongewoon dat deze zich
beperkt tot een bevestiging van de redenering door de partijen gemaakt of het opbouwen van
een zeer beknopte logische redenering. Zo wordt een eis tot verbreken van een
huurovereenkomst wegens het niet naleven van de voorwaarden bijvoorbeeld eenvoudigweg
beantwoord met: 'dat uit de inlichtingen van verweerder blijkt dat hij de voorwaarden X en Y
niet naleeft. Dat de eis tot verbreking om die reden als gegrond voorkomt'20
. Slechts in het
uitzonderlijke geval dat partijen uitgebreide conclusies indienen, zal de rechter ze ook grondig
beantwoorden. Met verwijzingen naar rechtsbronnen gaat de vrederechter uiterst spaarzaam
om. Door deze beknopte stijl is het vaak zeer moeilijk om het feitenrelaas, de toegepaste
rechtsbronnen en de achterliggende motieven te construeren.
17
Bijvoorbeeld AR 332 (1 juni 1943). 18
Indien dit geen advocaat is, vermeldt het vonnis ook de specificaties van de volmacht van de
vertegenwoordiger. 19
Afhankelijk van de verschuldigde rechten lezen we: 'behoorlijk geboekt' of 'vrij van boeking'. 20
AR 146 (13 augustus 1941).
8
Het laatste deel is het dispositief of beschikkend gedeelte. Hierin vinden we het uiteindelijke
oordeel over de ontvankelijkheid en grond de van de zaak terug. Daarnaast begroot de
vrederechter hier de kosten en wijst hij ze toe, beslist hij over de uitvoerbaarheid van het
vonnis en schat hij eventueel de waarde van de eis om te bepalen of hoger beroep openstaat.21
Het vonnis eindigt met een slotformule waarin de plaats en datum van de uitspraak worden
vermeld evenals de naam van rechter en griffier, gevolgd door hun handtekening. Onderaan
het vonnis zijn soms nog details terug te vinden over het berekenen van de kosten, de boeking
van het vonnis met ondertekening van de ontvanger van de registratie of vermeldingen over
het afleveren van expedities en afschriften.22
Een teken dat wijst op het aantekenen van hoger
beroep bij de rechtbank van eerste aanleg tegen een vonnis hebben we niet teruggevonden.
In het vonnisboek vergezelt de gedinginleidende akte steeds de minuut van het vonnis. Niet
zelden zijn ook andere processtukken mee ingebonden. Dit gaat vooral om verslagen van
bevolen onderzoeksmaatregelen zoals een deskundigenonderzoek, plaatsopneming of
ondervraging van getuigen, maar ook bewijzen van aangetekend schrijven, uittreksels uit het
kadaster en volmachten hebben de tand des tijds doorstaan. Een uitzondering zijn de
besluitnota's. Die heeft men nooit bij de minuut van het vonnis bewaard.
De minuten van de burgerlijke akten (willige rechtsmacht) werden niet inhoudelijk
bestudeerd. Deze studie blijft zo grotendeels beperkt tot de functie van de vrederechter als
rechter. Zijn functie als verzoener komt aan bod voor zover die uit de vonnissen blijkt.23
Zijn
functie als openbaar ambtenaar valt buiten het onderzoeksdomein. Voor de volledigheid
vernoemen we wel de belangrijkste soorten burgerlijke akten24
die in het archief voorkomen.
Een wezenlijk deel van deze akten zijn processen verbaal van beraadslagingen van de
familieraad. Daarnaast zijn er ettelijke akten van notoriteit, processen verbaal van
overeenkomst in het kader van art.26 van de Arbeidsongevallenwet, eedafleggingen van
deskundigen en veldwachters, akten van ontvoogding, akten van toelating tot handeldrijven,
boedelbeschrijvingen en zegelleggingen.
21
Bijvoorbeeld AR 479 (8 november 1945). In een geding over achterstallige huur vraagt de verhuurder om de
vordering te schatten op meer dan 1000 Fr. De vrederechter stelt echter dat volgens art. 33 Bev.w. die schatting
maar gedaan kan worden als er geen wettige basis is om de waarde van de eis te bepalen. Hier is die er wel
aangezien er 6600 Fr. aan achterstallige huur wordt gevorderd. 22
Een voorbeeldvonnis met aanduiding van de verschillende delen van het vonnis kan men raadplegen in de
bijlage nr. 1. 23
Er zijn immers geen registers of processen verbaal van de minnelijke schikkingen in het archief aangetroffen. 24
K. VELLE, De Vredegerechten, 190.
9
B. Secundaire bronnen als context
De bronnen uit het archief vormen slechts een beperkt beeld. Daarom zijn secundaire bronnen
noodzakelijk die enerzijds een feitelijke en anderzijds een juridische context geven bij de
vonnissen.
Niet-juridische literatuur dient een inzicht te geven in het sociale, economische en historische
weefsel dat de vonnissen omsluit. Algemene werken over de doortocht van de Tweede
Wereldoorlog door België geven een welkome inleiding op de gevolgen van de oorlog voor
het dagelijkse leven in het bezette België. Meer specifieke artikels over de socio-economische
toestand en over de oorlogsgebeurtenissen in het kanton zorgen voor een scherper begrip van
de lokale situatie. De bijdragen in het tijdschrift van de heemkundige kring HET LAND VAN
BEVEREN spelen hierbij een voorname rol.
De juridische en meta-juridische literatuur biedt enerzijds een inzicht in de technische kanten
van de burgerlijke gedingvoering. Anderzijds zijn deze bronnen essentieel bij de inhoudelijke
analyse van de vonnissen. Het bestuderen van de rechtsbronnen brengt niet alleen de
toegepaste wetgeving in beeld, maar ook de manier waarop andere rechters dezelfde wetten
toepassen en de nuance die de rechtsleer aan die wetten aanbrengt. Om up-to-date te blijven
met de jaarlijkse wetswijzigingen hebben we voornamelijk gebruik gemaakt van De
verzameling van wetten en besluiten van België. Een werk waarvan we alle relevante
jaargangen aantroffen in het archief van het vredegerecht te Beveren. Om zoveel mogelijk
rechtsleer en rechtspraak te vinden, werd in eerste instantie dankbaar gebruik gemaakt van
bibliografische werken.25
Voorts zorgde ook het Journal des Juges de Paix met zijn jaarlijkse
rechtspraakoverzicht voor een goede basis. Dit is trouwens één van de weinige tijdschriften
dat ook tijdens de oorlog de drukpersen in beweging houdt. Relevante rechtspraak over
oorlogswetgeving blijkt daardoor een schaars goed. Wat de rechtsleer betreft, zijn vooral de
verzamelwerken troef. Het gaat voornamelijk om Algemene werken over het burgerlijk recht
25
H. BOSLY, C. DEL MARMOL EN C. GOOSSENS, Répertoire bibliographique du droit belge (1919-1945), Luik,
Presses universitaires de Liège, 1947, xxxviii+456 p.; K. VELLE, Recht en gerecht : bibliografische inleiding tot
het institutioneel onderzoek van de rechterlijke macht (1796-1994), II dln., Brussel, Algemeen rijksarchief, 1994,
764 p.;F. WALEFFE en F.-JR. WALEFFE, Répertoire décennal de la jurisprudence belge contenant l'analyse de
toutes les décisions et études doctrinales publiées en Belgique depuis 1936 jusqu'à 1946 inclusivement en
matieère civile, commerciale, criminelle, de droit public et administratif,V dln., Brussel, Bruylant, 1946, 580 p.
10
van DE PAGE, KLUYSKENS en DE BEUS. Waar ze voor handen zijn, zorgden monografieën en
doctrinale bijdragen in juridische tijdschriften voor verdere uitdieping.
§2. Werkwijze
A. Analyse van de primaire bronnen
Om tot een ultiem, algemeen beeld te komen van het vredegerecht, werden gegevens uit het
archief gedestilleerd met een dubbele finaliteit. een eerste beeld dat ons onderzoek wil creëren
is dat van de rechtspraktijk.' Wie stapt er over de drempel van het vredegerecht? Wat willen
zij bekomen? Hoe willen ze dit bekomen?' zijn enkele van de vragen die hier een antwoord
zullen krijgen. Dit beeld zullen we grotendeels op statistieken bouwen. De verschillende
bescheiden uit het archief vervullen hier hun eigen rol. Een tweede beeld moet weergeven hoe
de rechter rechtspreekt en welke elementen hierbij een rol spelen. Het spreekt voor zich dat er
tussen beide beelden een belangrijke interactie bestaat. Voor de inhoudelijke analyseren van
de jurisprudentie zullen we uit het archief in principe alleen de vonnissen zelf gebruiken.
Aangezien in het repertorium alle burgerlijke vonnissen en akten zijn opgenomen, werd dit
gebruikt om na te gaan welk deel van zijn jaarlijkse werking de vrederechter aan burgerlijke
vonnissen besteedt. Het tekent een accuraat beeld (rekening houdend met het ontbreken van
gegevens over conciliatie) van het takenpakket dat de vrederechter in burgerlijke zaken op een
jaar vervult en het aandeel dat de contentieuze rechtsmacht hierin opneemt. Het alfabetisch
register diende als basis voor het onderzoek naar de configuratie van de partijen.
Om de nodige informatie uit de vonnissen te halen, maakten we gebruik van fiches. Per
vonnis werd in Excel een fiche ingevuld. De fiche neemt één werkblad in beslag, alle fiches
van één jaar maken deel uit van dezelfde werkmap. Alle gegevens uit het vonnis die van
belang kunnen zijn voor het onderzoek krijgen een vermelding op de fiche. Het eerste deel
van de fiche bestaat uit de persoonlijke gegevens van de partijen (naam-geslacht-beroep-
woonplaats), de verschijning van de partijen (tegenspraak-verstek-verzet), hun
vertegenwoordiging (advocaat-andere), data van dagvaarding en vonnis, namen van de rechter
en de griffier en het nummer op de algemene rol. Deze informatie vinden we terug in de
eerste twee delen van het vonnis en in de slotformule. Een tweede deel van de fiche bevat
inhoudelijke informatie. Die bestaat uit een aanduiding van de besproken juridische topics
(ontvankelijkheid, erfdienstbaarheden, achterstallige huur, ontbinding,...), een beschrijving
van de eis en de replieken hierop van de verweerder, het oordeel en de motivering van de
rechter, de wetgeving, rechtspraak en rechtsleer waarnaar verwezen werd, opmerkingen, de
11
aard van het vonnis (ten gronde-alvorens recht te doen) en het repertoriumnummer. De
opmerkingen dienen hierbij vooral om frappante bevindingen achter te laten, maar ook om
vragen die rezen bij het lezen neer te schrijven.26
Na het lezen van de vonnissen en het opstellen van de fiches, volgt de cijfermatige
verwerking van de basisgegevens. De eerste stap hierbij bestond uit het opstellen van een lijst.
Op deze lijst staan de verschillende gegevens die we als basis willen gebruiken voor de
statistieken. Per jaar tellen we die onderzochte gegevens na in de fiches en schrijven we de
resultaten op een lijst. Zo lezen we bijvoorbeeld op de lijst van 1941 dat de vrederechter
negenentachtig tegensprekelijke vonnissen velt, dat er zestien landbouwers optreden als
verwerende partij en vier eisers hun woonplaats hebben in Verrebroek. Deze lijsten zijn de
basis voor de tabellen en de grafieken.
Het opstellen van de statistieken ging gepaard met het herlezen van de opgestelde fiches. Dit
vormde op zijn beurt de basis voor de inhoudelijk vonnisanalyse. De vonnissen die omwille
van feitelijke gegevens of juridische kwesties interessant bleken werden van een duidelijk,
aangepast teken voorzien in de Excel-werkmap. Ook de tabs van de werkbladen kregen een
kleur afhankelijk van het voorwerp van de vordering. Dit maakt de fiches overzichtelijk en
efficiënt raadpleegbaar. Bij de inhoudelijke vonnisanalyse hebben wij ervoor gekozen om
twee onderwerpen grondig te belichten. Het gaat om de vonnissen over onderhoudsgeld en de
vonnissen over huur. Telkens hebben we alle vonnissen die over deze materie handelen
grondiger bestudeerd. Daarnaast is ook een overzicht van de meest markante Beverse
rechtspraak uit de bestudeerde periode opgenomen bij dit werk als bijlage.
Ten slotte zal men zien dat we in de latere hoofdstukken de aangehaalde vonnissen ook
geregeld van een korte samenvatting voorzien. Hiermee willen we de lezer de mogelijkheid
geven om mee af te dalen in de wereld van het Beverse kanton. Deze korte samenvattingen
moeten mee helpen om een zo volledig mogelijk, correct en genuanceerd beeld te geven van
de burgerlijke gedingvoering in het kanton.
B. Analyse van de secundaire bronnen
De motieven voor het verwerken van de secundaire bronnen zijn eenvoudig: wie dit werk ter
hand neemt, moet op een korte, maar efficiënte manier een inleiding krijgen in het reilen en
zeilen van het Beverse vredegerecht. Als de vrederechter zijn zittingszaal binnenstapt bestaat
zijn wereld uit de taken die hem toebedeeld zijn en de procedures die hij hierbij moet volgen.
26
Een voorbeeldfiche is bijgevoegd in bijlagen nrs. 2 en 3.
12
Maar het moment dat de partijen op de zitting verschijnen of de vrederechter zijn toga aan de
haak hangt en naar buiten gaat, ontstaat een interactie met de samenleving in zijn kanton. Een
samenleving die gebukt gaat onder de barre tijden die de tweede wereldoorlog met zich
brachten. Wie wil begrijpen waarom deze vrederechter op een bepaalde manier oordeelt, moet
weten hoe zijn wereld binnen en buiten de rechtszaal eruit zagen. De secundaire bronnen
werden dan ook op zo'n manier verwerkt dat zij een voldoende, maar noodzakelijke basis
vormen om wat volgt op een juiste manier en in de juiste juridische en feitelijke context te
kunnen plaatsen.
De inhoudelijke vonnisanalyse van de laatste twee hoofdstukken gaat wel gepaard met een
veel grondigere studie van de relevante rechtsbronnen. Enerzijds is er voor de studie van de
vonnissen de nodige kennis van het toen vigerende recht noodzakelijk. Anderzijds vormen
doctrine en jurisprudentie een interessante maatstaf om de Beverse rechtspraak aan af te
toetsen. Door de vergelijking te maken waar dit mogelijk is, kunnen we de positie van de
Beverse vrederechter tegenover zijn tijdgenoten belichten.
13
Hoofdstuk 3: Ontstaan en werking van het vredegerecht
§1. Ontstaan van het vredegerecht
De kiemen van het vredegerecht zoals wij dit nu kennen, liggen in de woelige laatste jaren
van de 18e eeuw in Frankrijk. Als een orkaan waait de revolutie over het Ancien Régime.
Ook de rechterlijke organisatie doorstaat een toets aan de verlichtingsidealen niet. Ver weg
van de rechtzoekenden opereren de elitaire hogere gerechtshoven. Net als de geestelijke
gerechten hanteren zij het Latijn. De kloof tussen burger en gerecht kan alleen overgestoken
worden met de hulp van advocaten en procureurs 27
. Bij de lagere rechtbanken viert de
willekeur hoogtij. Incompetente rechters die vaak praktisch onbereikbaar waren, spraken recht
op het platteland.28
Als in de zitting van 4 augustus 1789 de Constituante de heerlijke
rechtsmachten afschaft, wordt hiermee de weg opengelegd naar een nieuwe ordening van het
gerecht die aan deze problemen een einde moet stellen.
Een jaar later is de nieuwe rechterlijke organisatie een feit. Aan de basis van de gerechtelijke
piramide stelt de wet van 16-24 augustus 1790 de juge de paix en het bureaux de paix. Hun
taken zijn respectievelijk het rechtspreken over kleine geschillen en de preliminaire
verzoeningspoging in alle burgerlijke zaken. De vrederechter zal ook een bevoegdheid als
politierechter krijgen.29
Uit de vele cahiers de doléances blijkt dat er een brede basis is voor het hervormen van de
laagste rechtbanken.30
In heel Frankrijk is men op zoek naar een 'rapprochement de la justice
des justiciables'. Snel, goedkoop, informeel en eenvoudig moeten de kernwoorden worden
van de lokale rechtbanken. Hoewel er voor gerechtelijke hervormingen wel een breed
maatschappelijk draagvlak bestaat, vragen de cahiers maar zelden om een juge de paix die
zowel kleine geschillen beslecht als een taak van conciliateur zich neemt. Deze nieuwe
27
C.M.G. TEN RAA, 'De oorsprong van de vrederechter' in J. BROEKMAN, P-P. DRUET, A. EYLENBOSCH, G.
ROMMEL (eds.), Vrederechter, openbare dienst: essay over de rechter, Brugge, Die Keure, 1989,6. (hierna
afgekort als: TEN RAA, 'De oorsprong van de vrederechter'). 28
TEN RAA, De oorsprong van de vrederechter, 12. 29
J-P. GOFFINON, ' Les antécedents anglais et la naissance de la justice de paix française' in G. MARTYN (ed.),
Scènes uit de geschiedenis van het vredegerecht : verslagboek van de eerste dag van het internationaal
colloquium 'De vrederechter in Europa', Gent-Rotterdam, Brugge, Die Keure, 2011, 43;TEN RAA, 'De oorsprong
van de vrederechter', 25 et seq. 30
. TEN RAA, 'De oorsprong van de vrederechter', 14.
14
instelling is een geesteskind van de ontwerpers van de nieuwe rechterlijke organisatie:
aanvankelijk BERGASSE en later THOURET. Zij halen op hun beurt de mosterd bij de
geschriften van de politieke filosofen en het ruimer maatschappelijk debat dat zich tijdens
deze periode afspeelt binnen de intellectuele elite. De juge de paix dankt zijn naam
waarschijnlijk aan de Engelse Justices of the Peace, hoewel zij hier inhoudelijk op zich
weinig mee te zien hebben.31
De taak van de juge de paix komt waarschijnlijk eerder voort uit
invloedrijke geschriften van die tijd (onder andere van VOLTAIRE). Zij stellen dat de snelste en
goedkoopste vorm van procederen eenvoudigweg niet procederen is, en dat verplichte
preliminaire verzoening hiertoe kan bijdragen. Verschillende voorbeelden van instellingen
over heel Europa die zich bezighouden met preliminaire conciliatie brachten de auteurs op dit
idee.32
Uiteindelijk wordt de juge de paix een mooi voorbeeld van de aanpassing van de rechterlijke
organisatie aan de idealen van de Revolutie. De vrederechter en zijn bijzitters moeten geen
juristen zijn en ze worden in het kanton zelf verkozen door de rechtsonderhorigen. Bij het
uitspreken van een oordeel moet de vrederechter de wetten niet toepassen. Hij kan zijn
uitspraak even goed baseren op de plaatselijke gebruiken of op de billijkheid. Ook de
procedures verlopen informeel, goedkoop en zonder pleitbezorgers of advocaten.
De algemene preliminaire verzoeningspoging daarentegen, was niet gebaseerd op een wijde
maatschappelijke consensus. Bergasse die het eerste wetsontwerp voor zijn rekening nam en
later Thouret, die het definitieve wetsontwerp over de gerechtelijke organisatie schreef,
vonden hun inspiratie in de vele geschriften van de politieke filosofen en het maatschappelijk
Deze geschiedenis is echter ook de onze. Na de inlijving bij Frankrijk zien we immers vanaf
1796 ook in België juges de paix verschijnen. De vredegerechten overleven ook het
31
Deze JP's houden zich immers voornamelijk bezig met het behouden van de orde en de rust in lokale
gemeenschappen door daders van kleine delicten te bestraffen. Met burgerlijke geschillen en
verzoening hebben zij weinig te maken. J-P. GOFFINON, ' Les antécedents anglais et la naissance de la
justice de paix française' in G. MARTYN (ed.), Scènes uit de geschiedenis van het vredegerecht :
verslagboek van de eerste dag van het internationaal colloquium 'De vrederechter in Europa', Gent-
Rotterdam, Brugge, Die Keure, 2011, 44. 32
Zo bestond dergelijk systeem bijvoorbeeld in Nederlands Limburg (in die periode een deel van het
Pruisische rijk onder Frederik II. A.M.J.A. BERKVENS, '"Juges de paix avant la lettre"in Midden- en
Noord-Limburg, voorafgaand aan de invoering van de vredegerechten in de Franse tijd' in G.
MARTYN (ed.), Scènes uit de geschiedenis van het vredegerecht : verslagboek van de eerste dag van
het internationaal colloquium 'De vrederechter in Europa', Gent-Rotterdam, Brugge, Die Keure,
2011, 57-70.
15
Nederlandse tijdvak en de Belgische onafhankelijkheidsstrijd. Meer dan tweehonderd jaar na
zijn ontstaan, blijft het vredegerecht een steunpilaar van onze rechterlijke organisatie.
Toch is er sinds 1790 veel veranderd. Een deel van de revolutionaire franjes waren geen lang
leven beschoren. De vrederechter legt een lange weg af van professionalisering en
bevoegdheidsuitbreiding.33
Het verkozen karakter moet wijken, later wordt ook een
juristendiploma vereist en moet de beoordeling naar billijkheid plaatsmaken voor een
gebondenheid aan de wet. Ook de verplichte preliminaire conciliatie zal uiteindelijk
sneuvelen. We zullen echter zien dat de Beverse vrederechter in 1940 nog een aantal cruciale
kenmerken bezit van de juge de paix waarover THOURET spreekt in zijn ontwerp voor de
gerechtelijke organisatie.
§2. Werking van het vredegerecht
A. De vrederechter als verzoener en openbaar ambtenaar.
De vrederechter is in burgerlijke zaken meer dan een rechter. Zijn gerechtelijke functie gaat
samen met een verzoenende en een buitengerechtelijke functie. De drie taken van rechter,
verzoener en openbaar ambtenaar, omschrijven samen zijn functie en bepalen zijn specifiek
karakter. Hoewel dit werk focust op de rechtsprekende bevoegdheden, is een korte introductie
in de andere taken aangewezen. We besteden voornamelijk aandacht aan de taken zoals ze
bestaan tijdens de besproken periode.
Al sinds zijn ontstaan wordt verzoenen als een zeer belangrijke taak gezien van de
vrederechter. Tot 1911 staat in het artikel 48 van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering
ingeschreven dat voor elk burgerlijk proces een voorafgaande verzoeningspoging voor de
vrederechter verplicht is, ongeacht het gerecht dat in eerste aanleg bevoegd is. Op enkele
uitzonderingen na is dit een algemene regel die bij miskenning gesanctioneerd wordt met de
onontvankelijkheid van de vordering. Tegen het begin van de 20ste eeuw is deze regel
verworden tot een lege formaliteit. De verzoeningsverplichting blijkt geen echte positieve
invloed te hebben op de werklast van de rechtbanken van eerste aanleg. Om de procesgang te
versnellen en kosten te drukken, schaft de wetgever de algemene verzoeningsplicht voor de
vrederechter af bij de wet van 12 augustus 1911.34
Het is echter niet de bedoeling om de
33
Zie hierover: J.-P. NANDRIN, 'La professionnalisation des justices de paix. De l'utopie à la rigueur' in G.
MARTYN (ed.), Scènes uit de geschiedenis van het vredegerecht : verslagboek van de eerste dag van het
internationaal colloquium 'De vrederechter in Europa', Gent-Rotterdam, Brugge, Die Keure, 2011, 83-100 34
K.VELLE, Het vredegerecht en de politierechtbank (1795-1995). Organisatie, bevoegdheden en
16
verzoenende woorden van de vrederechter voor goed te verbannen. In verschillende
bijzondere wetten wordt een verplichte conciliatiepoging voorzien.35
Een belangrijk
voorbeeld hiervan zijn het besluit van 18 november 1942 en de besluitwet van 12 maart 1945,
die enkele afwijkende bepalingen van het gemeen huurrecht invoeren. In beide gevallen zal
een vordering op basis van het besluit onontvankelijk zijn als er geen verzoeningspoging aan
voorafgaat.36
De Beverse vrederechter beschouwt deze bepalingen niet als een loutere
formaliteit: wie zich beperkt tot het aanvragen van een verzoening, krijgt het deksel op de
neus.37
Maar ook als het niet verplicht is, kan de rechtzoekende zich tot de vrederechter wenden voor
een vrijwillige poging om de partijen te verzoenen. Hoewel we de conciliatieboeken niet
teruggevonden hebben, duiken verschillende verwijzingen naar deze verzoeningspogingen op
in de vonnissen38
.
Ten slotte loopt zijn taak als verzoener geruisloos over in die van rechter. Zelfs als het geschil
de zittingszaal bereikt, zal de rechter het akkoord van de partijen opzoeken. In die zin geeft hij
blijk van een uitermate onderhandelende stijl, waarbij hij als rechter actief peilt naar de
standpunten van de partijen en deze dichter bij elkaar probeert te brengen, liever nog dan zelf
de knopen door te hakken.39
archiefvorming, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1995, 84 (hierna afgekort als: K. VELLE, Het vredegerecht en
de politierechtbank (1795-1995)) ; G. BUYTAERT EN A. DE WITTE (eds.), Het vredegerecht te Beveren, vroeger
en nu,Beveren, onuitg., 1999, 10. 35
K.VELLE, Het vredegerecht en de politierechtbank (1795-1995), 86. 36
Het gaat om artikel 13 van het besluit van 18 november 1942, gewijzigd door het besluit van 15 juli 1943 en
om artikel 33 van het besluit van 12 maart 1945. Voor het eerste besluit is de verplichte verzoeningspoging
echter beperkt tot de aanvragen van een huurverlenging, daar waar het besluit van 12 maart 1945 een
verzoeningspoging verplicht stelt voor alle vorderingen op basis van het besluit. R.ERKENS, De
huishuurbesluitwet van 12 maart 1945, Antwerpen, De Sikkel, 1945, 83. 37
AR 483 (18 september 1943): De vordering van eiser om een huurverlenging te verkrijgen wordt
onontvankelijk verklaard nu hij de verzoeningspoging wel heeft aangevraagd, maar er niet is verschenen. 38
Bijvoorbeeld: AR 560 (22 november 1939): De eiser wil de overeenkomst die tot stand gekomen was bij de
verzoeningspoging voor de vrederechter afdwingen, waardoor de verweerder hem 500 Fr. zou betalen. De
vrederechter stemt in met de eis; AR 96 (12 maart 1941): De verweerder beroept zich hier op een vermindering
van de huurprijs tot 10 Fr./week, zoals vastgesteld bij een verzoening voor de vrederechter om te bewijzen dat
hij weldegelijk de volledige huurprijs betaald heeft; AR 321 (13 april 1943): Een vordering waarbij de gemeente
Beveren 491.85 Fr. aan verschuldigde belastingen invordert, wordt ongegrond verklaard als blijkt dat de
verweerder het bij de verzoening afgesproken bedrag van 50 Fr./week steeds heeft betaald. 39
Deze stelling vindt zijn grond vooral in het verkregen totaalbeeld uit alle vonnissen samen, maar kan ook
geïllustreerd worden aan de hand van enkele vonnissen waarbij de partijen onder het toeziend oog van de rechter
tot een akkoord komen: AR 525 (12 juli 1939): Eiser heeft de huishuur opgezegd tegen 1 juli. Hij wil zijn opzeg
geldig horen verklaren en de verweerder uit zijn huis laten zetten. Verweerder vraagt echter uitstel om te
verhuizen. De eiser stelt een verlenging voor tot 1 augustus en de verweerder gaat hiermee akkoord. De
vrederechter neemt dit akkoord op in zijn vonnis; AR 15 (27 maart 1940): Het paard van verweerder werd
opgeëist en er werd hem een vergoeding van 5600 Fr. toegekend waarmee hij niet akkoord is. Samen met de
verweerder komt hij overeen dat de waarde moet geschat worden op 6500 Fr., waarna de rechter akte neemt van
dit akkoord; AR 124 (23 april 1941): Er wordt aan de vrederechter gevraagd een pachtovereenkomst te
verbreken aangezien de verweerder de grond vuil en onbewerkt laat liggen. De verweerder laat weten dat hij het
17
Naast zijn taak als verzoener heeft de vrederechter ook een zeer ruim takenpakket als
openbaar ambtenaar. Dit is zijn willige rechtsmacht40
. Het gaat eerder om een administratieve
dan een rechtsprekende functie.41
In een tijd waar de sterftecijfers veel hoger liggen dan
vandaag (en nog meer daalde door de oorlogsomstandigheden), blijven kinderen vaak zonder
ouder(s) achter. Het is dan de vrederechter die voor de voogdij over de minderjarigen een
belangrijke functie vervult als voorzitter van de familieraad42
(art. 406 BW)43
. Onder andere
om aan deze formaliteiten een einde te maken, kan de minderjarige ontvoogd worden. Ook
deze weg vereist een verklaring die afgelegd wordt voor de vrederechter (art. 477-478 BW).
De ontvoogde minderjarige kan ten slotte ook handel drijven na een machtiging van de
vrederechter (art. 4 Kh.). Naast die beschermende rol levert hij ook in verschillende gevallen
aktes van bekendheid af44
en leggen onder andere veldwachters voor hem de eed af.45
B. De vrederechter als rechter
1. Situering
In zijn algemeen werk over de gerechtelijke inrichting stelt VAN LENNEP het volgende:
"De 'rechtbank van vrede' of vredegerecht, aanvankelijk bedoeld als een oneigenlijke
rechtsmacht met familiaal en patriarchaal karakter, is thans de meest belangrijke rechtbank
van de gerechtelijke organisatie. De bevoegdheid van de vrederechter is zeer omvattend. In
feite is de vrederechter de eigenlijke rechter van eerste aanleg voor meer en meer zaken." 46
Uit deze korte gedachte blijkt direct het belang van de vrederechter als rechter en de
uitgebreide bevoegdheid die de wetgever hem toevertrouwd heeft. Hoewel hij buiten zijn
bevoegdheid als rechter in burgerlijke zaken ook een bevoegdheid heeft als politierechter,
land ondertussen weer bezaaid heeft, maar bereid is het te verlaten tegen kerstmis 1941. De eiser gaat akkoord
met de minnelijke ontbinding en laat zijn eis vallen. 40
Voor een uitgebreide bespreking van al deze bevoegdheden binnen de willige rechtsmacht zie: R. VAN
LENNEP, Belgisch burgerlijk procesrecht,IX., Rechterlijke inrichting, Antwerpen, Standaard, s.d.,429 et seq
(Hierna afgekort als R. VAN LENNEP, Rechterlijke inrichting).; K. VELLE, Het vredegerecht en de
politierechtbank (1795-1995), 141 et seq. 41
K.VELLE, Het vredegerecht en de politierechtbank (1795-1995), 141. 42
De familieraad was echter bijvoorbeeld ook van belang voor de voogdij over personen die uit hun rechten
ontzegd waren (art. 494 BW). 43
In dit werk zullen verwijzingen naar het Burgerlijk Wetboek steeds verwijzen naar de artikels zoals die
bestaan en genummerd zijn tijdens de besproken periode. 44
Een voorbeeld is art. 70 BW, dat voorziet in het opstellen van een akte van bekendheid ter vervanging van een
ontbrekende geboorteakte bij het sluiten van een huwelijk. 45
R. VAN LENNEP, Rechterlijke inrichting , 436; K.VELLE, Het vredegerecht en de politierechtbank (1795-1995),
151. 46
R. VAN LENNEP, Rechterlijke inrichting , 210-212.
18
blijft ons werk beperkt tot de burgerlijke vonnissen. Opdat de Beverse vrederechter van een
bepaald geschil kennis mag nemen, dient hij zowel territoriaal als materieel bevoegd te zijn.
De materiële bevoegdheid heeft een openbare orde karakter, terwijl de territoriale
bevoegdheid dit niet heeft.47
Een belangrijk gevolg hiervan is dat de partijen over de plaats
van procederen onderling tot een overeenkomst komen en de territoriale onbevoegdheid door
een partij in limine litis opgeworpen moet worden. Van de materiële bevoegdheidsregeling
kan men echter niet zomaar afwijken. De rechter moet dit zelfs ambtshalve opwerpen.
In tegenstelling tot de rechtbank van eerste aanleg en het hof van beroep, die gewone
rechtsmachten zijn, is het vredegerecht een bijzondere rechtsmacht. De wetgever heeft het
vredegerecht bepaalde bevoegdheden toebedeeld en heeft daarbij een bevoegdheid in alle
andere zaken uitgesloten. De facto leunt de rechtsmacht wel dicht aan bij een gewone
rechtsmacht, gezien de uitgebreide algemene en bijzondere bevoegdheden die hem werden
toegekend.
De relevante wetsbepalingen zijn enerzijds terug te vinden in de wet op de bevoegdheid, die
als voorafgaande titel is toegevoegd aan het wetboek van burgerlijke rechtsvordering van
1806, anderzijds liggen verschillende bijzondere bevoegdheden verspreid over een veelheid
aan bijzondere wetten. De bevoegdheidswet48
dateert oorspronkelijk van 25 maart 1841 en
werd verschillende keren grondig aangepast. De belangrijkste zijn de wijzigingen aangebracht
door de wet van 25 maart 1876 en het K.B. nr.63 van 13 januari 193549
.
2. De materiële bevoegdheid
a. de bevoegdheid ratione summae
De vrederechter neemt kennis van alle burgerlijke rechtsvorderingen in eerste aanleg tot een
welbepaald bedrag (art.2 Bev.w.). Dit is zijn algemene bevoegdheid. Voor de besproken
periode tot 1948 is dit bedrag 5000 frank.50
51
Overstijgt de waarde van de eis de 1000 frank
47
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht, III, Brussel, Standaard, 1936, 9-11 (hierna
afgekort als: L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht). 48
Hierna zal naar deze wet verwezen worden als: Bev.w. 49
R. VAN LENNEP, Belgisch burgerlijk procesrecht,VIII, Bevoegdheid, Antwerpen, Standaard, s.d. , 15. (hierna
afgekort als: R. VAN LENNEP, Bevoegdheid). 50
K. VELLE, Het vredegerecht en de politierechtbank (1795-1995),91. 51
bijvoorbeeld AR 282 (10 november 1942): Als bij de invordering van een schijf van 600 Fr. voor de bouw van
een nieuwe woning een betwisting rijst over de uitvoer van de werken zelf, moet de vrederechter zich onbevoegd
verklaren omdat de werken aangenomen zijn voor 10 000 Fr. Dit overtreft zijn bevoegdheid ratione summae.
19
niet, dan oordeelt de rechter meteen ook in laatste aanleg en staat er geen mogelijkheid tot
beroep meer open nadat hij zich ten gronde over de zaak heeft uitgesproken.52
In 1948 worden
beide bedragen verhoogd tot 10 000, respectievelijk 2000 frank.53
Ook in handelszaken is de vrederechter algemeen bevoegd. Hij neemt kennis van alle
geschillen die gebaseerd zijn op handelsdaden in eerste en laatste aanleg tot een bedrag van
1000fr (art. 2, 2e lid Bev.w.). Uitzonderingen hierop zijn vorderingen tussen vennoten of
vennoten en beheerders in een handelsvennootschap, faillissement en vorderingen inzake
zeevaart.54
In een aantal gevallen voorziet de wet een uitzondering op de algemene bevoegdheid. Zo doet
de vrederechter geen uitspraak over de uitvoer van zijn vonnissen(art. 6,2 Bev.w.)55
, noch
over de staat en de hoedanigheid van personen (art. 38 Bev.w.)56
.
De rechtspraak voegt hier nog een aantal beperkingen aan toe.57
Betwistingen over erelonen
van notarissen horen volgens het Hof van Cassatie ook niet thuis in het vredegerecht58
en over
erelonen van gerechtsdeurwaarders en pleitbezorgers bestond er discussie wat de bevoegdheid
van de vrederechter betreft.59
Gelijkaardige twistpunten bestaan er ten aanzien van
vorderingen met betrekking tot de vereffening en verdeling van nalatenschappen en
huwelijksgemeenschappen.
Inzake fabrieksmerken, brevetten en auteursrechten ziet de jurisprudentie echter wel een
algemene bevoegdheid voor de vrederechter weggelegd.60
Aangezien de algemene bevoegdheid bepaald wordt door de waarde van de eis, stelt zich een
probleem indien deze niet waardeerbaar is. In dit geval zal de vrederechter niet bevoegd
52
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht, 15 ; R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 49. 53
K. VELLE, Het vredegerecht en de politierechtbank (1795-1995), 91. 54
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht, 244; R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 46. 55
Hij is wel bevoegd inzake geldigverklaring en opheffing van pandbeslag, tenzij er verzet werd aangetekend
door een derde. 56
R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 59. 57
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht , 245; R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 66 . 58
De Beverse vrederechter volgt deze rechtspraak niet. AR 336 (29 juni 1943): Notaris en plaatsvervangend
vrederechter VAN RAEMDONCK vordert een ereloon in. De vrederechter verklaart de vordering gegrond, zonder
over deze rechtspraak in een materie van openbare orde te struikelen. 59
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht , 245; R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 71. 60
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht , 18; R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 80 et seq.
20
zijn.61
Hij is immers slechts bevoegd tot een bepaald bedrag en als een vordering niet vatbaar
is voor schatting, kan niet gegarandeerd worden dat het maximum bedrag van de eis niet
overschreden wordt. Het is de rechter zelf die soeverein beslist of een vordering niet voor
schatting vatbaar is.62
Zelfs als de vordering niet te schatten valt, kan deze toch onder zijn
bevoegdheid vallen indien de wetgever aan de vrederechter een bijzondere bevoegdheid heeft
verleend.
b. De bijzondere bevoegdheid
Voor een steeds grotere groep rechtskwesties werd een bijzondere bevoegdheid toegekend.
ongeacht het bedrag van de eis zal de vrederechter uitspraak doen in eerste aanleg over die
specifieke materies die speciaal aan hem zijn toegewezen. De regel dat er tot een bedrag van
1000fr. in eerste en meteen ook laatste aanleg wordt geoordeeld blijft hier wel gelden, tenzij
anders bepaald. De wettelijke grondslag voor de vele bijzondere bevoegdheden is deels terug
te vinden in artikels 2bis et seq. Bev.w., een ander deel ligt versnipperd over het hele
landschap van bijzondere wetgeving die dit land rijk is.
b.1. Onderhoudsgeld
Voor zover er minder dan 5000fr. per jaar wordt gevorderd, is de vrederechter bevoegd om
kennis te nemen van vorderingen die strekken tot toekenning, afschaffing, vermeerdering of
vermindering van een onderhoudsuitkering (art. 2bis Bev.w.). Het gaat om
onderhoudsuitkeringen, in beide richtingen, tussen kinderen en hun bloedverwanten in
opgaande lijn of hun schoonouders en onderhoudsgelden tussen echtgenoten op grond van
hun bijstandsverplichting (artt. 205, 206, 207, 212 BW).
Als er meerdere schuldenaars zijn, moet het bedrag van de vordering per schuldenaar apart
bekeken worden. Om na te gaan of de onderhoudsuitkering de 5000fr te boven gaat, worden
de vorderingen tegenover verschillende schuldenaars dus niet samengeteld.
Alimentatievorderingen tussen echtgenoten vallen buiten de bevoegdheid van de vrederechter
indien zij in het kader van een echtscheiding worden gevorderd, zo stelt het Hof van
Cassatie.63
61
Bijvoorbeeld AR 3 (27 april 1940). Als onderhoudsgeld wordt gevorderd aan 5Fr./dag tot het moment dat de
verweerder een nog verschuldigde geldsom van 3000Fr. betaalt, moet de vrederechter de vordering ongegrond
verklaren aangezien het niet mogelijk is om te weten of de vordering 5000Fr. per jaar te boven zou gaan. 62
R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 37. 63
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht , 19.
21
Wat de uitvoeringsmodaliteiten betreft van onderhoudsuitkeringen tussen echtgenoten en van
ouders tegenover hun kinderen, wordt een belangrijke bevoegdheid aan de vrederechter
opgedragen. Echtgenoten zijn gehouden elk naar eigen staat en vermogen bij te dragen tot de
kosten van het huishouden en de kinderen. Gebeurt dit niet, dan kunnen zij een bijdrage
afdwingen via de vrederechter. Artikel 214bis B.W. bepaalt in zulke zaken afdwingbare
uitvoeringsmodaliteiten. De uitkeringsgerechtigde echtgenoot kan rechtstreeks een
machtiging krijgen van de vrederechter om inkomsten of andere schuldvorderingen die door
een derde aan de onderhoudsplichtige verschuldigd zijn te ontvangen64
. Of de vordering op
grond van artikel 214bis B.W. nog ingesteld kan worden als reeds een vordering in
echtscheiding aanhangig werd gemaakt, wordt betwist. Volgens VAN LENNEP verliest de
vrederechter zijn bevoegdheid niet.65
b.2. Huur en Pacht
De vrederechter is bevoegd voor vorderingen inzake landpacht en huishuur, veepacht en
garfpacht. Hij neemt kennis van vorderingen tot schadevergoeding wegens feitelijke bezetting
zonder recht en de vordering tot uitzetting (art3,1°Bev.w.).
Uit deze bepaling kan een algemene bevoegdheid in huishuur-en pachtzaken afgeleid worden.
Ook als een partij de titel betwist, blijft de vrederechter bevoegd.66
De vrederechter is bevoegd ongeacht de hoedanigheid van de partijen. Zo kan een vordering
onder deze bepaling even goed ingesteld worden door of tegen een derde, die dus geen
huurder of verhuurder is. Een huurder kan bijvoorbeeld een vordering tot uitdrijving instellen
tegen een derde.67
Bepaalde aspecten van de huur en landpacht worden tijdens de besproken periode geregeld
door bijzondere wetten. Veel van deze wetten hebben bijzondere bevoegdheidsregelingen ten
voordele van de vrederechter.68
b.3. Mede-eigendom
De vrederechter is bevoegd inzake betwistingen over gebruik, genot, onderhoud, behoud of
beheer van het gemeen goed indien er sprake is van mede-eigendom (art. 3,2° Bev.w.).
Wat deze bepaling wilt bekomen is dat geschillen tussen mede-eigenaars over minder
ingrijpende kwesties onder de bevoegdheid van de vrederechter vallen. Zo zal een geschil
64
R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 244. 65
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht , 267; R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 248. 66
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht , 20; R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 144. 67
R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 147. 68
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht , 270. Zie ook hoofdstuk 7.
22
over het onderhouden van de traphal of andere gemene delen in een appartementsmede-
eigendom voor de vrederechter gebracht worden.
Ernstigere vraagstukken over daden van beschikking en de relatie ten opzichte van derden
vallen niet onder zijn bevoegdheid.69
b.4.Nabuurschap en erfdienstbaarheden
vorderingen betreffende verplichtingen van de eigenaars van aanpalende erven en over
erfdienstbaarheden die uit de natuurlijke toestand van de plaats ontstaan of opgelegd zijn door
de wet vallen onder de bijzondere bevoegdheid van de vrederechter (art. 3, 3° Bev.w.). De
belangrijkste aspecten van nabuurschap zijn afpaling en afscheiding van de erven, de afstand
van beplantingen en het reinigen van de grachten en kanalen. Onder de erfdienstbaarheden
vallen onder andere de natuurlijke afloop van water, dakdrop, de gemene muur, licht en
uitzicht en recht op uitweg.
De conventionele erfdienstbaarheden vallen niet onder deze bepaling. Een uitzondering hierop
is het recht van overgang, waarvoor de vrederechter wél bevoegd is. Daarbij behoudt hij zelfs
zijn bevoegdheid als de titel betwist wordt (art. 3,4° Bev.w.).70
b.5. De bezitsvordering
Artikel 3,5° Bev.w. geeft de vrederechter de bevoegdheid te oordelen over bezitsvorderingen.
Aan deze vorderingen worden een aantal voorwaarden gesteld (art. 4 Bev.w.). Er moet sprake
zijn van een onroerend goed of een onroerend recht dat door verjaring verkregen kan worden,
de eiser moet bewijzen minstens één jaar lang het bezit gehad te hebben, het bezit moet
voldoen aan de voorwaarden van artt.2228 en 2235BW en er mag niet meer dan één jaar
voorbij zijn sinds de stoornis of ontzetting. Werd de verstoring van het bezit veroorzaakt door
geweld of feitelijkheden, dan moet aan de tweede en derde voorwaarde niet voldaan zijn. De
bezitsvordering kan nooit samengaan met een eigendomsvordering (art.5 Bev.w.).
b.6. Sociaal recht
Bepaalde aspecten van het arbeidsrecht vallen onder de bevoegdheid van de vrederechter.
Ten eerste gaat het om geschillen over verbintenissen tussen ondergeschikten en diegene die
hen tewerkstelt, tussen meesters en hun knechten of huispersoneel dat loon ontvangt en tussen
werkgever en werknemer of personen onder leercontract. De bevoegdheid in deze materie is
slechts subsidiair van aard. De vrederechter zal enkel kennis nemen van deze zaken indien er
69
R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 165-167. 70
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht , 253; R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 172.
23
geen bevoegde werkrechtersraad bestaat. Daarnaast is er ook een bijzondere regeling voor
gehuwde vrouwen en minderjarigen om arbeidsovereenkomsten te sluiten en loon te
ontvangen. Deze regeling duidt de vrederechter aan als bevoegd rechter bij betwistingen.71
Er moet ook gewezen worden op de bevoegdheid inzake arbeidsongevallen. Artikel 24 van
het K.B. van 31 september 1931 dat de wetgeving op de arbeidsongevallen coördineert, geeft
de vrederechter van het kanton waar een ongeval zich voordoet de bevoegdheid om kennis te
nemen van vorderingen over de vergoeding. Ook verzekeringsgeschillen die de kop opsteken
naar aanleiding van de vergoeding van het ongeval vallen onder zijn bevoegdheid. Indien het
geschil wordt gevoerd tussen de werkgever, de verzekerde en de verzekeraar over
bedingen in de verzekeringspolis zelf, dan zal de vrederechter zich onbevoegd moeten
verklaren en zal de rechtbank van koophandel bevoegd zijn.72
Ook wat de willige rechtsmacht
betreft, werd de vrederechter een belangrijke bevoegdheid gegeven. Zo zal een akkoord
tussen de partijen over de vergoeding steeds door de vrederechter vastgesteld moeten worden
(art.26).
Ten slotte heeft de vrederechter enkele bijzondere bevoegdheden binnen de rechtstak van de
sociale zekerheid. Het gaat om aspecten van de kinderbijslag, de pensioenen, jaarlijks verlof,
vergoeding voor beroepsziekten en verzet tegen het aansluiten van de gehuwde vrouw bij een
ziekenfonds.73
Voor ons kanton is eigenlijk alleen de kinderbijslag van belang. Op de jaren
1946 en 1947 samen, komen drieëndertig invorderingen van achterstallige bijdragen van de
kinderbijslag voor.
b.7. Opeising
Op basis van de wet van 12 mei 1927 op de militaire opeising oordeelt de vrederechter over
de rechtmatigheid en billijkheid van de vergoeding die uitbetaald wordt door de militaire
overheid naar aanleiding van een opeising.74
Geschillen over de wettelijkheid, regelmatigheid
en toelaatbaarheid van de opeising zelf vallen buiten zijn bevoegdheid.75
71
R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 255. 72
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht , 30. 73
R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 77 et seq. 74
Deze materie komt regelmatig voor. Het gaat in alle gevallen om een opeising van transportmiddelen: fietsen,
auto's en paarden. Aangezien het hier strikt genomen geen burgerlijk recht betreft, komt een grondige studie hier
echter niet aan bod. 75
R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 282.
24
De vrederechter doet uitspraak in laatste aanleg tot een bedrag van 2500fr (art. 16 w. 12 mei
1927).
De beslissing tot opeising en het bedrag van de vergoeding worden bekendgemaakt aan de
belanghebbende door de burgemeester . Als de belanghebbende het niet eens is met het
bedrag, heeft hij 15 dagen de tijd om dit te betwisten. In dat geval maakt de burgemeester de
betwisting over aan de vrederechter die vervolgens de partijen oproept om voor hem te
verschijnen (art.15 w. 12 mei 1927). Een gelijkaardige regeling bestaat voor burgerlijke
opeisingen. Hier zal het bedrag van de vergoeding tot waar de vrederechter in laatste aanleg
oordeelt echter 1000fr. bedragen. 76
b.8. Overige
Hier houdt het niet op. De wet op de bevoegdheid en verschillende bijzondere wetten
voorzien de vrederechter nog van extra bevoegdheden. Het gaat echter om bepalingen die we
in de praktijk minder toegepast zagen en die om deze reden slechts kort vermeld worden.
- Vorderingen op basis van koopvernietigende gebreken of vorderingen die vernietiging van
een koop of ruil van dieren tot doel hebben (art. 3, 7° Bev.w.).77
- Vorderingen tot het verkrijgen van een schadevergoeding voor schade toegebracht door
dieren of mensen aan velden, vruchten of oogsten (art. 3, 8° Bev.w.).78
- Geschillen over de verkoop van zaden, meststoffen en grondstoffen bestemd voor het
voeden van dieren, voor zover de koper hierdoor geen handelsdaad stelt (art. 3, 9° Bev.w.).79
76
R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 288. 77
Dit komt slechts één keer voor. AR 867 (30 december 1947): Een 'rood-witte koe met grote horens' wordt
door een landbouwer uit Doel verkocht aan een veekoopman die de koe op zijn beurt doorverkoopt, waarna deze
koper het dier nogmaals doorverkoopt. De uiteindelijke koper betaalt niet minder dan 11 634 Fr. voor het dier.
Als bij de slachting blijkt dat het dier afgekeurd moet worden op basis van 'klieren en tuberculose', draait het
voor de kopers uit op een catastrofe. Het komt tot een vordering tot vernietiging van de overeenkomst wegens
koopvernietigende gebreken. Dergelijke procedure is echter aan zeer specifieke regels onderworpen die onder
andere vastgesteld zijn in een wet van 25 augustus 1885. Deze procedure staat voorgeschreven op straffe van
verval van de rechtsvordering en raakt integraal de openbare orde. Aangezien de eisers de procedure niet
gevolgd hebben, is de vordering onontvankelijk. 78
Bijvoorbeeld AR 432 (15 juni 1938). De eiseres wil 500 Fr. voor de schade die de kippen en het hoornvee van
verweerder aanbrachten aan haar boomgaard en 200Fr. per keer dat de kippen de boomgaard betreden. De eerste
eis wordt toegekend. De dwangsom echter niet aangezien er nog geen schade is die vergoed dient te worden. 79
We vinden hierover één vonnis terug. AR 748 (1 april): De eiser heeft voor 10 551,3 Fr. pootaardappelen
verkocht aan een landbouwer uit Melsele. Die laatste blijft in gebreke te betalen. De landbouwer werpt de
onbevoegdheid op, aangezien het bedrag buiten de bevoegdheid ratione summae valt. De eiser stelt echter dat de
pootaardappelen als zaden gezien moeten worden. De vrederechter geeft hem gelijk. Hij stelt dat dit wetsartikel
stamt uit 1869. Op dat ogenblik bestond er nog geen handel in pootaardappelen. Die kon dus ook niet voorzien
worden door de wetgever. Het doel van de wet is om in geschillen over zaaigoed de rechtsonderhorigen zo dicht
25
Ten slotte bestaan er nog verschillende bevoegdheden waarover de vrederechter in de
besproken periode geen vonnissen dient uit te spreken.
- De vrederechter is bevoegd inzake betwistingen over gebruik, genot, onderhoud, behoud of
beheer van het gemeen goed indien er sprake is van mede-eigendom (art. 3, 2° Bev.w.).
- De onteigening bij hoogdringendheid. In deze materie werd een bijzondere rechtspleging
uitgewerkt waarin de vrederechter bevoegd is. 80
- Geschillen in verband met het uitdelven op gronden, en de drooglegging en bewatering van
gronden vallen ook onder zijn bevoegdheid.81
-Vorderingen inzake mijnschade.
-Vorderingen inzake de opruiming van struikgewassen langs spoorwegen.
- Vorderingen inzake arbeidsongevallen van zeelieden
- Aanstelling van een beheerder ad-hoc in een PVBA.
3. Territoriale bevoegdheid
De territoriale bevoegdheid volgt de algemene regels en verdient om die reden weinig
bijzondere aandacht. Van belang is het algemene principe dat de rechtbank bevoegd is van het
kanton waar de gedaagde zijn woonplaats heeft (art. 39 Bev.w.). Als er sprake is van een
roerende rechtsvordering, heeft de eiser daarnaast ook de keuze het geding aanhangig te
maken voor het vredegerecht van de plaats waar de verbintenis is ontstaan of de plaats waar
de verbintenis uitgevoerd is of uitgevoerd moest worden (art. 42 Bev.w.). Deze bepaling is
ook van toepassing bij verbintenissen uit onrechtmatige daad. Daarbij is de plaats waar de
fout of de nalatigheid zich voordeed bepalend. Voor onroerende rechtsvorderingen geldt de
ligging van het goed als criterium om de bevoegdheid te bepalen.82
mogelijk bij hun rechters te houden. Zo worden de kosten verminderd en de procedure vereenvoudigd. Dit kan
het best door het gelijkschakelen van pootaardappelen met zaden. 80
R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 293. 81
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht , 262; R. VAN LENNEP, Bevoegdheid, 296. 82
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht , 112 et seq.
26
4. De procedure voor het vredegerecht
Hoewel de loop van het geding voor de vrederechter steeds meer toegroeit naar de procedure
zoals die gold voor de rechtbank van eerste aanleg83
, wordt de procedure voor de vrederechter
geregeld in een apart boek van het wetboek voor burgerlijke rechtsvordering en vertoont ze
haar eigen karakteristieken. Deze procedure heeft een informeler en sneller karakter dan die
voor de hogere hoven en rechtbanken. Hierna volgt een beknopt overzicht.
a. De gewone rechtspleging
a.1. Dagvaarding
De geldigheidsvoorwaarden van de dagvaarding komen overeen met diegene die gelden voor
de andere hoven en rechtbanken. Deze kunnen teruggevonden worden in artikel 1 e.v. WBR.
De dagvaardingstermijn is daarentegen korter en duurt minimaal drie dagen tussen de dag van
dagvaarding en de dag van verschijning (art.5 WBR). Deze kan verlengd worden wegens
afstand. Als er sprake is van hoogdringendheid, kan hij ook verkort worden (art. 6 WBR).
Partijen kunnen vrijwillig verschijnen voor de vrederechter en hun geschil aan hem
voorleggen. In dit geval beslist de vrederechter in laatste aanleg als dit door de wet wordt
opgelegd of als de partijen hem dit vragen.
a.2. Zitting en verschijning van de partijen
De vrederechter kan zitting houden op elke dag van de week, in principe zelfs bij hem thuis,
zolang dit openbaar gebeurt (art.8 WBR). De procedure verloopt hoofdzakelijk mondeling,
maar er kunnen schriftelijke besluiten uitgewisseld worden. Die moeten echter niet betekend
worden. Op de zitting verschijnen de partijen zelf, via een advocaat of een persoon die door
de rechter wordt aanvaard (art.9 WBR).
a.3. Vonnis
Het vonnis wordt onmiddellijk of op de eerstvolgende zitting uitgesproken (art.13 WBR).
VAN LENNEP wijst op de louter historische waarde van deze bepaling wegens de steeds
uitbreidende bevoegdheid van de vrederechter84
. In het Beverse kanton leunt de gangbare
praktijk echter nog zeer dicht aan bij de woorden van dit wetsartikel.
Indien één van de partijen niet verschijnt op de inleidingszitting, wordt er uitspraak gedaan bij
verstek. In dat geval loopt er een termijn van 3dagen vanaf de betekening van het vonnis
waarbinnen verzet kan worden aangetekend. Die termijn kan echter nog verlengd worden
door de vrederechter of zelfs genegeerd worden indien de partij die verzet aantekent kan
83
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht , 472. 84
R. VAN LENNEP, Belgisch burgerlijk procesrecht,III, Bijzondere rechtsplegingen, Antwerpen, Standaard, s.d.,
420.
27
aantonen dat zij onmogelijk op de hoogte kon zijn van de procedure door afwezigheid of
ernstige ziekte (art. 21 e.v. WBR).
b. De rechtspleging voor geschillen die in eerste en laatste aanleg beslist worden.
Als de waarde van de eis beperkt blijft, waardoor het geschil in eerste en meteen ook laatste
aanleg beoordeeld wordt, dan zal een bijzondere rechtspleging van toepassing zijn die afwijkt
van de gewone gang van zaken op verschillende punten85
.
Ten eerste gebeurt de rechtsingang op een meer informele manier. De gerechtsdeurwaarder
kan de exploten van dagvaarding, verzet en aanzegging door een aangetekend schrijven ter
kennis brengen van de belanghebbenden. Een betekening is dus niet nodig, maar kan wel.
Wordt er echter gebruik gemaakt van het aangetekend schrijven, dan zal de
dagvaardingstermijn niet de normale drie dagen tellen, maar minimaal vijf dagen vanaf de dag
dat het aangetekend schrijven bij de post werd aangeboden (art. 50 WBR).
Ten tweede kan er geen verzet aangetekend worden tegen een tussenvonnis. Een bevolen
instructiemaatregel zal hierdoor uitgevoerd moeten worden, maar leidt niet tot het verval van
enig recht, zo bepaalt artikel 53 WBR.
Ten derde vallen zegelrechten en registratierechten weg, tenzij een overeenkomst in de akte of
het vonnis zelf aan registratierechten onderworpen is (art. 54 WBR).86
Het rolrecht bedraagt
10fr.
c. De bijzondere rechtspleging voor geschillen inzake onderhoudsgeld
Een vereenvoudigde procedure werd eveneens ingesteld voor het vorderen van
onderhoudsgeld. De relevante bepalingen zijn terug te vinden in artikel 55 et seq. WBR.
Het geding kan ingeleid worden bij verzoekschrift of zelfs mondeling. Dit neemt niet weg dat
de aanlegger zijn tegenpartij ook kan dagvaarden (eventueel aangetekend verzonden indien de
waarde van de eis beperkt is). De vrederechter gaat na of de eis niet kennelijk ongegrond is en
als dit niet het geval is, gaat hij over tot de dagstelling. De griffier verwittigt dan de
verweerder(s) bij aangetekend schrijven. Er moet een termijn van ten minste vijf dagen
gerespecteerd worden vanaf het aanbieden van het aangetekend schrijven bij de post tot aan
de terechtzitting (art. 56 WBR). Ook hier moet men geen zegel-, registratie- of griffierechten
betalen (art. 58 WBR).
85
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht , 478; R. VAN LENNEP, Belgisch burgerlijk
procesrecht,III, Bijzondere rechtsplegingen, Antwerpen, Standaard, s.d., 424. 86
L. VAN BAUWEL, Handboek van het burgerlijk procesrecht , 204.
28
29
Hoofdstuk 4: Omschrijving van het kanton Beveren-Waas
§1. Kantonale indeling en geografische situering van het kanton Beveren-Waas.
Op 17 frimaire van het jaar X (8 december 1801) ziet het kanton Beveren-Waas het
levenslicht.87
Naast Beveren als hoofdplaats maken ook Kallo, Verrebroek, Melsele, Doel,
Kieldrecht, Burcht en Zwijndrecht deel uit van het kanton. Dit verandert echter op 31 maart
1927 als Burcht en Zwijndrecht, de twee meest oostelijke gemeentes, deel gaan uitmaken van
het vierde kanton van Antwerpen.88
Voor de periode van 1938 tot 1947 is dit dus de
samenstelling van het kanton. Bij het ontwerpen van het nieuwe gerechtelijk wetboek van
1967 komt het voortbestaan van het kanton op de helling te staan. Uiteindelijk slaat de
weegschaal over in de andere richting en komt er juist een zwaartepunt op Beveren te liggen.
Zo komt het kanton door het nieuwe gerechtelijke wetboek en de wet van 25 maart 199989
tot
zijn huidige indeling: de twee volledige fusiegemeenten Beveren en Kruibeke.90
Het kanton (zoals het bestond tussen 1927 en 1967) ligt in het uiterste oosten van Oost-
Vlaanderen, waar de Schelde een natuurlijke grens vormt tussen Antwerpen en de gemeentes
Kallo en Doel. Ten noorden van Doel en Kieldrecht ligt Nederland. Verder zijn de
belangrijkste aangrenzende kantons Sint Niklaas in het westen en Temse in het zuiden. De
vruchtbare Scheldepolders strekken zich uit over het hele gebied, tot het noorden van Beveren
en Melsele. Voor deze twee gemeenten is een belangrijk kenmerk echter dat ze midden op de
as Antwerpen-Gent gelegen zijn.
Wat het aantal inwoners betreft, is het kanton gemiddeld tot eerder klein. In 1935 wonen er
27.843 mensen in het kanton.91
Daarvan wonen er 12.827 in Beveren zelf.92
Hoewel we in
1945 meer dan vierhonderd mensen minder tellen in het kanton dan het jaar ervoor, zullen er
in 1947 28.838 mensen in het kanton wonen.93
De stijging komt er vooral door de groei van
87
E. MUYS, Vredegerecht te Beveren. Repertorium van de minuten van akten en vonnissen. 1877-1892. 1893-
1906. 1907-1919. 1920-1930, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1997, 1. 88
Ibid., 1. 89
G. BUYTAERT EN A. DE WITTE (eds.), Het vredegerecht te Beveren, vroeger en nu, Beveren, onuitg., 1999, 24.
A. DE WITTE vermeldt echter de wijziging van 31 maart 1927 niet. 90
Het kanton bestaat dus anno 2011 uit de gemeenten Beveren, Haasdonk, Melsele, Vrasene, Kieldrecht,
Verrebroek, Doel, Kallo Kruibeke, Bazel en Ruppelmonde. 91
Officiële opgave van 's Rijks bevolkingscijfer op 31 december 1935, BS 25-26 mei 1936, 3892. 92
Zie bijlage nr. 4. 93
Officiële opgave van 's Rijks bevolkingscijfer op 31 december 1947, BS 11 juni 1948, 4810.
30
Beveren en Melsele in de richting van de verstedelijking. De bevolking van de
poldergemeenten Doel, Verrebroek en Kallo daalt immers in tien jaar tijd.
§2. De socio-economische situering van het kanton Beveren-waas
De ligging van het kanton in de Scheldepolders tussen Sint-Niklaas en Antwerpen bepaalt
mee het sociaal-economisch karakter van het kanton. Gegoede landbouwersgeslachten
bewerken de bolle akkers van de polder. Van deze gronden, is een wezenlijk deel bestemd
voor de fruitteelt.94
De handen die zij tekortschieten vinden ze bij landbouwknechten en
dagloners uit de omliggende dorpen. Rond de velden en op de dijken die het dreigende water
buiten houden, staan Canadese populieren en wilgen die samen met de grond zeer vaak de
eigendom zijn van de hogere klasse uit het dorp.95
De dijken, kleinere (water)wegen en een
aantal gronden in de polders zijn eigendom van de verschillende polderbesturen of stonden
onder hun beheer.96
Hoewel de verschillende gemeenten een uitgesproken landelijk karakter hebben, is het
merendeel van de inwoners van het kanton arbeider.97
Dit geldt in het bijzonder voor Beveren
en Melsele. Ondanks de occasionele industriële vestiging binnen het kanton zelf98
, zijn de
94
Bij de procederende partijen zit nu en dan een fruitenier. Bijvoorbeeld: AR 46 (9 oktober 1940),AR 82 (26
februari 1941), AR 214 (14 april 1942), AR 218 (18 april 1942). Maar ook de fruitboom zélf is soms de
twistappel. bijvoorbeeld: AR 427 (11 mei 1938): Een Melseelse fruitenier beweert van een landbouwer uit Doel
de oogst van zijn boomgaard voor 2 jaar gekocht te hebben aan 1500 Fr./jaar bij een mondelinge overeenkomst.
Volgens de plaatselijke gebruiken wordt hierop een voorschot van 50% betaald vóór de pluk. Deze schuld is
haalbaar bij de koper. De fruitenier biedt een voorschot van 750Fr. aan en wilt dat de landbouwer dit aanvaardt.
Zoniet wil hij een schadevergoeding van 4000Fr. voor de eenzijdige verbreking van de overeenkomst door
verweerder. De verweerder beweert dat hij met eiser overeengekomen was dat dit handgeld binnen de 14 dagen
betaald moest worden en dat hij dit niet ontvangen had toen hij dit bij hem thuis aan zijn echtgenote kwam
vragen. De eiser draagt de verweerder de eed op. De eed wordt afgelegd en de eis wordt ongegrond verklaard.
Uit dit voorbeeld blijkt ook dat natuurlijk niet alleen fruiteniers gericht zijn op het verbouwen of oogsten van
fruitboomgaarden, maar dat ook de landbouwers zich hier vaak mee bezighouden. 95
AR 537 (20 september 1939) geeft een zeer mooi voorbeeld van de situatie: Een landbouwer uit Kieldrecht
eist van een rentenier uit Kieldrecht dat hij zijn 85 populieren en wilgen zou uitdoen binnen de 8 dagen
aangezien ze niet op de wettelijke afstand staan. De rentenier wil dit doen tegen 15 februari 1941, op
voorwaarde dat eiser hetzelfde doet. De landbouwer gaat akkoord en maakt zich sterk dit ook te doen voor de
bomen van zijn eigenaar. 96
De polders behoren tot de oudste openbare besturen in België. Hun taak bestaat voornamelijk uit het beheer
van de waterstand van de ingedijkte gebieden. Alle personen die een zakelijk recht uitoefenen op een bepaalde
hoeveelheid grond in de polder (oftewel 'de ingelanden) maken deel uit van de algemene vergadering. Het
dagelijks bestuur van de polders gebeurt door verkozen ingelanden. Het hoofd van dit bestuur is de dijkgraaf, de
andere leden van het bestuur zijn gezworenen. In 1940 geldt voor de polders nog steeds het keizerlijk decreet van
11 januari 1811. J. DUJARDIN, A. MAST, M. VAN DAMME, J. VANDE LANOTTE, Overzicht Belgisch administratief
recht, Mechelen, Kluwer, 2006, 663, nr. 742; Bijvoorbeeld AR 50 (11 december 1940): In deze zaak treedt Doel
polder op als verpachter van een stuk grond. 97
Zie bijlage nr. 6. 98
Die plaatselijke industrie is eerder kleinschalig en duidelijk para-agrarisch. Het zou gaan om een melkfabriek,
een appelfrabriek en een gasfabriek in Beveren en een suikerfabriek in Kallo. H. COOLS, 'Kallo's wel en wee in
Wereldoorlog II: de slachtoffers 1940-1945', Het land van Beveren 1991, nr. 2, 49 (hierna H. COOLS, 'Kallo's wel
en wee in Wereldoorlog II); M. VAN STAPPEN, 'Het Beveren van de kleine man tijdens de Tweede
31
meeste arbeiders gericht op de aangrenzende steden Antwerpen en Sint-Niklaas. Vooral de
haven van Antwerpen zorgt voor veel werkgelegenheid. Deze stad is ook de afzetmarkt voor
de leurders en handelaars99
uit het kanton die met hun stootkaar gevuld met de meest diverse
koopwaren (brandhout, fruit,...) dagelijks de Schelde over trekken. Wie zijn kost wel op de
linker oever verdient, zijn de traditionele ambachtslieden en de kleine zelfstandigen100
, die
vooral ten dienste van de plaatselijke bevolking werken. Een onheilig aantal
herbergen101
overheerst de bebouwde kom van de dorpen.
Op de bovenste treden van de sociale ladder staan enkele handelaars en ondernemers102
,
uitoefenaars van vrije beroepen en een opvallend aantal eigenaars. Deze laatste groep is een
mistige term die we in de vonnissen terugvinden en in aanmerking wordt genomen als een
beroep. Zij verdienen dus geld door geld te hebben. Beveren telt ook vier adellijke families
van wie de riante kasteeldomeinen in het dorp slechts een fractie uitmaakten van de vele
lokale eigendommen die zij in hun vermogen hadden. Enkele notabelen uit het kanton zijn
ook zeer nauw verbonden met het vredegerecht.103
§3. Het kanton Beveren-Waas tijdens de Tweede Wereldoorlog
In de nacht van 9 op 10 mei 1940 begint voor België de Tweede Wereldoorlog. Operatie Fall
Gelb overrompelt het Belgische leger en in 18 dagen zal de enorme Duitse overmacht België
op de kniën dwingen. Een dag na de inval trekt de Belgische linie zich al terug tot aan
Antwerpen. Door Beveren trekken hordes vluchtelingen uit het oosten van het land en uit
Nederland, op weg naar West-Vlaanderen en de Franse grens104
. De toen ongeëvenaarde
Duitse Luftwaffe begint vanaf 10 mei onze streken te bombarderen met niet alleen stoffelijke
schade, maar ook menselijke slachtoffers tot gevolg105
. Dagen lang komen de mensen hun
Wereldoorlog', Het land van Beveren 1991, nr. 4, 152 (hierna afgekort als: M. VAN STAPPEN, 'Het Beveren van
de kleine man'); 99
Bijvoorbeeld: AR 739 (1 april 1947). Een nieuwe eigenaar beklaagt zich over het feit dat de huurder van zijn
eigendom die fruithandelaar is, appels stockeert. Dit komt volgens hem niet overeen met de bestemming van het
goed. De vrederechter stelt echter dat het een normale gang van zaken is in het kanton dat fruithandelaars in de
zomer rechtstreeks met hun fruit naar Antwerpen trekken, maar dat het in de winter opgeslagen blijft zodat de
handelaars kleinere hoeveelheden tegen een hogere prijs op de Antwerpse markt kunnen verkopen. De vordering
tot verbreking wegens bestemmingsverandering is ongegrond. 100
Zie ook bijlage nr. 7. 101
R. WILLEMS, 'De drankgelegenheden van de Kruibekesteenweg tot aan de Grote Markt te Beveren', Het land
van Beveren 2005, nr. 2, 69-77. 102
Er zijn bijvoorbeeld verschillende brouwers actief die er financieel warmpjes bijzitten. 103
Zie infra, p. 52. 104
M. VAN STAPPEN, 'Het Beveren van de kleine man', 145; R. WEEMAES, 'In memoriam: oorlog in Europa
1940', Het land van Beveren 1990, nr. 3, 122. 105
A. DE WITTE, 'Bommen over Melsele (1940-1945): eigentijdse notities van pastoor Frans Pieters', Het land
van Beveren 1990, nr. 1, 24; R. WEEMAES, 'In memoriam: oorlog in Europa 1940', Het land van Beveren 1990,
nr. 3, 122.
32
schuilkelders bijna niet uit. Van 18 tot 20 mei rolt de Duitse Blitzkrieg over onze streek106
. Er
wordt de oprukkende vijandelijke legers weinig weerstand geboden. De Duitse soldaten
komen hier aan om zo snel mogelijk weer voort te trekken. Slechts een kleine
bezettingsmacht blijft ter plaatse. Ook uit Beveren zijn ondertussen vele mensen gevlucht
voor de verschrikking van de oorlog. Zij zullen uiteindelijk na de capitulatie met
mondjesmaat hun weg terug naar huis vinden. Niet veel later, op 28 mei, geeft Leopold III
Zich over. Ondanks het enorme leed dat de optocht van de Nazi's meebrengt, heerst er ook
een soort van opluchting: het oorlogsgeweld is (voorlopig) achter de rug107
en door de wapens
neer te leggen worden vele levens van jonge Belgische soldaten gespaard. De kloosterzusters
van O.L.V. Presentatie108
vermelden dat de Duitse soldaten zich correct gedragen: 'Ze zijn niet
lijk in '14-'18.'109
. Het is ook geen geheim dat sommige Vlamingen hun toekomst zien in deze
nieuwe orde.
De vonnissen van die periode weerspiegelen de recente gebeurtenissen. Na de zitting van 8
mei sluit het vredegerecht tijdelijk zijn deuren.110
Twee maanden later, als de rust min of meer
is weergekeerd, volgen er weer vonnissen.111
De dreiging die de oorlog voorafgaat komt ook
duidelijk naar voor uit de verschillende opeisingszaken112
waarbij toegekende vergoedingen
worden aangevochten en uit de zaken waarin gemobiliseerde mannen of hun familieleden
optreden.113
In enkele vonnissen worden oorlogsfeiten ook als verweer ingeroepen.114
Vanaf
106
H. COOLS, 'Kallo's wel en wee in Wereldoorlog II', 47; A. DE WITTE, 'Bommen over Melsele (1940-1945):
eigentijdse notities van pastoor Frans Pieters', Het land van Beveren 1990, nr. 1, 24; M. VAN STAPPEN, 'Het
Beveren van de kleine man', 145; R. WEEMAES, 'In memoriam: oorlog in Europa 1940', Het land van Beveren
1990, nr. 3, 122. 107
M. VAN STAPPEN, 'Het Beveren van de kleine man', 147. 108
Deze kloosterorde, gesticht in de 18e eeuw door de dochter van Bevers burgemeester Frans Piers, was
gevestigd in de Beverse Kloosterstraat (waar ook het vredegerecht zich bevond). De kloosterzusters legden zich
onder meer toe op onderwijs en opvoeding. In de Kloosterstraat brachten zij een beroepsschool onder en ook
elders in Beveren stonden zij in voor de opvang van weeskinderen.
http://www.odis.be/pls/odis/opacuvw.toon_uvw_2?CHK=OR_17023. 109
R. WEEMAES, 'In memoriam: oorlog in Europa 1940', Het land van Beveren 1990, nr. 3, 123. 110
Dit heeft natuurlijk ook te maken met het feit dat er men niet zo snel begint met mensen te dagvaarden na de
inval. 111
Het laatste vonnis voor de oorlog is AR 28 (8 mei 1940), een betwisting over het toegekende bedrag na een
opeising van een paard, het eerstvolgende vonnis is AR 29 (10 juli 1940), waarbij achterstallige huur en de
verbreking van de overeenkomst wordt gevorderd. 112
AR 14 (27 maart 1940), AR 15 (27 maart 1940), AR 16 (27 maart 1940), AR 28 (8 mei 1940). 113
AR 11 (10 april 1940): de moeder van een gemobiliseerde soldaat beroept zich op de wet van 22 maart 1940;
AR 31 (17 juli 1940): een gemobiliseerd soldaat zelf roept de wet van 22 maart 1940 (zie infra p. 93) in als
verweer tegen een vordering van achterstallige huur en verbreking van de overeenkomst; AR 40 (28
augustus1940): een landbouwknecht vraagt een schadevergoeding voor het verbreken van zijn
arbeidsovereenkomst nu hij een overeenkomst had voor een jaar, opgeroepen werd door het leger en bij zijn
terugkomst niet verder mocht werken. Verweerster werpt op dat er geen sprake was van een eenjarige
overeenkomst en dat hij als Nederlander niet rechtmatig in kon gaan op een oproep door het Belgische leger, dat
hij in zo'n geval ten minste een geldige opzeg had moeten geven van zijn arbeidsovereenkomst. De vrederechter
volgt deze redenering en verklaart de eis ongegrond; (zie volgende noot)
33
begin 1941 verhalen een aantal van de uitspraken over gevluchte burgers en krijgsgevangenen
die terugkeren uit het buitenland.115
Deze vonnissen geven een beeld van de precaire situatie
en het plotse oorlogsgeweld dat vele inwoners tot het besluit bracht hun huis en al hun
bezittingen achter te laten en op de vlucht te slaan. Ondertussen is het al snel duidelijk
geworden dat de oorlog voor een aantal aspecten van het dagelijks leven de boeren iets
minder hard treft dan de dorps- en stadsbewoners.116
Eens de storm is gaan liggen, moeten de zwaarste jaren nog komen. De invasie zorgt voor een
humanitaire en logistieke ramp. Schade aan de infrastructuur, het grote aantal vluchtelingen
en de opeisingen door de bezetter zorgen ervoor dat de economie zware klappen krijgt.
Daarom wordt in juni 1940 het rantsoeneringssysteem van kracht waardoor men bonnen moet
gaan afhalen. Bepaalde levensmiddelen kan men niet meer krijgen zonder deze bonnen. Met
de voeding die in prijs op korte tijd sterk stijgt117
en beperkt wordt tot wat men met de bonnen
kan krijgen, raken de magen amper gevuld. Zo ontstaan verschillende initiatieven om het
tekortschietend economisch systeem aan te vullen. In oktober 1940 wordt in Beveren naar
114
AR 43 (25 september 1940): een garagist wil een schuld van 2405.45 Fr. voor geleverde reparaties
invorderen. De verweerder betwist de werken, noch het bedrag maar zegt niet te weten of hij de factuur
ontvangen heeft gezien de oorlog zware vernielingen heeft aangericht. Aangezien de boekhouding van eiser op
een regelmatige manier gehouden wordt en deze de factuur en de werken vermeldt, wordt hierop vertrouwd om
de eis gegrond te verklaren; AR 97 (12 maart 1941): De commissie van openbare onderstand van Doel vordert
achterstallige huur (450Fr.) van een man die als verweer opwerpt dat het huis onbewoonbaar werd door het
inslaan van een bom. Hij beweert de huurovereenkomst opgezegd te hebben en verhuisd te zijn naar
Zwijndrecht. De vrederechter oordeelt dat de opzeg niet werd bewezen, maar dat gezien de schade aan het huis
een vermindering van achterstallige huur op zijn plaats is. 115
AR 77 (5 februari 1941): verweerder is bij het uitbreken van de oorlog gevlucht naar Frankrijk. Na een tijd
ging eiser ervan uit dat verweerder omgekomen was, waarna hij diens huisraad naar zijn eigen huis verplaatste.
Toen verweerder terugkwam, is hij rechtstreeks gaan inwonen bij eiser, die nu een vergoeding van 4750 Fr.
vraagt voor de kost en de inwoon die hij verweerder gegeven heeft. Verweerder vraagt een vergoeding voor de
goederen die eiser verloren liet gaan en voor het werk dat hij op eisers boerderij gedaan heeft. Gezien verweerder
zelf ook levensmiddelen kocht en mee heeft geholpen op de boerderij wordt de vergoeding voor eiser op 600 Fr;
bepaald. Wat de verloren goederen betreft, oordeelt de rechter dat er op geen enkele manier een fout van eiser
vastgesteld kan worden aangezien verweerder zijn huis heeft achtergelaten zonder ook maar één maatregel te
treffen om zijn goederen te beschermen; AR 116 (9 april 1941): hier roept een arbeider uit Kieldrecht in dat hij 9
maanden krijgsgevangen is geweest om de 750 Fr. achterstallige huur te verklaren. Partijen komen tot het
akkoord dat het bedrag afbetaald mag worden aan 10Fr./maand; AR 101 (26 maart 1941): in een gelijkaardig
vonnis vraagt een man een vermindering van zijn achterstallige huur aangezien hij onder de wapens was
geroepen, daarna krijgsgevangen was genomen en ziek naar huis uit gevangenschap was teruggekeerd. De eiser
is bereid op die vraag van verweerder in te gaan, waarop de vrederechter deze toegeving opneemt in een
akkoordvonnis. 116
AR 50 (11 december 1940):. een pachter (een landbouwer) wil van zijn verpachter (de polder van Doel) 112
Fr. aan teveel betaalde belastingen terug. Er werd hem immers 150Fr. gevraagd terwijl hij maar 32Fr.
verschuldigd was. Zonder het volledige vonnis en al zijn argumenten te overlopen, beperken we ons hier tot de
oorlogscontext die wordt aangehaald door de vrederechter: 'Overwegende dat huidig geding daarbij als tergende
mag aanzien worden; dat eiser als welstellend en begoed landbouwer in de huidige moeilijke en lastige
omstandigheden voor de bevolking een bevoorrecht beroep mag uitoefenen en dan nog niets beters vindt dan een
soortgelijk ongegrond geding in te spannen tegen een openbaar beheer dat meer dan ooit overlast is en
bekommerd met het openbaar nut; [...] ;dat de eisch aldus als teenemale ongegrond voorkomt ' 117
De prijs van een brood zou in 1943 twintig keer hoger gelegen hebben ten opzichte van de prijs in 1939. M.
VAN STAPPEN, 'Het Beveren van de kleine man', 148.
34
analogie met het Duitse origineel Winterhulp opgericht om de hongerlijdende bevolking van
een extra kom soep te voorzien in de koude wintermaanden.118
Ook in Kallo beslist het
gemeentebestuur dit op te starten.119
Elk vrij stukje grond wordt omgebouwd tot een
moestuin. Door de grens met Nederland in hun achtertuin ontpoppen vele inwoners uit het
kanton zich tot geroutineerde smokkelaars. Alles wat ze België binnen krijgen is voor eigen
gebruik of belandt tegen woekerprijzen op de zwarte markt. Inwoners van Antwerpen die het
nog veel slechter hebben dan de landelijke polderbevolking proberen bij de boeren aan extra
eten te geraken en zijn bereid hiervoor veel geld neer te tellen.120
Veel boeren laten hun
geweten voor wat het is en doen zo gouden zaken. Om stropen, smokkelen en stelen van
veldvruchten te vermijden worden door de bezetter en de plaatselijke besturen strenge
maatregelen genomen. In Kallo heerst een verbod voor niet-landbouwers om
landbouwproducten te bezitten of te vervoeren, het gebruik van bepaalde veldwegen wordt
verboden voor onbevoegden en er worden boerenwachten opgericht.121
500 000 werklozen telt België in 1940. Tegen eind 1941 blijven er daar slechts 59 000 van
over, als we de 82 000 krijgsgevangenen niet meerekenen. De werkgelegenheid in het
buitenland lokt veel arbeiders naar Frankrijk en Duitsland. Tegen 1942 voert de bezetter een
systeem in van verplichte tewerkstelling. Lijsten van werknemers uit de plaatselijke
ondernemingen moeten aan de bezetter overgedragen worden. De werkloze mannen van 18
tot 50 jaar oud en de werkloze vrouwen van 21 tot 35 jaar oud worden verplicht zich te
melden.122
Op bestuurlijk vlak zien we hier gelijkaardige verschijnselen als in veel andere gemeenten.
Van zowel Beveren als Kallo weten we dat zij oorlogsburgemeesters gehad hebben.123
Vanaf
1943 zakken er meer Duitse soldaten af naar Beveren en worden inwoners verplicht hen in
huis te nemen.124
Op militair vlak blijft het echter rustig, op het afweergeschut na dat probeert
-en daar ook soms in slaagt- om Engelse bommenwerpers uit de lucht te schieten. De bezetter
laat zijn aanwezigheid vooral voelen op economisch en bestuurlijk vlak. Hij oefent zijn
118
Ibid., 149. 119
H. COOLS, 'Kallo's wel en wee in Wereldoorlog II', 59. 120
M. VAN STAPPEN, 'Het Beveren van de kleine man', 148. 121
H. COOLS, 'Kallo's wel en wee in Wereldoorlog II', 52. We komen de boerenwachten echter nergens tegen in
de vonnissen. 122
M. VAN STAPPEN, 'Het Beveren van de kleine man', 148. 123
G. DE PAEP wordt in augustus 1940, als één van de weinigen in België rechtstreeks door de Duitse overheid en
tegen de Belgische wetgeving in benoemd tot 'commissaris-burgemeester' van Beveren. Op dat moment zetelt hij
voor de VNV in de bestendige deputatie. In 1943 zal hij ook waarnemend provinciegouverneur worden. H.
COOLS, 'Kallo's wel en wee in Wereldoorlog II', 58; M. VAN STAPPEN, 'Het Beveren van de kleine man', 151; N.
WOUTERS, 'Het geval De Paep', Het land van Beveren 2009, nr.1, 25 et seq. 124
R. WEEMAES, 'In memoriam: oorlog in Europa 1940', Het land van Beveren 1990, nr. 3, 124.
35
invloed uit op de politieke benoemingen, houdt controle op de lokale bedrijfjes, geeft de
landbouwers leveringsbevelen en eist arbeidskrachten op.125
Hier en daar onthullen de vonnissen de harde realiteit van de bezetting. Dit aantal blijft
ondanks de ernst van de situatie echter eerder beperkt. Vooral de economische problemen die
rechtstreeks het gevolg zijn van de oorlog komen naar voor.126
Een bijzonder geval hiervan
zijn de vermeldingen van personen die werken in het buitenland.127
Van de Duitse
bezettingsmacht vinden we haast geen sporen terug in de vonnissen. Slechts één enkele keer
tijdens deze periode verwijst een verweerder rechtstreeks naar 'de Duitsers' om te ontkomen
dat hij een verzekeringspremie moet betalen voor een auto die door hen werd opgeëist.128
Wat
wel vaak voorkomt zijn verwijzingen naar 'de omstandigheden'.129
Hoewel er misschien geen
bom op een huis is gevallen of geen familielid is gesneuveld, hoewel men misschien niet
gevlucht is of in het buitenland is gaan werken, toch zijn er altijd die 'omstandigheden' die
ervoor zorgen dat dit een hele zware periode is. Om die reden is deze vage verzamelterm van
de kleine en grotere problemen van alledag toch belangrijk als oorlogsgebeurtenis. In
huurzaken worden deze 'omstandigheden' doorgaans aangehaald in het kader van de
bijzondere wetgeving die de huurder extra bescherming moeten geven. Ook van de
gerechtelijke crisissen in 1942 merken we in de vonnissen geen enkel spoor.
Tegen 1944 is het derde rijk aan zijn neergang begonnen. Aan het oostfront worden zware
verliezen geboekt en in Zuid-Europa landen de geallieerden op 10 juli 1943 op Sicilië. Een
invasie in West-Europa ligt echter nog in het verschiet en de Duitsers proberen zich hier zo
goed mogelijk tegen in te dekken. Om strategische redenen worden zo in februari 1944 de
125
M. VAN STAPPEN, 'Het Beveren van de kleine man', 151. 126
AR 137 (5 juni 1941): Een schipper eist 722.5Fr. van een handelaar omdat hij 5 dagen langer dan gepland in
de haven lag en er 2 nachten gewerkt moest worden door de vertraging van de handelaar. Die werpt echter op dat
het door de oorlogsomstandigheden volledig onvoorspelbaar is geworden wanneer de kolen die eiser met zijn
boot moest vervoeren bij de handelaar zouden toekomen. De vrederechter volgt de verweerder. AR 172 (3
december 1941): In dit geschil waarin een pachter een prijzij opeist, stelt de verpachter twee tegeneisen in. De
eerste is een eis tot het 'breken van de grond', de tweede is een eis tot het vergoeden van de schade die
veroorzaakt werd door het te vroeg kappen van bomen. In het eerste geval oordeelde de rechter dat het opdelen
van velden noodzakelijk is geworden door de oorlog en de vele leveringsverplichtingen. Het te vroeg kappen van
bomen besluit hij, is sinds 2 jaar een gevestigde praktijk. Hiermee wordt natuurlijk naar het grote gebrek aan
brandstof, waardoor de bomen sneller dan gewoonlijk in de kachel belandden. 127
In een aantal gevallen werkt de verwerende partij of een van zijn kinderen in Duitsland:AR 135 (28 juni
1941), AR 164 (22 oktober 1941), AR 210 (3 maart 1942), AR 287 (15 december 1942). We komen ook een
aantal partijen tegen die werken in Frankrijk: AR 165 (22 oktober 1941), AR 232 (12 mei 1942). Eén geval
behandelt een frontarbeider die werkzaam is (waarschijnlijk werd hij hiertoe gedwongen) bij de Duitse
overheidsorganisatie en bouwmaatschappij Organisation Todt: AR 320 (13 april 1941). 128
AR 291 (29 december 1942): de eis wordt zonder veel uitleg ongegrond verklaard. 129
voorbeeld: AR 95 (12 maart 1941), AR 91 (9 april 1941), AR 118 (16 april 1941), AR 119 (16 april 1941),
AR 184 (7 januari 1942), AR 279 (3 november 1942), AR 300 (23 februari 1943).
36
Scheldepolders aan Doel en Kallo onder water gezet.130
Het water staat tot aan de dorpskernen
en de mensen die tussen de velden wonen, worden genoodzaakt te vluchten uit hun
overstroomde huizen. Eens de geallieerde troepenmacht in Normandië geland is, zal het nog
drie maanden duren voor ze ook België zullen bevrijden. Op 9 september wordt Beveren
bevrijd, vijf dagen na Antwerpen. Nu zitten de Duitsers die met hun legers op aftocht zijn
ingesloten tussen de Schelde en de geallieerde legers. Om de aftrekkende legers te
beschermen terwijl zij de rivier zouden proberen oversteken, wordt een linie gevormd ten
zuiden van Kallo en Verrebroek.131
In Doel worden schippers gedwongen om de Duitse
soldaten over te zetten.132
Opgesloten als ratten in een val, zijn de Duitse soldaten -en dus ook
de dorpen waarin ze zich verschuilen- het ideale doelwit voor lucht- en artillerieaanvallen.
Uiteindelijk zullen de inwoners van de polderdorpen maar tegen begin oktober hun bevrijders
kunnen verwelkomen.133
Die overwinning betekent niet het einde van de oorlog. Vanuit de
gebieden die nog onder Duits bewind staan in Noord-Nederland en Duitsland beginnen
intensieve aanvallen met nieuwe raketgeleide projectielen op strategische doelwitten in
bevrijd gebied. Als belangrijke haven voor de invoer van levensmiddelen en militair materieel
is Antwerpen na Londen het grootste slachtoffer van deze aanvallen in heel Europa.
Aangezien de wapens niet helemaal op punt staan, komen echter veel van de zogenaamde V-
1's en V-2's in de dorpen van het kanton terecht met grote schade tot gevolg. Zo telt de
gemeentesecretaris van Melsele van oktober 1944 tot maart 1945 142 inslaande bommen.
Uiteindelijk zal hierdoor de oorlog nog voortduren tot twee manden voor Nazi-Duitsland zich
overgeeft op 7 mei 1945.
Met het vertrek van de Duitse troepen is ondertussen een soort machtsvacuüm ontstaan. De
volksmassa neemt het recht in eigen handen om wie zij als collaborateurs beschouwt te
bestraffen. Al op 10 september worden in Beveren verschillende gebouwen geplunderd en
worden er zwarten opgepakt en vastgezet. 134
Een beperkt aantal vonnissen laat sporen na van de oorlogsgebeurtenissen tijdens de twee
laatste oorlogsjaren. Net zoals bij het begin van de oorlog zijn er ook tijdens de aftocht van de
130
H. COOLS, 'Kallo's wel en wee in Wereldoorlog II', 54; J. STUER, 'Aantekeningen bij de Duitse aftocht in '44
en de V-bommenperiode in '45 te Doel', Het land van Beveren 1990, nr. 2, 63. 131
H. COOLS, 'Kallo's wel en wee in Wereldoorlog II', 63; J. STUER, 'Aantekeningen bij de Duitse aftocht in '44
en de V-bommenperiode in '45 te Doel', Het land van Beveren 1990, nr. 2, 63; R. WEEMAES, 'In memoriam:
oorlog in Europa 1940', Het land van Beveren 1990, nr. 3, 125. 132
J. STUER, 'Aantekeningen bij de Duitse aftocht in '44 en de V-bommenperiode in '45 te Doel', Het land van
Beveren 1990, nr. 2, 65. 133
Ibid., 68. 134
M. VAN STAPPEN, 'Het Beveren van de kleine man', 156.
37
vijandige legers geen uitspraken.135
Een vonnis van 4 april 1944 omschrijft de situatie die in
Doel ontstaan is nadat de omliggende polders onder water gezet werden. Omdat er steeds
meer gebombardeerd wordt, wil een schipper zijn vrouw en kind niet langer mee laten varen
met zijn boot. Hij zegt de overeenkomst met de huurder van zijn huis in Doel op om zijn
gezin een veiliger onderkomen te geven. Tegen het einde van de opzegtermijn heeft de
huurder het pand echter nog niet verlaten dus start hij, na een mislukte poging tot minnelijke
schikking, een gerechtelijke procedure. Op de zitting vertelt de verweerder dat hij best wil
verhuizen, maar dat veel huizen onder water staan en dat diegene die hiervan gespaard bleven
bijna allemaal in gebruik zijn genomen door de gemeente. In sommige huizen die nog droog
bleven, wonen verschillende gezinnen samen. Om beide gezinnen zo goed mogelijk te
beschermen, stelt de vrederechter voor om ook hier het huis te delen. Beide partijen gaan
hiermee akkoord136
. In Kallo geeft deze situatie ook aanleiding tot een vonnis. Hier eist een
landbouwer dat zijn buurman de afdamming die hij gebouwd heeft afbreekt en op die manier
de afwatering veilig stelt. De verweerder antwoordt dat de burgemeester hem gevraagd had
die afdamming te bouwen zodat het kerkhof en de omliggende boomgaarden en velden droog
zouden blijven nu de Duitse overheid137
de polders onder water zette. De vrederechter beveelt
een plaatsopneming138
, maar we treffen geen vonnis ten gronde aan. Naast het water dat tot
aan de dorpskom van de noordelijke polderdorpen reikt, getuigen ook verschillende
vonnissen van de oorlogsschade door de V-bommen.139
Deze twee oorlogsfeiten zorgen voor
een veel te laag aanbod op de woningmarkt met enorme woningnood tot gevolg.140
Tot slot
vinden we ook een zeer beperkt aantal vonnissen terug die wijzen op de vervolging van
collaborateurs na de bevrijding. Enerzijds gaat het om een huurder die door zijn internering na
135
Dit is tussen de laatste zaak op de zitting van 22 augustus tot de eerste zaak van de zitting van 17 oktober. AR
399 (22 augustus 1945); AR 406 (17 oktober 1945). 136
AR 375 (4 april 1944). 137
Dit is tevens de enige vermelding van de bezetter gedurende deze periode, wat het totaal voor de hele
oorlogsperiode op twee vermeldingen brengt. 138
AR 376 (11 april 1944). 139
Bijvoorbeeld AR 401 (34 oktober 1944). De huurder vraagt zijn verhuurder om de ramen die gebroken zijn
door een inslaande bom te maken. Dit is sinds de dagvaarding in orde gebracht en er volgt enkel een
veroordeling tot betaling van de gerechtskosten; AR 518 (7 mei 1946): De huurder van een brouwerij wil een
huurverlenging en een vergoeding van de schade die hij zelf hersteld heeft naar aanleiding van het inslaan van
een bom. De verhuurder gaat akkoord met de schadevergoeding, maar wil geen huurverlenging. De huurder
krijgt een verlenging van zes maanden. 140
AR 468 (14 augustus 1945); AR 493 (30 oktober 1945); AR 494 (6 november). Het gaat hier telkens om
letterlijke vermeldingen van de hoge woningnood. In vele huurzaken speelt dit ook een rol zonder dat hier
expliciet naar verwezen wordt. Zie infra p. 122.
38
de bevrijding geen huur heeft kunnen betalen.141
Anderzijds om een verhuurder die door zijn
opsluiting geen huur heeft kunnen ontvangen.142
141
AR 534 (19 maart 1946): De verhuurder vermindert de vordering n aanvaardt een afbetaling met 50
Fr./maand. 142
AR 840 (2 oktober 1947): De verhuurder betwist dat er rechtmatig aan zijn vrouw betaald werd tijdens zijn
internering (van september 1944 tot oktober 1946). De vrederechter stelt echter dat zij een stilzwijgend mandaat
had en dat de huurder ter goeder trouw aan haar betaald heeft.
39
Hoofdstuk 5: Het vredegerecht van Beveren in cijfers
In dit deel ligt de focus op de structurele kenmerken van de procesvoering voor het Beverse
vredegerecht van 1938 tot 1947. Aan de hand van een kwantitatieve analyse van enkele
specifieke gegevens uit de vonnissen, proberen we een accuraat beeld samen te stellen van de
burgerlijke gedingvoering. Eerst komen de actoren die betrokken zijn bij het geding aan de
beurt. We bespreken de partijen en hun kenmerken, de eventuele vertegenwoordiging van de
partijen, de vrederechter en de griffier. Daarna volgt de procedure. Hier komt onder meer de
procesduur en het voorwerp van de vorderingen aan bod. Tot slot analyseren we de inhoud
van het vonnis zelf. De kenmerken van de vonnissen worden belicht: Hebben we te maken
met een tussenvonnis of een eindvonnis? En welk resultaat heeft de vordering? De sporen van
de oorlog die de kwantitatieve analyse blootlegt, krijgen de nodige toelichting.
§1. De actoren
A. De partijen
1. Indeling volgens persoon en geslacht.
De eerste stap die we zetten bij het onderzoeken van de procederende partijen bestaat uit een
opdeling in twee grote categorieën: de natuurlijke personen en de rechtspersonen. De
natuurlijke personen zijn verder onderverdeeld volgens hun geslacht. Bij de rechtspersonen
zijn de privaatrechtelijke rechtspersonen en de publiekrechtelijke rechtspersonen de
subcategorieën. Onder die eerste groep tellen we ook buitenlandse juridische constructies mee
die vergelijkbaar zijn met Belgische privaatrechtelijke rechtspersonen. Zo komen enkele
public limited companies voor die in zekere zin vergelijkbaar zijn met onze N.V.'s. Zonder
uitzondering zijn dit buitenlandse verzekeringsmaatschappijen die actief zijn in België.143
De
publiekrechtelijke rechtspersonen zijn in de eerste plaats de Belgische staat en de gemeente
Beveren. Verder is ook de Gewestelijke Maatschappij voor Goedkope Woningen van
143
Bijvoorbeeld AR 148 (13 augustus 1941). De Britse Eagle Star Company ltd. met een kantoor in Antwerpen
vordert twee vervallen verzekeringspremies in ter waarde van 190,40 Fr. De verweerder dacht deze niet meer te
moeten betalen gezien hij zijn overeenkomst had opgezegd. De overeenkomst was echter aangegaan voor tien
jaar (in 1931). De opzeg is dus maar geldig tegen 1941 en de premies voor 1939 en 1940 zijn verschuldigd. De
extra kosten van 5% interest worden door de vrederechter wel zonder enige motivering ongegrond verklaard.
40
Beveren-Waas144
erg actief in het hele kanton, zijn er de Commissies van Openbare
Onderstand van de verschillende gemeentes145
, de polders146
en de NMBS.
In het kanton blijken rechtspersonen eerder weinig actief te zijn als eisende partij. Alles
samen treden zij maar op als eiser in 16.6% van de vonnissen.147
Tot 1945 zijn bijna alle
privaatrechtelijke rechtspersonen die als aanlegger optreden verzekeringsmaatschappijen die
premies invorderen. Slechts af en toe zien we op deze vaststelling een uitzondering.148
Ook in
1946 en 1947 zijn de private rechtspersonen voornamelijk bezig met het innen van
schuldvorderingen, maar deze keer gaat het om achterstallige bijdragen voor de
gezinsbijslag.149
Stijgingen in de activiteit van de publieke rechtspersonen komen voor in de
jaren 1942, 1943 en 1945. Ze vinden hun verklaring in de plotse activiteit van één enkele
rechtspersoon die verantwoordelijk is voor alle vorderingen van publieke rechtspersonen voor
het hele jaar. Voor de jaren 1942 en 1945 stelt de Gewestelijke Maatschappij voor Goedkope
Woningen al deze vorderingen in tegen zijn huurders. Voor 1943 ligt de verklaring in het
gegroepeerd invorderen van fiscale schulden door de gemeente Beveren.
Aan de basis van het grootste deel van alle ingestelde vorderingen liggen mannen. Zij
vertegenwoordigen 64,48% van alle eisende partijen. Vrouwen spelen een minder belangrijke
rol van 18,92%.150
Op zich is dit geen verrassing gezien de positie van de vrouw in een nog
grotendeels patriarchale maatschappij. Men mag immers niet vergeten dat een gehuwde
vrouw in principe een machtiging nodig heeft van haar echtgenoot om in rechte te verschijnen
volgens het toenmalige art. 215 BW.151
Nochtans zijn er verschillende uitzonderingen op
deze regel waarvan er een aantal frequent voorkomen voor ons vredegerecht. Handelingen die
144
Dit is een samenwerkende maatschappij, erkend door de Nationale Maatschappij voor Goedkope Woningen
en Woonvertrekken op 23 maart 1922, die woningen bouwde en verhuurde aan minder gegoede burgers. De
zetel van de maatschappij is gevestigd op het gemeentehuis in Beveren. AR 92 (12 maart 1941). 145
Bijvoorbeeld de Commissie van Openbare Onderstand van Doel. AR 409 (25 mei 1939): De Commissie van
Openbare Onderstand van Doel treedt hier op als verhuurder van een woning en vordert 180 Fr. in aan
achterstallige huurgelden en de ontbinding van de overeenkomst als sanctie. De vrederechter verklaart de eis
gegrond. 146
Bijvoorbeeld de Polder van Melsele, AR 403 (9 maart 1938); de Polder van Doel, AR 50 (15 december
1940). Zie hiervoor ook supra voetnoot 96. 147
Zie bijlage nr. 5. 148
Bijvoorbeeld AR 418 (18 mei 1938). Een P.V.B.A. uit Herentals eist 412,85 Fr. voor de levering van
goederen aan een schoenenhandelaar. De handelaar vraagt om betalingsfaciliteiten. De vrederechter verklaart de
vordering gegrond en kent geen betalingsfaciliteiten toe aangezien er sinds de dagvaarding nog geen enkele
afkorting is gedaan. 149
De invordering van de bijdragen voor de gezinsbijslag gebeuren worden vaak met verschillende tegelijk
gedaan. Bijvoorbeeld AR 552 (4 juni 1946), AR 553(4 juni 1946), AR 554 (4 juni 1946), AR 555 (4 juni 1946),
AR 556 (4 juni 1946), AR 557 (4 juni 1946), AR 558 (4 juni 1946). 150
Zie bijlage nr. 5. 151
VAN NUFFEL, J., De rechten der vrouw, Kortrijk, Albert Decaluwe, s.d.,23.
41
het beheer uitmaken van een door de echtgenote uitgebate handelszaak kunnen zonder
machtiging gesteld worden152
en ook voor een vorderingen tegen haar man heeft de vrouw
geen machtiging nodig153
. Uiteindelijk is het belang van de machtiging vrij beperkt want in
het geval dat de man deze weigert te geven, zal de vrederechter die zonder uitzondering zelf
geven. Een ongehuwde vrouw blijft natuurlijk ook buiten de toepassing van deze regel. Zo
zullen vonnissen altijd expliciet vermelden indien er een weduwe optreedt. Men gebruikt
hiervoor de formule 'X (weduwe), geboren als Y'.154
Ondanks de machtigingsregels stellen we
vast dat de meeste vrouwen altijd samen met hun echtgenoot als partij optreden. Hoewel de
machtiging het probleem van haar principiële handelingsonbekwaamheid oplost, blijft de man
immers de gemeenschap alleen besturen.155
Maar ook als dit misschien niet nodig zou zijn,
wordt hij er doorgaans toch bij betrokken. We lezen dan in de hoofding ' X en haar
echtgenoot die haar ten einde dezer bijstaat en machtigt, Y en die voor zover nodig ook in
eigen naam optreedt'156
.
Ook in de tabel van de verweerders domineren de mannen. In 79,6% van de vorderingen is de
verwerende partij een man. Tegen rechtspersonen worden zeer weinig vorderingen ingesteld.
Dit valt onder meer te verklaren door de zeer lage activiteit van rechtspersonen in het kanton.
Slechts zeer sporadisch nemen de vorderingen tegen publieke rechtspersonen in belang toe.
Voornamelijk gaat het hier om opeisingszaken waarbij de eiser om een hogere vergoeding
vraagt voor het opgeëiste goed. Het aandeel van de vrouwelijke verweerders schommelt licht
tegenover het aandeel van de vrouwelijke eisers, maar blijft al bij al vrij stabiel.
2. Het beroep van de partijen
Door de beroepen die de partijen uitoefenen onder het vergrootglas te leggen, krijgen we meer
inzicht in de socio-economische achtergrond van de procespartijen. Niet alle vonnissen geven
deze beroepen echter perfect weer. Vaak worden ze niet gegeven en soms zijn ze niet
accuraat. Onnauwkeurigheden blijken bijvoorbeeld uit het vergelijken van het beroep dat
aangegeven wordt in de hoofding van het vonnis en het beroep waarop men in het
motiverende gedeelte ingaat. Wie volgens de hoofding werkman is, claimt nu en dan reeds
152
Bijvoorbeeld AR 354 (9 november 1943): eiseres baat een kledingszaak uit en eist 1574,4 Fr. voor kleding
door verweerder aangekocht. Ongeacht of eiseres al dan niet een echtgenoot heeft, kan zij deze handeling stellen
zonder machtiging. 153
P. DE BEUS, Overzicht van het burgerlijk recht, Turnhout, J. Van Mierlo-Proost, 1944, 78, nr. 136. 154
bijvoorbeeld AR 481 (22 maart 1939). 155
C. DECLERCK, J. DU MONGH, W. PINTENS en K. VANWINCKELEN, Familiaal Vermogensrecht, Antwerpen,
Intersentia, 2010, 27. 156
AR 166 (12 oktober 1941).
42
langdurig werkloos te zijn om bijvoorbeeld een aanpassing van de huurprijs te bekomen.157
We beperken ons hier echter tot de beroepen die uit de hoofding blijken. Alle beroepen die
voorkomen in de vonnissen zijn onderverdeeld in groepen. De beroepenlijst kan achteraan
geraadpleegd worden.158
Vooral arbeiders komen als verweerders met het vredegerecht in aanraking, terwijl zij zelf
hun conflicten zeer weinig aan het oordeel van de rechter voorleggen. De plaats die de
arbeiders innemen onder de verweerders gaat bij de eisers naar de rechtspersonen, de
eigenaars, de handelaars en de werklozen. Dat werklozen méér als eiser dan als verweerder
optreden zorgt voor een kleine verrassing. Hoewel hiervoor geen sluitende verklaring gegeven
kan worden, moet men eraan herinnerd worden dat dit te maken kan hebben met de
onnauwkeurigheid van het opgegeven beroep. Zeker met een beroep als arbeider waarbij
werkgevers met overeenkomsten van korte duur werken en werknemers nog weinig
bescherming genieten, is de werkzekerheid beperkt. Vandaar zou het niet verbazen dat de
groep van de 'werkmannen' enerzijds en de 'werklozen' anderzijds de facto in elkaar
overlopen. Zowel bij de eisers als bij de verweerders komen een min of meer gelijk aantal
landbouwers en handwerk en ambachtslui voor.
Dit neemt niet weg dat uit deze gegevens een maatschappelijke situatie doorschemert. Eisers
zijn door de bank genomen afkomstig uit een hogere sociale klasse dan de verweerders en zijn
daardoor de sterkere partij. Hoe dit gevecht tussen David en Goliath afloopt, bespreken we
later.159
Deze structuur hoeft ook allerminst te verwonderen aangezien die vermogende klasse
eenvoudigweg meer economische belangen te verdedigen heeft. De juridische verhoudingen
waarin een arbeider betrokken is, zijn immers beperkt: één huurovereenkomst, één
overeenkomst met een werkgever en enkele alledaagse koop -en aannemingsovereenkomsten.
Handelaars, rechtspersonen en eigenaars daarentegen zijn ook door hun professionele
bezigheden juridisch actiever. Hun inkomsten zijn vaak afhankelijk van de vele
overeenkomsten die zij sluiten, zij het huurovereenkomsten, verkoopsovereenkomsten of
verzekeringscontracten. Zowel op privé als op professioneel vlak beheren zij een groter en
divers vermogen.
157
Bijvoorbeeld AR 92 (12 maart 1941): de verweerder die volgens de hoofding van het vonnis werkman is,
roept in al meer dan een jaar werkloos te zijn en drie kinderen te hebben om zo een eis van 468Fr. met
wekelijkse afkortingen te mogen afbetalen. 158
Bijlage nr. 7. 159
Zie infra p. 80 et seq.
43
Ten slotte bekijken we de evoluties over de hele periode. Op dit punt vallen echter weinig
opmerkingen te maken. Tijdens de oorlog stijgt voor de verweerders het percentage arbeiders.
Na de oorlog treedt hier een daling op die in verband staat met het stijgende aantal
vorderingen tegen landbouwers. In absolute cijfers zijn de enige onregelmatigheden over de
hele periode echter de stijging van het aantal arbeiders in 1941 en 1942, wat rechtstreeks
overeenkomt met de stijging tijdens die periode van het aantal huurvorderingen160
en de
stijging van het aantal landbouwers in 1946 en 1947. Op deze twee uitspattingen na blijven de
absolute cijfers relatief stabiel. De procedures die tegen deze landbouwers worden opgestart
gaan in meer dan de helft van de gevallen over het opzeggen van een pachtovereenkomst.
Rekening houdende met de opzegtermijn van 2 jaar, blijkt een groot deel van deze
overeenkomsten opgezegd te zijn juist na de bevrijding161
, maar ook de bijzondere wetgeving
die de pachttermijnen tot na de oorlog verlengt verklaren mee deze stijging. Daarnaast moeten
in 1946 ook nog heel wat boeren achterstallige bijdragen voor de gezinsbijslag betalen. Wat
de eisers betreft, is er niet echt sprake van duidelijke tendensen of evoluties. Hier is geen
echte dominante groep en zien we over de hele periode verschillende beroepsgroepen die
schommelen rond de 10%. Slechts uitzonderlijk is er een toename van één groep boven de
20%.162
Wat echter bij de eisers wel verwondering wekt, is het percentage werklozen tijdens
de oorlogsjaren. Dit ligt namelijk hoger dan de periodes voor en na de oorlog. In 1943 geeft
16,7% van de eisers aan werkloos te zijn, terwijl de Duitse bezetter tevergeefs pogingen
onderneemt om zijn verplichte tewerkstellingsverordeningen af te dwingen.163
3. De woonplaats van de partijen
Waar de partijen vandaan komen kan een licht werpen op de openheid van het kanton en de
interactie met de omgeving. Daarnaast geeft het natuurlijk ook een beeld van de verhoudingen
tussen de verschillende gemeenten van het kanton. Om tot deze resultaten te komen, verdelen
we de gegevens eerst in per stad of gemeente. Dan volgt een onderverdeling van deze plaatsen
in twee groepen: de plaatsen die behoren tot het kanton en degene die niet behoren tot het
kanton. Als woonplaats geldt de plaats waar men gedomicilieerd is. Dit is dus niet de gewone
160
Zie infra p. 64. 161
Bijvoorbeeld AR 652 (22 oktober 1946), AR 678 (12 november 1946), AR 677 (12 november 1946), AR 679
(26 november 1946), AR 687 (28 januari 1947). 162
bijvoorbeeld de groep van de handelaars in 1938 (21,21%), of de landbouwers in 1944 (21,74%). 163
H. JACQUEMYNS, België in de Tweede Wereldoorlog, II, Een bezet land, Kapellen, Peckmans, 1984, 101.
44
verblijfplaats.164
Wat de rechtspersonen betreft, gebruiken we steeds de binnenlandse zetel als
die vermeld wordt.
Een meerderheid van de eisers en de verweerders zijn afkomstig uit het kanton. Tien jaar lang
blijft dit ook het geval. Als gevolg van de bescherming van de verweerder door de territoriale
bevoegdheidsregels, ligt het cijfer van de verweerders uit het kanton nog iets hoger dan dat
van de eisers die binnen het kanton wonen. Hieruit volgt het besluit dat de rechtsbetrekkingen
tussen de procespartijen toch vooral een lokaal karakter vertonen. Het zwaartepunt van de
eisers en de verweerders ligt in de gemeente Beveren zelf. Voor beiden ligt het percentage
Beverenaars de hele periode tussen de 30% en de 60%. Doel en Verrebroek komen het minst
voor. Vooral het aantal inwoners verklaart deze cijfers. Partijen van buiten het kanton komen
vooral uit de dichte omgeving van Beveren. De meeste van deze plaatsen (vb. Haasdonk,
Vrasene, Temse, Sint-Gillis, Nieuwkerke, Kruibeke) liggen dichter bij Beveren dan
Kieldrecht. Partijen die niet uit de streek zijn, komen bijna uitsluitend uit de grote steden.
Vooral Brussel en Antwerpen spannen de kroon. Toch zijn er een aantal uitzonderingen en
procederen er zelfs enkele partijen uit het buitenland voor het vredegerecht165
.
Tijdens de oorlog lijken de eisers van buiten het kanton het procederen verder van huis zoveel
mogelijk te vermijden. Hun aanwezigheid daalt tot rond de 20%. Het lijkt alsof men dit soort
zaken liever uitstelt en men verkiest de adem in te houden tot na de oorlog. Daarnaast zorgt de
oorlogssituatie ook voor een beperkte mobiliteit. Na het einde van de oorlog blijkt het aantal
164
Vooral in onderhoudsvorderingen tussen echtgenoten waarbij één van de echtgenoten de echtelijke woonst
heeft verlaten, komt dit voor. Bijvoorbeeld AR 345 (12 oktober 1943): de echtgenoot van de eiser heeft zijn
woonplaats in Beveren maar verblijft in Willerzie om daar te werken. Hij maakt verstek en de eis om 800
Fr./maand op zijn loon te ontvangen wordt door de rechter ingewilligd. 165
Zie bijlage nr. 8. Zowel Frankrijk, Canada, Nederland als Kongo komen voor.
0,00%
20,00%
40,00%
60,00%
80,00%
100,00%
19
38
19
39
19
40
19
41
19
42
19
43
19
44
19
45
19
46
19
47
Woonplaats eiser
Binnen Kanton Buiten Kanton
0,00%
20,00%
40,00%
60,00%
80,00%
100,00%
19
38
19
39
19
40
19
41
19
42
19
43
19
44
19
45
19
46
19
47
Woonplaats
verweerder
Binnen Kanton Buiten Kanton
45
eisers van buiten het kanton ook meteen bijna te verdrievoudigen van 16,42% in 1945 naar
44,03% in 1946. Hoewel hieruit een vrij duidelijk contrast ontstaat, mag men hier niet uit
afleiden dat het om een overrompeling gaat. Van deze 44,03% zijn het grootste deel
procespartijen die verschillende vorderingen tegelijk instellen, i.c. onderlinge kassen voor
kindertoeslagen. Bij de verweerders van buiten het kanton komt er een toename voor in 1943
die te wijten is aan de betwistingen van opeisingen die door mensen van binnen het kanton
gericht zijn tegen de Belgische Staat.
4. Kosteloze rechtspleging
Niet iedereen die in een conflictsituatie terechtkomt heeft de middelen om een professioneel
advies of een gerechtelijke procedure te kunnen betalen. Tijdens de besproken periode bestaat
er reeds een uitgebreid netwerk aan maatregelen om de toegang tot het gerecht te verzekeren.
We richten ons hier slechts op een segment van het hele vangnet. Er bestaat immers enerzijds
een eerstelijnsbijstand die de rechtzoekende opvangt in de buitengerechtelijke fase. Hier is
een belangrijke taak weggelegd voor de pro Deoadvocaat als adviseur. Anderzijds richt de
bijstand zich vooral op de tweede lijn: het optreden in rechte. Ook hier speelt de pro
Deoadvocaat natuurlijk een belangrijke rol, maar onze focus gaat naar een ander aspect van de
tweedelijnsbijstand, de kosteloze rechtspleging166
.
Onder kosteloze rechtspleging verstaan we dat de behoeftige partij die aan de voorwaarden
voldoet, zelf niet167
tussen hoeft te komen in de kosten van de zegel, de registratie, de griffie
en ereloon van deurwaarders, pleitbezorgers, notarissen en deskundigen. Zo draagt de Staat de
financiële last van een procedure voor een persoon bij wie het water aan de lippen staat. De
wet die deze materie regelt is de wet van 29 juni 1929168
. Wie de voordelen van de wet wilt
genieten moet in principe Belg zijn169
, moet behoeftig zijn en moet een belang hebben bij het
instellen van een rechtsvordering die prima facie als gerechtvaardigd voorkomt.
Behoeftigheid moet men aantonen door een aantal stukken voor te leggen (art. 38): een
identiteitsbewijs, een bewijs van de inkomsten verleend door de Administratie van de
166
B. DEBAENST, 'Arme pro Deo?' in G. DONKER, S. FABER, D. HEIRBAUT EN G. MARTYN (eds.), Geschiedenis
van de advocatuur in de Lage Landen, Hilversum, Verloren, 2009, 424, nr. 249 et seq. 167
De wet van 29 juni 1929 voert ook de mogelijkheid in om de kosten van de rechtspleging slechts deels te
moeten betalen. 168
R. VAN LENNEP, Belgisch burgerlijk procesrecht, III, Bijzondere rechsplegingen, Antwerpen, Standaard, s.d.,
436, nr. 780. 169
Hierop bestaan verschillende uitzonderingen die bepaald worden door art. 4 en art. 20 e.v. wet 29 juni 1929.
Op basis van internationale verdragen kunnen zo burgers van de verdragsstaten ook kosteloos procederen in ons
land. Daarnaast kent de wet dit voordeel ook toe aan descendenten tot in de 2e graad van personen met de
Belgische nationaliteit.
46
belastingen en een verklaring gedaan voor de politiecommissaris of de burgemeester van
andere bestaansmiddelen buiten de aangegeven inkomsten170
. De vrederechter zelf oordeelt
over de aanvragen die hem mondeling of schriftelijk gedaan worden. Dit kan hij ook nog doen
bij de behandeling van de zaak zelf op de zitting, zowel ten voordele van de eiser als ten
voordele van de verweerder171
.
Wanneer een partij in het geding van dit voordeel gebruik maakt, zal de griffier dit in de
minuut aanduiden door na de naam van de partij in drukletters 'KOSTELOZE
RECHSPLEGING' te vermelden. Als geheugensteuntje schrijft hij bovenaan het vonnis met
potlood 'In debet' om niet te vergeten de kosten van zegel, registratie en griffie juist in de
boekhouding op te nemen.
Niet alleen natuurlijke personen kunnen kosteloos procederen. In de vonnissen komen enkele
gevallen voor waar rechtspersonen in de niche van de sociale zekerheid kosteloos gedingen
aanspannen. Zij hebben dit uitzonderlijke voordeel rechtstreeks door een specifieke
toekenning van de wetgever verkregen172
.
Kosteloos procederen lijkt de ultieme garantie voor een optimale toegang tot het gerecht
ongeacht rang of stand. Zeker voor de vrederechter die bij de lokale bevolking misschien hét
gezicht van justitie is, zou men verwachten dat dit het sluitstuk is om een eenvoudige toegang
tot het gerecht te verzekeren, zelfs voor kleine alledaagse geschillen. Toch stellen we
enigszins vast dat in het kanton weinig van deze mogelijkheid gebruik gemaakt wordt. Met
een oorlog die als een mokerslag neerkomt op de economie in een kanton dat op zich al
grotendeels uit arbeiders bestaat, verwacht men dat er meer aanvragen zouden voorkomen
voor de kosteloze rechtspleging.
170
Deze wet diende de bestaande regels te verstrengen om misbruiken in het verleden tegen te gaan. De
verplichte controle van de waarachtigheid van de verklaringen van onvermogen door de gemeentelijke
administratie is één van de maatregelen die hiertoe genomen werden. Een ander voorbeeld is de strafbaarstelling
van valse verklaringen. B. DEBAENST, "Arme pro Deo?" in G. DONKER, S. FABER, D. HEIRBAUT EN G. MARTYN
(eds.), Geschiedenis van de advocatuur in de Lage Landen, Hilversum, Uitgeverij Verloren, 2009, 424, 255. 171
R. VAN LENNEP, Belgisch burgerlijk procesrecht, III, Bijzondere rechsplegingen, Antwerpen, Standaard, s.d.,
437, nr. 783. 172
Bijvoorbeeld AR 760 (1 juli 1947); AR 369 (16 mei 1944): deze zaak loopt tussen de Patroonkas voor Handel
en Nijverheid en een man uit Lokeren waarbij de eerste de graad van werkonbekwaamheid (15%) betwist en stelt
dat laatstgenoemde volledig hersteld is. In subsidiaire orde vraagt de eiser als erkende gemeenschappelijke kas
de kosteloze rechtspleging aan op basis van artt. 17 en 30 van de gecoördineerde wetten op de
arbeidsongevallen. De vrederechter volgt het verslag van de deskundige ten voordele van de eiser, verklaart de
eis gegrond en kent de kosteloze rechtspleging toe zonder daar verder een woord aan vuil te maken.
47
Kosteloze
rechtspleging 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 Totaal
eiser 2 6 0 2 1 4 2 5 4 6 32
verweerder 0 1 1 0 2 0 0 0 0 0 4
Totaal KRPL 2 7 1 2 3 4 2 5 4 6 36
Totaal partijen 136 225 154 258 246 147 96 141 278 255 1936
% partijen met KRPL 1,47% 3,11% 0,65% 0,78% 1,22% 2,72% 2,08% 3,55% 1,44% 2,35% 1,86%
Op tien jaar tijd gebruikte slechts 1,86% van alle partijen de mogelijkheid van de kosteloze
rechtspleging. In 1940 gebruikt slechts 1 partij deze vorm van rechtsbijstand, in 1939 zijn dit
er 7. Alle andere jaren schommelt het aantal tussen deze twee uitersten. Van die zesendertig
gevallen zijn er achtentwintig waar de behoeftige partij een vrouw is die verwikkeld is in een
geschil om onderhoudsgeld. Kosteloos een beroep doen op de rechter blijkt dus al een
uitzondering te zijn, maar als het dan voorkomt, zijn de meerderheid van de gevallen
getrouwde - en dus principieel onbekwame - vrouwen. Hun echtgenoot bestuurt de
gemeenschappelijke goederen, wat deze vrouwen in een hachelijke situatie brengt als het
huwelijk begint te ontsporen. Door feitelijk een stap uit het huwelijksleven te zetten, draaien
zij vaak de geldkraan dicht en wordt het noodzakelijk geld te vragen om te overleven. Zij
zitten met andere woorden in een zeer duidelijke situatie van behoeftigheid. Twee mogelijke
verklaringen voor dit lage aantal dringen zich op. Ofwel past de vrederechter de criteria vrij
streng toe en zijn er weinig partijen die in aanmerking komen voor de kosteloze
rechtspleging. Dit zou ons echter verbazen aangezien ongeveer 10% van de partijen werkloos
zijn.173
Een andere verklaring zou kunnen zijn dat de partijen zichzelf niet zo snel als
behoeftig zien. Zij zijn niet geneigd om snel hun toevlucht te zoeken tot de kosteloze
rechtspleging. Aangezien we geen enkele beslissing zijn tegengekomen die de toekenning van
de kosteloze rechtspleging weigert, lijkt dit misschien aannemelijker dan eens strenge
toepassing van de criteria. Daarnaast moet men ook iets kunnen vragen als eiser. De kosteloze
rechtspleging wordt voornamelijk gebruikt door eisers, maar de situaties waarin de eiser
eigenlijk de zwakkere, behoeftige partij is, komt veel minder voor. Dit zijn met name de
vorderingen van onderhoudsgeld of conflicten over arbeidsongevallen. Een behoeftig persoon
die een vordering instelt maar daar de middelen niet voor heeft, is met andere woorden op
zich al uitzonderlijk. Ook tijdens de oorlogsperiode zien we geen echte verandering in deze
situatie. De oorlog zorgt voor zware prijsstijgingen van levensmiddelen en de mensen worden
er niet bepaald rijker op, maar de kosteloze rechtspleging wordt niet gebruikt om een mouw te
passen aan deze verslechterde situatie.
173
Zie supra p. 48.
48
B. De advocaat
In de jaren veertig van de vorige eeuw is het gebruik van een advocaat voor het vredegerecht
veel minder gangbaar dan dit anno 2011 het geval is. Met rechtspraak op mensenmaat als
doel, heeft de wetgever de nadruk gelegd op een snelle, mondelinge procedure waarbij
advocaat, noch pleitbezorger verplicht zijn. Dit neemt niet weg dat de partijen geregeld een
beroep doen op advocaten, zeker in een materies waarin ze zich minder thuis voelen. Het
wetboek van burgerlijke rechtspleging voorziet dat een advocaat of ieder ander persoon die
door de vrederechter wordt aanvaard, de partijen mag vertegenwoordigen op de zitting.174
De
advocaten die op de zitting verschijnen voor een partij moeten hierbij geen geschreven
volmacht voorleggen.175
Eisers doen over het algemeen frequenter beroep op een advocaat dan verweerders. Toch
laten zij zich slechts in 45,56% van de vonnissen door een raadsman vertegenwoordigen.
Zolang de verweerder niet met een complex juridisch probleem of een schuldvordering van
174
Art. 9 WBR. 175
A. BRAAS, Précis de procédure civile, II, Procédure, Brussel, Bruylant, 1944, 676, nr. 1326.
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
Gebruik advocaat - eiser
Advocaat
Geen
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Gebruik advocaat - verweerder
Advocaat
Geen
49
een wezenlijk bedrag geconfronteerd wordt, zal hij persoonlijk verschijnen of verstek laten
gaan. Slechts een op de vier verweerders doet beroep op een raadsman176
. Opvallend is dat de
partijen zich doorgaans in huurgeschillen genoeg thuis voelen om geen advocaat onder de arm
te nemen, terwijl ze dit bij conflicten over bijvoorbeeld zakenrechtelijke kwesties wel doen.
En dit ongeacht de complexiteit van de zaak. Huurgeschillen kunnen immers regelmatig
leiden tot complexere juridische vraagstukken dan de afstand van beplantingen. Dat de eiser
meer gebruik maakt van een advocaat hoeft niet te verbazen. Ondanks de kwalificatie onder
de juristen van de vrederechter als een informele instelling, blijft de rechtbank onvertrouwd
terrein. Hulp bij het inleiden van een zaak kan dan soms aangewezen zijn. De verweerders
daarentegen hoeven enkel naar de zitting te komen en hun verhaal te doen. Zij voelen daarom
aan dat zij hiervoor minder snel een advocaat nodig hebben. In veel gevallen verschijnen ze
ook helemaal niet.177
Ondanks dit verschil tussen eisers en verweerders moeten we besluiten
dat het grootste deel van de partijen toch de weg naar het vredegerecht vindt zonder een
raadsman, zelfs als dit voor hen misschien onbetreden paden zijn. De kwalificatie als
informele en persoonlijke instelling blijft dus overeind.
Als we de evolutie over de hele periode bekijken, valt zeker bij de verweerders de
oorlogsperiode op. Het gebruik van een raadsman als vertegenwoordiger op de zitting daalt
met de helft tijdens de oorlogsjaren en erna. Ons inziens zou dit te maken kunnen hebben met
een poging van de partijen om de kosten te drukken. Daarnaast geldt zeker voor de
oorlogsperiode ook dat het aantal verstekvonnissen toeneemt, wat een deel van deze daling bij
de verweerders verklaart.
C. De vrederechter
Over de hele periode tot 1947 zijn twee vrederechters actief in het kanton. Als JOZEF VAN
NUFFEL, een advocaat uit Kortrijk178
, op 22 februari 1935 het ambt van vrederechter opneemt
van het kanton Temse, wordt hem meteen ook de taak gedelegeerd om recht te spreken in het
kanton Beveren.179
Bijna twaalf jaar later, op 16 september 1946, volgt RICHARD
VERHOFSTEDE hem op180
. In tegenstelling tot VAN NUFFEL is hij wel uit de streek afkomstig.
176
Hierbij moet men rekening houden dat er ook een groot deel van de verweerders verstek laat. Zie bijlage nr.
14. 177
Zie bijlage nr. 14. 178
Hij is ook auteur van enkele boekjes waaronder VAN NUFFEL, J., De rechten der vrouw, Kortrijk, Albert
Decaluwe, s.d., 86 p. 179
Beiden benoemingen gebeuren bij het K.B. 22 februari 1935. X., “Chronique des Justices de Paix”, JJP 1935,
107 en 108. 180
Reg.B. 16 september 1946. X., “Chronique des Justices de Paix”, JJP 1946, 325.
50
Naast plaatsvervangend vrederechter181
komen we deze Sint-Niklazenaar immers geregeld
als advocaat in de vonnissen tegen182
. Dit keer is er ook geen sprake van een waarnemend
vrederechter: VERHOFSTEDE krijgt alleen het kanton Beveren toebedeeld.
In geval van ziekte, afwezigheid of ander belet van de vrederechter zetelt een
plaatsvervangend vrederechter.183
Welke van de twee plaatsvervangende vrederechters zal
zetelen hangt af van de volgorde waarin ze benoemd zijn. Wie het eerst benoemd is, krijgt de
voorkeur.184
Een van die twee plaatsvervangers is, zoals vermeld, RICHARD VERHOFSTEDE, de
andere is JAN VAN RAEMDONCK. Zijn benoeming dateert van 18 december 1923 en hij blijft
deze functie uitoefenen tot in 1958.185
De Beverenaars kennen hem echter vooral als notaris,
politieker en voorzitter van de Kristen Middenstandsbond. Zowel zijn vader als zijn
grootvader combineerden voor hem al de functie van burgemeester met die van
plaatsvervangend vrederechter.186
Bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen voor de oorlog in
1938, waarbij hij opkomt met de lokale concentratielijst van enkele katholieken en V.N.V.-
leden, zal hij echter zijn kans om de sjerp met de toga te combineren missen.187
In
tegenstelling tot de vrederechter zelf kan een plaatsvervanger in principe perfect een politiek
mandaat combineren met zijn rechtsprekende functie188
. Dit neemt natuurlijk niet weg dat
deze maatschappelijke bezigheden zijn onpartijdigheid in het gedrang kunnen brengen, maar
hier hebben we geen tekenen van teruggevonden.
Vrederechter 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947
Van Nuffel 90,00% 91,92% 95,71% 97,27% 99,07% 81,43% 54.35% 71,43% 37,80% 0,00%
Van Raemdonck 10,00% 2,02% 4,29% 2,73% 0,93% 18,57% 45,65% 28,57% 43,31% 5,22%
Verhofstede 0,00% 6,06% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 18,90% 94,78%
Totaal 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%
Nu we weten wie er recht spreekt in het kanton, kunnen we dieper ingaan op de hoeveelheid
zaken die elk van hen uiteindelijk op zich neemt. Tot 1942 voert VAN NUFFEL zijn opdracht in
181
Dit wordt hij op 15 april 1938. G. Buytaert en A. De Witte (eds.), Het Vredegerecht te Beveren vroeger en
nu, Beveren, onuitg., 1999, 27. 182
bijvoorbeeld: AR 37 (7 juli 1940). 183
Art.1 wet 18 juni 1869, gewijzigd door K.B. nr. 209 14 november 1935. R. VAN LENNEP, Belgisch burgerlijk
procesrecht, IX, Rechterlijke inrichting, Antwerpen, Standaard, s.d., 431, nr. 232. 184
Ibid., 431, nr. 234. 185
G. Buytaert en A. De Witte (eds.), Het Vredegerecht te Beveren vroeger en nu, Beveren, onuitg., 1999, 27. 186
Ibid., 30. 187
De concentratielijst wint de verkiezing met zes zetels tegenover de katholieke KVV met vijf zetels en de
socialistische BWP met twee zetels. Deze twee laatsten vormen samen een coalitie en zo blijft zijn politiek
mandaat beperkt tot dat van gemeenteraadslid. N. WOUTERS, 'Het geval De Paep (1898-1985):
oorlogsherinnering, beeldvorming en lokale geschiedschrijving', Het Land van Beveren 2009, nr.1, 34. 188
R. VAN LENNEP, Belgisch burgerlijk procesrecht, IX, Rechterlijke inrichting, Antwerpen, Standaard, s.d., 88,
nr. 188.
51
het kanton zeer standvastig uit en bemerken we enkel een aantal occasionele afwezigheden. In
deze periode komt het voor dat de vrederechter één of twee opeenvolgende weken een zitting
mist189
of gebeurt het dat hij op een zittingsdag maar een deel van de zaken behandelt.190
Slechts vanaf 1943 tot het einde van zijn opdracht in 1946 begint hij langere periodes afwezig
te zijn. De eerste keer dat dit gebeurt, blijft hij van 23 september 1943 tot 20 juni 1944
afwezig. Datzelfde jaar volgt een tweede periode van 28 november tot 17 april 1945. Voor
een sluitende verklaring is het tasten in het duister. Wel kunnen we bijvoorbeeld stellen dat de
eerste periode van afwezigheid ons inziens niet te maken heeft met de werklast in het kanton
Temse. Deze jaren zijn immers de rustigste van de hele besproken periode en er is ons geen
reden bekend waarom dit in het kanton Temse de tegenovergestelde richting zou uitgaan. Ook
oorlogsfeiten als oorzaak lijken onwaarschijnlijk. De weken waarin de regio bevrijd wordt
worden geen vonnissen uitgesproken en zowel ervoor als erna spreekt VAN NUFFEL recht.
Voor de tweede periode van afwezigheid kunnen oorlogsfeiten wel de reden van afwezigheid
zijn. Deze tweede periode zou gelinkt kunnen worden aan de werklast in Temse, aangezien de
complete chaos na de bevrijding vermoedelijk het nodige werk meebracht voor de
vrederechter als politierechter. Dit blijven echter allemaal niet meer dan hypotheses.
Wat we wel met vrij veel zekerheid kunnen zeggen, is dat er vanaf 1946 een stijging is van
het aantal zaken, waardoor een vrederechter die rechtspreekt in twee kantons tegelijk, het
bijzonder moeilijk kan krijgen. Het hele jaar door zullen de vrederechter en zijn
plaatsvervangers elkaar afwisselen, tot de uiteindelijke benoeming van VERHOFSTEDE.
D. De griffier
Van 1938 tot het einde van 1946 oefent OSWALD WULLUS de functie van griffier uit. In de
eerste plaats is hij echter als griffier verbonden aan het kanton Temse. Door een delegatie op
23 mei 1936 belast de koning hem met de dienst van het kanton Beveren en het kanton
Hamme.191
Vanaf 22 oktober 1946 staat griffier ROBERT BOECKX de vrederechter bij. Voor hij
aan de slag gaat in Beveren werkte hij als boventallig griffier (griffier surnuméraire)192
bij de
rechtbank van eerste aanleg in Antwerpen.193
189
Bijvoorbeeld de zittingen van 15 en 22 juni 1938. 190
Bijvoorbeeld de zitting van 27 december 1939, waar VAN RAEMDONCK vonnist in zaken AR 564 (27
december 199) en AR 565 (27 december 1939) en VAN NUFFEL oordeelt over AR 563 (27 december 1939). 191
G. Buytaert en A. De Witte (eds.), Het Vredegerecht te Beveren vroeger en nu, Beveren, onuitg., 1999, 27. 192
Boventallige griffiers kunnen in de eerste plaats de hoofdgriffier en de griffiers vervangen voor al hun
ambtsverrichtingen maar kunnen de griffiers ook bijstaan in hun dagelijkse taken als dit nodig blijkt. R. VAN
LENNEP, Belgisch burgerlijk procesrecht, IX, Rechterlijke inrichting, Antwerpen, Standaard, s.d., 261, nr. 343. 193
Hij wordt benoemd bij RB 16 september 1946. X., “Chronique des Justices de Paix”, JJP 1946, 326.
52
Griffier 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947
Wullus 98,57% 100,00% 98,57% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 77,17% 0,00%
Boeckx 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 22,05% 100,00%
De Graeve 1,43% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
Joris 0,00% 0,00% 1,43% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
Van Goethem 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,79% 0,00%
totaal 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%
De twee griffiers zijn, zoals uit bovenstaande tabel blijkt, bijna altijd aanwezig op de zitting.
In het jaar 1946 zien we mooi de overgang van WULLUS op BOECKX. Op tien jaar tijd komen
maar drie vonnissen voor waarbij de griffier vervangen wordt.194
Telkens zien we een andere
persoon de afwezigheid opvangen: PROSPER DE GRAVE in 1938, CYRIEL JORIS in 1940 en
ALBERT VAN GOETHEM in 1946. Dit zijn geen klerkgriffiers (commisgriffiers) maar gewone
burgers. Als het onmogelijk is voor de griffier en de commisgriffier om aanwezig te zijn,
kunnen zij vervangen worden door een persoon die de vrederechter zelf aanwijst. Om de taak
van griffier ad hoc uit te kunnen oefenen moet men 21 jaar oud zijn, de Belgische nationaliteit
hebben en de eed afgelegd hebben (art. 207 wet 18 juni 1869)195
. We lezen inderdaad in de
vonnissen dat deze mannen voldoen aan de gestelde voorwaarden en dat ze in de zittingszaal
voor de vrederechter de eed afgelegd hebben vooraleer hun opdracht uit te voeren.
§ 2. De procedure
A. De duur van de procedure
Het kanton Beveren is in de eerste helft van de eenentwintigste eeuw een klein, ruraal en
rustig kanton. Die context krijgt een weerspiegeling in de duur van de procedure. Volgens het
Wetboek van Burgerlijke Rechtspleging van 1806 moet de dagvaardingstermijn voor het
vredegerecht ten minste drie dagen bedragen (art.5 WBR). Nog tijdens de zitting zelf of op de
eerstvolgende zitting spreekt de rechter zijn vonnis uit (art.13 WBR). In theorie kan een
rechtszoekende dus nog eenvoudigweg in één week zijn zaak voorleggen aan de vrederechter
en een uitspraak krijgen. Ook de cijfers vertellen een gelijkaardig verhaal.
In de vonnissen komen twee belangrijke datums voor. De beginregel van het vonnis geeft de
eerste: de datum van de zitting. Deze datum keert nog terug in de slotformule van het vonnis.
Juist onder de vermelding van de gegevens van de partijen volgt dan de verwijzing naar het
194
AR 435 (28 september 1938), AR 30 (17 juli 1940), AR 538 (30 april 1946). 195
R. VAN LENNEP, Belgisch burgerlijk procesrecht, IX, Rechterlijke inrichting, Antwerpen, Standaard, s.d.,
270, nr. 466.
53
gedinginleidend stuk en de datum ervan. Doorgaans zal een eiser de rechter adiëren door de
wederpartij voor hem te dagvaarden. Als dit gebeurt, vermeldt het vonnis de
gerechtsdeurwaarder, de plaats waar hij kantoor houdt, de taal van de dagvaarding en de
datum ervan. In bepaalde gevallen is een dagvaarding niet nodig. Het meest voorkomende
geval is de onderhoudsvordering die een eiser aanhangig kan maken door een eenvoudig
schriftelijk of mondeling verzoek aan de vrederechter gevolgd door een dagstelling196
. Een
ander geval zijn opeisingszaken waarbij het vredegerecht de partijen zelf oproept nadat de
burgemeester een bezwaarschrift dat hem door de eiser werd bezorgd, overmaakt aan de
vrederechter197
. Als zulks voorkomt, vermeldt het vonnis niet altijd de datum van het
gedinginleidend stuk, maar verwijst het slechts naar de dagstelling door de rechter.
Om de duur van de procedure na te gaan, vertrekken we van deze twee datums. Niet de tijd
tussen de inleidende zitting en het vonnis wordt dus berekend, maar die tussen de datum van
de gedinginleidende akte en die van het vonnis. Waarom we deze weg volgen heeft een voor
de hand liggende verklaring: in bijna alle gevallen zijn de datum van de inleidende zitting en
die van het vonnis dezelfde. Zelfs indien de datums niet samenvallen, geeft het vonnis zelden
meer uitleg198
.
Soms velt de vrederechter een tussenvonnis. Als dit voorkomt, zal enkel het eindvonnis een
basis vormen voor de berekening van de duur van de procedure. De vraag waarop de
volgende tabel dus een antwoord geeft is de volgende: Hoe lang duurt het vooraleer de
partijen een oordeel krijgen over de grond van de zaak, te beginnen vanaf de datum van de
gedinginleidende akte?199
196
Zie supra p. 34. 197
Bijvoorbeeld AR 15 (17 maart 1940): 'Gezien het bezwaarschrift ons overgemaakt door de Heer
Burgemeester van Melsele, bij hetwelk eischer laat weten dat hij niet akkoord is met het hem toegekend bedrag
[...] . Gezien de uitnodiging gestuurd aan beide partijen om alhier te verschijnen [...].' 198
Een van deze uitzonderlijke gevallen is AR 143 (24 december 1941): In een zaak waarbij een
verzekeringsmaatschappij twee vervallen premies (samen 686 Fr.) invordert en de verweerder de geldigheid van
de overeenkomst betwist, maar er niet in slaagt die nietigheid te bewijzen, vermeldt het vonnis dat er over deze
zaak werd gepleit op 24 september 1941. 199
Deze aanpak heeft natuurlijk tot gevolg dat in de gevallen waar geen datum is gegeven van de
gedinginleidende akte er geen duur bepaald kan worden. Deze zaken worden onder de categorie 'niet gegeven'
geplaatst.
54
Duur
procedure
(in dagen) 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 Totaal
0-7 40,3% 56,2% 44,8% 56,7% 65,4% 59,1% 46,3% 51,5% 40,3% 27,8% 48,7%
8-14 17,7% 11,2% 16,4% 5,8% 17,3% 3,0% 17,1% 20,6% 21,0% 17,6% 14,9%
15-21 11,3% 9,0% 4,5% 3,8% 5,8% 4,5% 4,9% 4,4% 17,6% 13,0% 8,6%
22-28 1,6% 2,2% 3,0% 3,8% 0,0% 7,6% 2,4% 2,9% 3,4% 5,6% 3,3%
29-35 3,2% 1,1% 3,0% 11,5% 1,0% 3,0% 2,4% 0,0% 0,0% 4,6% 3,1%
36-42 4,8% 3,4% 7,5% 5,8% 1,0% 3,0% 0,0% 2,9% 0,0% 0,9% 2,8%
43-49 3,2% 1,1% 0,0% 1,9% 1,0% 4,5% 4,9% 1,5% 1,7% 4,6% 2,3%
50-56 1,6% 1,1% 1,5% 1,0% 1,0% 7,6% 7,3% 2,9% 1,7% 1,9% 2,3%
57-63 0,0% 2,2% 1,5% 0,0% 1,0% 3,0% 7,3% 1,5% 0,8% 1,9% 1,6%
64-70 1,6% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,8% 3,7% 0,7%
71-100 6,5% 1,1% 3,0% 2,9% 4,8% 1,5% 4,9% 4,4% 4,2% 7,4% 4,1%
101-200 6,5% 6,7% 9,0% 1,0% 0,0% 1,5% 2,4% 2,9% 4,2% 7,4% 4,1%
201-365 1,6% 2,2% 0,0% 2,9% 0,0% 0,0% 0,0% 2,9% 1,7% 2,8% 1,6%
>365 0,0% 0,0% 0,0% 1,9% 1,0% 1,5% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,5%
Niet
gegeven 0,0% 2,2% 6,0% 1,0% 1,0% 0,0% 0,0% 1,5% 2,5% 0,9% 1,6%
Totaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100,0%
Dit vredegerecht werkt snel. In bijna de helft van de gevallen zal er een vonnis zijn binnen de
week, in bijna 4/5 van alle zaken is het vonnis er binnen de maand. Vooral in de middelste
oorlogsjaren zijn de procedures zeer kort. In 1940 en 1944 zien we de gevolgen van het
oorlogsgeweld die de inval door Nazi-Duitsland en de bevrijding door de geallieerde legers
meebrengen. Een aantal weken lang legt het vredegerecht het werk neer en stapelen de zaken
zich op. Het gaat dan voornamelijk om zaken die hangende zijn als de oorlog begint. Een deel
van de vonnisloze periode heeft namelijk te maken met het feit dat geen enkele partij een
geding inleidt terwijl het oorlogsgeweld woekert in het kanton. Alleen het jaar 1947 zorgt
voor een uitzondering. Dit jaar beginnen de procedures te rekken. Ons inziens valt dit samen
met het aantreden van de nieuwe vrederechter die zich begint in te werken.
Voor de periode tussenin, van 2 tot 10 weken, schommelen de cijfers. De meeste vonnissen
die de rechter niet uitspreekt binnen de week, dateren van 2 of 3 weken na de datum van het
inleidende stuk. Slechts voor 1941 en 1943 krijgen we hier een zwaar tegengestelde
beweging, waarbij het aantal zaken dat binnen de week een uitspraak krijgt niet daalt, maar de
andere zaken dan plots meer dan 3 weken moeten wachten op een oplossing. Een passende
verklaring hiervoor hebben wij vooralsnog niet gevonden.
Een minderheid van de vonnissen komt tot stand meer dan 10 weken na het aanhangig maken
van een geschil. In erg uitzonderlijke omstandigheden duurt een procedure meer dan een jaar,
55
maar dit komt bijna nooit voor. De procedures die meer dan drie maanden in beslag nemen
zijn doorgaans zaken waarin alvorens recht te doen maatregelen zijn bevolen of zaken waarin
advocaten uitvoerig schriftelijk besluiten hebben genomen.
B. De verschijning van de partijen
Tegensprekelijkheid van de procedure garandeert dat beide partijen hun versie van het recht
en de feiten aan de rechter kunnen voorleggen. Een procedure op tegenspraak is in theorie dan
ook de regel. Verschijnt één van de partijen echter niet, dan zal de rechter een verstekvonnis
uitspreken.200
Tegen een verstekvonnis kan de partij die verstek laat binnen de drie dagen na
de betekening van het vonnis verzet aantekenen bij dezelfde rechter die het verstekvonnis
heeft uitgesproken (Art. 20, §1 WBR).201
Uit de vonnissen valt zeer eenvoudig af te leiden of er sprake is van tegenspraak of verstek. In
de hoofding, bij de vermelding van de partijen, staat immers steeds te lezen 'Alhier
verschijnende in persoon', 'alhier vertegenwoordigd door X' of 'verstek makende'. Ook uit het
motiverend gedeelte en het dispositief blijkt duidelijk of we te maken hebben met een
verstekvonnis of niet. Ook indien een persoon verschijnt om een partij te vertegenwoordigen
zonder de vereiste volmacht, zal er sprake zijn van verstek. Als we deze vonnissen lezen,
blijken zij echter in hoge mate tot stand gekomen te zijn op basis van een tegensprekelijk
debat. Dit komt zeer vaak voor in een situatie waarbij een echtgenote zonder volmacht
verschijnt om haar man te vertegenwoordigen.202
De vrederechter zal dan rekening houden
met de uitspraken van de echtgenote en toch een verstekvonnis vellen.203
Tegenspraak blijft over de hele periode bekeken de regel, maar toch zijn een aanzienlijk
aantal van de vonnissen op verstek gewezen (32,88%).204
Binnen de verschillende jaren
onderling zijn de verschillen echter aanzienlijk. Van 1941 op 1942 verdubbelt het aantal
verstekvonnissen van 22,73% tot 43,93% en dit blijft rond de 45% schommelen tot en met
1945, waarna het aantal verstekvonnissen weer daalt tot 22,83% in 1946. Dat de oorlog een
stijging in het aantal verstekvonnissen meebrengt, zorgt op zich al voor een markante
200
Indien de eiser verstek laat, zal de vrederechter het ontslag van rechtsaanleg uitspreken (Art. 19 WBR). Hij
zal de grond van de zaak dan niet verder onderzoeken. Bijvoorbeeld AR 435 (27 maart 1945) 201
De vrederechter kan een laattijdig verzet aanvaarden indien de afwezigheid of de ernstige ziekte van de
verstek latende partij de afwezigheid op de zitting kan rechtvaardigen. (Art. 21, in fine WBR) 202
Een juridische grond hiervoor geeft de rechter niet. 203
Dit komt verschillende keren voor. Bijvoorbeeld AR 103 (19 maart 1941): De verhuurder vordert 675Fr. aan
achterstallige huur. De huurder maakt verstek, maar diens echtgenote is wel aanwezig en verklaart dat haar man
ziek in bed ligt en werkloos is en dat ze zeven kinderen hebben. Hierop oordeelt de vrederechter dat in die
omstandigheden de achterstallige huur verminderd moet worden tot 405Fr. 204
Zie bijlage nr. 14.
56
wending. Maar het hoge percentage aan tegensprekelijke vonnissen in 1940 en 1941 maakt de
nodige nuanceringen noodzakelijk. Aangezien de stijging enkel binnen de oorlogsjaren
voorkomt vermoeden wij ervan uit dat de oorzaken hiermee samenhangen. De verplichte
tewerkstelling die in 1942 ingevoerd wordt, kan een deel van deze stijging verklaren. Werken
in het buitenland maakt het verschijnen op de zitting na een bijzonder korte
dagvaardingstermijn bijna onmogelijk.205
Veel algemener zouden de oorlogsomstandigheden
als geheel van consequenties die de bezetting meebrengt de stijging mee kunnen verklaren.
Prijsstijgingen en rantsoenering van levensmiddelen en brandstof zorgen ervoor dat overleven
een prioriteit wordt. Maatregelen van de bezetter zorgen ervoor dat mensen minder snel de
baan opgaan. Tot slot vermelden we nog dat over de hele periode tegen 5,5% van de
verstekvonnissen verzet aangetekend wordt.206
De reden waarom 1940 en 1941 een
uitzondering vormen op de andere oorlogsjaren lijkt ons vooral in de aard van de vorderingen
te liggen. Een substantieel deel van de vonnissen in deze jaren draait rond het invorderen van
zeer grote bedragen aan huurschulden. Het begin van de oorlog veroorzaakt een schok.
Sommige mensen vluchten, de soldaten worden krijgsgevangen genomen en ook voor de rest
van de bevolking valt de samenleving stil. Ook de betaling van huurgelden lijdt hieronder met
grote schulden tot gevolg. Voor veel huurders lijkt deze grote huurschuld een zeer
uitzonderlijke gebeurtenis. Om dit in goede banen te laten lopen verschijnt men zelf voor de
vrederechter.
205
Zie infra p. 76. 206
Zie bijlage nr. 14.
0,00%
10,00%
20,00%
30,00%
40,00%
50,00%
60,00%
70,00%
80,00%
Verschijning partijen
Tegenspraak
Verstek
57
§ 3. Het vonnis
A. Het voorwerp van de vordering
Het soort geschillen waarover de vrederechter oordeelt, is logischerwijs omlijnd door zijn
materiële bevoegdheid. Ondanks die begrenzing komen zeer diverse kwesties voor de rechter
aan bod. Niet alleen de uitgebreide bijzondere bevoegdheden op basis van artikelen 2bis en 3
Bev.w. en bijzondere wetgeving zorgen hiervoor. Ook de ene zin van artikel 2 Bev.w. die
handelt over de algemene bevoegdheid draagt hiertoe bij. Vooral de grote verscheidenheid
aan geschillen over verbintenissenrecht zijn op dit artikel gebaseerd.
Om al die vorderingen op een adequate manier in te delen, zijn we vertrokken van de
vonnissen zelf. Zo komen we tot de volgende indeling: huur en pacht, andere contractuele
verbintenissen, niet-contractuele verbintenissen, zakenrecht, onderhoudsvorderingen,
opeisingen, kleine nalatenschappen en sociale zekerheid. Omwille van hun groot belang over
de hele periode vormen de huur- en pachtzaken een afzonderlijk onderverdeling.
Het voorwerp van de vordering in percentage van het totaal aantal vonnissen per jaar (1938-
1947)
Uit bovenstaande grafieken kunnen we afleiden dat de vrederechter zich vooral bezighoudt
met conflicten die voortvloeien uit overeenkomsten. De huur- en pachtzaken zijn hierbij
veruit het meest vertegenwoordigd. Ze maken niet minder dan 50,55% uit van alle behandelde
0,00%
10,00%
20,00%
30,00%
40,00%
50,00%
60,00%
70,00%
1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947
Huur/Pacht
Contractueel
Buitencontractueel
Onderhoud
Zakenrecht
Overige
58
zaken.207
Over de hele periode blijft het aantal zaken waarin geoordeeld wordt over niet-
contractuele materies eerder stabiel. Binnen deze groep van geschillen merken we ook geen
noemenswaardige invloed op van de oorlogsgebeurtenissen. Enkel bij de 'overige' vonnissen
zien we in 1943 en 1946 een lichte stijging. Voor 1943 is deze groei tot 21.05% van de
vonnissen te verklaren door een invordering door de gemeente Beveren van enkele
achterstallige fiscale schulden die verbonden zijn aan openbare werken tijdens 1938 aan de
Kobegeertstraat waarbij voetpaden en riolering werden aangelegd.208
Samen met enkele
betwistingen over opeisingen zijn dit de oorzaken van de plotse groei. Voor 1946 ligt de
verklaring in de achterstallige bijdragen voor de gezinsbijslag. Hierover velt de vrederechter
28 vonnissen wat 22.22% van het totaal aantal vonnissen van dat jaar uitmaakt209
. Deze
vorderingen gaan om bijdragen die verschuldigd zijn door zelfstandigen, doorgaans nog vanaf
1941.210
Als basis geldt hiervoor de wet van 10 juni 1937 die met de gezinsbijslag de eerste
wettelijke sociale zekerheidsregeling voor zelfstandigen en ondernemingshoofden invoert.211
Voor de huur- en pachtzaken enerzijds en de andere contractuele zaken anderzijds vallen wel
hevige schommelingen op. Tijdens de vooroorlogse periode blijken de contractuele zaken de
overhand te hebben. In 1938 maken ze 47,62% van de zaken uit en in 1939 41,90%.
Algemeen genomen beoordeelt de vrederechter eenvoudige invorderingen van kleine,
alledaagse schulden. Verschuldigde bedragen voor de aankoop van etenswaren, kleding of
fietsen en voor kleine aannemingsopdrachten zoals het onderhoud van een voertuig zijn het
meest voorkomend. Ook het invorderen van vervallen verzekeringspremies gebeurt frequent.
Vanaf het begin van de oorlog dalen deze contractuele vorderingen en krijgen we een explosie
van huur- en pachtzaken en daalt het aantal eindvonnissen over andere contracten. Een
mogelijke verklaring voor deze afname die doorgaat tot 1945, kan gevonden worden in de
economische situatie. Van zodra de oorlog begonnen is, krijgen de bezette gebieden te
kampen met voedselschaarste. Dit is de rechtstreekse oorzaak van de strenge rantsoenering en
de stijging van (voedsel)prijzen. De broeksriem moet aangespannen worden en het
belangrijkste hierbij is overleven. In deze situatie lijkt het plausibel dat aankopen grotendeels
207
Zie bijlage nr. 15. 208
Bijvoorbeeld: AR 307 (16 februari 1943). 209
Zie bijlage nr. 15. 210
Het grootste deel van deze zaken wordt behandeld op de zitting van 9 juli 1946. Het gaat om de zaken AR
574 tot AR 595. Uit de vonnissen AR 578 (9 juli 1946) en AR 585 (9 juli 1946) blijkt dat niet alle zelfstandigen
blij zijn met die verplichtingen. De verweerder uit de eerste zaak betwist het bedrag van 1450Fr. niet maar 'wenst
niet te betalen voor de kinderen van een ander', ook in de tweede zaak betwist de verweerder het bedrag van
230Fr. niet, maar weigert hij te betalen. 211
W. VAN EECKHOUTTE, Handboek Belgisch Socialezekerheidsrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, 24.
59
beperkt blijven tot wat men met de zegels kan verkrijgen en dat de verkopers er ook op staan
direct betaald te worden. Er is geen ruimte om schulden te laten oplopen.
1940 zal het eerste jaar worden dat de huurzaken boven alle andere zaken uitsteken. Dit blijft
duren tot het laatste bestudeerde jaar. Deze groei bereikt zijn hoogtepunt in 1942. Op dat
moment zijn 66,09% van de behandelde zaken huur- en pachtgeschillen. Tussen de inval door
de Duitse legers en de plotse piek aan huurgeschillen in 1941-1942 bestaat een onmiskenbaar
causaal verband. Als we de huurgeschillen van die periode van dichterbij bekijken merken we
dat het veelal een achterstallige huur betreft die teruggaat tot mei 1940, de maand van de
inval. Mensen die gevlucht zijn en een deel van de gemobiliseerde soldaten die terugkeren uit
het buitenland worden met hun verhuurder en de achterstallige huurgelden geconfronteerd.
Maar ook voor wie niet gevlucht is, valt het leven even stil. Het kan moeilijk verbazen dat
arbeiders die een weinig standvastige job hebben en die afhankelijk zijn van de handen die de
werkgevers in de omliggende steden nodig hebben, met hun periodieke betalingen achterop
geraken. De invorderingen van huurschulden zijn onderworpen aan de regels van de huurwet
van 22 maart 1940. Deze wet zal samen met de besluiten van 20 september 1940 en 18
november 1942 de basis vormen voor vele verminderingen van de huurprijs (en de
huurschuld) tijdens de oorlogsjaren.212
Tegen 1943 is de golf van conflicten over de huurprijs
achter de rug. Een tweede golf van huurzaken komt er wanneer de woningnood die reeds de
hele oorlogsperiode geduurd heeft tegen het bevrijdingsjaar 1944 steeds ernstigere proporties
begint aan te nemen. Vanaf maart 1945 speelt de besluitwet van 12 maart 1945213
een
belangrijke rol bij het toekennen van huurverlengingen.214
We kunnen dus besluiten dat
huisvesting en de conflicten die daarover rijzen van groot belang zijn tijdens de bestudeerde
periode en vooral voor de oorlogs- en naoorlogsperiode een meerderheid van de conflicten
uitmaken waarover de vrederechter oordeelt.
B. Tussenvonnissen en eindvonnissen
Aan een kort moment in de zittingszaal heeft de vrederechter niet altijd genoeg om tot de kern
van de zaak door te dringen. Het gebeurt dan ook dat hij zich niet direct over de grond van de
zaak uitspreekt, maar dat hij eerst een tussenvonnis velt. Als tussenvonnis beschouwen we
hier elke beslissing die de rechter neemt alvorens recht te doen. Elk tussenvonnis heeft als
212
zie hiervoor... 213
verder! 214
Voor deze besluitwet werd er ook voor de huurverlenging teruggevallen op eerder vermelde besluiten van 20
september 1940 en 18 november 1942. infra.
60
doel de vordering feitelijk of juridisch te verduidelijken. In de meeste gevallen staat
bewijslevering hierbij centraal.
Eind/Tussenvonnissen
1938-1947 Aantal % % (tussenvonnis)
Eindvonnissen 828 93,56% /
Tussenvonnissen 57 6,44% 100,00%
Aanstellen deskundige 27 / 47,37%
Plaatsopneming 13 / 22,81%
Getuigenverhoor
(enkwest) 7 / 12,28%
Eed 3 / 5,26%
Overige 7 / 12,28%
Totaal 885 100,00% /
Tussenvonnissen komen weinig voor. Slechts 6,44% van de vonnissen zijn geen
eindvonnissen. Ook hier krijgen we dus een bevestiging van het beeld dat procedures voor dit
vredegerecht snel en goedkoop verlopen en zonder al teveel franjes.
In de uitzonderlijke situatie dat een tussenvonnis wel voorkomt, gaat het in 47,37% om het
aanstellen van een deskundige. Een aantal feitelijke vaststellingen vallen immers buiten het
kennisveld van de vrederechter zelf. Vaak voorkomende opdrachten die aan deskundigen
gegeven worden, zijn het vaststellen van de graad van arbeidsongeschiktheid215
, het
vaststellen van opgelopen schade aan goederen216
en zakenrechtelijke kwesties217
. Wat een
deskundige besluit, zal de vrederechter bijna altijd volgen. Slechts één deskundigenverslag
legt hij volledig naast zich neer218
.
De op een na populairste maatregel alvorens recht te doen, is de plaatsopneming (22,81%). In
een beperkt aantal zaken komt een getuigenverhoor (enkwest) of een gedingbeslissende eed
215
bijvoorbeeld AR 318 (6 april 1943), AR 422 (6 maart 1945) 216
Dit komt in verschillende contexten voor. De belangrijkste zijn die van de schade aan onroerende goederen
die het voorwerp zijn van huur- of pachtovereenkomsten (bijvoorbeeld AR 129 (7 mei 1941) voor schade aan
gehuurde onroerende goederen en AR 123 (17 mei 1941) voor schade aan onroerende goederen in landpacht en
de schade bij verkeersongevallen of andere buitencontractuele schadegevallen. 217
bijvoorbeeld AR 76 (11 juni 1941): er wordt een deskundige aangesteld om na te gaan welke van de partijen
aan de oorzaak ligt van een verstopte waterafvoer. 218
AR 514 (26 maart1946): Er werd een deskundige aangesteld om de huurwaarde van een woning te schatten.
Voor de uitvoer van deze opdracht werd de verweerder echter niet verwittigd, waardoor er geen tegensprekelijke
schatting kon gebeuren. Daarna legde de deskundige ook zelf zijn verslag niet neer ter griffie, maar gaf hij het
aan de eiser mee die het naar de griffie bracht. Verder heeft de deskundige het verslag niet bekrachtigd onder eed
maar enkel naar eer en geweten. Ook inhoudelijk volgde de deskundige niet alle vereisten die het vonnis had
opgelegd. De vrederechter besluit dan ook dat het verslag 'eenzijdig, partijdig en waardeloos' is. Hierop bepaalt
hij zelf (!) ex aequo et bono de huurwaarde.
61
voor. Tot slot zijn er nog een aantal vormen van tussenvonnissen die slechts één keer
voorkomen. Het gaat om het bevel bepaalde stukken voor te leggen, het bevel aan de partijen
om persoonlijk te verschijnen en een uitstel om besluiten te nemen. De oorlog lijkt geen
invloed te hebben op het aantal tussenvonnissen.
C. De gegrondheid van de vordering
Waar het uiteindelijk om gaat, is de uitspraak van de vrederechter. Luistert hij naar de eiser?
Neemt hij vrede met het tegenbewijs van de verweerder? Hoeveel succes hebben de eisers die
een vordering instelden?
Om de uitkomst van de zaken in kaart te brengen, verdelen we de uitspraken onder in vier
categorieën. De vorderingen die volledig gegrond worden verklaard, vormen de eerste groep.
Dit wilt dus zeggen dat de rechter de eis volledig inwilligt in al zijn aspecten219
. Indien hij de
eiser echter niet alles toekent wat deze gevraagd heeft, valt de zaak onder de tweede categorie
van de vorderingen die deels gegrond zijn. Keert de eiser volledig met lege handen naar huis
terug en wijst het vonnis zijn vordering volledig af, dan valt het vonnis onder de derde groep
vonnissen die de vorderingen ongegrond verklaren. Ten slotte krijgen de vonnissen waaruit
het akkoord van de partijen blijkt een afzonderlijke categorie toegekend. Gezien de stijl van
de procedure veelal overeenkomt met die van een gesprek tussen de rechter en de partijen
komen elementen van een akkoord zeer vaak voor. Vonnissen waarin de vrederechter het
geding afsluit door de minnelijke overeenkomst van de partijen op te tekenen zien we
daarentegen minder. Naar onze mening is de optekening van een akkoord tussen de partijen in
een vonnis echter niet noodzakelijk opdat er effectief sprake is van een minnelijke
beëindiging van een geding. In veel zaken is de lijn tussen een bekentenis van een verweerder
en een toegeving van diens kant om tot een akkoord te komen zeer dun220
. Het zou dan ook
een onnauwkeurig beeld geven van de werking van het vredegerecht indien we duidelijke
219
Het onderscheid moet gemaakt worden met zaken die de rechter volledig gegrond verklaard, maar waar hij
modaliteiten bepaalt. Zo kan hij bepalen dat een eis tot ontbinding gegrond is, maar dat de verweerder slechts
binnen een jaar moet verhuizen. In zo'n geval verklaart hij de eis gegrond, maar krijgt de eiser de facto niet wat
hij wilt. Het criterium is aldus niet 'wordt de eis gegrond verklaard', maar wel 'krijgt de eiser de facto het
gevraagde resultaat'. De term 'gegrond' die de rechter gebruikt is aldus ruimer dan diegene die wij hier
gebruiken. 220
Een voorbeeld van een zaak die gewoon gegrond werd verklaard, maar waar het eigenlijk om een akkoord
gaat is AR 212 (24 maart 1942): Een eiser vraagt de ontbinding van een pachtovereenkomst en wil 500 Fr.
schadevergoeding. De verweerder zegt het stuk land te willen verlaten, maar gaat niet akkoord met de
schadevergoeding. Hierop trekt de eiser zijn eis tot schadevergoeding in. De vrederechter verklaart de eis tot
ontbinding gegrond, zonder die eis inhoudelijk te onderzoeken en neemt akte van de verzaking aan de tweede
eis.
62
voorbeelden van een akkoord dat echter niet in die vorm voorkomt in het uiteindelijke vonnis
negeren.221
Een meerderheid van de vorderingen is zonder meer gegrond222
. Samen met een percentage
van ongegronde vorderingen dat schommelt rond de 10% wijst dit erop dat er weinig
onbezonnen geprocedeerd wordt en dat de eisers hun kansen vrij goed inschatten. Een
volledig ongegronde vordering is dus uitzonderlijk. Dit wilt echter niet zeggen dat de
vrederechter elke eiser zomaar op zijn wenken bedient.
Hoewel het aantal gegronde vorderingen in 1939 tot 69,7% stijgt, bereikt dit aantal
vorderingen een absoluut dieptepunt in 1941 met 44,2%. Voor de hele oorlogsperiode kunnen
we zelfs een vermindering van het aantal gegronde vorderingen noteren. Wilt dit zeggen dat
partijen hun conflicten onbezonnen op de rol van het vredegerecht laten plaatsen? Absoluut
niet. Waar het aantal gegronde vorderingen daalt, stijgt het aantal vorderingen dat de rechter
deels gegrond bevindt. Hij tempert met andere woorden de vorderingen van de eisers. Het is
een spoor van de oorlog en een manifestatie van de verdeling van de lasten die de
vrederechter ter harte lijkt te nemen223
. Een hoogtepunt van deze vorderingen laat zich zien in
1941. In dat jaar oordeelt de rechter dat 34,6% van alle vorderingen slechts deels gegrond is.
De Bijzondere huurwetgeving ligt grotendeels aan de oorsprong van deze uitspraken. Zij legt
de vrederechter immers op onder bepaalde omstandigheden vorderingen van achterstallige
huur te verminderen naarmate de oorlogsomstandigheden voor betalingsmoeilijkheden
zorgen. Gezien de enorme betalingsachterstanden die veel huurders oplopen vanaf het begin
van de oorlog, laat deze wetgeving een duidelijke stempel na op de gegrondheid van de
vorderingen.224
Ondanks de aanpak van de rechter, blijft het aantal akkoorden toch vrij beperkt. Met een
gemiddelde van 9,2% kunnen we bezwaarlijk spreken van veel verzoenend succes. Aangezien
een conflict dat voor de vrederechter komt al een lange weg heeft afgelegd en de afslag van de
minnelijke oplossing doorgaans reeds lang achter de partijen ligt, zorgt dit op zich niet voor
een grote verrassing. Die bemiddelende aanpak van de vrederechter garandeert dan ook vooral
221
Er blijven dus veel zaken over die zeer dicht aanleunen tegen een minnelijke overeenkomst of die duidelijke
kenmerken hebben van een akkoord, maar die wij niet onder deze categorie hebben opgenomen omdat het
akkoord niet manifest aanwezig was. 222
Het gaat om een gemiddelde van 57,1% van alle vorderingen van 1938 tot 1947. Als we de zaken samentellen
die ten minste deels gegrond zijn of die de partijen afsluiten met een akkoord, bereikt we een gemiddelde van
85,9%. Zie bijlage nr. 17. 223
Dit is echter niet volledig aan hem toe te schrijven, maar ook voor een groot deel aan bijzondere wetgeving
die hem hiertoe verbindt. 224
Zie infra p. 104.
63
de betrokkenheid van de partijen en de constructieve afhandeling van het geschil. Zoals
vermeld zien we dan ook veel elementen van verzoening, hoewel een echt akkoord eerder
ongebruikelijk is. Ook over deelaspecten zoals een schema voor de afbetaling van de schulden
is er vaak een akkoord, maar dit hebben wij niet opgenomen in onze cijfers.225
1. Invloed van de advocaat op de gegrondheid van de vordering.
Als we de voorgaande gegevens koppelen aan de vertegenwoordiging van de partijen door
een advocaat, bekomen we de volgende tabel.226
Gegrondheid-advocaat
(1939-1947)
geen
advocaten
eiser
advocaat
verweerder
advocaat
beiden
advocaat
Gegrond 68,2% 63,6% 36,4% 41,1%
Deels gegrond 23,5% 17,4% 33,3% 20,5%
Ongegrond 6,2% 10,8% 18,2% 31,3%
Akkoord 2,2% 8,2% 12,1% 7,1%
Totaal 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%
De tabel laat zien hoeveel zaken onder de 4 gegeven categorieën vallen indien de partijen
geen advocaten hebben, indien alleen de eiser/verweerder een advocaat heeft of als beide
partijen een advocaat hebben. De resultaten vallen op zijn minst opmerkelijk te noemen. Zo
225
Bijvoorbeeld AR 489(29 maart 1939): Een schoenenfabrikant vordert 825,05 Fr. voor geleverde koopwaren
aan verweerder. De vordering wordt gegrond verklaard en de eiser gaat akkoord met de vraag van de verweerder
om de schulden af te betalen met 50Fr./maand. 226
Zie ook bijlage nr. 17.
0,0%
10,0%
20,0%
30,0%
40,0%
50,0%
60,0%
70,0%
80,0%
1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947
Gegrondheid 1938-1947
Gegrond
Deels Gegrond
Ongegrond
Akkoord
Onontvankelijk
64
kunnen we bijvoorbeeld aflezen uit de tabel dat van alle zaken waarbij de partijen geen
advocaat hebben er 68,2% volledig gegrond zijn227
, terwijl dit maar voor 36,4% van de zaken
geldt waarbij de verweerder een advocaat heeft. Het verschil tussen de situatie waarin er geen
advocaten aan te pas komen en de situatie waarin alleen de eiser een advocaat heeft lijkt
gering. Dit leidt dan ook tot de conclusie dat vooral voor de verwerende partij een advocaat
een serieuze impact kan hebben in het ontkrachten van een vordering. Indien de verweerder
een advocaat heeft, zijn er immers tot 30% minder vonnissen volledig gegrond. Wat het hoge
cijfer van ongegronde vorderingen betreft in het geval dat beide partijen een advocaat hebben,
mogen we niet uit het oog verliezen dat partijen doorgaans slechts een advocaat onder de arm
nemen indien het geschil een voor hen ontoegankelijke materie betreft of indien het conflict
zelf vrij complex is. Het behoeft weinig uitleg dat een vervallen verzekeringspremie
invorderen terwijl de verwerende partij verstek maakt op zich minder om het lijf heeft dan het
afdwingen van een erfdienstbaarheid waarbij twee advocaten elkaar bekampen met Kluyskens
en Cassatie. De 68,2% vorderingen die de partijen aan de vrederechter voorleggen en die hij
zonder meer gegrond verklaart kunnen we dan ook deels verklaren door de tegenovergestelde
redenering. Dit zijn vaak eenvoudige vorderingen die de partijen zelf behoorlijk goed kunnen
inschatten. Zo komen er weinig advocaten kijken bij het invorderen van een zekere en
vaststaande schuld en zijn verstekvonnissen sowieso in de meeste gevallen volledig in het
voordeel van de eiser.
Ten slotte wijzen we op het hogere aantal akkoorden indien er advocaten tussenkomen in de
procedure. De advocaten zijn natuurlijk minder vastgeroest in het conflict dan de partijen zelf
en behouden zo iets meer de ruimte voor een minnelijke overeenkomst.
D. Rechtsbronnen
Rechtsbronnen 1938-1947
Wetgeving 16,4%
Rechtspraak 0,7%
Rechtsleer 0,9%
Geen rechtsbronnen 82,0%
Totaal 100,0%
227
In deze categorie en de categorie waarbij alleen de eiser een advocaat heeft zitten natuurlijk ook de
verstekvonnissen die in de meeste gevallen zonder meer gegrond worden verklaard.
65
Om na te gaan in welke mate de vrederechter in zijn motivering terugvalt op rechtsbronnen,
zijn we in elk vonnis nagegaan of een expliciete verwijzing naar wetgeving228
, rechtspraak of
rechtsleer voorkomt in het motiverend gedeelte van het vonnis. In elk vonnis staat een
verplichte verwijzing naar de relevante artikelen van de wet van 15 juni 1935 op het gebruik
van talen in gerechtszaken die hier buiten beschouwing blijft. Het is immers de bedoeling na
te gaan welke rechtsbronnen een eventuele invloed hebben op het oordeel van de rechter.
Tweeëntachtig procent van alle vonnissen die onder ons vergrootglas hebben gelegen
vertonen in hun motiverend gedeelte geen enkel spoor van de toegepaste wetgeving. Ondanks
het feit dat de motivatie van een vonnis een andere invulling krijgt dan vandaag gebruikelijk
is, blijft dit een opmerkelijk hoog cijfer. In nog geen twee zaken op de tien verwijst de rechter
in zijn vonnis naar een wetsartikel dat volgens hem toepassing krijgt in het geschil. Als een
wet dan toch een vermelding in het vonnis krijgt, dan gaat het in het merendeel van de
gevallen om een bijzondere wet. De meest courante verwijzingen zijn dan ook die naar de wet
van 20 juli 1932 op de onderhoudsuitkering tussen echtgenoten229
, de wet van 16 mei 1900 op
de kleine nalatenschappen, de verschillende besluiten en (besluit)wetten inzake huur en pacht
en de gecoördineerde wetten op de arbeidsongevallen. Het burgerlijk wetboek biedt vooral
soelaas bij zakenrechtelijke of verjaringsgerelateerde conflicten, maar daarbuiten komt een
verwijzing naar het wetboek van 1804 nauwelijks voor. Er is dus absoluut geen sprake van
een systematische verwijzing naar de toegepaste regels, tenzij een specifieke wet de materie
regelt. Dit gebrek aan verwijzingen zorgt ervoor dat het vaak enige kennis van zaken of
onderzoekswerk vergt om de toegepaste regels te achterhalen. Want een gebrek aan
verwijzing naar de regels komt daarom niet noodzakelijk overeen met een gebrek aan
toepassing van de regels.
Voor het ontbreken van de primaire rechtsbronnen staan twee redenen centraal. De
constellatie en het gebrek aan professionele kennis bij de partijen enerzijds en de informaliteit
van het instituut anderzijds. Beide verklaringen lopen in elkaar over. Ten eerste komen
228
De verwijzing naar de plaatselijke gewoonte en gebruiken als rechtsbron komen quasi nooit voor. Het
belangrijkste voorbeeld is AR 427 (11 mei 1938): De verweerder heeft een overeenkomst gesloten met de eiser
om voor 2 jaar de oogst van zijn boomgaard aan de eiser te verkopen. De lokale gewoonte is dat de helft van de
overeengekomen prijs betaald wordt op een onbepaald tijdstip voor de pluk. Dit handgeld is in beginsel bij de
koper haalbaar. Verweerder kwam aan de echtgenote van eiser dit voorschot vragen. De echtgenote was echter
niet op de hoogte van de overeenkomst en vroeg om terug te komen. Eiser wilt dat het handgeld alsnog aanvaard
wordt. Verweerder stelt dat volgens hun overeenkomst het voorschot binnen de 14 dagen betaald moest zijn.
Eiser vraagt dit onder eed te herhalen. Verweerder doet dit en de eis wordt ongegrond verklaard. 229
Meer bepaald artikel 214b BW dat de echtgeno(o)t(e) in staat stelt onderhoudsgeld te krijgen en dit
rechtstreeks afgehouden van de inkomsten van de onderhoudsplichtige. Zie infra p. 76 et seq.
66
advocaten op zich al weinig voor en gebeurt het vaak dat de partijen zelf verschijnen. Hoewel
de partijen dan soms wel enige weet hebben van de wetgeving, zijn zij zeer weinig bezig met
het motiveren van hun eis op basis van concrete juridische argumenten. En zelfs als ze dit wel
doen, weten ze niet altijd de juiste regels bij de naam te noemen.230
Dergelijke verklaring
moet natuurlijk in één adem genoemd worden met de tweede verklaring, de informaliteit van
de instelling. De losse procedure voor de vrederechter die in principe mondeling - en dus over
het algemeen zonder geschreven besluiten - verloopt, werkt dit gebrek aan verwijzingen naar
rechtsbronnen nog in de hand. Waar een behandeling van een zaak bijna de vorm aanneemt
van een gesprek tussen de partijen en de rechter, kan ook geen juridische taalgebruik verwacht
worden van de niet-juridisch geschoolde partijen. Indien we daarbij nog in het achterhoofd
houden dat deze vrederechter meer dan 70% van de vorderingen beslecht op de
inleidingszitting, wordt het gebrek aan verwijzingen naar wetten al een stuk begrijpelijker.
Toch verklaart dit niet alles. Ook de vrederechter zelf en zijn griffier spelen hier natuurlijk
een belangrijke rol. Zij bepalen immers zelf mee hun werkstijl.
Verwijzingen naar rechtspraak en rechtsleer zijn nog zeldzamer. Zij halen elk nog géén 1%
van alle vorderingen. Ook hier wijzen we naar gelijkaardige verklaringen. De rechter zal
alleen ingaan op rechtspraak en rechtsleer als de partijen hem deze bronnen voorleggen. Door
de bank genomen gebeurt dit alleen als advocaten schriftelijke besluiten hebben gemaakt in de
zaak.231
Het geval waarin er advocaten aan te pas komen, die ook nog eens besluiten
neerleggen waarin rechtspraak en rechtsleer voorkomt, blijkt zeer uitzonderlijk. Soms verwijst
de rechter zelfs gewoon naar de generische term 'de rechtspraak' of 'de rechtsleer' zonder
verder te specificeren waar hij het over heeft232
.
Rest ons nog de vraag naar welke rechtspraak en rechtsleer de vonnissen verwijzen. Op tien
jaar tijd verwijst de vrederechter in zijn vonnissen naar een totaal van 9 werken uit de
230
Er zijn echter uitzonderingen, bijvoorbeeld: AR 335 (22 juni 1943). Een dokter vordert 1900Fr. aan kosten
voor geneeskundige bijstand verleend aan de overleden man van verweerster. Die zegt echter dat deze zorgen
verleend werden meer dan een jaar geleden en dat volgens art 2272 B.W. een rekening van een geneesheer na 1
jaar verjaart. Het lijkt ons echter niet uit te sluiten dat hier enige hulp van de vrederechter zelf aan te pas kwam. 231
Bijvoorbeeld AR 453 (28 september 1938). Een ongeval tussen een vrachtwagen en een kar heeft al geleid tot
een strafproces tegen de bestuurder van de vrachtwagen (hier de verweerder) voor onvrijwillige slagen en
verwondingen voor het Hof van Beroep van Gent, voor een vordering tot het verkrijgen van schadevergoeding
ingeleid wordt bij de Beverse vrederechter.. De verweerder is echter vrijgesproken en de advocaten wijzen op
rechtspraak (Rb. Brussel 2 augustus 1933, Pas., III, 197) en rechtsleer (R.P.D.B., II, 23, nr. 192; A. DE VILLÉ en
R. PIRSON, Responsabilité extra-contractuelle, II, s.l.n.d., 170, nr. 318) om aan te tonen dat de vrijspraak voor
onvrijwillige slagen en verwondingen ook leidt tot het een gebrek aan de nalatigheid die vereist is voor de
burgerlijke aansprakelijkheid. De vrederechter volgt deze stelling en verklaart de vordering tot schadevergoeding
op basis van art. 1382 BW ongegrond. 232
Bijvoorbeeld AR 23 5 (13 december 1941).
67
rechtsleer. Vijf van de geciteerde werken zijn niet Belgisch, maar Frans van oorsprong.233
Dit
geeft duidelijk de indruk dat de werken van deze Franse auteurs ook nog een plaats innamen
als standaardwerk. Ook de Franse rechtspraak krijgt aandacht. Meer nog, over de gehele
periode krijgen in totaal drie arresten van het Franse Hof van Cassatie een vermelding234
,
terwijl slechts één arrest van het Belgische Hof van Cassatie terugkomt in een vonnis.235
Tien
jaar is het Beverse vredegerecht doorgekomen met maar één verwijzing naar het Belgische
Hof van Cassatie. Ook dit weerspiegelt niet alleen het beeld van een andere tijd, maar ook van
een rechter die de nadruk legt op de vrede en minder op het recht.
233
De Franse auteurs zijn: G. BAUDRY-LACANTINERIE, E. FUZIER-HERMAN, M. PLANIOL en M. PICARD en R-J.
POTHIER (in een editie van M. DUPIN). De Belgische auteurs zijn: A. DE VILLÉ en R. PIRSON, A. KLUYSKENS, E.
VAN DIEVOET, W. VAN EECKHOUT . Ook Het R.P.D.B. komt eenmalig voor. 234
Het gaat om drie verwijzingen in hetzelfde vonnis. AR 251 (5 september 1942). Er wordt verwezen naar
Cass. (FR) 25 oktober 1887, D. P. 1888, I, 106; Cass. (FR) 22 november 1892, D. 1893, I, 29; Cass. (FR) 23
november 1898, D.P., 1899, I, 37 en naar A. KLUYSKENS (geen verdere informatie in het vonnis) om het bewijs
te leveren dat een waterleiding conform art. 688 BW en art. 689 BW voortdurende en zichtbare
erfdienstbaarheden zijn, waardoor de waterleiding waar het geschil om gaat wel degelijk een erfdienstbaarheid is
door verkrijgende verjaring en dat ze om die reden ook hersteld dient te worden. 235
Het gaat om een verwijzing naar Cass.[datum ontbreekt in het vonnis], Pas.1943, I, 353-354 in AR 502 (19
maart 1946). Dit vonnis handelt over het bewijs van het tenietgaan van de opzeg als na het geven van de opzeg
een verhoging van de pacht wordt afgesproken. Door de pachtprijs te verhogen beweert de pachter dat een
nieuwe pachttermijn begonnen is. Het bewijs wordt geleverd door een eed van de verweerder. De vordering om
de gegeven opzeg geldig te doen verklaren, is ongegrond. De context waarin dit datumloos arrest van het Hof
van Cassatie aan bod komt is onduidelijk in het vonnis.
68
Hoofdstuk 6: Alimentatie
§1. Inleiding
Familiebanden behoren tot de stevigste draden van het sociale vangnet. Solidariteit is echter
niet altijd het gevolg van de nobelste gevoelens. De zaken die we in dit hoofdstuk bespreken,
zijn er waar familiebanden niet sterk genoeg blijken en waar een behoeftige partij aan de
vrederechter vraagt om een door de wetgeving gewaarborgde onderhoudsplicht af te dwingen.
Na een beknopt overzicht van het recht inzake alimentatie, volgt een bespreking van de
verschillende elementen van deze materie die de vonnissen zelf naar voor brengen. Belangrijk
zijn onder andere het artikel 214b BW dat een toepassing vindt in een grote meerderheid van
alle onderhoudsvorderingen, de elementen die een invloed hebben op het bewijzen van de
(grootte van de) behoeftigheid en op de bepaling van de bijdrage en de onderhoudsvordering
van de ascendenten. We staan natuurlijk ook stil bij de eventuele schaduwen van de oorlog.
§2. Beknopt overzicht van het recht inzake de onderhoudsplicht
A. Begrip
Wie in een staat van behoefte terechtkomt, kan op basis van de wet bepaalde personen met
wie hij een familieband heeft dwingen om hem te voorzien van voor het leven noodzakelijke
middelen. Dit veronderstelt twee voorwaarden: de behoeftigheid van de
onderhoudsgerechtigde en een onderhoudsplichtige die voldoende middelen heeft om af te
staan236
. De feitenrechter beoordeelt deze voorwaarden soeverein. Aan de basis van de
onderhoudsplicht ligt een in de wetgeving verankerde familiale solidariteit. Enkel de door de
wet bepaalde familieband geeft daarom aanleiding tot het ontstaan van een
onderhoudsverplichting.
B. Categorieën onderhoudsplichtigen en onderhoudsgerechtigden
We onderscheiden onderhoudsverplichtingen tussen de volgende personen237
:
1. Echtgenoten (art. 212 BW en art. 205 §§2 tot 5 BW) . De onderhoudsplicht tussen
echtgenoten is gebaseerd op de wederzijdse plicht tussen echtgenoten om elkaar bij te staan
(art. 212 BW) en krijgt een specifieke vertaling in een onderhoudsverplichting in artikel 214b
236
H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, I, Brussel, Bruylant, 1939, 602, nr. 543 (hierna afgekort
als H. DE PAGE, Traité I); A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, VII, Antwerpen, Standaard
Boekhandel, 1942, 284, nr. 332 (hierna afgekort als A. KLUYSKENS, Beginselen VII). 237
Buiten de traditionele alimentatieplicht tussen bepaalde lede van een familie zoals we die hierna opsommen,
bestaat nog de onderhoudsverplichting van de begiftigde tegenover de schenker. Deze mogelijkheid is gebaseerd
op de mogelijkheid een schenking te herroepen wegens ondankbaarheid (art. 955-3° BW). A. KLUYSKENS,
Beginselen VII, 293, nr. 347.
69
BW. De wetgever heeft in art. 214b, tweede alinea BW e.v. de echtgenoten ook van een
belangrijk wapen voorzien om een dergelijke bijdrage in het huishouden af te dwingen door
middel van een rechtstreekse afhouding op de inkomsten van de onderhoudsplichtige. Er
bestaat ook de speciale mogelijkheid voor de langstlevende echtgenoot om op basis van art.
205 BW alimentatie te vorderen tegen de nalatenschap van de eerstgestorven echtgenoot238
.
2. Bloedverwanten in de rechte lijn, zowel descendenten als ascendenten (art. 205 §1 BW en
art. 207 BW dat de wederkerigheid bepaalt). Een speciaal geval zijn de minderjarige kinderen.
Artikel 203 BW legt de ouders eenzijdig de plicht op hun kinderen groot te brengen door hen
voeding, onderhoud en een opvoeding te geven239
. Dit valt echter niet onder de
alimentatieplicht sensu stricto240
.
3. De natuurlijke kinderen die wettelijk erkend zijn en hun ouders (art. 337 BW).
4. Bepaalde aanverwanten: schoonzoons, schoondochters en hun schoonouders (art. 206 BW).
In principe is wederkerigheid de regel. Dit wilt zeggen dat de bovenvermelde personen zowel
onderhoudsgerechtigde als onderhoudsplichtige zijn tegenover elkaar. Een uitzondering
bestaat echter voor de minderjarige kinderen, waarvoor de eenzijdige onderhoudsplicht speelt
ten laste van de ouders (art. 203 BW).
C. Kenmerken
De alimentatieplicht heeft nog andere kenmerken241
. Ten eerste is zij zowel langs de
actiefzijde als de passiefzijde strikt persoonlijk. Een cessie van schuld door de
onderhoudsplichtige is niet mogelijk en ook de onderhoudsgerechtigde mag zijn rechten op
onderhoudsgeld niet zomaar overdragen. Ook schuldvergelijking of subrogatie zijn niet
mogelijk, een onderhoudsuitkering moet immers een oplossing bieden voor een onmiddellijke
behoefte van een persoon en kan dus niet zomaar voor andere doeleinden aangewend worden.
Ten tweede is de onderhoudsrente om dezelfde reden ook principieel onaantastbaar en dus
niet vatbaar voor beslag onder derden door de schuldeisers van de onderhoudsgerechtigde
(art. 581 W. Rpl).
238
Ibid., 287, nr. 338. 239
Ibid., 288, nr. 339. 240
H. DE PAGE, Traité I, 603, nr. 544. 241
H. DE PAGE, Traité I, 625, nr. 561.
70
Ten derde raakt deze materie de openbare orde. Hieruit volgt onder meer dat men geen
overeenkomst kan sluiten in strijd met de wet242
.
Ten slotte is de onderhoudsschuld deelbaar en is er van hoofdelijkheid onder de schuldenaren
geen sprake. Dit heeft tot gevolg dat de onderhoudsgerechtigde elke onderhoudsplichtige
enkel voor zijn deel in de onderhoudsschuld kan aanspreken243
.
D. Voorwerp van de onderhoudsschuld
Betaling in geld is de gangbare manier om aan een onderhoudsschuld te voldoen. Slechts
uitzonderlijk staat de vrederechter de aflossing van de schuld in natura toe en kan de
onderhoudsplichtige de behoeftige in huis nemen. In twee situaties kan een toekenning van
een onderhoudsrecht in natura gebeuren. Ofwel als de onderhoudsplichtige bewijst een
onderhoudsuitkering niet te kunnen betalen (art. 210 BW), ofwel als een moeder of vader dit
zijn kind aanbiedt (art. 211 BW).
De grootte van de uitkering is afhankelijk van een dubbele standaard, die op zich ook de
voorwaarde inhoudt om een uitkering te verkrijgen: de grootte van de behoefte en het
vermogen van de onderhoudsplichtige (art. 208 BW). DE PAGE stelt dat ook de socio-
economische status van belang is, want 'L'état de misère est toujours relatif'244
. Het is aan de
vrederechter om met de verschillende omstandigheden rekening te houden. Onderhoud
bedraagt meer dan voeding alleen. Al het levensnoodzakelijke maakt er deel van uit, dus ook
kleding, onderdak, medische verzorging en begrafeniskosten.
Gelukkig is een armoedige situatie niet altijd een constante in een mensenleven. De
onderhoudsplicht moet zich dan ook perfect kunnen aanpassen aan de actuele staat van
behoefte. Verandert de situatie die aanleiding gaf tot het vonnis dat aan de basis ligt van de
onderhoudsplicht, dan kan de onderhoudsplicht herzien worden245
.
Over het moment dat als aanvangspunt van de onderhoudsplicht gezien moet worden, bestaat
discussie. Algemeen lijkt men aan te nemen dat dit valt op het moment waarop de
behoeftigheid ontstaat. De rechter dient dit punt vast te stellen en retroactief vanaf dan
alimentatie toe te kennen. Zowel DE PAGE als KLUYSKENS zijn het met deze visie niet eens en
stellen dat de datum van de dagvaarding als uitgangspunt moet genomen worden: Als men
242
A. KLUYSKENS, Beginselen VII, 305, nr. 363. 243
Ibid., 304, nr. 362. 244
H. DE PAGE, Traité I, 617, nr. 551. 245
Ibid., 617, nr. 552.
71
echt behoeftig is, wacht men niet om een vordering in te stellen. Wie geen vordering instelt, is
niet behoeftig, tenzij hij het bewijs levert dat hij verhinderd werd (eerder) een vordering in te
stellen246
.
E. Hiërarchie van de onderhoudsplichtigen
Als er meerdere personen in aanmerking komen om de behoeftige van een alimentatie te
voorzien, bestaat er discussie over de vraag wie men kan aanspreken als onderhoudsplichtige.
Er zijn immers twee stromingen. De ene gelooft in een concurrentieel systeem waarbij de
onderhoudsplichtige iedere potentiële schuldenaar die hij wil op hetzelfde moment kan
aanspreken, de andere is gewonnen voor een rangregeling onder de schuldenaren. De
rechtspraak lijkt op dit punt hopeloos verdeeld, maar DE PAGE en KLUYSKENS zien enkel in
een rangregeling de oplossing van het probleem247
. Als criterium nemen zij dat de persoon
met de dichtste familieband als eerste aangesproken moet worden: eerst de echtgeno(o)t(e),
dan descendenten, de ascendenten, de erkende natuurlijke kinderen, de aanverwanten in de
dalende lijn, de aanverwanten in de stijgende lijn en tenslotte de begiftigden248
.
F. Bewijslast
In principe geldt de regel actor incumbit probatio en moet de aanlegger zijn behoefte
bewijzen. In de praktijk -we zien dit ook in Beveren - keert de bewijslast echter zeer
gemakkelijk om. De vrederechter neemt de behoeftigheid zeer gemakkelijk aan, waarop het
aan de verweerder zal zijn om aan te tonen dat de eiser over voldoende bestaansmiddelen
beschikt249
.
§ 3. De Onderhoudsplicht tussen echtgenoten.
Ontegensprekelijk de meest voorkomende vorm van onderhoudsvordering, is deze tussen
echtgenoten. Zij zijn elkaar immers niet alleen bijstand verplicht (art. 212 BW), de wetgever
verwacht van hen ook dat zij elk volgens hun eigen mogelijkheden bijdragen tot het
onderhouden van het gezin (art. 214b, eerste alinea BW) . Dit wil dus zeggen dat één van de
echtgenoten via deze weg ook een bijdrage in het onderhoud van de kinderen kan bekomen.
Binnen deze materie neemt de snelle procedure van art. 214b, tweede alinea BW, die de
onderhoudsgerechtigde in de mogelijkheid stelt om een bepaalde bedrag rechtstreeks van de
246
Ibid., 617, nr. 553; A. KLUYSKENS, Beginselen VII, 303, nr. 361. 247
H. DE PAGE, Traité I, 619, nr. 556; A. KLUYSKENS, Beginselen VII, 294, nr. 348. 248
A. KLUYSKENS, Beginselen VII, 295, nr. 348. 249
A. KLUYSKENS, Beginselen VII, 298, nr. 352.
72
bron van de inkomsten van de onderhoudsplichtige echtgenoot te verkrijgen een belangrijke
plaats in.
Als we de toepassing van het alimentatierecht voor het Beverse vredegerecht tijdens de
besproken periode moeten omschrijven, dan kunnen we stellen dat er één bepaald type van
vordering duidelijk domineert. In 80% van alle onderhoudsvorderingen krijgen we te maken
met een vrouw250
die de procedure voorzien in art. 214b, tweede alinea BW gebruikt om in
het geval van een feitelijke scheiding een bepaald bedrag251
rechtstreeks te ontvangen op het
loon van haar echtgenoot om te voorzien in het onderhoud van haarzelf en eventueel van haar
kinderen. Daar komt nog bij dat de eisers in 55% van de gevallen genieten van de kosteloze
rechtspleging. Vergeleken met de algemene cijfers voor het gebruik van de kosteloze
rechtspleging is dit dus zeer hoog.
Bij de vonnissen die handelen over onderhoudsuitkeringen tussen echtgenoten, keren drie
specifieke themata steeds terug. Ten eerste is dit de schuld aan de feitelijke scheiding,
vervolgens de behoefte van de eiser en de mogelijkheid tot bijdragen van de verweerder en
ten slotte de procedure. We bespreken de Beverse rechtspraak en toetsen deze telkens kort aan
de rechtspraak en rechtsleer uit dezelfde periode.
A. De feitelijke scheiding
De huwelijkspartners komen de bijstandsplicht uit het primair huwelijksstelsel (art. 212 BW)
doorgaans in natura tegemoet door samen te leven. Als het huwelijk echter in onrustige
wateren terechtkomt en een van de echtgenoten de gemeenschappelijke woonst (het schip)
verlaat, ontstaat er tussen hen een feitelijke scheiding. Nu moet de achtergebleven
echtgeno(o)t(e) de brokstukken van het gezin bijeen zien te houden. Aangezien er nog geen
sprake is van een echtscheiding, geldt de bijstandsplicht nog steeds. De huwelijkspartner die
de scheiding te lijden heeft, zal op basis van artikel 212 iuncto 214b BW252
van de ander een
bijdrage in de behoeften van het huishouden kunnen vorderen die in verhouding staat met zijn
vermogen en zijn staat.253
De huwelijkspartner die niet schuldig is aan de feitelijke scheiding
250
Er is ons geen enkel vonnis bekend waarin een man van zijn echtgenote een onderhoudsuitkering vordert. 251
dit wordt uitgedrukt in .../m; .../w; of in breukdelen en percentages van het loon. 252
De iure zijn dit twee verschillende vormen van onderhoudsvorderingen en ze worden in de literatuur ook
apart besproken (dit is bijvoorbeeld zeer duidelijk in J. VAN NUFFEL, De rechten der vrouw, Kortrijk, Albert
Decaluwe, s.d., 28). De ene vorm is een jurisprudentiële constructie die voortbouwt op art. 212 BW en die de
verlaten vrouw van een onderhoudspensioen moet voorzien, art. 214b BW is eerder een verplichting aan beide
echtgenoten om hun volledige gezin bij te staan. De facto valt men echter steeds terug op artikel 214b BW, ook
als het alleen om het onderhoud van de vrouw gaat. Deze praktijk wordt ook gelegitimeerd door de Rechtbank
van Eerste Aanleg van Antwerpen (Rb. Antwerpen 13 juni 1939, JJP 1939, 381) 253
A. KLUYSKENS, Beginselen VII, 285, nr. 334.
73
kan zo een onderhoudsbijdrage verkrijgen van de ander. Dit punt is over de hele periode
geregeld het onderwerp van discussies die vaak ook beslissend zijn voor de uitkomst van het
geschil.
1. Beverse rechtspraak
Uit de vonnissen blijkt dat er een vermoeden van schuld aan de feitelijke scheiding bestaat ten
laste van de persoon die zelf de echtelijke woonst heeft verlaten. De vrederechter verwacht
van een eiser die zijn partner verlaten heeft een duidelijke rechtvaardiging vooraleer hij een
onderhoudsvordering gegrond verklaart. Kan die niet gegeven worden, dan zal hij de
vordering ongegrond bevinden. Anders zou de echtgenoot die bijstand vraagt immers zelf aan
de basis liggen van de eigen behoefte en dus geen recht hebben op een onderhoudsuitkering.
Heeft de verweerder de samenlevingsband verbroken, dan zal dit bij gebrek aan
rechtvaardiging ook volstaan om de schuld van de scheiding bij hem/haar te leggen en de
uitkering toe te kennen.
In zijn meest eenvoudige vorm komen we dit bijvoorbeeld tegen in een vonnis van 23
december 1943254
waar een vrouw aan de vrederechter een machtiging vraagt om 200
Fr./week rechtstreeks op de inkomsten van haar man te ontvangen. De echtgenoot in kwestie
had de echtelijke woonst verlaten en weigerde naar zijn vrouw terug te keren 'omdat het
echtelijk leven niet meer ging'. De vrederechter stelt dat hij in zulk geval gehouden is het
zijne bij te dragen in het onderhoud van het gezin. 150Fr./week zal rechtstreeks op zijn loon
worden afgehouden. Het loutere feit dat hij het niet meer kan uithouden bij zijn partner
verandert daar niks aan: de verlaten vrouw heeft recht op een onderhoudspensioen.255
In een
tweede voorbeeld spreekt de vrederechter recht in een zaak waarin een huishoudster van haar
man, een hulpagent bij de rijkswacht, de helft van zijn loon vordert per maand256
. Hij heeft
haar immers verlaten en hij betaalt haar op dat moment helemaal niks. Hoewel ze geen
kinderen hebben, is hij toch gehouden het zijne bij te dragen, beslist de vrederechter. Gezien
ze zelf echter wel de handen uit de mouwen kan steken, volstaat een bedrag van 2/5 op het
loon van de verweerder. Een bijna identieke zaak komt voor op 22 januari 1946257
. Het enige
verschil met het voorgaande voorbeeld is dat deze vrouw wél kinderen heeft. Ook hier moet
de man zijn bijdrage leveren, maar verwacht de vrederechter niet dat de kroostrijke vrouw
254
AR 360 (23 december 1943). 255
Deze algemene regel vinden we ook zonder verdere uitwerking terug in een werk dat vrederechter VAN
NUFFEL zelf heeft geschreven. J. VAN NUFFEL, De rechten der vrouw, Kortrijk, Albert Decaluwe, s.d., 29. 256
AR 421 (6 februari 1945). 257
AR 504 (22 januari 1946).
74
zomaar aan het werk kan. De vordering wordt volledig gegrond verklaard voor een bedrag
van 1/2 op het loon per maand258
. Sommige mannen proberen hun vertrek te rechtvaardigen
door te wijzen op het overspel van hun echtgenote. Het bewijs leveren van zo'n beschuldiging
is echter geen sinecure en zo zal de vrederechter bij gebrek aan bewijs er toe komen deze
mannen te veroordelen tot het betalen van het gevraagde onderhoudsgeld259
. Het hoeft echter
niet altijd overspel te zijn. We komen ook een zaak tegen waar de man algemener wijst op het
wangedrag van zijn echtgenote. Om die reden wilt hij haar niet terug aanvaarden. Zijn kind is
echter wel welkom. Dit keer aanvaardt de vrederechter de beweringen van de echtgenoot. Hij
moet niet bijdragen in het onderhoud van zijn vrouw. Voor zijn kind moet hij echter wel ter
hulp schieten. Aangezien zijn vrouw slechts 50Fr./week steungeld krijgt en hij zelf maar
tegen 160Fr./week in Nederland werkt, bepaalt de vrederechter dit bedrag op 75Fr./week.260
Nochtans zijn het niet altijd de verweerders die de samenleving verbreken en aan wie
onderhoudsgeld gevraagd wordt. Geregeld is het de eiseres die de benen neemt en die haar
echtgenoot om hulp vraagt. De vrederechter verwacht dan een ernstige reden, want zeker
gedurende de besproken periode neemt men het niet licht op als iemand de duurzame band
van het huwelijk de rug toekeert. Een mooi voorbeeld vinden we in een vonnis van 5 juni
1945261
waarbij een vrouw van huis is weggelopen. Haar man zegt haar graag weer in huis te
willen nemen en belooft goed voor haar te zorgen. Zij heeft geen enkele gegronde reden in te
brengen om niet terug te keren en haar eis is dan ook ongegrond. In bewezen wangedrag en
mishandeling ziet de vrederechter wel gegronde drijfveren. Een vrouw voor wie de
samenleving met haar man onhoudbaar is geworden en van wie de man zelfs een
gevangenisstraf heeft opgelopen voor haar mishandeling krijgt de 200Fr./maand die ze van
hem vordert. De echtgenoot is immers gehouden het zijne bij te dragen in haar onderhoud,
oordeelt de rechter.262
Een gevangenisstraf is echter niet noodzakelijk. Als in 1945 een vrouw
voor de vrederechter verschijnt om elke maand de helft van het loon van haar echtgenoot
toegewezen te krijgen, neemt de rechter in zijn vonnis aan dat zij haar echtgenoot verlaten
heeft wegens diens handelswijze. Ze leven echter beiden van een uitkering en haar echtgenoot
zorgt nog steeds voor hun zoon. Als hij weer werk heeft, luidt het vonnis, moet de eiseres 1/3
van zijn loon ontvangen.263
Een laatste geval van mannelijk wangedrag vinden we in een
258
Zie ook bijvoorbeeld AR 703 (24 december 1946). 259
AR onduidelijk, Rep. 48 (20 april 1938), AR 429 (22 juni 1938). 260
AR 106 (26 maart 1941). 261
AR 446 (5 juni 1945). 262
AR 516 (1 juli 1939). 263
AR 416 (30 januari 1945).
75
vonnis van 17 september 1946.264
De echtgenoot verdedigt zich tegen een
onderhoudsvordering door te eisen dat zijn vrouw bij hem moet wonen. Zij is echter al meer
dan eens van huis weggelopen vanwege de slechte behandeling van haar partner. 'Het is zelfs
ter kennis van de vrederechter dat zij al verschillende keren de hulp van de politie heeft
moeten inroepen', zo onderlijnt hij. De echtgenoot moet dus 'het zijne' bijdragen in haar
onderhoud en dat van hun kinderen. Maar aangezien ze oud genoeg is om deels zelf in haar
onderhoud te voorzien reduceert de rechter haar initiële eis van 1/2 tot 2/5 op het loon van
haar echtgenoot.265
Het bewijzen van dergelijk slecht gedrag loopt echter niet altijd van een
leien dakje. Een eiseres die geen 'bepaalde feiten' kan bewijzen, noch aanbiedt haar eis op
andere gronden te wettigen, zal haar vordering niet succesvol kunnen afronden.266
In deze
zaak leggen de beide partijen de schuld van de scheiding bij elkaar. Uit het vonnis blijkt
echter niet wie uiteindelijk het huis is uitgetrokken. In het licht van de overige rechtspraak
zou dit de vrouw zijn. Indien dit echter niet het geval is, hebben we te maken met een
afwijking van het vastgestelde patroon in de rechtspraak.
Zoals we in deze laatste zaak kunnen zien, is het aanduiden van de echtgeno(o)t(e) die het
huis uittrekt niet altijd een essentiële stap in de onderhoudsvordering tussen echtgenoten.
Soms duiden andere elementen immers op de schuld van een echtgenoot. Maar soms negeert
de vrederechter de schuldkwestie eenvoudigweg. In een zaak uit 1947 vraagt een vrouw een
machtiging om de helft van het loon van haar man te ontvangen voor haar en hun kinderen.
De vrederechter oordeelt hier dat de vordering gegrond is, aangezien de partijen gescheiden
leven en de eiseres altijd voor de kinderen heeft gezorgd267
. Met andere woorden een zuiver
schuldloze onderhoudsuitkering. Een vonnis later dat jaar gaat nog verder. Hier oordeelt de
vrederechter kortweg dat 'aangezien de eis van aanlegster in de toedracht der zaak als billijk
en gegrond voorkomt, wordt zij gemachtigd 1/2 op het loon van haar echtgenoot te
ontvangen'.268
Dit is natuurlijk eerder een ongemotiveerd dan een schuldloos oordeel. Deze
drie zaken komen allemaal uit het laatste door ons besproken jaar, waarin een ander
vrederechter, VERHOFSTEDE, het roer van VAN NUFFEL heeft overgenomen. Het zou dus goed
mogelijk zijn dat deze oordelen die minder de nadruk op schuld leggen, een duurzame
264
AR 639 (17 september 1946). 265
Niet enkel wangedrag van de echtgenoot kan het verbreken van het echtelijke leven rechtvaardigen. In de
vonnissen vinden we ook een voorbeeld waar de eiseres na een poging met haar man samen te leven bij zijn
ouders door die ouders werd buitengejaagd. De man ontkent dit niet en de schuld van de scheiding kan niet bij
de eiseres worden gelegd omdat ze het echtelijke leven niet wilt hervatten. AR 283 (12 december 1942). 266
AR 459 (28 december 1938). 267
AR 762 (8 april 1947). 268
AR 868 (4 november 1947).
76
verandering zijn. Deze conclusie moet natuurlijk direct genuanceerd worden door het gebrek
aan verdere gegevens en de betrekkelijke inconsistentie van de gegevens die we wél hebben.
Ten slotte blijkt de schuldvraag soms irrelevant aangezien de eis op basis van andere
middelen reeds ongegrond is. Als de eiseres er eigenlijk warmpjes bij zit en er geen sprake is
van behoefte, zal dit het uitpluizen van de schuldvraag overbodig maken. Een opvallende
naoorlogse onderhoudsvordering van een serveerster lijkt al de voorgaande elementen samen
te brengen. Haar echtgenoot die aan het begin van de oorlog, in mei 1940, dienst nam op een
schip, komt zes jaar later weer thuis. Zijn thuiskomst blijkt minder warm dan hij gehoopt had
en zij hervatten hun echtelijke leven niet. Volgens hem had zijn echtgenote hem immers
vervangen door een ander exemplaar. Een klacht voor overspel volgt en op het moment
waarop de vrederechter beslist, heeft de raadkamer de zaak doorverwezen naar de
correctionele rechtbank. In de tijd dat haar man op zee was, heeft diezelfde correctionele
rechtbank de echtgenote wel veroordeeld voor het opzettelijk beroven van haar kinderen van
voeding en verzorging. Ze kreeg een gevangenisstraf van drie maanden en haar kinderen
werden in een instelling geplaatst. Voor deze instelling moet zij zelf geen financiële bijdrage
leveren en bovendien heeft ze een vaste job in een café waar ze naast een loon van
250Fr./week ook kost en inwoon geniet. De eiseres slaagt er bijgevolg niet in haar vordering
gegrond te doen verklaren.269
Over welk van de verschillende elementen de doorslag heeft
gegeven, zwijgt het vonnis echter. Enerzijds kan het gaan om de schuld van de vrouw. Ofwel
omdat zij weigerde het echtelijk leven weer op te nemen, ofwel wegens het vermeende
overspel, ofwel wegens de mishandeling van haar kinderen. Anderzijds kan het gaan om het
gebrek aan behoefte, gezien zij een loon heeft en daarbij nog over kost en inwoon beschikt.
2. Vergelijking met andere rechtspraak
Hoewel we in deze vonnissen geen referenties naar rechtsleer of rechtspraak terugvinden,
wijst schaarse rechtspraak die we over deze materie terugvinden in het Journal des juges de
paix in dezelfde richting. De Rechtbank van Eerste Aanleg van Antwerpen beslist in 1939 dat
een echtgenote de snelle procedure van art 214b, tweede lid BW moet kunnen gebruiken en
dus op die manier gemachtigd moet kunnen worden om een onderhoudsuitkering rechtstreeks
op het loon van haar echtgenoot te ontvangen270
, indien de echtgenote aan de feitelijke
scheiding geen schuld heeft. Het aanbod van de echtgenoot om zijn vrouw weer in huis te
269
AR 683 (21 januari 1947). 270
In het verleden was dit immers niet altijd aanvaard in de rechtspraak aangezien het grondige onderzoek dat
nodig is om een uitkering toe te kennen aan de echtgenote in strijd zou zijn met het snelle karakter van de
procedure in art. 214b, tweede lid BW. J. VAN NUFFEL, De rechten der vrouw, Kortrijk, Drukker-Uitgever Albert
Decaluwe, s.d., 86p., 33.
77
nemen, doet niet ter zake indien het niet ernstig genomen kan worden.271
Ook de Beverse
vrederechter negeert dit voorstel indien er wangedrag is vastgesteld bij de echtgenoot272
. Een
tweede vonnis, van het vredegerecht van het eerste kanton van Namen, stelt dat het voordeel
van art. 214b BW voorbehouden moet blijven aan de echtgenoot die geen schuld aan de
feitelijke scheiding treft. In dit geval had de eiseres een zware veroordeling voor verklikking
opgelopen die het samenleven onhoudbaar maakte. Haar vordering vangt dan ook bot.273
Ten
slotte oordeelt de Oostendse Vrederechter dat een man die het huiselijk dak verlaat en inroept
dat zijn vrouw een losbandig leven leidt, niet ontsnapt aan de verplichting zijn gezin te
onderhouden.274
In een gelijkaardige kwestie maakt de Beverse Vrederechter een meer
genuanceerde beslissing. Het wangedrag van zijn vrouw, dat de man hier inroept als
verdediging, krijgt deels wél weerklank. De man zal geen onderhoud verschuldigd zijn aan
zijn vrouw, maar hij is wel verplicht zijn kind te onderhouden op grond van art. 214b BW.275
B. Bijdrage volgens het vermogen en de staat van de echtgenoten
Artikel 214b BW dat de echtgenoten als wettelijke grondslag gebruiken om
onderhoudsgelden toegewezen te krijgen mag men niet verwarren met de onderhoudsplicht
sensu stricto zoals die tussen de overige categorieën van onderhoudsplichtigen en
onderhoudsgerechtigden speelt. Zoals we hierboven reeds uiteengezet hebben, kan een
persoon zijn recht op onderhoud slechts uitoefenen als hij behoeftig is. Tussen echtgenoten
speelt echter de plicht om bij te dragen in de behoeften van het huishouden volgens het
vermogen en de staat van de respectievelijke echtgenoten. Behoeftigheid van een van de
echtgenoten is als dusdanig geen voorwaarde. De echtgenoten moeten op continue basis hun
deel bijdragen in het onderhoud van het gezin276
. Hoeveel elke echtgenoot bij moet dragen is
een feitenkwestie die de vrederechter soeverein beoordeelt. Alle elementen die het vermogen
en de staat van de echtgenoten beïnvloeden dragen bij tot de uiteindelijke bepaling van de
bijdrage die de onderhoudsgerechtigde zal krijgen. Het is nog maar de vraag of het
theoretische verschil tussen de onderhoudsvordering sensu stricto en de vordering op basis
van art. 214b BW ook een feitelijk verschil zal uitmaken.
Een eerste element zijn de inkomsten van de echtgenoten. De hoogte van het loon van beide
partijen heeft een directe invloed op het uiteindelijk toegekende bedrag. Enerzijds kan het
271
Rb. Antwerpen 13 juni 1939, JJP 1939, 381. 272
AR 639 (17 september 1946). 273
Vred. Namen (I) 10 januari 1947, JJP 1947, 115. 274
Vred. Oostende 9 april 1946, JJP 1946, 232. 275
AR 106 (26 maart 1941). 276
H. DE PAGE, Traité I, 755, nr.705ter.
78
lage loon van de verweerder het onderhoudsgeld doen krimpen. Een vrouw met zes kinderen
die 500Fr./week van haar echtgenoot vraagt, ziet ondanks het verstek van haar man haar eis
toch afslanken tot 300Fr./week omdat haar man nu eenmaal geen 500Fr./week verdient.277
Met een loon van 160Fr./week komt een verweerder amper toe om een bijdrage van
100Fr./week te leveren aan vrouw en kind, hoewel deze zelf maar 50Fr./week steungeld
krijgt. Uiteindelijk zal de eiseres een machtiging krijgen om 75Fr./week op zijn loon te
ontvangen.278
Anderzijds komt het ook voor dat het toegekende bedrag verkleint omdat de
eiseres een (te hoog) loon heeft. Een eiseres die aanvankelijk beweert niet meer in staat te zijn
te werken wegens ziekte, maar waarvan blijkt dat ze ondanks een minimaal nadeel toch meer
verdient dan de verweerder kan niet in aanmerking komen voor een onderhoudsuitkering.279
Een situatie waarin een vrouw vast werk heeft en zo 20Fr./dag verdient, maar het loon van
haar echtgenoot nog hoger ligt, geeft aanleiding tot het inkrimpen van een
onderhoudsvordering voor vrouw en kind van 500Fr./week tot 100Fr./week.280
Dit
verstekvonnis houdt een uitzonderlijk grote inkrimping in van het gevorderde bedrag. Hierbij
speelt het relatief hoge gevorderde bedrag natuurlijk een rol, naast de inkomsten van de
vrouw en vooral het feit dat de man de gewoonte had vrijwillig 400Fr/maand te betalen aan
zijn echtgenote. Een gewoonte die de rechter in een vonnis giet.
Naast het loon van de partijen komen we ook verschillende andere vormen van inkomsten
tegen die het toegekende bedrag beïnvloeden. Een man die beweert als enige inkomsten
2700Fr./jaar aan huur te ontvangen, slaagt erin het gevorderde bedrag van 200Fr./maand te
verminderen met 85Fr. Dit neemt niet weg dat hij gehouden blijft bij te dragen in het
onderhoud van zijn zieke echtgenote en dat de helft van deze huurinkomsten aan haar
toekomen gezien het verhuurde goed een deel van het gemeenschappelijk vermogen
uitmaakt.281
Ook werkloosheid en het gebrek aan loon of juist het ontvangen van een
uitkering kan een element vormen in de beslissing. Nadat de vrederechter de schuld van de
feitelijke scheiding bij de echtgenoot heeft gelegd en hij heeft vastgesteld dat het enige kind
bij zijn moeder verblijft, beslist hij toch om de eis te verminderen. Beide partijen zijn immers
werkloos en dus kan de eis om de helft op de inkomsten van de echtgenoot te ontvangen niet
zomaar gegrond worden verklaard. Zo komt de vrederechter tot de beslissing om 1/3 op het
277
AR 377 (9 mei 1944). 278
AR 106 (26 maart 1941). 279
AR 283 (12 december 1942). 280
AR 320 (13 april 1943). 281
AR 117 (26 april 1941).
79
loon toe te kennen aan de eiseres van zodra haar echtgenoot werk heeft.282
Het is opvallend
dat de rechter zowel in een opschortende voorwaarde als een vermindering voorziet. Vanaf
het moment dat de echtgenoot werk zal hebben, lijkt er geen enkel element aanwezig te zijn
om het bedrag van de eis alsnog te verminderen. In een andere geschil leiden het beperkte
loon van de verweerder enerzijds en de inkomsten van de eiseres (bestaande uit steungeld)
anderzijds tot het inperken van de eis van 100Fr./week tot 75Fr./week.283
Ten slotte bepaalt
ook het loon dat de kinderen verdienen en dat ze afgeven aan de ouder die hen opvoedt mee
het uitgekeerde bedrag. Dit aspect kan opgemerkt worden in een opvallend vonnis uit 1938.
Wanneer vaststaat dat de verweerder zijn onschuld niet kan bewijzen na het feitelijk
verbreken van de echtelijke band, blijkt dat de eiseres meer inkomsten heeft dan hem. Naast
haar eigen loon beschikt ze immers over de inkomsten van haar vier kinderen. Dit neemt
echter niet weg, zo stelt VAN NUFFEL, dat hij zijn deel moet bijdragen in het onderhoud van
zijn gezin. De 125Fr./week die de eiseres hierbij in gedachten heeft, komt in deze situatie niet
overeen met het vermogen van beide partijen. 25Fr./week zal volstaan.284
Met deze uitspraak
geeft de vrederechter ook meteen aan dat hier de criteria van behoefte uit het algemeen
onderhoudsrecht niet gelden.
Niet enkel het vermogen heeft zijn rol. Ook de toestand van de partijen draagt bij aan het
eindresultaat van de vordering. Een eerste voorbeeld is ziekte. Dit komt enerzijds voor als een
factor die de behoefte van de eiseres nog groter maakt en dus aan de bijdrage van verweerder
een noodzakelijk karakter geeft. De man moet bijdragen in het onderhoud van zijn zieke
vrouw.285
Anderzijds brengt een vonnis ziekte naar voor als een puur functioneel element dat
een invloed uitoefent op het inkomen van de eiseres. Nu de eiseres ten onrechte aanhaalt dat
haar ziekte (die door geneeskundige attesten bewezen werd) haar mogelijkheden om arbeid te
verrichten teniet doet, maar op basis van de loonbriefjes blijkt dat zij zelfs ondanks die ziekte
meer verdient dan haar echtgenoot, is haar eis ongegrond.286
Zelf inkomsten genereren
behoort in bepaalde gevallen ook tot de mogelijkheden. Wie deels de eigen boontjes kan
doppen, hoeft voor zijn onderhoud minder snel aan te kloppen bij anderen. Een
onderhoudsvordering van 1/2 op het loon van de echtgenoot zal de rechter verder afschaven
tot 2/5 aangezien de partijen samen geen kinderen hebben en eiseres zelf in staat is enig werk
282
AR 416 (30 januari 1945). 283
AR 106 (26 maart 1941). 284
AR 429 (22 juni 1938). 285
AR 127 (26 april 1941). 286
AR 283 (12 december 1942).
80
te verrichten.287
Uit het volgende voorbeeld blijkt echter de relativiteit van de verschillende
elementen die de staat van behoefte een gelaat moeten geven. Dit maal kort de vrederechter
de vordering van 1/2 op het loon ook in tot 2/5 omdat de eiseres oud genoeg is om haar
onderhoud deels zelf te dragen.288
Wat blijkbaar geen verschil maakt, zijn de vier kinderen die
de eiseres volgens het vonnis opvoedt en waarvoor haar echtgenoot niks bijdraagt. Ten slotte
komen we in een vonnis uit 1945 een vermelding tegen van de levensduurte. De echtgenote
vraagt 2/3 van het loon van haar man, de man biedt aan 800Fr./maand te geven, maar gezien
de huidige levensduurte en de inkomsten waarover de vrouw beschikt, moet zij toch 1/2 op
het loon van haar man krijgen en volstaat zijn aanbod niet.289
Waarom de eiseres haar eis toch
niet volledig ingewilligd ziet, verklaart de vrederechter echter niet. Hoewel het gevorderde
bedrag eerder aan de hoge kant lijkt, zien we in een zaak met een gelijke feitenconstellatie dat
een gevorderd bedrag van 3/4 op het loon wel toegekend wordt.290
In andere rechtspraak of rechtsleer laat de afweging van de besproken begrippen maar weinig
sporen na. Het gaat dan ook om een feitelijke afweging die van de vrederechter het nodige
maatwerk vraagt. Ondanks de vaak beknopte verwijzing naar elementen die zijn oordeel
beïnvloeden en het gebrek aan consistentie291
in de elementen die uiteindelijk bijdragen tot de
constitutie van de onderhoudsuitkering, verloopt deze afweging relatief evenwichtig. Slechts
één Brugs vonnis refereert indirect aan het vermogen van de verweerder.292
Door te stellen dat
de artikelen 214b BW et seq. ook van toepassing zijn op de werkloosheidsuitkering, spreekt
de rechtbank van eerste aanleg een Bevers vonnis tegen. Hier geeft de vrederechter immers
geen machtiging om een deel van de werkloosheidsvergoeding te ontvangen. De eiseres zal
moeten wachten tot haar echtgenoot een vast loon verdient.293
C. Procedure
Eenvoudig, goedkoop en snel. Aan deze vereisten heeft de wetgever geprobeerd tegemoet te
komen bij het instellen van de bijzondere procedure inzake onderhoudsvorderingen tussen
echtgenoten. Door middel van een schriftelijk of mondeling verzoek aan de vrederechter van
287
AR 421 (6 februari 1945). 288
AR 639 (17 september 1946). 289
AR 472 (4 september 1945). 290
AR 703 (24 december 1946). 291
Zoals we zagen lijkt de aanwezigheid van kinderen in de ene zaak wel een impact te hebben en in de andere
niet. Ook de mogelijkheid dat een eiseres zelf deels in haar onderhoud kan voorzien krijgt slechts op schijnbaar
willekeurige vermeldingen. Het komt ons immers als onwaarschijnlijk voor dat van om en bij de dertig
vorderingen van huishoudsters tegen hun echtgenoot er maar twee in staat zouden zijn zelf in inkomsten te
voorzien, terwijl de feitenconstellaties vaak zeer gelijkaardig zijn. 292
Rb. Brugge 12 juli 1946, JJP 1947, 116. 293
AR 416 (30 januari 1945).
81
de laatste gemeenschappelijke woonplaats294
kan een verzoekende partij een procedure
opstarten. De vrederechter gaat dan over tot de dagstelling van de zaak en de griffier
verwittigt de partijen hiervan (art. 214c BW). Zoals uit de beschreven geschillen blijkt,
bestaat het doel van deze vordering erin een machtiging te bekomen om een deel van de
inkomsten, schuldvorderingen en opbrengsten uit de arbeid van de onwillige echtgenoot
rechtstreeks te ontvangen. Tot op het einde van de oorlog vraagt de eiseres die uitkering
doorgaans uitgedrukt in frank per week of per maand. 295
Na de oorlog komen in de vonnissen
hoofdzakelijk nog bedragen voor uitgedrukt in breukdelen of percentages van het inkomen. 296
Bij het gegrond verklaren van een vordering, duidt de rechter in principe rechtstreeks de
specifieke bron aan vanwaar de eiseres rechtstreeks het bepaalde onderhoudsgeld ontvangt.
De griffier zorgt dan voor de praktische uitwerking van dit vonnis. Hij zal met andere
woorden de werkgever op de hoogte brengen van diens verplichting het bedrag rechtstreeks
aan de eiseres uit te betalen. Voor inkomsten uit arbeid vormt dit een ideaal systeem als er een
werkgever aangeduid kan worden die instaat voor het uitbetalen van loon. Voor andere
inkomsten verloopt dit minder eenvoudig. Zo zal de rechter genoodzaakt zijn de eiseres vrij
algemeen te machtigen het bedrag rechtstreeks te ontvangen 'aan de bron van de inkomsten
van de verweerder' indien deze enkel inkomsten verwerft uit een verhuurd onroerend goed.297
Dergelijke vage bewoordingen kunnen natuurlijk voor complicaties zorgen. Verder betreft de
onderhoudsschuld een draagbare schuld, die zonder kosten voor de schuldeiser afgelost dient
te worden.298
Tegen een vonnis dat via deze procedure werd bekomen, staat altijd het
rechtsmiddel van het hoger beroep ter beschikking, ongeacht het bedrag van de vordering (art.
214e BW).
Tot slot staan we kort stil bij de herziening. Tegen de achtergrond van een strandend huwelijk
komen de partijen voor de vrederechter. In deze fase maakt de stabiliteit die de echtelijke
band moest bieden, plaats voor turbulentie en crisis. De gronden die het vonnis eerder
aanwees om een onderhoudsuitkering van een bepaalde grootte te rechtvaardigen kan
veranderen. En als dit gebeurt, biedt art. 214f BW een uitweg. Indien de situatie van de
partijen verandert, kan de vrederechter zijn eerdere oordeel herzien.299
Gespreid over de hele
294
A. PASQUIER, Droits et devoirs respectifs des époux : commentaire de la loi nouvelle du 20 juillet 1932
modifiant le chapitre VI, titre V, du livre Ier du code civil, Brussel, Hauchamps, 1932, 42. 295
bijvoorbeeld: AR 360 (23 december 1943). 296
Bijvoorbeeld: AR 416 (30 januari 1945). 297
AR 127 (26 april 1941). 298
Bijvoorbeeld AR 332 (1 juni 1943). 299
Deze bepaling gaat verder dan art. 209 BW dat de herziening voorziet in het gemeenrechtelijke
alimentatierecht. Volgens art. 209 BW kan een vonnis immers enkel herzien worden indien de behoeftigheid van
82
besproken periode vinden we drie herzieningsvonnissen terug. Een huishoudster die zes
maanden eerder nog een uitkering had gekregen van 200fr./maand keert terug naar het
vredegerecht om de bijdrage van haar man in het onderhoud van het gezin te zien verhogen
tot 415Fr./maand. Omdat de situatie echter op geen enkele wijze veranderd is, gaat deze
vlieger echter niet op.300
Een situationele verandering in de vorm van een toewijzing van de
kinderen aan de schuldenaar van de onderhoudsschuld door de voorzitter van de rechtbank
van eerste aanleg wegens het wangedrag van de andere echtgenote, volstaat wel om de
veroordeling tot het betalen van onderhoudsgeld volledig ongedaan te maken.301
Voor zover
deze uitkering ook haar ten goede kwam, valt het op dat met het verwaarlozen van haar
kinderen de noodzakelijke voorwaarde van de onschuld aan de gehele feitelijke scheiding mee
ten onder gaat. Ze is niet langer de onschuldige echtgenote en ze heeft daardoor geen recht
meer op een onderhoudsuitkering. Met de derde uitspraak zijn we ook bij de opmerkelijkste
van de drie aanbeland. Op 15 december 1935 besliste de vrederechter dat een man zijn
echtgenote en kind een onderhoudsuitkering verschuldigd is. Nu, zeven jaar later, zit de man
terug in de zittingszaal van het vredegerecht. Zijn echtgenote , zo beweert hij, verdient meer
dan genoeg en dus moet hij geen steun meer geven. Aangezien hij echter reeds twee jaar geen
onderhoudsgeld meer betaalt en gezien hij niet de minste inspanning wilt leveren om de
achterstallige bedragen te betalen, moet hij zich eerst naar dit eerder vonnis gedragen
vooraleer hij een vermindering kan vragen.302
Bij de juridische grond van deze uitspraak kan
men zich vragen stellen.
§ 4. De onderhoudsplicht tussen bloedverwanten en aanverwanten.
Slechts een klein segment van de onderhoudsvorderingen speelt zich niet af tussen
echtgenoten. In totaal tellen we slechts vier vonnissen die we in de categorie van
onderhoudsvorderingen tussen bloed- en aanverwanten kunnen onderbrengen. Het bijzondere
alimentatierecht tussen echtgenoten verdringt in de Beverse praktijk met andere woorden het
traditionele gemeenrechtelijke alimentatierecht.
Bij de eerste kwestie verzoekt een weduwe haar zoon en haar schoondochter samen
100Fr./maand te betalen aan onderhoudsgeld. Door een gebrek aan grondig verweer, verklaart
de schuldeiser verandert of de mogelijkheid om de onderhoudsschuld te betalen afneemt. Art. 214f BW
daarentegen maakt herziening reeds mogelijk vanaf het moment dat de situatie van één van de partijen verandert.
A. PASQUIER, Droits et devoirs respectifs des époux : commentaire de la loi nouvelle du 20 juillet 1932
modifiant le chapitre VI, titre V, du livre Ier du code civil, Brussel, Hauchamps, 1932, 45. 300
AR 429 (14 december 1938). 301
AR 777 (3 juni 1947). 302
AR 234 (12 mei 1943).
83
de rechter de vordering gegrond. Het bedrag moet zonder kosten, de eerste dag van de maand
aan de eiseres betaald worden.303
In een gelijkaardige zaak eist een weduwe van haar drie
kinderen en hun echtgenoten in totaal 925Fr./maand, wat bij gebrek aan verweer ook wordt
toegekend.304
Een volgend vonnis oordeelt over de vordering van een weduwenaar tegen zijn
6 kinderen en hun echtgenoten. Hij vraagt van iedere schuldenaar een bedrag dat overeenkomt
met diens financiële mogelijkheden. In totaal bedraagt de vordering 550Fr./maand. Enkel de
tweede verweerder, van wie de grootste bijdrage moet komen, protesteert. Zijn financiële
mogelijkheden zouden zwaar overschat zijn omdat zijn maandelijkse inkomen uiterst gering
is. De andere verweerders slagen er echter op de volgende zitting in het bewijs te leveren dat
tweede verweerder 99,9% van de aandelen bezit van een vennootschap met een kapitaal van
meer dan 1 000 000Fr. Dit volstaat om het bedrag dat de eiser van hem vraagt, te behouden.305
Tot slot slaagt een tachtig jaar oude weduwenaar er in om van zijn 4 kinderen en zijn
schoonzoon een totaalbedrag van 1200Fr./maand toegewezen te krijgen, ondanks hevig
protest van de verweerders. De stand van de familie en de hoge leeftijd van de eiser
rechtvaardigen volgens de rechter dit uitzonderlijke bedrag.306
§ 5. Sporen van de oorlog?
De oorlog legt een sociale en financiële druk op de families in het kanton. Maar heeft dit een
grote weerslag op de onderhoudsvorderingen? Eigenlijk niet. De situatie heeft niet tot gevolg
dat de personen zich gemakkelijker gaan wenden tot familieleden om hulp af te dwingen. Ook
inhoudelijk merken we geen echte verschillen tussen de vonnissen over
onderhoudsvorderingen voor, tijdens en na de oorlog.
Er is echter één uitzondering. Verschillende vonnissen draaien rond het rechtstreeks
ontvangen van het loon van een echtgenoot die in het buitenland is gaan werken307
.
Inhoudelijk past de vrederechter zich hier echter niet aan aan. De dagvaardingstermijn van
drie dagen, die nochtans verlengd kan worden, is tekort en leidt hier tot verstekvonnissen. De
thuisblijvers krijgen zo op een eenvoudige manier een machtiging om een deel van het loon
direct van de werkgever van hun echtgenoot te ontvangen. Door in deze verstekvonnissen
geen verdere belangenafweging te doen kiest de vrederechter zo de kant van de gezinnen die
achterblijven.
303
AR 284 (1 december 1942). 304
AR 470 (24 juli 1945). 305
AR 89 (26 maart 1941). 306
AR 824 (26 augustus 1947). 307
al dan niet verplicht.
84
Hoofdstuk 7: Huur
§ 1. Inleiding
Huurgeschillen maken met voorsprong het gros van de zaken uit over de gehele besproken
periode. Dit rechtvaardigt een uitvoerige bespreking. We groeperen de geschillen volgens hun
voorwerp. Eigenlijk draaien bijna alle huurgeschillen rond twee grote problemen:
achterstallige huur en de beëindiging van de huurovereenkomst. Beiden ondergaan zij op een
kenmerkende manier de gevolgen van de oorlog.
Een kenmerk van deze materie dat onvermijdelijk in het oog springt, is de omvangrijke
bijzondere wetgeving. Ons liberaal Burgerlijk Wetboek volstaat niet altijd om op te boksen
tegen de enorme turbulentie in de economische toestand van de huurders en tegen het soms
slinkende aanbod op de woningmarkt. De bevolking een dak boven het hoofd garanderen zal
van 1940 tot 1947 een zware beproeving vormen voor de regering en voor de secretarissen-
generaal die hun post waarnemen tijdens de bezetting. Tussen 1938 en 1947 wordt meer dan
10 keer ingegrepen in de huursector om het gemeen recht te temperen. Voor de verschillende
onderwerpen die aan bod komen, blijven we dan ook steeds staan bij de toepassing van deze -
vaak ingrijpende - wetgeving door de vrederechter. Aangezien mede door deze wetgeving
aanzienlijke verschillen ontstaan tussen geschillen met hetzelfde onderwerp over de gehele
periode, maken we een onderscheid tussen de geschillen voor, tijdens en na de oorlog.
§ 2. De huurprijs
A. 1938 tot 22 maart 1940: kordaat optreden van de vrederechter.
Van januari 1938 tot enkele maanden voor de inval van Nazi-Duitsland in 1940 geldt het
gemeen huurrecht. Zowel de Eerste Wereldoorlog als de desastreuze vroege jaren dertig
hadden aanleiding gegeven tot uitgebreide ingrepen om de huursector weer te stabiliseren.308
Ook vanaf de eerste maanden voor de Duitse inval tot ver na de wapenstilstand van 8 mei
1945 overheerst crisiswetgeving het huurrecht. De onbeknotte toepassing van het Burgerlijk
Wetboek tijdens deze periode is dus een unicum tijdens het besproken decennium. De
308
E. LANCKSWEERDT en L. LAVRYSEN, "De geschiedenis van de private huurwetgeving in het licht van de
woonzekerheid" in B. HUBEAU en J. VANDE LANOTTE (eds.), Wonen in (on)zekerheid: de woonzekerheid in
woon- en huisvestingsbeleid in Tegenspraak cahiers , Antwerpen, Kluwer, 1988, 19-63.
85
vrederechter dient tijdens deze relatief rustige periode nagenoeg uitsluitend rekening te
houden met artikel 1728 BW, dat de huurder verplicht de huurprijs te betalen.309
Structureel kenmerkt deze periode zich door het geringe aantal huurgeschillen in verhouding
tot het totaal aantal zaken. Vanaf 1940 nemen de huurzaken een steeds dominantere rol in op
de zittingsrol.310
Dit is een direct gevolg van de Duitse invasie. Van alle huurgeschillen
handelen er 68,4% over de invordering van achterstallige huurgelden.311
We zullen verder
zien dat ook dit alles behalve een constante is tijdens de daarop volgende jaren. In de meeste
gevallen komen er geen advocaten aan te pas en vonnist de vrederechter op de eerstvolgende
zitting na de dagvaarding.
Inhoudelijk valt een bijna machinale verwerking op van deze zaken. Bijna de helft van de
verweerders laat verstek gaan, de achterstallige huurgelden variëren in grootte tussen 20 Fr.312
en 3325 Fr.313
en de betaling blijft uit tussen één week314
en 18 maanden315
. Het resultaat is
echter op vier zaken na altijd hetzelfde. De huurder verliest het pleit en wordt veroordeeld om
de achterstallige huurgelden te betalen. Zelfs als de procedure op tegenspraak verloopt, lezen
we doorgaans dat de vordering zonder meer gegrond is omdat 'de verweerder niet in staat is
enige gegronde verweermiddelen aan te brengen.'316
Slechts één keer geeft de vrederechter geen gevolg317,318
aan de eis van de verhuurder om het
niet naleven van de verbintenissen te sanctioneren met een ontbinding (art. 1184 BW)319
en
309
We dienen er echter op te wijzen dat geen enkel vonnis verwijzingen bevat naar de toepasselijke artikels uit
het Burgerlijk Wetboek. 310
Zie supra p. 64. 311
Het gaat meer bepaald om zesentwintig vonnissen. 312
AR 475 (8 februari 1939): De verhuurder vraagt 20 Fr. voor een week achterstallige huur, 20 Fr. voor het
wegnemen van schabben door de huurder en 125Fr. voor het maken van de wc-pot die door de druk van de
huurder zijn taak niet meer aankon en het had begeven. Aangezien er geen deftige verweermiddelen worden
aangevoerd, verklaart de vrederechter de vordering gegrond. 313
AR 466 (28 december 1938): Een leurder heeft een achterstal van 3325 Fr. opgebouwd. Zijn Antwerpse
verhuurder beslist in actie te komen en vordert de huurgelden in samen met de ontbinding van de overeenkomst.
Verweerder maakt verstek en moet hiervan de gevolgen dragen: de vordering wordt gegrond verklaard en de
uitdrijving wordt bevolen binnen de drie dagen. Tegen oudejaarsavond kan deze man dus op straat staan. 314
AR 475 (8 februari 1939). 315
AR 416 (16 februari 1938): Na 18 maanden lang een schuld van 810Fr. aan huurgelden opgebouwd te
hebben, veroordeelt de vrederechter een Beverse dokwerker om deze schuldenlast af te lossen. De rechter gaat
ook in op de vraag van de verhuurder om de overeenkomst te ontbinden en de huurder te laten uitdrijven binnen
de 8 dagen na de betekening van het vonnis. 316
bijvoorbeeld AR 416 (16 februari 1938). 317
Slechts zeer uitzonderlijk vraagt de verhuurder die ontbinding en uithuiszetting niet, bijvoorbeeld: AR 446
(19 oktober 1938). 318
AR 13 (20 maart 1940). 319
Specifiek voor het huurrecht werden de artikelen 1741, 1760, 1764 en 1766 BW voorzien. De facto gaat het
om een toepassing van het gemeen recht.
86
een uitdrijving320
. De vrederechter past deze sancties streng toe. Met het gewicht van de
situatie houdt hij hierbij geen rekening. Een vonnis van 15 juni 1938321
illustreert dit treffend.
De verhuurder dagvaardt zijn huurder om achterstallige huur te betalen voor de maanden mei
en juni en vraagt de ontbinding van de overeenkomst. Ondanks het verstek van de verweerder,
blijkt op de zitting dat de huur voor de maand mei reeds betaald werd. Enkel de huur voor
juni, een maand die op dat moment nog niet afgelopen is, moet de huurder nog betalen. Toch
wijzigt het verdict allerminst. De huurder moet de volle maand juni betalen en de
overeenkomst wordt ontbonden mét een bevel tot uitdrijving indien hij niet tijdig het huis
verlaat. In een gelijkaardig vonnis van 24 mei 1939322
besluit de vrederechter opnieuw om
een huurder uit te laten drijven binnen de 48 uur na de betekening van het vonnis omdat hij de
huur voor diezelfde maand nog niet betaald heeft. Ook een werkloze man van wie twee zonen
onder de wapens zijn geroepen ondergaat hetzelfde lot. Hij betaalde de huur voor september
en oktober niet wegens een gebrek aan financiële middelen. De vrederechter veroordeelt hem
tot betaling van de achterstallen, ontbindt de overeenkomst en laat de man en zijn gezin
uitdrijven tegen 1 november.323
Verder blijkt die harde houding tegenover de huurders ook uit
de modaliteiten van de uitdrijving die de vrederechter beveelt. Niet zelden krijgen de huurders
maar 24 uur vanaf het moment van de betekening om het huis te verlaten.324
Eerder uitzonderlijk willigt de vrederechter de volledige eis van de verhuurder niet in. Twee
van de vier gevallen waarin dit voorkomt, blijkt de huurder reeds een deel van het gevorderde
bedrag betaald te hebben en volgt slechts een veroordeling om het saldo te betalen.325
In een
andere zaak vraagt de verhuurder de betaling van de huurprijs voor de volledige maand,
hoewel de huurder opwerpt dat hij al halfweg de maand uit zijn huis gezet is. Hij biedt dan
ook aan de halve huurprijs te betalen. Als de verhuurder besluit dit aanbod af te slaan,
verklaart de vrederechter de volledige vordering ongegrond. De verhuurder krijgt zelfs de
70Fr. voor de halve maand huur niet.326
Deze oplossing lijkt op basis van de beperkte
gegevens uit het vonnis erg vreemd. Vermoedelijk baseert de vrederechter zich op een afstand
320
Een juridische basis komt niet in de vonnissen voor. H. DE PAGE verwijst hiervoor naar art. 11, 1° van de wet
van 25 maart 1876. H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, IV/1, Brussel, Bruylant, 1938, p. 640,
652. 321
AR 434 (15 juni 1938). 322
AR 507 (24 mei 1939). Ook bij deze zaak maakt de verweerder verstek. 323
AR 552 (25 oktober 1939). 324
bijvoorbeeld AR 484 (29 maart 1939), AR 492 (29 maat 1939), AR 4 (14 februari 1940). 325
AR 434 (15 juni 1938), AR 446 (19 oktober 1938): De huurder kon bewijzen reeds 20 Fr. van de gevorderde
470Fr. betaald te hebben. De verhuurder vorderde geen ontbinding, waardoor de huurder enkel veroordeeld werd
om zijn schuld te betalen. 326
AR 13 (20 maart 1940).
87
van het recht op huur door de verhuurder. Zelfs als dit het geval mocht zijn, blijft het ons een
raadsel waar die plotse wilsuiting vandaan zou komen om liever 0 Fr. dan 70 Fr. te
ontvangen. Het zou even goed het gevolg kunnen zijn van een rechter die zijn geduld verliest.
De laatste keer dat de vrederechter een vordering niet volledig gegrond verklaart tijdens deze
periode, vermindert hij de gevraagde wederverhuringsvergoeding. De aanvulling van de eis
tot ontbinding met een eis om vergoed te worden voor de schade door de ontbinding, komt
weinig voor. De vrederechter verklaart deze vorm van schadevergoeding - in tegenstelling tot
de ontbinding zelf - veel minder snel volledig gegrond. In deze zaak stelt een Antwerps
eigenaar een vordering in om twee maanden vervallen huurgelden, in totaal 550 Fr., van zijn
huurder betaald te krijgen. Hij vult die eis aan met de vraag om de overeenkomst te
ontbinden, de huurder binnen de achtenveertig uur na de betekening van het vonnis te laten
uitdrijven en om de schade die hij heeft opgelopen door het verlies van huurgelden en de niet
naleving van de overeenkomst te vergoeden. Die schade raamt hij op 1650 Fr., zes maanden
huur. Tegen die laatste eis verheft de huurder zijn stem. Zes maanden lijkt hem fel
overdreven. Uiteindelijk verklaart de vrederechter alle eisen gegrond, op de laatste na. Die
vermindert hij tot drie maanden huur aangezien dit de noodzakelijke tijd is om een huis in het
centrum van Melsele te verhuren.327
De schade door de ontbinding wordt dus gelijkgesteld
met de het vermoedelijke huurverlies voor de periode tussen de uitdrijving en het vinden van
een nieuwe huurder voor het goed.
Tot slot springt één argument eruit dat veel huurders tevergeefs opwerpen: een gebrek aan
financiële middelen. De behandeling van dit argument door de vrederechter is tekenend voor
de lijn die tijdens deze vooroorlogse periode door zijn beslissingen loopt. Verschillende
huurders bekennen zonder al teveel franjes hun schuld, maar stellen dat ze eenvoudigweg niet
in staat zijn hun schulden te betalen.328
Het motiverend gedeelte van deze vonnissen telt
doorgaans twee regels: 'Aangezien de verweerder bekent de som verschuldigd te zijn, maar
niet in staat te zijn dezelve te betalen; Overwegende dat de eisch aldus als gegrond
voorkomt.'. Hierop volgt een dispositief dat de huurder zonder enig uitstel veroordeelt.329
De
problemen van de huurder krijgen bij de vrederechter geen enkele weerklank. In theorie had
327
AR 527 (12 juli 1940). 328
Bijvoorbeeld AR 425 (27 april 1938); AR 477 (8 maart 1939); AR 552 (25 oktober 1939); AR 559 (22
november 1939); AR 10 (13 maart 1940). 329
Deze motivering werd overgenomen uit AR 477 (8 maart 1939).
88
hij de uitvoer van het vonnis echter ambtshalve kunnen uitstellen en de afbetaling van de
schuld regelen op basis van art. 1244 BW en artt. 122 tot 125 WBR330
, een oplossing die hij
in de volgende jaren steeds vaker zal gebruiken.
Samenvattend, kunnen we dus stellen dat de vrederechter in deze periode de huurders weinig
ademruimte gunt. Hij gaat uit van de eerder theoretische gelijkheid van de contracterende
partijen en beschermt boven alles de principes van de contractsvrijheid. Wie die vrijheid niet
eerbiedigt door zijn verbintenissen niet na te komen, moet de harde consequenties dragen. Het
uitspreken van de ontbinding hangt niet meer af van het gewicht van de inbreuk, maar gebeurt
zonder veel overweging. Ook de gevraagde uitdrijving vindt plaats binnen zeer korte
termijnen en aan de insolvabiliteit van de huurder past de vrederechter geen mouw. Dit beleid
kan de vrederechter alleen maar voeren omdat de situatie van de huurders enerzijds en van de
woningmarkt anderzijds stabiel is. Die stabiliteit blijkt uit het geringe belang van de
huurzaken tijdens deze periode. Een situatie die echter niet van lange duur zal zijn...
B. 22 maart 1940 tot 1942: België staat stil, de huurovereenkomst loopt door.
Het Duitsland van Hitler begint voor het neutrale België een steeds grotere bedreiging te
vormen. De oorlogsconflicten in het buitenland hebben nefaste gevolgen voor onze economie.
Door 600.000 Belgische mannen te mobiliseren als voorzorgsmaatregel, verliezen veel
gezinnen een belangrijk deel van hun inkomsten. Bijgevolg komen steeds meer huurders in
betalingsproblemen.331
De wetgever beantwoordt deze situatie met de wet van 22 maart 1940,
die vooral aan de betalingsmoeilijkheden van de huurders tegemoet dient te komen. Nog geen
twee maanden later overrompelen Duitse troepen ons land. Alles valt stil en veel mensen
vluchten naar het buitenland. De Belgische soldaten worden massaal krijgsgevangen
genomen. Het effect op de huurovereenkomsten is overweldigend. Een massa mensen houdt
immers op huurgelden te betalen. De secretarissen-generaal die onder toezicht van de bezetter
de taken van de regering overnemen, moeten onmiddellijk werk maken van deze huurcrisis.
Zij grijpen in met het besluit van 20 september 1940. Dit besluit stelt de wet van 22 maart
1940 buiten werking en vervangt deze door een uitgebreider vangnet. Tot het einde van de
Oorlog zal dit besluit de achterstallige huurvorderingen zwaar beïnvloeden.
330
R. VAN LENNEP, Belgisch burgerlijk procesrecht, IV, Berechting, Standaard, Antwerpen, s.d., p. 145, 368. 331
E. LANCKSWEERDT en L. LAVRYSEN, "De geschiedenis van de private huurwetgeving in het licht van de
woonzekerheid" in B. HUBEAU en J. VANDE LANOTTE (eds.), Wonen in (on)zekerheid: de woonzekerheid in
woon- en huisvestingsbeleid in Tegenspraak cahiers , Antwerpen, Kluwer, 1988, p. 35, 30; E. VAN
CAUWELAERT, 'De huishuurwet van 22 maart 1940', RW 1940, 1073.
89
Het Beverse kanton is geen uitzondering op deze algemene tendensen. Tot aan het begin van
de oorlog blijft het aantal huurgeschillen stabiel. De nieuwe huurwet van 22 maart 1940
verandert daar op zich weinig aan. Hoewel in nagenoeg alle procedures op tegenspraak over
huurgelden de wet aan bod komt, gaat het in totaal om amper vier vonnissen. De invasie van
10 mei 1940 geeft echter aanleiding tot een exponentiële toename van het aantal
huurgeschillen, waarvan de meerderheid betwistingen over huurgelden zijn. Het laatste deel
van 1940 en tijdens de jaren 1941 en 1942 zien we een tijdelijke stijging van het aantal
huurzaken tot meer dan het dubbele van de vorige jaren.332
Eens de extreme chaos van de
eerste oorlogsjaren voorbij is, daalt het aantal zaken weer.
De vrederechter die voor de oorlog nog zeer streng optreedt tegen huurders die hun
verbintenissen niet nakomen, zal onder invloed van de schrijnende noodsituatie zijn beleid
steeds meer versoepelen. De toepassing van de bijzondere wetgeving speelt hier natuurlijk
een doorslaggevende rol in.
Hierna bespreken we de bijzondere wetgeving en de manier waarop de vrederechter deze
regels toepast. We beperken ons hierbij tot geschillen over huurgelden. De bijzondere regels
over de verlenging van de overeenkomsten komen later aan bod. Niet in alle gedingen zal de
bijzondere wetgeving een rol spelen. Er zal dan ook apart ingegaan worden op de toepassing
van het gemeen recht tijdens deze periode.
1. De wet van 22 maart 1940 en de huurprijs333
Om de gevolgen in de huursector van de oorlogsdreiging en de mobilisatie op te vangen keurt
het parlement op 22 maart 1940 een wet goed die enkele speciale maatregelen neemt met
betrekking tot het huurrecht. Een middenweg vinden tussen de belangen van de huurders en
de verhuurders blijkt geen sinecure. Het uiteindelijke resultaat bestaat uit het invoeren van
enkele dwingende bepalingen die een vermindering van de huurprijs, een vroegtijdige
verbreking van de overeenkomst of juist een verlenging334
ervan mogelijk maken. De wet
maakt hierbij een onderscheid tussen de gemobiliseerde huurders335
en de niet-
gemobiliseerde huurders. Men is het er algemeen over eens dat vooral de gemobiliseerde
huurders de extra steun verdienden. Met uitzondering van de pachtovereenkomsten vallen alle
332
Zie supra p. 64. 333
Hieronder zullen we naar de artikelen van deze wet verwijzen zonder de wet zelf nog verder bij naam te
noemen. 334
Voor de bespreking van de verlenging van de huurovereenkomsten op basis van deze wet verwijzen we naar
p. 110. 335
De ascendenten, de broers, de zussen en de echtgenote van een gemobiliseerde worden hiermee gelijkgesteld
(Art. 2 wet 22 maart 1940). E. VAN CAUWELAERT, 'De huishuurwet van 22 maart 1940', RW 1940, 1076.
90
huurovereenkomsten van onroerende goederen onder het toepassingsgebied van de wet (art.
1).
Voor de gemobiliseerde huurders voert de wetgever in de eerste plaats een huurvermindering
in. Is de huurder langer dan een maand onder de wapens geroepen en kan hij zijn huur
hierdoor niet meer betalen, dan kan hij via een aangetekend schrijven zijn verhuurder om een
vermindering vragen van de huurprijs sinds de dag van zijn mobilisatie (art. 4, §1). De
militaire overheid zal die brief mee moeten ondertekenen. Ook degene die met de
gemobiliseerde is gelijkgesteld336
moet een bewijs van mobilisatie bij het aangetekend
schrijven voegen. De verhuurder dient een aanvraag voor een vermindering van 25% of
minder steeds toe te staan (art. 5, §1). Indien hij niet akkoord gaat met de aanvraag zal hij de
huurder moeten dagvaarden. Bij het uitblijven van een dagvaarding zal de huurder dus van
rechtswege de huurvermindering krijgen die hij bij aangetekend schrijven gevraagd heeft,
voor zover de vermindering 25% van de huurprijs niet te boven gaat. Vraagt de huurder echter
meer dan 25% vermindering, dan zal de verhuurder hiermee binnen de maand akkoord
moeten gaan. Bij het uitblijven van dergelijk akkoord, zal de huurvermindering maar 25%
bedragen (art. 5, §2). Zowel huurder als verhuurder kunnen de medecontractant rechtstreeks
dagvaarden bij onenigheid. In principe kan de vrederechter de terugwerkende kracht van de
huurvermindering uitspreken tot op de dag van de mobilisatie voor zover hij geen afbreuk
doet aan verworven rechten op basis van een akkoord dat de partijen hebben gesloten na de
mobilisatie of op basis van een vrijwillige betaling337
door de huurder van de huurprijs na de
mobilisatie.338
De mogelijkheid bestaat dat een soldaat een lange tijd van huis is en dat hij ondertussen de
huurprijs zal moeten blijven betalen. Om die reden heeft de wetgever ook de mogelijkheid
voorzien voor de huurder om de verbreking van de overeenkomst te vragen aan de verhuurder
(art.4, §1). De verhuurder kan in dat geval de verbreking enkel verhinderen door het
dagvaarden van de huurder voor de vrederechter. Doet hij dit niet binnen de maand na de
verzending van het verzoek tot verbreking, dan zal de overeenkomst van rechtswege
ontbonden zijn. In één aangetekend schrijven kan de huurder eveneens zowel de vermindering
336
Het gaat om de naaste familie van de gemobiliseerde die samen met hem onder hetzelfde dak wonen. 337
Dit wil zeggen: zonder dat hij hiermee reageert op een ingebrekestelling van de verhuurder. 338
E. VAN CAUWELAERT, 'De huishuurwet van 22 maart 1940', RW 1940, 1078.
91
van de huur, als de verbreking van de overeenkomst vragen.339
De verbreking kan enkel
toegestaan worden als de huurder niet meer in staat is zijn huur te betalen.
Artikel 7 van de wet moet ervoor zorgen dat de verhuurder een stok achter de deur heeft om
een evenwicht te brengen in zijn relatie met de huurder. De verhuurder kan op basis van dit
artikel de verbreking van de overeenkomst vragen als hij al meer dan zes maanden een
huurvermindering van meer dan 50% moet aanvaarden of als de huurder zijn verplichtingen
niet nakomt. Een ontbinding kan echter maar drie maanden na het vonnis van de vrederechter
uitwerking krijgen.340
Ook de niet-gemobiliseerde huurders krijgen een zekere bescherming van de wet van 22
maart 1940. In dit geval voorziet de wetgever echter niet in een vermindering van rechtswege.
Om recht te hebben op een vermindering moet de huurder bewijzen dat hij een weerslag voelt
van de economische omstandigheden. De verslechterde situatie moet dus zijn oorsprong
vinden in de economische omstandigheden die het gevolg zijn van de oorlog in Europa of de
mobilisatie. Als hij niet tot een minnelijk akkoord komt met zijn verhuurder, zal hij hem
moeten dagvaarden voor het vredegerecht om dit recht te kunnen afdwingen (art. 10, §1). Een
verlies van 15% van het inkomen moet de huurder sowieso zelf dragen. Dat is immers een
verlies dat de huurder ook in normale omstandigheden kan ondergaan. Daar moest hij
rekening mee houden bij het sluiten van de overeenkomst. Elke procent verlies boven die
15% kan echter niet meer als een normaal risico beschouwd worden en dient gecompenseerd
te worden door een vermindering van de huurprijs. Heeft de huurder bijvoorbeeld 20%
minder inkomsten door de mobilisatie, dan verdient hij een vermindering van 5% van de
huurprijs. Is het onmogelijk om exact te bewijzen dat er meer dan 15% verlies is, dan zal de
huurder een ernstige storing in het genot of de exploitatie van het gehuurde perceel moeten
bewijzen.341
Aan niet-gemobiliseerde huurders mag de vrederechter geen vermindering
toestaan van meer dan 50% van de huurprijs. Eventueel kan hij wel een vermindering met
terugwerkende kracht toestaan. Hiervoor moeten echter overtuigende motieven aanwezig zijn
en bovendien mag de terugwerkende kracht geen afbreuk doen aan verworven rechten. De
huurder zal enkel de verbreking kunnen vragen als zijn inkomsten met meer dan 50% gedaald
zijn als gevolg van de actuele omstandigheden (art. 11)
339
Ibid., 1079. 340
Ibid., 1080. 341
Ibid., 1083.
92
De verhuurder daarentegen, kan reeds de verbreking vragen wanneer hij meer dan zes
maanden een vermindering van meer dan 35% van de huurprijs heeft moeten verdragen.
Naast deze kleine aanpassing is het recht op ontbinding van de verhuurder hetzelfde,
onafhankelijk van de mobilisatie van de huurder. 342
2. Beverse rechtspraak van 22 maart 1940 tot 20 september 1940
a. Toepassing van de wet van 22 maart 1940 door de Beverse Vrederechter
Zoals eerder vermeld, zal deze wet tijdens de korte periode waarin zij in werking is, in amper
vier vonnissen aangehaald worden. De eerste toepassing komt voor in een vonnis van 10 april
1940343
. De Beverse Huisvestingsmaatschappij vordert 367,5 Fr. aan achterstallige
huurgelden in en vraagt de verbreking van de overeenkomst voor die nalatigheid. De huurder
meent echter recht te hebben op een vermindering van haar huurschulden aangezien zij een
gemobiliseerde zoon heeft. Zij wil een halvering van de huurprijs vanaf de mobilisatie in
september 1939 en de vrederechter kent dit haar ook toe, zonder verdere motivering van zijn
besluit. De verhuurder gaat akkoord met een afbetaling van de schuld aan 7Fr./week. Over de
eis tot ontbinding zwijgt het vonnis vreemd genoeg. Het akkoord over de afbetaling impliceert
echter een afstand van de eis tot ontbinding. Op zich past de vrederechter hier zonder meer de
wet toe. Ook in het tweede vonnis gaat het geding initieel niet om de toepassing van de
bijzondere wet.344
Het is de verweerder die als verweer tegen een eis om 1200 Fr. te betalen
voor 4 maanden achterstallige huur en om de overeenkomst te ontbinden, opwerpt dat hij een
vermindering verdient als gevolg van zijn mobilisatie. Hij stelt tevens dat de wet enkel de
mogelijkheid openlaat om de huurprijs vast te stellen, niet om de overeenkomst te verbreken.
De vrederechter volgt deze redenering en vermindert de huurprijs van 300 Fr. tot 125 Fr. met
terugwerkende kracht van de eerste maand waarvoor nog huur verschuldigd is (april) tot de
derde maand na de datum waarop de gemobiliseerde huurder weer naar huis werd gezonden
(oktober). Om die vermindering te laten doorgaan tot de derde maand volgend op de maand
waarin de huurder naar huis wordt gezonden, baseert de vrederechter zich op artikel 3 van de
wet. Dit artikel stelt echter enkel de verlenging van de overeenkomst voor deze periode vast.
In de wet komt geen artikel voor dat het einde van de vermindering vastlegt. Op zich is het
echter logisch dat de huurder geen eeuwige vermindering kan krijgen van rechtswege, ook
nadat hij gedemobiliseerd is. Dit zou een ongelijkheid in het leven roepen tegenover personen
342
Ibid., 1080. 343
AR 11 (10 april 1940). 344
AR 31 (17 juli 1940).
93
die nooit gemobiliseerd zijn geweest. Zij dienen immers hun inkomensverlies te bewijzen om
een vermindering te krijgen. We hebben helaas niet de mogelijkheid dit te vergelijken met de
toepassing door andere vrederechters, aangezien hierover geen enkel vonnis werd
gepubliceerd.
De derde zaak handelt wel rechtstreeks over de huurwet. Een gepensioneerd man stapt naar de
vrederechter omdat hij een vermindering van zijn huurprijs van 191,65Fr. naar 150Fr. wil
laten vaststellen. Aangezien de huurder de vermindering niet eerst aan de eigenaar heeft
gevraagd bij aangetekend schrijven en omdat hij als gepensioneerde geen enkel verlies lijdt,
wijst de rechter de eis af.345
Op zich maakt hij hier een zuivere toepassing van de wet. Wat
echter uit deze zaak blijkt, is dat de huurder blijkbaar niet al te goed weet wat de wet nu
eigenlijk bepaalt. Hij is slecht geïnformeerd en krijgt zo het deksel op de neus. Om te
eindigen krijgen we weer een vonnis waarin de verweerder de wet aanhaalt als verweer tegen
de invordering van achterstallige huurgelden. De verhuurder vraagt 240Fr. achterstallige huur.
Aangezien de huurder een vermindering aan inkomsten kan bewijzen, stelt zij de verhuurder
voor om een verminderd bedrag van 150Fr. te betalen. Beide partijen komen tot een akkoord.
De eiser laat ten slotte ook zijn eis tot ontbinding vallen. Over het verlies van 15% dat de
huurder zelf moet dragen zwijgt het vonnis. Door hier niet op in te gaan, faciliteert de rechter
het akkoord van de partijen.346
We kunnen dus besluiten dat de wet van 22 maart 1940 tot weinig geschillen leidt. In de
meeste gevallen roept een huurder deze gewoon in als verweermiddel tijdens een geding over
achterstallige huur. Het is onmogelijk te bepalen of men in de praktijk veel gebruik heeft
gemaakt van deze wet. Wat wel vaststaat, is dat geen enkele verhuurder een minnelijke
aanvraag tot vermindering heeft aangevochten voor het vredegerecht.
b. Toepassingen van het gemeen huurrecht
In de gevallen waar de bijzondere huurwet geen toepassing krijgt, blijven de vonnissen
vergelijkbaar met die van voor de mobilisatie en het begin van de oorlog. Vier van de vijf
geschillen geven aanleiding tot een verstekvonnis in het nadeel van de huurders.347
Zowel het
invorderen van de schulden als de eis tot ontbinding van de overeenkomst krijgen zonder
uitzondering het rechterlijk fiat. De uitdrijving gaat gewoon door binnen de 24 uur na de
345
AR 34 (14 augustus 1940). 346
AR 38 (28 augustus 1940). 347
AR 29 (10 juli 1940), AR 32 (30 juli 1940), AR 35 (14 augustus 1940), AR 41 (11 september 1940).
94
betekening van het vonnis. Dit geldt zelfs voor het eerste vonnis na de Duitse inval. Ook het
verweer niet te kunnen betalen, blijft hier zonder gevolg. Dit is opvallend aangezien er in dit
geval ruimte was voor de toepassing van de bijzondere huurwet.348
De Duitse invasie zette de
vrederechter in de eerste oorlogsmaanden dus nog niet aan tot het milderen van zijn
uitspraken.
3. Het besluit van 20 september 1940 en de huurprijs
De Duitse Bezetting met zijn enorme weerslag op de samenleving, maakt de wet van 22 maart
ontoereikend.349
Het onderscheid tussen gemobiliseerde en niet-gemobiliseerde huurders
verliest zijn betekenis. Deze oorlog treft iedereen, vooral het betalen van de huurgelden blijkt
problematisch te zijn. Met een regering in ballingschap in Londen, een parlement dat niet
bijeen kan komen en een krijgsgevangen koning, zullen de hoogste ambtenaren van de
ministeriële departementen de noodzakelijke tijdelijke maatregelen moeten nemen. Het zal
aan hen zijn om een antwoord te geven op de huurcrisis. Ongeveer vier maanden na het
uitbreken van de Oorlog, op 20 september 1940, ondertekent Secretaris-Generaal van justitie
de Bunswyck het nieuwe huurbesluit.350
Inhoudelijk bouwt dit besluit verder op de funderingen van de wet van 22 maart 1940.
Vermindering van de huurprijs, het recht op verbreking voor insolvabele huurders en de
verlenging van rechtswege van alle huurovereenkomsten, blijven de centrale maatregelen.
Hun invulling verandert echter.
Nu het onderscheid tussen de gemobiliseerde en de niet-gemobiliseerde huurders is
afgevoerd, hebben alle huurders een gelijk recht op de vermindering van hun huurprijs. Aan
dit recht is echter een dubbele voorwaarde verbonden. Enerzijds mag de huurovereenkomst
niet gesloten zijn na 10 mei 1940. Anderzijds kunnen de huurders enkel een vermindering
krijgen als ze niet meer in staat zijn de volledige huur te betalen door de economische of
oorlogsomstandigheden (art. 3). Dit besluit schrijft geen verplicht verzoek bij aangetekend
schrijven aan de verhuurder voor. Natuurlijk blijft een minnelijk akkoord over een
huurprijsvermindering de voorkeur genieten. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de verplichte
verzoeningspoging bij de vrederechter als de partijen alsnog een gerechtelijke procedure
aanspannen (art. 17, 1e lid). Maakt één van de contractanten de zaak aanhangig bij het
348
AR 26 (8 mei 1940). 349
X., "Arrète du 20 septembre 1940 portant des dispositions exceptionenelles et temporaires en matière de baux
à loyer.", Rev. prat.not.b. 1940, 368-374. 350
Het besluit treedt in werking op de dag van de publicatie in het Belgisch Staatsblad, 25 september 1940.
95
vredegerecht, dan zal de rechter volledig soeverein oordelen over de gepastheid en de
modaliteiten van de vermindering. De grootte van de vermindering, de begin- en einddatum
van de vermindering351
en eventuele betalingsfaciliteiten bepaalt de vrederechter zelf, met de
billijkheid als enige criterium. Het besluit wijst de vrederechter exemplatief op een aantal
aandachtspunten waarmee hij bij zijn billijkheidstoets rekening dient te houden. Zo moet hij
aandacht besteden aan alle middelen die de huurder (niet) ter beschikking heeft en aan de
noden van de verhuurder. Zowel de situatie in het verleden als de mogelijke verandering van
de situatie in de toekomst van beide partijen, moet een rol spelen. Ook de eventuele
mobilisatie of de verwondingen door de oorlog zullen hun weerslag op de beslissing moeten
hebben. Tot slot moet ook de huurder een billijk deel van zijn verliezen dragen. Even
uitgebreid als in de huurwet van 22 maart gaat men daar deze keer echter niet op in. Het is aan
de vrederechter om de lasten billijk over de schouders van beide partijen te verdelen (art.17,
3e lid)).
Het besluit voorziet ook in een eventuele mildering van de verbintenissen van de verhuurder.
In vele gevallen zal de vermindering van de huur noodzakelijk zijn, maar hierdoor zou de
weegschaal disproportioneel uit balans kunnen geraken in het nadeel van de verhuurder.
Artikel 4, 3e lid van het besluit voorziet om die reden in een mogelijkheid voor de rechter om
de verhuurder (deels) van zijn verbintenissen te ontslaan. Dit is mogelijk voor verbintenissen
met grondslag in de wet, of in de overeenkomst zelf. Oorspronkelijk was deze regeling
ingegeven door de hoge prijzen voor verwarming van het goed waarvoor verhuurders soms in
moesten staan.352
Door de algemene formulering van het artikel kan de vrederechter ook op
deze manier verregaand ingrijpen in de contractuele relatie. Het afstaan van een deel van het
goed en het ontslaan van de verbintenis om bepaalde kosten te dragen of herstellingen uit te
voeren, behoort tot de mogelijkheden.
Ook nu blijven enkele extra mogelijkheden om de overeenkomst vroegtijdig te ontbinden een
onderdeel van het gamma aan bijzondere maatregelen. De huurder kan de rechter hierom
vragen als hij zelf niet in staat is om de verminderde huur te betalen (art. 6). De verhuurder
kan op zijn beurt een prematuur einde aan de huurovereenkomst eisen als hij reeds meer dan
zes maanden een vermindering van de huurprijs van meer dan 50% moet verdragen. Deze
regels zijn dus een kopie uit de huurwet van 22 maart 1940. De enige uitbreiding bestaat erin
351
De vermindering kan retroactief worden toegekend mits er geen afbreuk wordt gedaan aan de verworven
rechten van de partijen. Die retroactiviteit kan ten hoogste terugwerken tot september 1939 (art. 5). 352
R. ERKENS, De huishuurwet van 12 maart 1945, Antwerpen, De Sikkel, 1945, 66.
96
om voor kleinere woningen waarvoor de jaarlijkse huurprijs de 1200 Fr. niet te boven gaat, de
drempel op een vermindering van 60% in plaats van 50% te brengen (art. 8, a). Pas na de
zesde maand waarin de vermindering van toepassing was, kan de verhuurder de verbreking
vragen. Zij zal echter pas uitwerking hebben vanaf de derde maand na het in kracht van
gewijsde treden van het vonnis (art. 7).
4. Beverse rechtspraak inzake achterstallige huur tijdens de periode 25 september 1940 -
1942
a. Algemeen
Voor deze periode vinden meer dan 130 conflicten over de huurprijs en achterstallige
huurgelden hun weg naar de Beverse vrederechter. Geen enkele huurder neemt hierbij het
initiatief om een vordering in te stellen. Telkenmale is het de verhuurder die achterstallige
huur invordert of die opkomt tegen de vermindering van de huurprijs. Opvallend genoeg
komen tijdens de begindagen van de oorlog zeer weinig verstekvonnissen voor. Een
mogelijke verklaring is het belang van de situatie. Elementaire behoeftes zoals voedsel en
onderdak zijn geen evidentie meer. De huurders lijken dit maar al te goed te beseffen. Zelfs
als de verweerder niet in staat is te verschijnen, stuurt hij vaak zijn echtgenote op pad. Ook
zonder volmacht zal de vrederechter luisteren naar wat zij te vertellen heeft.353
Van de eerste
zitting na het begin van de oorlog in juli 1940 tot het einde van 1942 komen zeer veel
vorderingen voor van achterstallige huurgelden die teruggaan tot het begin van de oorlog of
de mobilisatie.354
Zo ontstaat een probleem van enorme huurschulden die vaak meer dan 1000
Fr. bedragen, wat veel meer is dan het gemiddelde maandloon. Ook die serieuze achterstallen
zorgen voor de vermindering in verstekvonnissen. Er staat met andere woorden meer op het
spel.
Waar de vrederechter tot voor kort op machinale wijze vorderingen goedkeurde, komt er nu
een verandering in zijn aanpak. Ongenuanceerd gewag maken van een mildere aanpak zou de
realiteit licht vertekenen. Veel uitspraken neigen inderdaad milder te zijn dan uitspraken in
gelijkaardige zaken voor de oorlog, maar dit is geen algemene tendens. Wel blijkt de
vrederechter zijn oordeel meer dan vroeger te wikken en te wegen.
353
bijvoorbeeld: AR 63 (27 november 1940): De verhuurder eist 335Fr. aan achterstallige huurgelden en de
ontbinding van de overeenkomst. De huurder maakt verstek maar zijn vrouw is wel aanwezig. Zij verkrijgt van
de verhuurder een vermindering gedaan van 55Fr./m tot 40Fr./m. Aangezien ze ook op de zitting een deel van de
achterstal inlost, verklaart de vrederechter de eis tot ontbinding ongegrond. De huurder zal zo enkel nog 80Fr.
achterstallige huur moeten betalen aan de verhuurder. 354
bijvoorbeeld: AR 58 (13 november 1940); AR 112 (23 april 1941); AR 130 (17 mei 1940); AR 164 (22
oktober 1941); AR 269 (11 augustus 1942).
97
Om deze veelheid aan vonnissen overzichtelijk te analyseren, bespreken we de belangrijkste
elementen die frequent terugkeren afzonderlijk.
b. De toekenning en de voorwaarden van de huurprijsvermindering
Hoewel de huurders het voorwaardelijk recht op een huurprijsvermindering rechtstreeks voor
de vrederechter kunnen afdwingen als de verhuurder dit hen niet toestaat, doen ze dit nooit.355
Artikel 3 van het besluit van 20 september 1940 halen zij er maar bij als het eigenlijk al te laat
is. Met name als de huurder een schuldenberg opgebouwd heeft die Griekse proporties
aanneemt. De vrederechter ziet deze problemen snel in en staat relatief eenvoudig
verminderingen toe.
Krijgsgevangenschap en mobilisatie zijn oorlogsomstandigheden die steeds een bewijs
vormen van de onmogelijkheid de volledige huur te voldoen. Zij rechtvaardigen een
vermindering voor de periode tijdens dewelke de huurder in deze omstandigheden
verkeerde.356
Werkloosheid is de meest voorkomende economische oorzaak van de
betalingsproblemen van de huurders. Verweerders die zich beroepen op hun werkloosheid om
het gevorderde bedrag aan huurschulden te zien slinken krijgen in principe een vermindering
toegekend voor de periode van werkloosheid357
, op voorwaarde dat zij geen andere inkomsten
hebben358
. Ook een man die zijn uitkering verliest omdat hij als werkloze weigert in het
buitenland te gaan werken krijgt een vermindering van zijn huurschulden.359
In een
uitzonderlijk geval leidt werkloosheid tijdens een deel van de periode waarvoor huurgelden
355
Hierbij mogen we echter niet uit het oog verliezen dat we over de verspreiding van de minnelijke
vermindering van de huurprijs in het duister tasten. 356
bijvoorbeeld AR 144 (13 augustus 1941): Een huurschuld van 825 Fr., opgebouwd sinds het uitbreken van de
oorlog, wordt verminderd tot 525 Fr. nu blijkt dat de huurder sinds dien zes maanden krijgsgevangen is geweest
en daarna vier maanden werkloos. De huurder betaalt daarvan 150Fr. op de zitting en vraagt de rest af te mogen
korten met 25Fr./maand. Dit staat de vrederechter hem toe; AR 223 (21 april 1942) De huurder die een tijd onder
de wapens was geroepen gevolgd door een periode van werkloosheid verkrijgt voor heel deze periode een
vermindering van zijn huurschuld van 1650Fr. tot 1125 Fr. De vrederechter legt hem ambtshalve een
afbetalingsregeling op van 50Fr./maand. Het missen van een betaling heeft de opeisbaarheid van het volledige
bedrag en de ontbinding van de overeenkomst tot gevolg. 357
bijvoorbeeld AR 72 (18 december 1940): Twaalf van de vijftien maanden aan verschuldigde huurgelden
moeten maar voor de helft betaald worden als blijkt dat de huurder tijdens deze periode werkloos was. De
overige drie maanden moet hij wel volledig betalen aangezien hij tijdens die maanden wel heeft gewerkt. Het
resterende bedrag van 665Fr. mag de huurder afbetalen aan 50Fr./maand met een ontbinding tot gevolg als hij
een betaling mist; AR 53 (23 oktober 1940); AR 99 (12 maart 1941); AR 100 (12 maart 1941);AR 112 (23 april
1941); AR 260 (14 juli 1942). 358
Zie infra p. 101. 359
AR 98 (12 maart 1941): Een werkman uit Kieldrecht verschijnt als huurder voor de vrederechter. Zijn
verhuurder eist dat hij 750Fr. aan achterstallige huurgelden betaalt. Verhuurder is immers reeds zo gul geweest
de huur van 150Fr./maand te verminderen tot 125 Fr./maand, maar zonder enig effect. 50Fr./maand is alles dat
hij te bieden heeft, zegt de huurder. Hij kampt immers met betalingsmoeilijkheden aangezien hij werkloos is en
zijn steungeld is verloren omdat hij niet in Frankrijk of Duitsland aan het werk wilt. Gezien die situatie brengt de
vrederechter de huur op 75 Fr./maand., waardoor hij nog slechts 450 Fr. verschuldigd is aan zijn verhuurder.
98
verschuldigd zijn, tot een halvering van de totale huurschuld.360
Soms volstaat het dat de
huurder zijn inkomsten ziet slinken door een vermindering van zijn loon of van zijn werkuren
om een vermindering te verkrijgen.361
Dit komt echter minder voor.
De vrederechter past deze voorwaarden soms bijzonder soepel toe. Hoewel het besluit
duidelijk een causaal verband vereist tussen de onmogelijkheid de volledige huurprijs te
betalen en de actuele economische en oorlogsomstandigheden die het land teisteren, doet men
daar in de praktijk niet al te moeilijk over. Een zieke huurder die hierdoor niet meer kan gaan
werken, krijgt zonder problemen een vermindering van de huurschulden die de eigenaar
invordert.362
Ook de toekenning van een huurprijsvermindering aan een weduwe die niet veel
steungeld ontvangt, gebeurt zonder stil te staan bij een eventueel gebrek aan causaal
verband.363
Deze lossere aanpak maakt de situatie ook voor de zwakkere huurders leefbaar. Er
zou immers een onbillijke situatie ontstaan, indien een huurder die werkloos is door de
economische toestand wel een vermindering kan krijgen, maar een huurder die werkloos is
door ziekte niet. Naar de letter van de wet zouden deze onbillijke resultaten echter uitwerking
moeten krijgen.
Waar dan weer wel zorgvuldig aandacht aan besteed wordt, is het controleren van de
effectieve onmogelijkheid om de huur volledig te betalen. Wie kan betalen, moet ook betalen.
Het bewijs van een verlies aan inkomsten heeft hier geen invloed op. Een huurder die een
eigen handel uitbaat en eigenaar is van verschillende onroerende goederen kan geen
vermindering krijgen omdat hij meer dan genoeg geld bezit om zijn huishuur te betalen.364
Een meubelmaker met eigen zaak krijgt evenmin een huurprijsvermindering.365
Dit is
360
AR 85 (12 februari 1941): Een man die 160Fr./maand moet betalen en dit 5 maanden heeft nagelaten omdat
hij partieel werkloos is geweest tijdens deze periode, verkrijgt van de vrederechter een halvering voor de
volledige achterstal. De huurprijs voor de toekomst bepaalt de rechter op 110Fr./maand. 361
bijvoorbeeld AR 65 (11 december 1940): Ondanks het verstek van de verweerder gebruikt de vrederechter de
informatie die hij van de verhuurder krijgt om diens vordering van 975Fr. aan achterstallige huurgelden te
verminderen. Uit die informatie blijkt immers dat de huurder net terug is van het front en momenteel maar
geringe inkomsten heeft. De vrederechter halveert de huur voor het verleden van 150Fr. naar 75Fr./maand en
voor de toekomst stelt hij de huurprijs vast op125Fr./maand. De gevraagde verbreking van de overeenkomst
moet wachten, tenzij de huurder een betaling mist van het hem opgelegde afbetalingsschema van 25Fr./week;
AR 186 (7 januari 1942); AR 255 (14 juli 1942). 362
AR 103 (19 maart 1941): De echtgenote die zonder volmacht van haar man verschijnt voor de vrederechter
betoogt dat haar man, de huurder van het goed, ziek is en daardoor niet kan werken. Gecombineerd met een
kroostrijk gezin van zeven, maakt dit het betalen van de volledige achterstal onmogelijk. Ze vraagt dan ook een
vermindering. In een verstekvonnis veroordeelt de vrederechter de huurder de verminderde huurschuld van
405Fr. te betalen. Dit in plaats van de schuld van 675Fr. die de verhuurder initieel vorderde. 363
AR222 (21 april 1942) De vrouw in kwestie krijgt een vermindering voor het verleden. Voor de toekomst zal
ze echter de volledige huur moeten betalen aangezien haar kinderen aan het werk zijn en dus een duit in het
zakje kunnen doen. 364
AR 126 (26 april 1941). 365
AR 254 (14 juli 1941).
99
misschien betwistbaar, aangezien het werk als zelfstandige zeker in deze tijden niet gelijk
staat met een garantie op een degelijk inkomen. Ongetwijfeld de opvallendste huurzaak
tijdens de hele periode behandelt eveneens deze problematiek. Twee brouwers vechten een
huurgeschil uit over een overeenkomst waarbij de verhuurder voor de som van 120 000
Fr./jaar een brouwerij verhuurt met de bijhorende herbergen en stallen en het exclusief recht
krijgt om bier te verkopen aan het cliënteel van de verhuurder. Als de verhuurder 20 000 Fr.
aan achterstallige huurgelden invordert, roept de huurder artikel 3 van het huurbesluit in om
een vermindering te bekomen. De vrederechter maakt echter al snel duidelijk dat dit besluit
enkel is weggelegd voor huurders die niet in staat zijn de volledige huur te betalen. Het feit
dat de onderneming in 1940 verlies maakt volstaat niet, zolang ze de huur kunnen betalen. De
eis is dan ook volledig gegrond.366
Na een bevestiging van deze uitspraak in beroep, weigert
dezelfde huurder later nogmaals de huurgelden voor een trimester te betalen367
. Dit keer voert
hij aan dat het bedrijf ten onder zal gaan door de verordeningen op de alcoholgraad en het
verplicht zegelgebruik. In een tweede argument wijst hij op rechtspraak die stelt dat de lasten
van de oorlog billijk verdeeld moeten worden tussen de eigenaar en de huurder. Ook deze
nieuwe argumenten legt de vrederechter naast zich neer. De invloed op lange termijn van deze
maatregelen kan men immers nog niet juist inschatten. Wat op dat moment wel vaststaat, is
dat de brouwers gouden zaken doen door de cafés die last minute hun biervoorraad nog willen
aanvullen. De brouwers kunnen aan de enorme vraag zelfs niet tegemoet komen. Ook het
tweede argument krijgt weinig bijval. De vrederechter volgt de aangehaalde rechtspraak368
niet. Hij stelt dat de wet zeer duidelijk is en een strikte toepassing vraagt. Zolang de huurder
kan betalen, voorziet de wetgever helemaal niet in een billijke spreiding van de lasten van de
oorlog. Verder betreft de aangehaalde rechtspraak ook geen vergelijkbare situatie. Het
verweer wordt dus andermaal niet gevolgd. Het potentieel verlies rechtvaardigt geen
inhouding van de huur omwille van een verplichting tot solidariteit vanwege de verhuurder.
Toch voegt de vrederechter toe dat ondanks de strikte toepassing van de wet, het naar zijn
oordeel billijk zou zijn als de verhuurder een minnelijke vermindering zou toestaan.
In sommige gevallen slagen de verhuurders erin om het door de huurder opgebouwde verweer
te doorprikken. Meestal doen zij dit door aan te brengen dat er meer kostwinners zijn in het
366
AR 57 (11 december 1940). 367
AR 86 (9 april 1941). 368
Het vonnis verwijst helaas slechts zeer algemeen naar 'de rechtspraak' waardoor het voor ons onmogelijk is
om hier meer duidelijkheid te brengen. Door het stilvallen van de publicatie van verschillende juridische
tijdschriften tijdens de bezetting (RW en JT bijvoorbeeld) blijkt het geen sinecure om gepubliceerde rechtspraak
te vinden die ook relevant is voor de Beverse rechtspraak.
100
gezin dan de huurder alleen. Een werkende vrouw en kinderen kunnen bijvoorbeeld al snel tot
gevolg hebben dat er genoeg inkomsten zijn om de volledige huur wel te betalen.369
De
vrederechter neemt dit echter niet steeds zonder meer aan en kent soms alsnog een
vermindering toe.370
Lang niet alle verhuurders wijzen de verminderingswens van hun huurders af. Uit de
vonnissen blijkt dat er een aantal minnelijke verminderingen tot stand komt, zowel voor als na
de inleiding van de gerechtelijke procedure. In een hele reeks vonnissen lezen we dat de
verhuurder al een huurprijsvermindering heeft toegestaan voor het tot een rechtszaak komt.371
De vrederechter hoeft zich daarom niet bij deze vermindering neer te leggen. Als de toestand
van de huurder een grotere vermindering rechtvaardigt, zal hij die ook toekennen.372
Het komt
ook geregeld voor dat de partijen geen overeenstemming bereiken voor het tot een proces
komt, maar dat ze in de zittingszaal toch een akkoord sluiten over een
huurprijsvermindering.373
Of de verhuurder al dan niet een minnelijke vermindering heeft toegestaan voor het tot een
proces komt, is niet altijd duidelijk. Soms beslist de huurder om voor een periode slechts een
gedeelte van de volledige huurprijs te betalen en komt hij achteraf in aanvaring met zijn
verhuurder die beweert dit nooit te hebben toegestaan. De ene keer loopt dit pijnlijk af voor
de huurder374
, de andere keer is de uitkomst gunstiger.375
In een eerste zaak blijkt het
369
bijvoorbeeld AR164 (22 oktober 1941): Een werkloze huurder zal toch de volledige achterstal van 1170Fr.
moeten betalen aangezien zijn zonen in Duitsland werken en daar samen meer dan genoeg verdienen;AR 222 (21
april 1942): Aangezien een weduwe nu twee werkende kinderen heeft, kan zij enkel een vermindering van de
achterstallige huur krijgen voor het verleden. Zo zal zij slechts 1000Fr. i.p.v. 1500fr. moeten betalen. Ze zal dit
via een afbetalingsregeling mogen aflossen. Voor de toekomst blijft de huurprijs onveranderd. 370
bijvoorbeeld AR 58 (13 november 1940): De achterstallige huurgelden worden toch verminderd, hoewel de
verhuurder stelt dat de huurder een werkende dochter heeft en een frontstrepenrente krijgt; AR 99 (12 maart
1941) De vrederechter halveert de achterstallige huishuur tot 75Fr./maand aangezien de huurder werkloos is. Het
feit dat hij een werkende vrouw en twee werkende kinderen heeft verandert hier niks aan. 371
bijvoorbeeld AR 54 (23 oktober 1940) De verhuurder vordert één maand aan achterstallige huurgelden in
(100Fr.). De huurder werpt op dat er een overeenkomst was om maar 50 Fr. te vragen en dat hij die niet betaalt
omdat de verhuurder hem nog 30Fr. verschuldigd is voor linoleum. De vrederechter veroordeelt de huurder
hierop om 50 Fr. te betalen; AR 278 (10 november 1942) Een herbergier vraagt om de som van 7975Fr. aan
achterstallige huur te mogen afbetalen aan 200Fr./maand. De vrederechter wijst deze vraag van de verweerder
echter af. Hij heeft meer dan voldoende inkomsten en hij heeft zelfs een minnelijke vermindering gekregen
zonder dat hij daar eigenlijk recht op had; AR 132 (28 mei 1941); AR 155 (24 september 1941); 372
AR 227 (21 april 1942): Ondanks het verstek van de verweerder, verlaagt de vrederechter de huurschuld
alsnog van 675Fr. tot 500Fr. omdat de minnelijke vermindering wegens de werkloosheid van de huurder niet
volstaat. Aangezien de huurder nu weer werkzaam is, zal de huurprijs voor de toekomst weer volledig betaald
moeten worden; AR 98 (12 maart 1941); AR 208 (24 februari 1942). 373
bijvoorbeeld AR 66 (11 december 1940); AR 59 (13 november 1941); AR 63 (27 november 1941). 374
AR 83 (12 februari): Van zijn mobilisatie in september 1939 tot maart 1940heeft de huurder de halve
huurprijs betaald. Daarna heeft hij die halve huurprijs steeds aangeboden aan de verhuurder, maar weigerde deze
de halve huurprijs te aanvaarden. Het gevolg is een huurschuld van 2100 Fr. die nu ingevorderd wordt. Ook op
de zitting weigert de huurder de volledige huishuur te betalen. Volgens de rechter kan het aanbod om de halve
101
herhaaldelijk aanvaarden van een verminderde huurprijs geen voldoende bewijs te zijn voor
de minnelijke vermindering. Volgens de vrederechter hoefde de verhuurder de hem
aangeboden halve huur niet meer te aanvaarden aangezien het geen volledig aanbod was. Het
feit dat de huurder in zijn koppigheid volhardt zonder de vermindering af te dwingen voor de
rechter, leidt tot de ontbinding van de overeenkomst en een veroordeling tot betaling van de
achterstallen zonder vermindering. In een tweede zaak oordeelt de rechter echter dat het feit
dat de verminderde huur herhaaldelijk aanvaard was zonder voorbehoud wel een bewijs is van
de minnelijke vermindering.
Indien de vrederechter meent dat een huurprijsvermindering op zijn plaats is, legt hij naar
billijkheid de modaliteiten vast. Hij bepaalt discretionair hoeveel de huurprijs daalt, voor
welke periode en of betalingsfaciliteiten aan de orde zijn. Aangezien in zo goed als alle
gevallen de reductie van een achterstallige schuld aan de orde is, zal retroactiviteit ook
veelvuldig voorkomen. Het grootste deel van de vonnissen ligt in dezelfde lijn. Dit is de
uitkomst van de manier waarop de vrederechter de toepassing van het besluit van 20
september 1940 ziet. Zijn billijkheidstoets kent tussen zwart en wit slechts een minimum aan
grijstinten. Wie werk heeft betaalt de volledige huurprijs, wie werkloos is betaalt de helft van
de huurprijs. Als de huurder op de moment van het vonnis nog werkloos is, dan blijft de
huurprijs ook voor de toekomst gehalveerd. Als hij echter enkel tijdens de periode waarvoor
hij nog huurgelden verschuldigd is, werkloos was, dan zal de uitspraak zich beperken tot de
reductie van de schuldenlast met de helft. Het gros van de vonnissen waarbij de vrederechter
een reductie van de huurprijs toekent past binnen dit kader.376
De gerechtelijke beslissing
stond nooit een vermindering van meer dan de helft van de huurprijs toe. Wat wel voorkomt,
zijn verminderingen met minder dan de helft.377
Van het einde van 1940 tot halfweg 1941
zien we nog een andere afwijking van de algemene lijn die we zonet vooropstelden. Tijdens
huurprijs te betalen niet gezien worden als een volwaardig aanbod. Een onderzoek naar een grond voor
vermindering van de huurprijs doet de vrederechter niet, terwijl de huurder pretendeert hier recht op te hebben.
Het niet nakomen van zijn verbintenis om de huur te betalen wendt de vrederechter aan om de overeenkomst te
ontbinden, naast de veroordeling tot het betalen van de achterstallige huur. 375
AR 204 (24 februari 1942): De huurder is volgens de verhuurder nog 2800 Fr. verschuldigd. Als verweer
haalt hij echter aan dat de huurprijs voor de oorlog van 300Fr. naar 200Fr./maand was gedaald. Dit waren ze
immers samen overeengekomen. De verhuurder zegt de verminderde huur inderdaad een aantal keer aanvaard te
hebben, maar dat de huurprijs daarom niet verminderd was. Uiteindelijk beslist de rechter dat door de
herhaaldelijke aanvaarding van de verminderde huurprijs zonder voorbehoud erop wijst dat de vermindering was
toegestaan. De huurder moet daardoor nog slechts 1800Fr. betalen aan de verhuurder. 376
bijvoorbeeld AR 72 (28 december 1940); AR 99 (12 maart 1941); AR 100 (12 maart 1941); AR 258 (14 juli
1942); AR 264 (14 juli 1942). 377
bijvoorbeeld AR 58 (13 november 1940): Aangezien de huurder ondanks zijn werkloosheid nog inkomsten
heeft van zijn frontstrepenrente en zijn werkende dochter, vermindert de huurschuld slechts met 1/3. Het totale
verschuldigde bedrag dat de huurder nog verschuldigd is, is 350Fr.
102
deze periode zal de vrederechter verschillende keren de huurprijs voor het verleden meer
verminderen dan die voor de toekomst. Hij zal de huurschuld bijvoorbeeld halveren, maar de
huurprijs voor de toekomst vaststellen op een bedrag dat hoger ligt dan die halve huurprijs.
De huurders krijgen zo de kans om de huurschulden die zij opbouwden tijdens de woelige
eerste maanden van de oorlog grotendeels te zien wegvallen, zonder dat de verhuurders ook in
de toekomst deze zware vermindering moeten verdragen. De toekomstige huurprijs zal dus
niet evenveel dalen, hoewel de situatie van de huurder vaak niet verandert.378
Zo zal een
huurder die sinds mei 1940 geen huurgelden meer heeft betaald slechts de helft van deze
schuld moeten betalen wegens zijn geringe inkomsten (in totaal 300Fr. aan 50Fr./maand),
maar stelt de vrederechter de huurprijs voor de toekomst vast op 75Fr./maand, hoewel zijn
inkomsten ondertussen niet zijn toegenomen.379
Na die eerste oorlogswinter zal dit echter niet
meer voorkomen en zal de vrederechter de huurprijs halveren voor de periode van
vermindering van de inkomsten.
c. Betalingsfaciliteiten
Plots doen ook de betalingsfaciliteiten veelvuldig hun intrede in de vonnissen. Naast het
gemeen recht380
, reikt ook het huurbesluit van 20 september 1940 die mogelijkheid aan. Als
de vrederechter die passend acht, kan hij de betaling uitstellen of spreiden in de tijd. Vooral
deze laatste optie krijgt een vaste plaats in de vonnissen van deze periode. De vrederechter
kent deze faciliteiten toe op basis van een vraag van de huurder381
, een vraag van de
verhuurder382
of op eigen initiatief383
. In de meeste gevallen legt hij het zelf op. Op de vraag
van de partijen gaat hij niet altijd in. Als er geen problemen zijn om het volledige bedrag
378
bijvoorbeeld AR 65 (11 december 1940); AR 85 (12 februari 1941). 379
AR 48 (9 oktober 1940). 380
Zie supra p. 95. 381
bijvoorbeeld AR 224 (20 april 1942): Een huurder stelt voor om de 525Fr. achterstallige huur die hem
gevraagd wordt, af te betalen aan 25Fr./maand. De verhuurder vindt dit aan de lage kant waarop de vrederechter
het bedrag op 70Fr./maand brengt. 382
bijvoorbeeld AR 136 (18 juni 1941): De verhuurder vraagt 945 Fr. aan achterstallige huurgelden. Dit bedrag
is door hem al minnelijk gehalveerd. Verder biedt hij aan de huur te verminderen van 135Fr./maand naar
110Fr./maand. en stelt hij voor de huurschulden af te lossen aan 40Fr./maand. Als de huurder hiermee niet
akkoord gaat, vraagt de eiser de volledige huurschuld en de ontbinding van de overeenkomst. Aangezien de
huurder 9 maanden krijgsgevangen is geweest en sinds kort werkt in Duitsland, waar hij nog geen loon gekregen
heeft, veroordeelt de vrederechter hem tot het betalen van de halve huurschuld (945Fr.), stelt hij de huur vast op
100Fr./maand en legt hij de huurder een afbetalingsregeling op van 25Fr./maand. 383
bijvoorbeeld AR 72 (18 december 1940): Vijftien maanden lang al heeft een werkman uit Kallo zijn
95Fr./maand aan huurgelden niet betaald. Als zijn verhuurder het totaal van 1425Fr. invordert, maakt hij verstek,
maar verschijnt zijn vrouw wel op de zitting. Zoals de gewoonte is in deze periode luistert de vrederechter naar
de echtgenote, ondanks het feit dat zij geen partij is in het geding. Zij deelt mee dat haar echtgenoot tot drie
maanden geleden werkloos is geweest. Voor die twaalf maanden halveert de vrederechter de huurschuld zodat
nog 665Fr. verschuldigd is. Hij kent de huurder ook een betalingsregeling toe van 50Fr./maand. De verhuurder
zal echter de ontbinding krijgen die hij vraagt als de huurder één betaling mist.
103
ineens af te lossen, zal er geen spreiding van de betaling aan de orde zijn.384
Doorgaans
koppelt de vrederechter de betaling van de afkortingen aan voorwaarden. Indien de huurder
een maandelijkse of wekelijkse betaling mist zal het volledige bedrag ineens opeisbaar zijn385
en zal de overeenkomst in het slechtste geval ook meteen ontbonden worden386
. Het bedrag
van de afkortingen varieert sterk en kan in sommige gevallen eerder laag zijn. Zo komt het
voor dat een huurschuld van 547Fr. afbetaald mag worden aan 10Fr./maand.387
d. Ontbinding
Waar we voor de oorlog nog een bevestiging zien van elke eis tot ontbinding, hoe klein de
huurschuld ook is, blijkt dat de vrederechter nu een genuanceerdere toepassing van het
burgerlijk wetboek maakt. De onstabiele situatie waarin België zich op dat moment bevindt,
vraagt een voorzichtiger uitdrijvingsbeleid. Plots lezen we in verschillende vonnissen dat de
huurder nu hij veroordeeld is, wel zal betalen388
, dat er nog geen reden is tot ontbinding 389
of
dat de achterstal al genoeg afgelost is waardoor de ontbinding niet meer aan de orde is390
.
Zoals eerder bleek, zal de vrederechter ook geregeld de ontbinding slechts laten doorgaan
onder de voorwaarde dat de huurder de betalingsregeling niet nakomt. In deze periode
vorderen minder verhuurders de ontbinding. Uitzondering beslist de vrederechter toch de
overeenkomst te ontbinden op vordering van de verhuurder. Nog geen tien vonnissen bevelen
de onvoorwaardelijke ontbinding van de overeenkomst. De vrederechter neemt deze
beslissing meermaals vanwege de onwil van de huurder om zijn huurschulden af te betalen.
e. Verstekvonnissen
Ook de behandeling van de verstekprocedures verandert bij het beginnen van de oorlog. De
vrederechter verklaart tijdens deze periode slechts een minderheid van de verstekvonnissen
automatisch gegrond. Verschillende vonnissen nemen de vorm van een verstekvonnis aan
hoewel er de facto wel sprake was van een vorm van tegenspraak. Deze situatie doet zich voor
als een echtgenote verschijnt zonder volmacht om haar man te vertegenwoordigen. De
vrederechter hoort de echtgenote gewoonlijk wel en uit zijn verstekvonnissen blijkt de invloed
384
AR 278 (10 november 1942): Een herbergier die 7975Fr. aan huurschulden af te lossen heeft biedt aan dit te
doen met afkortingen van 200Fr./maand. Aangezien hij echter een zeer succesvolle zaak heeft, staat de
vrederechter hem dit voordeel niet toe. 385
Bijvoorbeeld AR 144 (13 augustus 1941); AR 222 (21 april 1942). 386
Bijvoorbeeld AR 223 (21 april 1942). 387
AR 258 (14 juli 1942). 388
Bijvoorbeeld AR 91 (9 april 1941). 389
Bijvoorbeeld AR 94 (12 maart 1941). 390
Bijvoorbeeld AR 63 (27 november 1940).
104
van dit verweer.391
Deze constructie heeft een praktisch nut en draagt misschien bij tot
evenwichtigere rechtspraak, maar lijkt ons procesrechtelijk op een slap koord te dansen. Ook
als er helemaal geen vorm van tegenspraak uit het vonnis blijkt, zal de vrederechter toch
geregeld mildere vonnissen uitspreken. Soms maakt de vrederechter gebruik van informatie
die de eiser voortbrengt om ondanks het verstek zijn vonnis toch te milderen.392
Hieruit blijkt
ook dat de vrederechter ambtshalve huurverminderingen durft toe te kennen. Het is zeer de
vraag of de vrederechter deze regels van dwingend recht ambtshalve mag inroepen. In veel
gevallen zal het verstekvonnis de eis niet volledig gegrond verklaren zonder dat het echt
duidelijk is waar de vrederechter zijn mosterd haalt.393
In de verstekvonnissen lezen we alle
vormen van mildering van de eis die ook uit de tegensprekelijke vonnissen blijken:
vermindering van de huurschulden en de vaststelling van een verminderde huurprijs, het
afwijzen of slechts voorwaardelijk toekennen van de ontbinding en het toekennen van
betalingsfaciliteiten.
f. Gemeen recht
Door de invoer van bijzondere huurregels raakt het gemeen huurrecht op de achtergrond.
Slechts voor huurders die rechtstreeks aanbieden hun huurschulden volledig te willen betalen
en geen gewag maken van enige inkomstenderving zal het huurbesluit geen toepassing
vinden. In één vonnis is ook sprake van een vermindering van de huur door het verminderde
genot na de beschadiging van de huurwoning. 394
Hier blijft het echter bij, wat de toepassing
van het gemeen recht betreft.
391
bijvoorbeeld AR 63 (27 november 1940): De verhuurder vraagt 335 Fr. aan achterstallige huurgelden. De
verweerder maakt verstek, maar zijn vrouw verschijnt. De verhuurder biedt een vermindering aan tot 245Fr. De
echtgenote van de verweerder die wel aanwezig is, gaat akkoord en betaalt ook al een deel van de huurschuld op
de zitting. Hierop veroordeelt de vrederechter de huurder om het saldo van de huurschuld te betalen. De
ontbinding die gevraagd wordt, kent hij niet toe gezien de betaling door de huurder; AR 108 (26 maart 1941): De
echtgenote die aanbrengt dat haar man verschillende maanden werkloos is geweest verkrijgt van de vrederechter
een verstekvonnis waarin een vermindering toegekend wordt en de ontbinding wordt geweigerd; AR 112 (23
april 1941). 392
bijvoorbeeld AR 260 (14 juli 1942): 975Fr. aan huurschulden worden er al snel 520Fr. als uit de informatie
van de eiser blijkt dat de verweerder vanaf mei 1940 werkloos is geweest. Daarbovenop kent de vrederechter in
zijn verstekvonnis een afbetalingsregeling toe van 10Fr./maand. 393
bijvoorbeeld AR 225 (21 april 1942): De rechter kent een betalingsregeling van 50Fr./maand toe in zijn
verstekvonnis, wegens geringe inkomsten. 394
AR 97 (12 maart 1941): Als een herbergier na een week gevlucht te zijn voor het uitbreken van de oorlog
terugkeert naar zijn huis in Doel op 17 mei 1940, blijkt dit volledig onbewoonbaar te zijn door het inslaan van
een bom. Hij verhuist naar Zwijndrecht en houdt op de huur te betalen. Bijna een jaar later blijkt echter dat hij
geen opzeg kan bewijzen. De sleutel is zogezegd gestolen en hij kan geen ander bewijs van de opzeg
aanbrengen. De 540Fr. aan huurschulden die hij hierdoor heeft opgebouwd, moeten afgelost worden. Aangezien
er echter sprake is van een beschadiging moet de huurschuld verminderd worden tot 300 Fr. Als het goed echter
volledig onbewoonbaar is, kan men zich de vraag stellen of een vermindering volstaat. De overeenkomst lijkt
immers zijn voorwerp volledig verloren te zijn.
105
g. Besluit
Tijdens deze periode stijgt het aantal vonnissen met betrekking tot huurschulden met 300%.
Dit is het directe gevolg van de oorlog en het stilvallen van de samenleving die daarmee
gepaard gaat. De vrederechter past zijn strenge vooroorlogse beleid aan, niet in het minst als
een gevolg van de invoer van het besluit van 20 september 1940. De huurschulden van minder
gegoede huurders worden kwijtgescholden en de huurprijs voor de toekomst wordt aangepast
aan de slechtere situatie van de huurders. Indien nodig kan de huurder zijn schulden afbetalen
over een langere periode. De garantie van een dak boven het hoofd krijgt concrete gestalte
door de grote vermindering van uitdrijvingen ten gevolge van de ontbinding van de
huurovereenkomst. Verstekvonnissen komen minder voor en zijn vaak veredelde
tegensprekelijke vonnissen aangezien de vrederechter niet gevolmachtigde personen die
verschijnen voor de verweerder hoort. Veel van deze verstekvonnissen bevatten milde
uitspraken, gelijkaardig aan deze in tegensprekelijke vonnissen. De vonnissen van de
vrederechter zijn echter maar een deel van het antwoord op deze menselijke catastrofe. Zeer
veel verhuurders blijken bereid te zijn om zelf een oogje dicht te knijpen door schulden kwijt
te schelden, een lagere huurprijs te vragen en geen ontbinding na te streven. De samenleving
in het kanton probeert zo te bekomen van de vijandige legers op zijn grondgebied.
C. 1943 tot maart 1945: een stabiele periode voor de huurschulden
Tegen het einde van 1942 daalt het aantal invorderingen van achterstallige huurgelden weer.
Van januari 1943 tot de laatste V2-bom op Beveren valt in maart 1945 tellen we met moeite
tien vonnissen over deze materie. Deze vonnissen liggen inhoudelijk wel in het verlengde van
de uitspraken tijdens de voorgaande periode, maar vertonen langzamerhand lichte
veranderingen. Zo komen we een minnelijke huurprijsvermindering tegen395
en twee
gerechtelijke verminderingen396
. Ook tijdens deze periode verschijnt een echtgenote zonder
volmacht van haar man. Ze bewijst dat een deel van de schuld al betaald is en zorgt er zo voor
dat de vrederechter de eis tot ontbinding niet inwilligt.397
Toch onderscheidt deze periode zich
van de voorgaande. Het verschil ligt in de strengere aanpak die weer doorschemert. Een man
die amper 200 Fr. dient te betalen, maar die geen inschikkelijkheid toont, wordt door de
395
AR 330 (1 juni 1943): Een weduwe stelt dat haar man werkloos was tijdens zijn laatste levensjaren waarvoor
nog achterstallige huurgelden ingevorderd worden en komt daarop tot een akkoord met de verhuurder. De
huurschuld daalt van 1125Fr. naar 700Fr. De vrederechter laat haar toe dit af te betalen aan 20Fr./maand. 396
AR 392 (8 augustus 1944): Een verhuurder vordert 1187,5Fr. huurschulden in. De huurder heeft immers
verschillende maanden slechts de halve huurprijs betaald. Zelf werpt de huurder op dat hij dit mocht aangezien
hij werkloos was voor verschillende maanden. Volgens de verhuurder was het echter een voorlopige
vermindering. De vrederechter kent wegens de werkloosheid een vermindering toe op de openstaande schuld tot
487,5Fr.; AR 294 (1 maart 1943). 397
AR 295 (12 januari 1943).
106
rechter op straat gezet binnen de acht dagen na de betekening van het vonnis.398
Drie
verstekvonnissen kennen de huurder hetzelfde lot toe.399
D. Maart 1945 tot 1947: ruimen van het puin
Wat overblijft na vijf jaar oorlog, is een land in puin. De bezetting heeft diepe wonden
geslagen. Terwijl de koningskwestie en het bestraffen van collaboratie400
op de voorgrond
woeden, liggen op de achtergrond nog de bergen steengruis en de skeletten van huizen in het
gehavende landschap. Er zijn niet genoeg huizen over om alle gezinnen onderdak te geven. In
Beveren en zijn omliggende gemeenten is de schade groot. Van de meer dan 1500 V-2
bommen die de nazi's als vergelding op Antwerpen richten, komen er velen neer in het
kanton. Samen met de polders die de bezetters onder water zetten tijdens de laatste jaren van
de oorlog, zorgt dit voor een groot tekort aan woongelegenheid. De regering Van Acker zal
een antwoord geven op deze crisis nu de geldende huurbesluiten van tijdens de oorlog aan het
einde van hun geldingsduur zijn.401
Wat volgt is de besluitwet van 12 maart 1945. Zij zal
vooral een rol spelen voor de verlenging van huurovereenkomsten. Wat de huurprijs en de
huurprijsvermindering betreft is de rol van de besluitwet beperkt. Hierna bespreken we de
besluitwet wat de huurprijs betreft.
1. De besluitwet van 15 maart 1945
Na de bevrijding van België is een terugkeer naar het gemeen recht nog niet aan de orde. De
woningnood vraagt van de overheid de nodige ingrepen om de onderlinge relatie van de
contractspartijen in evenwicht te houden. Zo bestaat de kans dat de verhuurders de immense
vraag naar onderdak in vergelijking met het kleine aanbod gaan beantwoorden met
draconische prijsstijgingen. Door te dreigen met de opzegging van de overeenkomst zouden
de huurders niet anders kunnen dan akkoord gaan.402
Een correctie van de markt blijkt
noodzakelijk om de voorziening in de primaire behoefte van een woongelegenheid te
voorzien. De oorlogsbesluiten die het einde van hun geldingsduur bereiken, dienen daarom zo
398
AR 348 (12 oktober 1943). 399
AR 362 (18 januari 1944); AR 406 (17 oktober 1944); AR 409 (14 november 1944). 400
Twee huurvonnissen van deze periode wijzen op bestraffing van collaborateurs: AR 534 (19 maart 1947):
Terloops vermeldt een vonnis dat de huurschuld van 2080 Fr. is ontstaan tijdens de internering van de huurder.
De eiser vermindert zijn eis tot 1600 Fr. en doet afstand van zijn eis tot ontbinding. De vrederechter garandeert
een afbetalingsregeling van 50Fr./maand; AR 840 (2 oktober 1947): De eiser vordert 1125Fr. aan huurschulden.
De verweerder werpt echter op dat hij tijdens de internering van de eiser aan diens vrouw heeft betaald. De
vrederechter stelt dat zij een stilzwijgende volmacht had om die te ontvangen en dat de eiser van zijn echtgenote
moet terugvorderen wat zij hem verschuldigd zou zijn. 401
E. LANCKSWEERDT en L. LAVRYSEN, "De geschiedenis van de private huurwetgeving in het licht van de
woonzekerheid" in B. HUBEAU en J. VANDE LANOTTE (eds.), Wonen in (on)zekerheid: de woonzekerheid in
woon- en huisvestingsbeleid in Tegenspraak cahiers , Antwerpen, Kluwer, 1988,38. 402
R. ERKENS, De huishuurwet van 12 maart 1945, Antwerpen, De Sikkel, 1945, 31.
107
snel mogelijk vervangen te worden. In de besluitwet klinkt de oorlogswetgeving nog na. Met
uitzondering van enkele maatregelen is deze besluitwet het resultaat van knip- en plakwerk uit
de besluiten die ze vervangt. De artikels over de huurprijsvermindering, de eis tot verbreking
door de huurder en de verhuurder403
komen onveranderd terug.404
Huurders krijgen dus nog
steeds de mogelijkheid de huurprijs te laten verminderen naar billijkheid als de economische
of oorlogsomstandigheden het hem onmogelijk maken om het volledige bedrag te betalen.
Ook de verlenging van de huurovereenkomsten krijgt een uitgebreide regeling die
overgenomen is uit de oorlogsbesluiten.405
Toch voert de besluitwet ook enkele nieuwigheden in. Eén van die nieuwigheden bestaat uit
het plafonneren van de huurprijs. De besluitwet legt de partijen in artikels 16 en 17, §1 op om
de huur niet te verhogen boven 40% van de huurprijs die toegepast werd op 1 augustus 1939.
Dit zwaard snijdt aan twee kanten. Een huurder die meer dan het opgelegde maximum betaalt,
kan een daling tot dat maximum afdwingen. Hij zal enkel moeten bewijzen dat de huur hoger
ligt dan dit maximum. Wil hij nog meer vermindering, dan zal hij gebruik moeten maken van
de regeling inzake huurprijsvermindering die echter zwaardere voorwaarden vereist. Is de
huurprijs lager dan het maximum, dan kan de verhuurder een verhoging tot dit maximum
afdwingen voor de vrederechter. In tegenstelling tot de vermindering van de huurprijs bij de
onmogelijkheid de volledige huur te betalen, staat de besluitwet hier geen retroactiviteit
toe.406
De mogelijkheid voor de verhuurder om een deel van zijn verbintenissen te zien verminderen
krijgt een duidelijkere invulling dan het geval was in het besluit van 20 september 1940.407
Artikel 17, §2 spreekt over de mogelijkheid om de kosten voor water, verwarming en
elektriciteit (deels) door de huurder te laten dragen als die kosten hoger liggen dan bij het
sluiten van de overeenkomst. Hetzelfde geldt voor herstellingen die abnormaal hoog oplopen
of die onvoorzienbaar waren bij het sluiten van de overeenkomst. De vrederechter beslist dan
naar billijkheid welk deel de huurder zal moeten dragen.
403
artikels 18 tot en met 29 van de besluitwet van 15 maart 1945 over de huurprijsvermindering en de ontbinding
komen overeen met artikels 10 tot en met 18 van de wet van 22 maart 1940 en met de artikels 3 tot en met 11 en
16 tot en met 18 van het besluit van 20 september 1940. 404
Zie supra p. 102. 405
zie infra p. 119 et seq. 406
R. ERKENS, De huishuurwet van 12 maart 1945, Antwerpen, De Sikkel, 1945, 62; P. MAHILLON, "De la
fixation des loyers et de la durée des baux d'après l'arrêté-loi du 12 mars 1945.", ANE 1945, 169. 407
Zie supra p. 102.
108
Verder voorziet de besluitwet in een regeling die het mogelijk maakt om huurders die door de
bezetter onder dwang hun woning moesten verlaten weer in hun genot te herstellen (art. 30
besluitwet). Dit artikel wordt nooit toegepast in het kanton. Om die reden gaan we hier ook
niet verder op in.
Wat wel enige aandacht verdient, is de verplichte oproeping tot minnelijke schikking.
Vooraleer de huurder of de verhuurder een vordering in kan stellen, is hij verplicht een
verzoek tot minnelijke schikking in te stellen bij het vredegerecht. Slechts als de partijen geen
akkoord bereiken, kan de eiser een geding inleiden binnen de vijftien dagen na de datum van
het proces verbaal van de minnelijke schikking (art. 33). Hoewel het besluit van 20 september
1940 al tot een minnelijke regeling probeerde aan te zetten, bestond er nog geen verplichting
om de tegenpartij op te roepen voor een minnelijke schikking alvorens een gerechtelijke
procedure op te starten. In tegenstelling tot de situatie onder het besluit van 20 september
1940, is de vordering nu onontvankelijk indien men geen verzoek tot minnelijke schikking
instelt.
2. De Beverse rechtspraak maart 1945 - 1947
De woningnood heeft op het eerste zicht weinig invloed op de invordering van huurschulden.
Het aantal uitspraken in verband met de huurprijs blijft beperkt tot een dertigtal.408
Twee
derden bedragen verstekvonnissen, ondanks de hoge bedragen die verhuurders invorderen.
Mogelijks gaat het nu nog slechts om zeer hardnekkige wanbetalers die tot weinig te bewegen
zijn en dus ook niet tot het verschijnen voor de vrederechter. Dit in tegenstelling tot de
beginperiode van de oorlog waar de wanbetaling algemeen was en eerder met volkomen
onmacht dan met nalatigheid te maken leek te hebben. Inhoudelijk gaan de vonnissen door op
hetzelfde elan dat rond het einde van 1942 zijn intrede deed. Vergeleken met de eerste
oorlogsjaren zal de vrederechter weer minder ruimte laten voor een gunstigere behandeling
van de huurder. De harde hand van voor de oorlog komt niet in al zijn aspecten terug, maar is
geregeld niet ver af. Het gebeurt dat de vrederechter nog een eis tot ontbinding
(voorwaardelijk) afwijst409
of betalingsfaciliteiten toekent410
, maar dit zijn uitzonderingen.
408
Men mag hierbij natuurlijk niet uit het oog verliezen dat de verplichte minnelijke schikking voor de
toepassing van de besluitwet van 15 maart 1945 hierin waarschijnlijk ook een zeker aandeel heeft. 409
Dit gebeurt in vier gevallen: AR 615 (30 juli 1946): Aangezien sinds de dagvaarding het grootste deel van de
huurschuld is betaald, zal de overeenkomst slechts ontbonden worden als het saldo van 140Fr. niet binnen de 15
dagen na de betekening van het vonnis is betaald; AR 726 (4 februari 1947): De motivatie van dit verstekvonnis
beperkt zich tot 'Gezien de toedracht van de zaak en de billijkheidsbelangen van de partijen, komt het gegrond
voor te veroordelen tot het betalen van de achterstallige huurgelden en niet tot te ontbinding'; AR 761 (25 maart
1947): De ontbinding krijgt slechts uitwerking als de huurder de afbetalingsregeling niet nakomt; AR 785 (17
109
Ook nu zal de vrederechter de vordering weer in bijna alle verstekprocedures zonder meer
gegrond verklaren.
Een opvallende afwezige blijkt de huurprijsvermindering te zijn. In geen enkel vonnis past de
vrederechter de huurprijsvermindering toe naar aanleiding van oorlogs- of economische
omstandigheden.
§ 3. Het einde van de huurovereenkomst
A. Het gemeen recht
Tijdens de besproken periode gelden voor de duur en het beëindigen van een huurovereenkomst
verschillende bijzondere wetten, besluiten en besluitwetten. Deze bijzondere regelgeving moet het
uiterst liberale gemeen recht uit het Burgerlijk Wetboek temperen. Het aanbod op de huizenmarkt
slinkt immers. De scherpe kantjes die de vrije markt en het liberale huurrecht creëren, brengen de
huisvesting van veel gezinnen in gevaar. De bijzondere wetten die we hierna bespreken moeten de
huurders enige woonzekerheid bieden in deze periode van woningnood. Eerst dienen we natuurlijk de
vrijheid te begrijpen die het Burgerlijk Wetboek de partijen gunt. Deze regels zullen immers tot begin
1940 hun volle toepassing krijgen.
Op basis van het gemeen recht bepalen de partijen de duur van hun huurovereenkomst zelf.411
Hoe de
huurovereenkomst eindigt, verschilt in de eerste plaats naargelang er sprake is van een
huurovereenkomst met een bepaalde of een onbepaalde termijn (art. 1736 en 1737 BW). Indien de
partijen een huurovereenkomst met een bepaalde termijn hebben afgesloten, dan zal de overeenkomst
een einde nemen als deze termijn afloopt. Hiervoor moeten de partijen geen enkele formaliteit
naleven. Indien de huurder het genot van het goed echter behoudt en de verhuurder hiertegen geen
stappen onderneemt, dan zal er sprake zijn van een stilzwijgende wederverhuring (art. 1738 BW). De
huurovereenkomst blijft dan verder lopen, maar ze wordt geacht vanaf het begin een overeenkomst
van onbepaalde duur te zijn geweest.412
Aan een huurovereenkomst van onbepaalde duur daarentegen,
komt in principe slechts een einde indien één van de partijen een opzeg geeft. De vorm van de opzeg is
vrij, maar een geschrift is aangewezen voor het bewijs. De opzegtermijn bepalen de partijen zelf in
hun overeenkomst. Hebben ze echter geen termijn bepaald, dan hangt de opzegtermijn af van de lokale
gebruiken.413
Voor Beveren stellen we vast dat termijnen van één414
, twee of drie maanden
juni 1947): De ontbinding wordt afgewezen omdat de achterstal enkel ontstaan is door een vergissing van de
huurder. Na de veroordeling zal de huurder de huur tijdig betalen. 410
Dit komt nog slechts twee keer voor: AR 534 (19 maart 1946); AR 761 (25 maart 1947). 411
P. DE BEUS, Overzicht van het burgerlijk recht, Turnhout, J. Van Mierlo-Proost, 1944, 401, nr. 685. 412
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, I, De verbintenissen, Antwerpen, Standaard Boekhandel,
1943, 285. 413
P. DE BEUS, Overzicht van het burgerlijk recht, Turnhout, J. Van Mierlo-Proost, 1944, 401, nr. 685.
110
gebruikelijk zijn. De vrederechter oordeelt in een vonnis uit 1938 dat de opzeg drie maanden duurt als
de huur per trimester wordt betaald.415
Het aflopen van de termijn of de opzeg zijn natuurlijk niet de enige manieren waarop er een einde kan
komen aan een huurovereenkomst. Zoals in het voorgaande stuk uitvoerig besproken, kan de rechter
de huurovereenkomst ook ontbinden indien één van de partijen deze sanctie vordert omdat de
tegenpartij zijn verplichtingen op basis van de wet en de overeenkomst niet nakomt. Een uitdrukkelijk
ontbindend beding moet in huishuurovereenkomsten echter voor ongeschreven worden gehouden. De
rechter dient hier steeds de zwaarwichtigheid van de situatie te kunnen beoordelen vooraleer deze
zware sanctie uitwerking krijgt.416
Daarnaast kan de huurovereenkomst ook ten einde komen,
bijvoorbeeld, door het volledig tenietgaan van het gehuurde goed. Dit komt ondanks de oorlogsschade
echter niet voor in het kanton Beveren tijdens de besproken periode.417
B. De bijzondere wetten418
Vanaf maart 1940 krijgt het gemeen recht geen volle uitwerking meer. De bijzondere huurwetgeving
bindt de vrijheid van de contracterende partijen in, om de huurder te beschermen tegen de uiterst
ongewone toestand waarin het land zich bevindt. Voor een inleiding op de bijzondere wetgeving
verwijzen we naar wat hierboven geschreven staat.419
De verschillende bijzondere wetten, besluiten en
besluitwetten hebben twee grote motieven. Het eerste motief is de controle van de huurprijs en de
dientengevolge ook de huurschulden. Het tweede motief, dat we hier van naderbij bekijken, is het
garanderen van woonzekerheid. Deze tweede doelstelling tracht men te bereiken door huurverlenging.
Drie wegen leiden tot een dergelijke verlenging. Een verlenging van rechtswege, een gerechtelijke
verlenging en een minnelijke verlenging. De huurverlenging heeft tot gevolg dat het aflopen van de
termijn van een overeenkomst met bepaalde duur of de opzeg, geen einde betekenen voor de
huurovereenkomst. Deze blijft gewoon verder lopen, volgens de voorwaarden en de modaliteiten van
de verkregen verlenging.
414
Bijvoorbeeld AR 42 (11 september 1940). De verhuurder vordert de geldigverklaring van zijn opzeg met een
termijn van één maand en eist dat de huurder binnen de 24 uur na de betekening van het vonnis uit het huis
wordt gezet, aangezien de termijn van één maand reeds lang overschreden is. Ondertussen heeft de huurder het
huis echter reeds ontruimd. De vordering wordt gegrond verklaard. 415
AR 420 (23 maart 1938) De opzeg die bij dagvaarding gegeven wordt, is maar geldig tegen 1juli en niet tegen
1 mei, aangezien de huur per trimester wordt betaald en de opzeg dus ook drie maand moet bedragen. 416
A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, I, De verbintenissen, Antwerpen, Standaard Boekhandel,
1943, 289. 417
A. KLUYSKENS bespreekt nog andere potentiële manieren waarop de huurovereenkomst een einde kan nemen,
zoals de in bepaalde gevallen bij de verkoop van verhuurde goed, maar ook die komen we niet tegen in de
vonnissen. Ibid.,289 et seq. 418
Het toepassingsgebied is steeds dat van de huur van alle onroerende goederen met uitzondering van de
pachtovereenkomsten. Voor alle geschillen is steeds de vrederechter bevoegd van de plaats waar het goed is
gelegen. 419
Zie supra p. 102 en p. 115.
111
Een eerste maatregel wordt genomen in de wet van 22 maart 1940. Deze wet moet vooral
tegemoetkomen aan de conflicten die zich aandienen naar aanleiding van de mobilisatie van de
huurder. De wetgever voorziet hier een beperkte mogelijkheid voor de gemobiliseerde huurder en de
familieleden die van hem afhankelijk zijn, om een huurverlenging aan te vragen. De Beverse
rechtspraak vertoont hier echter geen sporen van. Op 20 september van hetzelfde jaar zullen de
secretarissen-generaal echter al in een nieuwe regeling voorzien.420
Dit keer is de maatregel niet
beperkt tot gemobiliseerde huurders.421
Artikel 21 van het besluit van 20 september 1940 voert een
wettelijke huurverlenging in voor alle mondelinge huurovereenkomsten tot 31 december 1940. De
opzeg van de verhuurder zal dus geen uitwerking hebben voor die datum, tenzij de huurder zijn
verbintenissen niet nakomt. Als de verhuurder ernstige redenen kan bewijzen, zal de vrederechter de
wettelijke verlenging kunnen intrekken. Het belang van deze wettelijke verlenging wordt snel
duidelijk en op 28 april 1941 zal een nieuw besluit volgen, dat de beperkte wettelijke verlenging moet
herzien. Met het besluit van 28 april 1941 ziet een wettelijke huurverlenging voor kleine huurders het
leven, dit zal tijdens de hele de oorlog van toepassing zal blijven.422
Artikel 1 van dit besluit verlengt
de huurovereenkomsten voor de huurders uit het kanton die minder dan 800 Fr. per jaar betalen aan
huurgelden. Enkel gewichtige redenen kunnen aanleiding geven tot het intrekken van de verlenging.423
Met dit besluit komt er echter geen einde aan de bijzondere regelgeving. Ook de wettelijke verlenging
voor kleine huurders blijkt niet te volstaan. Een volgende stap in de bescherming van de huurder is het
besluit van 18 november 1942. Met dit besluit wil men de resterende groep huurders die niet
gemobiliseerd zijn of minder dan 800 Fr. huur per jaar betalen, beschermen. Een jaar later repareert
het besluit van 15 juli 1943 enkele tekortkoming van deze regelgeving uit 1942. De maatregel die het
besluit van 18 november aanbrengt, is een gerechtelijke verlenging. Binnen de vijftien dagen na de
opzeg van een overeenkomst van onbepaalde duur en drie maanden voor het aflopen van een
overeenkomst van bepaalde duur, kan een huurder de verlenging van de huurovereenkomst aanvragen.
Hierbij wijkt het besluit nog af van het gemeen recht door een opzeg bij aangetekend schrijven op te
leggen. Veel huurders die een goed huren voor een bepaalde duur vergeten echter de verlenging aan te
vragen. Het besluit van 15 juli corrigeert dit door ook voor deze overeenkomsten een opzeg verplicht
te maken.424
Aangezien veel huurders de mogelijkheid om een verlenging bij de vrederechter aan te
vragen misten, omdat zij niet op de hoogte waren van de termijn van vijftien dagen, legt het besluit
van 15 juli in artikel één op dat deze termijn om verlenging te vragen op straffe van nietigheid vermeld
moet worden in de opzeg. De rechter oordeelt naar billijkheid over de aanvraag, maar is in een paar
420
De wet van 22 maart blijft echter geldig waar de huurders niet kunnen genieten van de verlenging op basis
van artikel 21 van het bestluit van 20 september 1940. De wet van 22 maart 1940 zal uiteindelijk opgeheven
worden door artikel 2 van de besluitwet van 12 maart 1945. 421
X., "Arrète du 20 septembre 1940 portant des dispositions exceptionenelles et temporaires en matière de baux
à loyer.", Rev. prat.not.b. 1940, 374. 422
Ook dit besluit wordt slechts opgeheven door de besluitwet van 12 maart 1945. 423
R.ERKENS, De huishuurbesluitwet van 12 maart 1945, Antwerpen, De Sikkel, 1945, 55. 424
Ibid., 42.
112
gevallen verplicht om de verlenging toe te kennen aan de huurder. Dit is namelijk het geval als de
verhuurder de huurder heeft opgezegd om de huurprijs te verhogen, of als de verhuurder geen ander
motief voor de opzeg heeft, dan het aflopen van de termijn waarvoor de huur is aangegaan.425
Op
straffe van onontvankelijkheid zal de huurder die een gerechtelijke verlenging vraagt, steeds zijn
tegenpartij moeten oproepen voor een verzoeningspoging bij de vrederechter. Slechts als deze mislukt,
kan de vordering ontvankelijk worden ingeleid. De vrederechter kan de verlenging weigeren of
intrekken als de huurder zijn verbintenissen op grond van de wet, de overeenkomst of een rechterlijke
beschikking niet nakomt. Hij kan ook beslissen om de verlenging (deels) te weigeren of in te trekken
indien hier bijzonder gewichtige redenen toe zijn (Art. 11 besluit 18 november 1942).426
Ten slotte
vermelden we nog dat de huurder een nieuwe verlenging kan aanvragen. Dit moet hij doen drie
maanden voor de verkregen verlenging afloopt.427
Dezelfde regels gelden als bij de eerste aanvraag tot
verlenging (art. 7 besluit 8 november 1942).
Na het einde van de oorlog is de woningnood nog niet van de baan. Dit probleem lijkt alleen ernstigere
proporties aan te nemen. Een alomvattende besluitwet moet alle bijzondere huurwetgeving vanaf 22
maart 1945 vervangen en een antwoord geven op de actuele problemen. De besluitwet is grotendeels
knip- en plakwerk uit de oorlogswetgeving.
In de eerste plaats voorziet de besluitwet in een wettelijke verlenging. De huur van elk onroerend
goed428
dat gelegen is in het Beverse kanton en waarvoor de huurder niet meer dan 2400Fr. per jaar
aan huurgelden betaalt, is van rechtswege verlengd voor de toepassingsduur van de besluitwet (art. 13
besluitwet 12 maart 1945). Door de verhoging van het bedrag zal deze wettelijke verlenging op heel
wat meer huurovereenkomsten van toepassing zijn, dan de wettelijke verlenging waarin het besluit van
28 april 1941 voorzag.429
Tegen de wettelijke verlenging kan steeds een eis tot intrekking worden
ingesteld door de verhuurder. Hij zal echter de miskenning door de huurder van diens verbintenissen,
of gewichtige redenen moeten bewijzen, die de intrekking rechtvaardigen. De vrederechter zal in een
dergelijk geval naar billijkheid zijn oordeel vellen over de beperking van de verlenging. De verhuurder
zal ook in dit geval zijn huurder eerst moeten oproepen voor een verzoeningspoging voor de
vrederechter. Zoniet, zal zijn vordering onontvankelijk zijn.
Ten tweede bestaat ook onder de besluitwet een uitgebreide regeling inzake gerechtelijke verlenging.
Deze maatregelen zijn bijna volledig overgenomen uit de besluiten van 18 november 1942 en 15 juli
1943. We geven een kort overzicht.
425
Ibid, 44. 426
Ibid, 48. 427
Het besluit van 15 juli verduidelijkt dit door toe te voegen dat het gaat om de verlenging verkregen door een
overeenkomst of door een vonnis. 428
Dit geldt echter niet voor goederen die het voorwerp uitmaken van pachtovereenkomsten. De
pachtovereenkomsten vallen buiten het toepassingsgebied van deze besluitwet. 429
De besluitwet vervangt dit besluit wat de wettelijke verlenging betreft. R.ERKENS, De huishuurbesluitwet van
12 maart 1945, Antwerpen, De Sikkel, 1945, 55.
113
De huurovereenkomst zal slechts ten einde komen door een opzeg die gegeven is bij
gerechtsdeurwaarderexploot of aangetekend schrijven met ontvangstbewijs.430
Vanaf het moment van
de opzeg heeft de huurder vijftien dagen de tijd om de verlenging aan te vragen. Ook hier geldt de
verplichte preliminaire conciliatiepoging op straffe van onontvankelijkheid van de vordering. De
huurder zal dus binnen de vijftien dagen na de opzeg de verhuurder de vrederechter een verzoek
moeten sturen om de tegenpartij op te roepen voor een verzoeningspoging. Slechts als deze misloopt,
heeft de huurder acht dagen de tijd vanaf de datum van het proces-verbaal van de verzoeningspoging
om een vordering in te leiden voor de vrederechter. De vrederechter bepaalt naar billijkheid of de
huurder een verlenging moet krijgen en voor hoelang. Hij houdt onder meer rekening met de motieven
voor de opzeg, de toestand van de partijen en de economische noodwendigheden (art. 6 besluitwet 12
maart 1945). Indien de verlenging kan geweigerd of beperkt worden omwille van bijzonder gewichtige
redenen, of het niet naleven van de verbintenissen door de aanvrager.
Een verkregen gerechtelijke huurverlenging kan later ingetrokken of verlengd worden. De intrekking
gebeurt onder dezelfde voorwaarden als de weigering. De verlenging verloopt volgens dezelfde regels
als onder het besluit van 18 november 1942.431
C. Beverse rechtspraak over het einde van huurovereenkomst
1. De periode voor de oorlog: de partijen vinden elkaar halfweg
Hoewel het even goed huur betreft, is het karakter van de vonnissen over de opzeg van de
overeenkomsten veel gemoedelijker dan het karakter van de geschillen over achterstallige huurgelden.
Dit ligt niet zozeer aan de vrederechter, maar aan de partijen zelf. In vier van de zeven vonnissen over
de opzeg van de huurovereenkomst bereiken de partijen immers een minnelijk akkoord over het
uitstellen van de uitdrijving. Steeds stapt de verhuurder naar de vrederechter om de opzeg die hij zijn
huurder gegeven heeft en die reeds afgelopen is, geldig te horen verklaren en de huurder uit het huis te
laten zetten. Toch zal hij in bijna 60% van alle vonnissen ingaan op de vraag van de verweerder om
uitstel. Sommige huurders moeten nog verhuizen432
, anderen wachten tot hun nieuwe woning ontsmet
is433
of hebben nog geen nieuw huis gevonden.434
Er dient op gewezen te worden dat de vrederechter
de opzeg steeds bekrachtigd en de vordering dus gegrond verklaart. Dit heeft tot gevolg dat de huurder
op basis van het vonnis na het uitstel direct uit het huis kan worden gezet. Als de huurder geen uitstel
430
Ibid., 42. 431
Ibid., 49. 432
AR 525 (12 juli 1938). De verhuurder geeft zijn huurder hiervoor een maand de tijd. 433
AR 454 (16 november 1938). De verhuurder gaat akkoord met 2 weken uitstel. 434
AR 564 (27 december 1939). De verhuurder gaat akkoord met 2 maanden uitstel.
114
vraagt, verklaart de vrederechter de vordering gegrond en zal de huurder na de betekening van het
vonnis uit zijn huis gezet kunnen worden.435
2. Het begin van de oorlog tot 18 november 1942: uitstel als wettelijke huurverlenging
Tijdens deze periode worden de eerste huurbesluiten van toepassing. Het huurbesluit van 20 september
1940 voert een wettelijke verlenging in tot 31 december 1940 voor mondelinge huurovereenkomsten.
Daarvan merken we in de vonnissen helemaal niks. De vrederechter spreekt immers maar één vonnis
uit tussen 20 september en 31 december en daarin verklaart de huurder zich akkoord met een uitstel tot
1 december.436
Met de invoer van het besluit van 21 april 1941, zien we wel duidelijke veranderingen.
Aangezien de vonnissen over de opzeg van de overeenkomst nooit de huurprijs of het geldende besluit
bevatten, is het onmogelijk om te weten waar het besluit toepassing krijgt en waar niet.437
Soms kan de
toepassing van het besluit afgeleid worden uit de vermelding van de gewichtige redenen.438
Ongeveer alle vorderingen vanaf het besluit van 21 april volgen een zeer gelijkaardig stramien. Ofwel
heeft een verhuurder een opzeg gegeven die afgelopen is en die hij via een vordering voor de
vrederechter wil afdwingen. Ofwel heeft de verhuurder een opzeg gegeven die nog niet afgelopen is,
maar die hij door de vrederechter bekrachtigd wil zien voor een bepaalde periode verstrijkt. Als het
huurbesluit toepassing vindt, zal de huurder een gewichtige reden aangeven waarom de wettelijke
verlenging ingetrokken dient te worden en zijn opzeg geldig is. Uit alle onderzochte Beverse
vonnissen blijkt deze gewichtige dat de verhuurder opzegt voor eigen bewoning439
of door een van
diens kinderen.440
De vrederechter stelt in een bepaald vonnis zelfs dat een opzeg die niét voor eigen
bewoning is gegeven, niet kan leiden tot de intrekking van de wettelijke verlenging.441
Op dit ene
vonnis na, zal hij de opzeg steeds geldig verklaren. Als tegengewicht voor de gewichtige redenen van
de verhuurder, zal de vrederechter wel steeds voorzien in een uitstel voor de huurder, zodat hij niet
direct op straat belandt. De rechtvaardiging van dit uitstel ligt meestal in het feit dat de huurder nog
geen nieuwe woning heeft gevonden.442
Soms verwijst een vonnis als rechtvaardiging voor het uitstel
ook naar het kroostrijk gezin van de huurder443
, de moeilijke omstandigheden444
of het feit dat de
435
AR 553 (15 november 1939). De opzeg van drie maanden is voorbij en de huurder is nog niet verhuisd. de
huurder heeft geen verder verweer en wordt dus uit het huis gezet. 436
AR 46 (9 oktober 1940). 437
Daarnaast gebruikt de vrederechter nooit de term 'wettelijke verlenging'. 438
Bijvoorbeeld AR 232 (12 mei 1942). Aangezien de opzeg niet voor eigen bewoning is gegeven, kan de
vrederechter deze niet geldig verklaren en is de vordering tot uithuiszetting op basis van die opzeg ongegrond. 439
Bijvoorbeeld AR 161 (8 oktober 1941). De verhuurder wil een opzeg die tegen juni gegeven was geldig horen
verklaren. Hij heeft de opzeg gegeven om zelf in het huis te gaan wonen. De vrederechter verklaart de opzeg
geldig, maar geeft de huurder een uitstel van anderhalve maand om een nieuwe woning te zoeken. 440
AR 270 (11 augustus 1942) De opzeg is gegeven opdat de dochter van de verhuurder, die juist in het
huwelijksbootje gestapt is, in het huis kan gaan wonen. Ondanks het verstek van de huurder krijgt hij toch
anderhalve maand uitstel. 441
Zie supra noot 449. 442
Bijvoorbeeld AR 214 (14 april 1942). 443
AR 184 (27 januari 1942). De huurder is de vader voor een gezin van acht. Een maand uitstel is dan ook op
zijn plaats om een geschikte woonst te vinden.
115
huurder voor zijn beroep een huis in een bepaald dorp moet kunnen betrekken.445
In principe zullen de
meeste verhuurders dus een opzeg geven voor eigen bewoning en heeft dit de intrekking van de
wettelijke huurverlenging tot gevolg. De enige verlenging die dan nog rest, is het beperkte uitstel dat
de vrederechter toekent om te verhuizen.
De vonnissen die niet vermelden dat de opzeg voor eigen bewoning is gegeven, leiden uiteindelijk tot
hetzelfde resultaat. De vrederechter verklaart de opzeg geldig, maar stelt de uithuiszetting een korte
periode uit om een nieuwe woning te vinden.
Wat deze periode kenmerkt, is dat het toegekende uitstel nooit meer is dan 3 maanden. Ongeacht of
het besluit van 21 april toepassing krijgt of niet. Aangezien de meeste verhuurders hier een opzeg
indienen voor eigen bewoning, zullen de partijen duidelijk minder gemakkelijk een akkoord sluiten
over het uitstel.
3. 18 november 1942 tot 12 maart 1945: de introductie van de gerechtelijke verlenging
Hoewel we deze periode nog vonnissen treffen die ook in de vorige periode zouden passen446
,
ondergaan steeds meer vonnissen de invloed van de gerechtelijke verlenging op grond van het besluit
van 18 november 1942. Deze sluipende verandering blijkt op twee manieren.
Ten eerste zorgt de verplichting om gerechtelijke verlengingen aan te vragen, voor een zekere invloed.
Wie niet op tijd een verlenging aanvraagt, krijgt ze niet. En aangezien de vrederechter de verlenging
en het verlenen van uitstel als één en hetzelfde beschouwt447
, heeft het niet aanvragen van een
verlenging rechtstreeks tot gevolg dat de vrederechter geen uitstel meer toekent. Waar de rechter
tijdens de vorige periode de wettelijke verlenging introk en voor een evenwicht zorgde door een uitstel
te verlenen, beslist hij nu dat geen verlenging meer mogelijk is, aangezien ze niet is aangevraagd.448
Voor de verstekvonnissen betekent deze interpretatie ook een verandering. De vrederechter zal immers
geneigd zijn geen uitstel meer toe te kennen ongeacht het verstek van de partijen. Verstekvonnissen
die in de vorige periode nog aanleiding gaven tot uitstel449
, worden nu gewoon gegrond verklaard. Ook
444
AR 279 (3 november 1942). Deze 'moeilijke omstandigheden' leiden ertoe dat huurder die verstek maakt
alsnog een maand uitstel krijgt om te verhuizen. 445
AR 275 (25 augustus 1942). Een tolbeambte die in Kieldrecht woont (vlakbij de grens met Nederland) werpt
op dat hij daar een huis moet vinden in de buurt van Kieldrecht. Hij krijgt één maand uitstel. 446
Bijvoorbeeld AR 352 (19 oktober 1943). Hoewel de opzegtermijn reeds voorbij is, vindt de huurder, die een
gezin van 7 moet voeden, geen huis. Hij krijgt een uitstel van twee maanden. Deze periode volgen ook de eerste
verwijzingen naar de woningnood als motieven voor het verlenen van uitstel. Bijvoorbeeld AR 351 (19 oktober
1943) 447
Dit lijkt ons echter niet per se nodig te zijn. De vrederechter heeft immers de mogelijkheid de uitvoer van zijn
vonnissen uit te stellen zonder dat daarvoor huurbesluiten nodig zijn. 448
Bijvoorbeeld AR 385 (20 juli 1944).De opzegtermijn van één maand is voorbij en aangezien de verweerder
geen verlenging heeft aangevraagd, is de eis gegrond en wordt hij binnen de 48 uur na betekening van het vonnis
uit het huis gezet. 449
Bijvoorbeeld AR 270 (11 augustus 1942); AR 279 (3 november 1942).
116
hier speelt de regel dat de aanvraag van huurverlenging nodig is om enige vorm van uitstel te
krijgen.450
Ten tweede heeft de inwerkingtreding van het nieuwe besluit een voor de hand liggend gevolg:
huurders beginnen met mondjesmaat huurverlengingen aan te vragen. 451
Dergelijke zaken blijven
echter nog steeds uitzonderlijk in vergelijking met de verhuurders die een gegeven opzeg afdwingen.
4. 12 maart 1945 tot 1947: de woningnood escaleert
Tot aan het einde van de oorlog vermeldt een vonnis nu en dan de woningnood.452
Als de wapens
zwijgen, iedereen uit de schuilkelders komt en de samenleving weer op kruissnelheid probeert te
komen, blijkt die nood aan degelijke huisvesting echter groter dan ooit tevoren. Het aantal vorderingen
over de opzeg van huurovereenkomsten stijgt exponentieel. Deze crisis laat een duidelijke stempel na
in de vonnissen. Veel huurders dreigen immers hun huis kwijt te spelen. Dit laat de vrederechter niet
zomaar gebeuren. Hierna volgen een aantal elementen waaruit blijkt hoe de woningcrisis zich
manifesteert en hoe de vrederechter probeert om zoveel mogelijk mensen een dak boven het hoofd te
garanderen.
Waar huurders voorheen amper oog leken te hebben voor de mogelijkheid om de duurtijd van hun
huurovereenkomst te verlengen, beginnen zij nu massaal huurverlengingen aan te vragen. De meeste
huurders vragen zes maanden453
of een jaar454
huurverlenging, of willen verlenging voor de volledige
geldigheidstermijn van de besluitwet.455
Hoewel de verkregen verlenging doorgaans iets korter is, dan
wat de huurder vordert, zijn de verlengingen lang in vergelijking met het uitstel dat de vrederechter
aan het begin van de periode toekende. De toekenning van een verlenging is meer dan ooit een
minutieuze afweging tussen de woonzekerheid van de huurder in een periode waar geen andere huizen
beschikbaar zijn en de gewichtige redenen van de verhuurder. De woningnood rechtvaardigt op zich
doorgaans een verlenging, maar als de vrederechter vaststelt dat een huurder niet al teveel moeite doet
450
Bijvoorbeeld AR 389 (25 juli 1944). De verhuurder wil een opzeg voor eigen bewoning afdwingen. De
huurder maakt verstek. Hierop verklaart de vrederechter de eis zonder meer gegrond; AR 410 (14 november
1944). De eiser wil dat de vrederechter zijn opzeg geldig verklaart en dat de verweerder als gevolg daarvan
binnen de 24 uur na de betekening van het vonnis uit zijn huis wordt gezet. Gezien het verstek van de verweerder
wordt de vordering gegrond verklaard; AR 419 (30 januari 1945). De vrederechter verklaart dat het recht om een
huurverlenging aan te vragen vervallen is aangezien de verweerder die verstek maakt niet tijdig gereageerd heeft.
De eis tot geldigverklaring van de opzeg is gegrond. De uitdrijving kan binnen de 24 uur na de betekening van
het vonnis. 451
Bijvoorbeeld AR 386 (22 augustus 1944). De verhuurder heeft een opzeg gegeven om een huis te bewonen in
Beveren-centrum. Zijn zoon is immers ziek en zou de frisse lucht in Beveren beter verdragen dan die in Temse.
Aangezien de zoon ook verder wilt studeren in Antwerpen, zou Beveren ideaal zijn voor de verbinding. De
vrederechter stelt echter dat de lucht enerzijds niet beter is in Beveren, dat de tramverbinding tussen Temse en
Antwerpen vlotter verloopt dan de trein tussen Beveren en Antwerpen en dat de huurder beenhouwer is.
Verhuizen zou een nefaste invloed hebben op de zaak die hij uitgebouwd heeft. Om die reden krijgt de huurder
het jaar huurverlenging dat hij vordert. 452
Zie supra noot 457. 453
Bijvoorbeeld AR 506 (22 januari 1946). 454
Bijvoorbeeld AR 610 (30 juli 1946). 455
Bijvoorbeeld AR 708 (14 januari 1947).
117
om een nieuwe woning te vinden, valt de huurder zeer snel uit de gratie. Een huurder die voorheen al
een verlenging heeft gevraagd, maar niet is verschenen op de zitting, kan bijvoorbeeld geen
huurverlenging meer krijgen.456
Ook een tweede huurverlenging wordt afgewezen, als blijkt dat de
situatie van de huurder helemaal niet veranderd is, of zelfs een hem aangeboden huis weigerde.457
Verder moet een huurder die niet verschijnt op de verzoeningspoging die hij heeft aangevraagd geen
verlenging verwachten.458
Tot slot krijgt ook een brouwer die tijdens zijn huurverlenging niet heeft
gezocht naar een nieuw goed, maar die het gebruik van het gehuurde goed verder uitbreidt, geen extra
verlenging.459
Aan de kant van de verhuurder zal de vrederechter ook met haviksogen toezien op het aannemen van
gewichtige redenen om de verlenging in te korten. Een opzeg voor eigen bewoning volstaat niet meer
om de verlenging volledig in te trekken. In veel gevallen heeft de verhuurder zelf immers nog een huis
of kan hij tijdelijk bij zijn schoonouders inwonen460
. Zware beschadigingen aan het huis van de
verhuurder door oorlogsgeweld volstaan evenmin. De verhuurder kan immers zijn verhuurder
aanspreken.461
Enkel als de verhuurder zelf dakloos dreigt te worden, zal de verlenging beperkt
blijven.462
Een andere manier waarop de vrederechter de woonzekerheid garandeert, is door kritisch om te gaan
met minnelijke overeenkomsten over de beëindiging van de huurovereenkomst of over de duur van de
huurverlenging. Hoewel de vrederechter de overeenkomst tussen de partijen doorgaans bekrachtigt463
,
durft hij geregeld een extra verlenging toestaan indien de verhuurder een overeenkomst probeert af te
dwingen.464
In een opmerkelijk vonnis stelt de vrederechter zelfs dat de overeenkomst die tot stand is
gekomen tussen twee gehuwde vrouwen tijdens een verzoeningspoging geen uitwerking kan krijgen.
De vrouwen waren immers niet bekwaam om dergelijke overeenkomst te sluiten en de vrederechter
nam enkel akte. Vervolgens gaat hij zelf over tot het onderzoeken van een verlenging en komt hij tot
de vaststelling dat er geen reden is om de huurverlenging in te trekken aangezien de verhuurder bij
zijn schoonvader in kan wonen.465
456
Bijvoorbeeld AR 562 (18 juni 1946). 457
AR 774 (6 mei 1947); contra AR 506 (22 januari 1946). Het feit dat de verhuurder de huurder een huis
aanbiedt op een half uur van het dorp staat een huurverlenging van drie maanden niet in de weg. 458
AR 482 (18 september 1945). 459
AR 626 (23 november 1946). 460
Bijvoorbeeld AR 781 (24 juni 1947). Een blinde verhuurder van 75 jaar oud die een huis in het dorp heeft
aangekocht, moet tijdelijk blijven wonen bij zijn zoon. De huurder, wiens echtgenote een kind verwacht, krijgt
meer dan een jaar verlenging ; AR 799 (8 juli 1947) Aangezien de dochter van de verhuurder ten voordele van
wie de opzeg gegeven wordt, nog een tijdje bij haar ouders kan wonen, krijgt de huurder acht maanden
verlenging. 461
AR 788 (10 juni 1947). 462
Bijvoorbeeld AR 508 (29 januari 1946). 463
Bijvoorbeeld AR 676 (12 november 1946). 464
Bijvoorbeeld AR 518 (17 mei 1946); AR 613 (30 juli 1946). 465
AR 713 (28 januari 1947).
118
Een laatste element is het ambtshalve onderzoek van de huurverlenging. Indien de verhuurder de
geldigverklaring van opzeg eist en de partijen niet tot een akkoord komen, behoudt de vrederechter
zich het recht voor om de huurverlenging ambtshalve te onderzoeken en toe te kennen. Dit leidt in een
aantal geschillen tot een huurverlenging.466
466
Bijvoorbeeld AR 616 ( 30 juli 1946); AR 617 (30 juli 1946).
119
120
Conclusie
De stilte van de geslagen pionnen, zo voorspelden we in de inleiding. Dat is wat we zouden
tegenkomen. En dat is het ook. Voor het vredegerecht blijkt geen plaats te zijn voor
heldendaden. Over veel oorlogsfeiten lezen we niet. En van de bezetter is geen spoor te
bekennen. Misschien één of twee vonnissen vermelden ergens tussen letters, woorden en
zinnen de bezetter. Verordeningen van de bezetter vinden we al helemaal niet.
De oorlogsfeiten die we lezen zijn die van de geslagen pionnen. Mensen die wegvluchten uit
het kanton, krijgsgevangenen, schade door bombardementen of jonge mannen die hun kroost
willen onderhouden door in het buitenland te gaan werken. Hier geldt vooral de kleine miserie
van de oorlog. En deze kleine feiten hebben soms grote gevolgen.
We bespraken inhoudelijk enerzijds de huurvorderingen en anderzijds de
alimentatievorderingen. Beide materies hebben een volkomen verschillend karakter en
ondergaan ze niet dezelfde invloed van de Tweede Wereldoorlog.
De alimentatievorderingen blijken weinig tot geen invloed te ondergaan van de oorlog. Het
aantal vorderingen blijft stabiel en ook de gevorderde bedragen stijgen niet tijdens de oorlog.
In de meeste gevallen is er sprake van een feitelijke scheiding tussen huwelijkspartners die de
behoeftige partner ertoe aanzet een machtiging te vragen om een deel van het loon te
ontvangen. Hierbij is het vooral van belang dat de behoeftige partij geen schuld heeft aan de
feitelijke scheiding. Doorgaans zijn dit feitenkwesties. De lijn die de vrederechter volgt komt
overeen met wat we aantreffen in de rechtsleer en rechtspraak van dezelfde periode. De
oorlog verandert niks aan de manier waarop de vrederechter deze vonnissen behandelt.
Slechts uitzonderlijk krijgt hij een eis van een vrouw voorgeschoteld om een deel van het loon
te ontvangen van haar echtgenoot die in het buitenland werkt. In deze verstekvonnissen kiest
de vrederechter de kant van het achtergebleven gezin.
Het contrast met de huurvorderingen kan bijna niet groter zijn. Huurgeschillen zijn de
frequentst voorkomende geschillen voor de vrederechter. En dit heeft wel te maken met de
oorlog. Deze materie zal zowel voor, tijdens als na de oorlog door verschillende bijzondere
wetten aangepast worden om zo een mouw te passen aan verschillende huurcrisissen.
We onderzochten twee aspecten. De invordering van achterstallige huurgelden en de opzeg
van de huurovereenkomst. In beide gevallen treffen we , elk op een eigen manier, de sporen
van de oorlog aan. De chaos van de invasie zorgt voor massale huurschulden. Bijzondere
121
wetten moeten deze schulden in bedwang zien te houden en moeten voor de huurders de
lasten verlagen door huurprijsverminderingen mogelijk te maken. Het gevolg is dat de
vrederechter zich over een explosie van vorderingen over huurschulden moet uitspreken. De
wet legt een zachte aanpak voor de huurder op. Onze vrederechter die voorheen zeer hard
optrad tegen wanbetalers volgt nu strikt de wet. Niet meer maar ook niet minder. Hij
veroorlooft zich geen frivoliteiten, maar zal zich strak aan zijn taak houden.
Er is dus allerminst sprake van een zeker, op solidariteit gebouwd huurbeleid. Het gaat eerder
om een gewone wetstoepassing. De vrederechter zal zich voornamelijk profileren als uiterst
geschikt crisismanager. Met bepaalde bevlogen idealen lijkt hij niet gediend, zijn taak ligt bij
de toepassing van de wet. Eens deze eerste crisis voorbij is, zal de rechtspraak een evenwicht
vinden tussen de strenge vooroorlogse periode en de verzachtende regels van de
huurbesluiten.
Wat conflicten over het beëindigen van de huurovereenkomst betreft, zien we een
gelijkaardige, maar in de tijd omgekeerde tendens. Aanvankelijk komen geschillen over de
opzeg van de huur nauwelijks voor. Slechts als de het aanbod aan huizen daalt, stijgt het
belang van deze vorderingen. Tegen het einde van de oorlog staan de polders in het noorden
van het kanton onder water en zijn vele huizen beschadigd door V-bommen. Een tweede
huurcrisis dwaalt door de straten van het kanton.
Ook hier zal de vrederechter maar met mondjes maat zijn beleid versoepelen. En ook hier past
hij strikt en plichtsgetrouw de wet toe, zonder franjes. De vrederechter als crisismanager, ten
dienste van zijn gemeenschap, neemt het kanton weer in de hand. Hij zal er alles aan doen om
zo efficiënt mogelijk iedereen in het kanton een dak boven het hoofd te garanderen, al houdt
dit in dat hij kinderen bij hun schoonouders moet laten intrekken. Door zijn sobere manier van
werken, zonder veel motivatie, verwijzingen naar wetten of ingewikkelde juridische
opstelwerkjes, weet hij het evenwicht tussen de verschillende huurders en verhuurders in het
kanton te bewaren.
De manier waarop de vrederechter met deze oorlogsproblemen omgaat is een weerspiegeling
van de algemene werking van het vredegerecht zoals we die besproken hebben in onze
kwantitatieve analyse.
Het vredegerecht in Beveren werkt tijdens de besproken periode snel en informeel en het
garandeert de toegankelijkheid voor partijen van eender welke rang of stand.
122
Vonnissen worden in de meeste gevallen al op de inleidingszitting uitgesproken. Uit de vorm
waarop de vonnissen opgesteld zijn, blijkt dat de zittingen voornamelijk verlopen als een
gesprek tussen de vrederechter en de partijen. Deze snelle en eenvoudige procedures hebben
ook alle kenmerken van zo'n gesprek: de vonnissen vermelden bijvoorbeeld zelden wetten en
quasi-nooit rechtsleer of rechtspraak. In bepaalde gevallen maken de partijen gebruik van
advocaten, maar dit is eerder beperkt. Vooral voor vorderingen waarmee zij vertrouwd zijn,
zoals huurvorderingen, verschijnen de partijen persoonlijk. De informaliteit blijkt ook uit de
manier waarop de vrederechter met de vertegenwoordiging van de partijen omgaat. Een
echtgenote die zonder volmacht verschijnt zal immers gehoord worden door de vrederechter,
waarna hij alsnog een verstekvonnis zal uitspreken. We kunnen dus besluiten dat de
vrederechter de leuze in zijn zittingszaal alle eer aan doet: 'liefst vrede, recht als't moet.'
Uit de kwantitatieve analyse blijken ook enkele sporen van de oorlog.
Zo leidt de oorlog tot een daling in de mobiliteit van de bevolking, waardoor we duidelijk
zien dat er minder eisers van buiten het kanton een vordering zullen instellen tijdens de
oorlog. Ook een toename van het aantal verstekvonnissen treedt op de voorgrond tijdens de
oorlogsjaren.
Partijen hebben het door de economische weerslag moeilijker om de eindjes aan elkaar te
knopen en zullen daarom tijdens de oorlog minder snel beroep doen op een advocaat.
Tot slot heeft de oorlog, zoals vermeld een sterke invloed op het aantal huurvorderingen die
exponentieel zullen toenemen bij de invasie en de bevrijding van het kanton.
Het onderzoek naar dit onderwerp is hiermee echter niet afgesloten. In de stoffige kasten van
het vredegerecht van Beveren, wachten nog verschillende sporen van kleine en grote oorlogen
op hun onderzoek.
123
Bibliografie
A. Niet-gepubliceerde bronnen
Vonnisboeken 1938 tot 1947, Vredegerecht Beveren.
B. Gepubliceerde bronnen
1. Hulpwetenschappen
BERKVENS, A.M.J.A.,’ ”Juges de paix avant la lettre”in Midden- en Noord-Limburg,
voorafgaand aan de invoering van de vredegerechten in de Franse tijd’ in MARTYN, G. (ed.),
Scènes uit de geschiedenis van het vredegerecht : verslagboek van de eerste dag van het
internationaal colloquium ‘De vrederechter in Europa’, Gent-Rotterdam, Brugge, Die Keure,
2011, 57-70.
BUYTAERT, G. en DE WITTE, A. (eds.), Het Vredegerecht te Beveren vroeger en nu, Beveren,
onuitg., 1999, 35p.
COOLS, H., “Kallo’s wel en wee in Wereldoorlog II: de slachtoffers 1940-1945”, Het land van
Beveren 1991, nr. 2, 47-83.
DEBAENST, B., “Arme pro Deo?” in DONKER, G. FABER, S., HEIRBAUT, D. en MARTYN, G.
(eds.), Geschiedenis van de advocatuur in de Lage Landen, Hilversum, Verloren, 2009, 424 p.
DE DECKER, C., “De luchtoorlog boven het Land van Beveren. Deel 1”, Het land van Beveren
1992, nr. 2, 53-80.
DE DECKER, C., “De luchtoorlog boven het Land van Beveren. Deel 2”, Het land van Beveren
1992, nr. 3, 82-94.
DE WITTE, A., “Bommen over Melsele (1940-1945): eigentijdse notities van pastoor Frans
Pieters”, Het land van Beveren 1990, nr. 1, 23-35.
124
GOFFINON, J-P. , “Les antécedents anglais et la naissance de la justice de paix Française” in
MARTYN, G. (ed.), Scènes uit de geschiedenis van het vredegerecht : verslagboek van de
eerste dag van het internationaal colloquium ‘De vrederechter in Europa’, Gent-Rotterdam,
Brugge, Die Keure, 2011, 34-57.
HEIRBAUT, D., “Enkele themata uit de geschiedenis van de gerechtelijke organisatie” in
VAN REE, C. H., HEIRBAUT, D., en STORME, M. (eds.), De Code de procédure civile (1806)
na 200 jaar. De traditie van het Frans civiel procesrecht in vergelijkend perspectief,
Mechelen, Kluwer, 2008, 159-192.
HEIRBAUT, D., ROUSSEAUX, X. en VELLE, K., Politieke en sociale geschiedenis van justitie in
België van 1830 tot heden, Brugge, die Keure, 2004, 444 p.
KRINGS, E., “Mededeling gedaan op 15 december 1990 door de heer E. Krings, emiritus
Procureur-Generaal bij het Hof van Cassatie op het thema: ‘De Vrederechter-Verzoener’ ter
gelegenheid van het honderdjarig bestaan van het Vredegerecht van Ukkel”, JJP 1991, 4-13.
KRINGS, E., “De vrederechter en de rechter in de politierechtbank, gisteren, vandaag en
morgen. Redevoering uitgesproken ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van het
Koninklijk Verbond van de Vrederechters en Politierechters van België.”, in BENOIT, G.,
LIEVENS, F. en LOUSBERG, L. (eds.), Bevoegdheden van vrederechters en politierechters
1892-1992, Brugge, Die Keure, 1992, XXIX-XXXIX.
LANCKSWEERDT, E. en LAVRYSEN, L., “De geschiedenis van de private huurwetgeving in het
licht van de woonzekerheid” in HUBEAU, B. en VANDE LANOTTE, J. (eds.), Wonen in
(on)zekerheid: de woonzekerheid in woon- en huisvestingsbeleid in Tegenspraak cahiers ,
Antwerpen, Kluwer, 1988, 19-63.
125
LANGERWERF, E. en VAN LOON, F., “De vrederechter bij de behandeling van incasso's. Een
onderzoek bij vier vredegerechten in het gerechtelijk arrondissement Antwerpen”, RW 1988-
89, 77-88.
LANGERWERF, E. en VAN LOON, F., “Het profiel van enkele vredegerechten in het gerechtelijk
arrondissement Antwerpen – evolutie tussen 1971 en 1984”, RW 1986-87, 1585-1602.
LANGERWERF, E., VAN LOON, F. en WOUTERS, J., “De afhandeling van huurgeschillen door
de vrederechter, een empirisch onderzoek”, TPR 1989, 1-23.
MUYS, E., Vredegerecht te Beveren. Repertorium van de minuten van akten en vonnissen.
1877-1892. 1893-1906. 1907-1919. 1920-1930, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 1997, 22 p.
NAUWELAERS, J., “Contribution à l’histoire des justices de paix de Bruxelles”, JJP 1953, 255-
257.
TEN RAA, C.M.G., “De oorsprong van de vrederechter” in BROEKMAN, J., DRUET, P-P.,
EYLENBOSCH, A., ROMMEL, G. (eds.), Vrederechter, openbare dienst: essay over de rechter,
Brugge, Die Keure, 1989,25 et seq.
TEN RAA, C.M., De oorsprong van de kantonrechter, Deventer, Kluwer, 1970, 431 p.
VAN STAPPEN, M., “Het Beveren van de kleine man tijdens de Tweede Wereldoorlog”, Het
land van Beveren 1991, nr. 4, 144-158.
VAN STAPPEN, M., “Evolutie van de Beverse gemeenschap tussen 1900 en 2000 (1)” Het land
van Beveren 2008, nr. 3, 183-190.
VAN STAPPEN, M., “Evolutie van de Beverse gemeenschap tussen 1900 en 2000 (2)” Het land
van Beveren 2008, nr. 4, 226-239.
VELLE,K., De Vredegerechten en Politierechtbanken in België (1795-1995). Organisatie,
bevoegdheden en archiefvorming, Brussel, Algemeen Rijskarchief, 1995, 342 p.
VELLE, K., Recht en gerecht, bibliografische inleiding tot het institutioneel onderzoek van de
rechterlijke macht (1796-1994), Brussel, Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in de
provinciën, 1994, 2 dln, 764 p.
126
VERELST, D., Geschiedenis van volk en land van Beveren, politieke en institutionele
geschiedenis, Beveren, Gemeentebestuur Beveren, 1984, 470 p.
WEEMAES, R., “In memoriam: oorlog in Europa 1940”, Het land van Beveren 1990, nr. 3,
121-126.
WILLEMS, G., “De bevrijding van Beveren in 1944”, Het land van Beveren 1984, nr. 4, 142-
148.
WOUTERS, N., “Het geval De Paep”, Het land van Beveren 2009, nr.1, 25 et seq.
2. Rechtsleer
BOSLY, H., DEL MARMOL, C. en GOOSSENS, C., Répertoire bibliographique du droit belge
(1919-1945), Luik, Presses universitaires de Liège, 1947, xxxviii+456 p.
BRAAS, A., Précis de procédure civile, I, Organisation judiciaire - compétence, Brussel,
Bruylant, 1944, 428 p.
BRAAS, A., Précis de procédure civile, II, Procédure, Brussel, Bruylant, 1944, 441 p.
BYL, R., "Le statut des juges de paix suppléants", JJP 1935, 181-193.
DE BEUS, P., Overzicht van het burgerlijk recht, Turnhout, J. Van Mierlo-Proost, 1944, 506 p.
DECLERCK, C., DU MONGH, J., PINTENS, W.en VANWINCKELEN, K., Familiaal
Vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, LIV+1345p.
DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil belge, I, Brussel, Bruylant, 1939, 1286 p.
127
DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil belge, IV/1, Brussel, Bruylant, 1938, 962 p.
DUJARDIN, J., MAST, A., VAN DAMME, M., VANDE LANOTTE, J., Overzicht Belgisch
administratief recht, Mechelen, Kluwer, 2006, XXXIX+1172 p.
ERKENS, R., De huishuurbesluitwet van 12 maart 1945, Antwerpen, De Sikkel, 1945, 92 p.
HEIRBAUT, D. en BAETEMAN, G. (eds.), Cumulatieve editie van het Burgerlijk Wetboek, II
dln., Gent, Kluwer, 2004, 2264 p.
KLUYSKENS, A., Beginselen van burgerlijk recht, I, De verbintenissen, Antwerpen, Standaard
Boekhandel, 1943, 672 p.
KLUYSKENS, A., Beginselen van burgerlijk recht, V, Zakenrecht, Antwerpen, Standaard
Boekhandel, 1946, 407 p.
KLUYSKENS, A., Beginselen van burgerlijk recht, VII, Personen- en familierecht, Antwerpen,
Standaard Boekhandel, 1942, 752 p.
PASQUIER, A., Droits et devoirs respectifs des époux : commentaire de la loi nouvelle du 20
juillet 1932 modifiant le chapitre VI, titre V, du livre Ier du code civil, Brussel, Hauchamps,
1932, 79 p.
PICARD, E. (ed.), Les Pandectes belges, CXVI, v° tribunaux de paix, Brussel, Larcier, 1923,
170-194.
VAN BAUWEL, L., Handboek van het burgerlijk procesrecht, Brussel, Standaard, 1936, 470 p.
VAN CAUWELAERT, E., “De huishuurwet van 22 maart 1940”, RW 1940, 1073 et seq.
128
VAN EECKHOUTTE, W., Handboek Belgisch Socialezekerheidsrecht, Mechelen, Kluwer, 2009,
XXXVIII+461 p.
VAN LENNEP, R., Belgisch burgerlijk procesrecht ,IV, De Berechting, Antwerpen, Standaard,
s.d., 416 p.
VAN LENNEP, R., Belgisch burgerlijk procesrecht,VIII, Bevoegdheid, Antwerpen, Standaard,
s.d. , 432 p.
VAN LENNEP, R., Belgisch burgerlijk procesrecht, IX, Rechterlijke inrichting, Antwerpen,
Standaard, s.d., 456 p.
VAN NUFFEL, J., De rechten der vrouw, Kortrijk, Albert Decaluwe, s.d., 86 p.
VELLE, K., Recht en gerecht : bibliografische inleiding tot het institutioneel onderzoek van de
rechterlijke macht (1796-1994), II dln., Brussel, Algemeen rijksarchief, 1994, 764 p.
WALEFFE, F. en WALEFFE, F.-JR., Répertoire décennal de la jurisprudence belge contenant
l’analyse de toutes les décisions et études doctrinales publiées en Belgique depuis 1936
jusqu’à 1946 inclusivement en matieère civile, commerciale, criminelle, de droit public et
administratif,V dln., Brussel, Bruylant, 1946, 580 p.
X., “Chronique des Justices de Paix”, JJP 1935, 107 en 108.
X., “Arrète du 20 septembre 1940 portant des dispositions exceptionenelles et temporaires en
matière de baux à loyer.”, Rev. prat.not.b. 1940, 368-374.
X., “Chronique des Justices de Paix”, JJP 1946, 325.
129
Rechtspraak
Rb. Antwerpen 13 juni 1939, JJP 1939, 381.
Rb. Brugge 12 juli 1946, JJP 1947, 116.
Vred. Namen (I) 10 januari 1947, JJP 1947, 115.
Vred. Oostende 9 april 1946, JJP 1946, 232.
i