Faizsiz Bankacılık - Servet Bayındır

7/30/2019 Faizsiz Bankaclk - Servet Bayndr

1/110

Servet Bayndr

Rabet Yaynlar

SLAM HUKUKU PENCERESNDEN FAZSZ BANKACILIK

NSZ

GR

I. AMA, YNTEM VE KAYNAKLAR

II. BANKA

A. Banka Kavram

B. Bankacln Tarih Geliimi

1. Faizli Bankacln Tarih Geliimi

a. Banka Ma'bedler

b. ada Faizli Bankalar

2. Faizsiz Bankacln Tarih Geliimi

a. Beyt'l-mal

b. Sarraflar ve Cehbezler

c. Toplumsal Amal Kurulular

d. Emek-Sermaye Ortakl (Mudrabe)

e. ada Faizsiz Bankalar

C. Bankaclk lemleri

1- FAZSZ BANKACILIKTA SERMAYE TOPLAMA YNTEMLER

I. Z SERMAYE

II. MEVDUAT

A. Faizli Bankalardaki Mevduat

1. Faizli Bankalardaki Mevduatn eitleri

2. Faizli Bankalardaki Mevduatn Hukuk Durumu

B. Faizsiz Bankalardaki Mevduat

1. Car Hesaplar

a. Car Hesaplarn Tanm ve Faizsiz Bankaclktaki Uygulamas

b. Car Hesaplarn Fkhtaki Yeri

b1. Car Hesap Akdinin Yeni Bir Akit Olduu Gr

b2. Car Hesaplarn Veda' Akdi Olduu Gr


2/110

b3. Car Hesaplarn Karz Akdi Olduu Gr

b4. Car Hesaplarn Fkhtaki Yeri Hakkndaki Grlerin Deerlendirilmesi

2. Katlma Hesaplar

a. Katlma Hesaplarnn Tanm ve Faizsiz Bankaclktaki Uygulamas

b. Katlma Hesaplarnn Fkhtaki Yeri

b1. Katlma Hesaplar ile Vadeli Hesaplar Ayn Kabul Eden Gr

b2. Katlma Hesaplar le Vadeli Hesaplarn Ayn Olduuna likin Grn Deerlendirilmesi

aa. Mudrabede Kazancn nceden Belirlenebilecei ddiasnn Deerlendirilmesi

bb. Faizin Ticar Krediyi Kapsamad ddiasnn Deerlendirilmesi

b3. Vadeli Hesaplarla Katlma Hesaplarn Ayran Gr

aa. Vadeli Hesaplarla Katlma Hesaplarn Ayranlara Gre Vadeli Hesaplarn Fkhtaki Yeri

bb. Vadeli Hesaplarla Katlma Hesaplarn Ayranlara Gre Katlma Hesaplarnn Fkhtaki Yeri

2- FAZSZ BANKACILIKTA SERMAYEY LETME YNTEMLER

I. MURABAHA

A. Murabahann Tanm ve artlar

B. Murabaha eitleri

1. Klasik Murabaha

2. ada Murabaha

C. ada Murabahann Faizsiz Bankaclktaki Uygulamas

D. ada Murabahaya Ynelik Tereddtler

1. Murabaha Krnn Faiz Olduu Gr

2. Murabahann Bey'ul-'ne Olduu Gr

3. Murabaha Szlemesinin Hukuk Durumu

4. Murabaha Szlemesinde leri Srlen Bir Ksm artlarn Fkhtaki Yeri

II. ORTAKLIK YNTEM

A. Ortaklk Ynteminin Faizsiz Bankaclktaki Uygulamas

1. Sermaye Ortakl (Mreke)

a. Sermaye Ortaklnn Tanm

b. Sermaye Ortaklnn Faizsiz Bankaclk Uygulamas

b1. Bankann Kendisinin irketler Kurarak Sermayeyi Deerlendirmesi

b2. Bankann Bakalaryla Kurduu Ortaklklar Araclyla Sermayeyi Deerlendirmesi


3/110

aa. Srekli Ortaklk

bb. Mlkiyetin Devriyle Sona Eren Ortaklk

c. Sermaye Ortaklnn Banka ve Dier Ortaklar Asndan nemi

2. Emek-Sermaye Ortakl (Mudrabe)

a. Emek-Sermaye Ortaklnn Tanm ve Faizsiz Bankaclk Uygulamas

b. Emek-Sermaye Ortaklnn Banka ve Dier Ortaklar Asndan nemi

c. Emek-Sermaye Ortakl (Mudrabe) ve Girimcilik Sermayesi (Venture Capital)

c1. Giriimcilik Sermayesinin Tanm, Tarihesi ve leyii Giriimcilik Sermayesinin Tanm:

c2. Giriimcilik Sermayesi ve Mudrabe likisi

B. Ortaklk Ynteminin Fkhtaki Yeri

1. Sermaye Ortaklnn Tanm ve artlar

2. Sermaye Ortaklnn Fkhtaki Yeri

a. Bankann Sermayeyi irketleri Araclyla letmesi

b. Bankann Sermayeyi Ortaklklar Yoluyla letmesi

c. Sermayenin Mlkiyetin Devriyle Sona Eren Ortaklk Yntemiyle letilmesi

3. Emek-Sermaye Ortaklnn (Mudrabe) Fkhtaki Yeri

a. Mudrabenn Tanm Dayana ve artlar

b. kili Mudrabenin Fkhtaki Yeri

c. ok Ortakl Mudrabenin Fkhtaki Yeri

c1. Havuz Uygulamas ve Fkhtaki Yeri

c2. ok Ortakl Mudrabenin Sreklilik zellii ve Fkhtaki Yeri

c3. Arac Konumdaki Bankann Fkh Durumu

C. Ortaklk Ynteminin Fkhtaki Yeri Hakknda Genel Deerlendirme

III. KRALAMA (CRE)

A. Kasa Kiralama (Emanet Kabul)

1. Kasa Kiralamann Tanm ve Bankaclktaki Uygulamas

2. Kasa Kiralama Szlemesinin Fkhtaki Yeri

B. Finansal Kiralama (Leasing)

1. Finansal Kiralamann Tanm

2. Finansal Kiralamay Ortaya karan Sebepler

3. Finansal Kiralamann Tarih Geliimi


4/110

4. Finansal Kiralamann Faizsiz Bankaclk Uygulamas

a. slam Kalknma Bankas (ZKB)'nn Uygulamas

b. rdn slm Bankas (B) nn Uygulamas

c. zel Finans Kurumlarnn Uygulamas

5. Finansal Kiralamann Fkhtaki Yeri

a. Maln adesiyle Sona Eren Finansal Kiralama

b. Mlkiyetin Nakli le Sona Eren Finansal Kiralama

b1. Mlkiyetin Hibe le Nakledildii Finansal Kiralama

b2. Mlkiyetin Satm Akdi le Nakledildii Finansal Kiralama

c. Mlkiyetin Nakli le Sona Eren Finansal Kiralama Hakknda Genel Deerlendirme

3- FAZSZ BANKACILIKTA UYGULANAN BALICA BANKACILIK HZMETLER

I. TEMNAT MEKTUBU

A. Teminat Mektubunun Tanm ve eitleri

1. Teminat Mektubunun Tanm

2. Teminat Mektubunun eitleri

a. Konu, Sre ve Ykml Olunan Meblaa Gre Teminat Mektuplar

b. Bankadaki Karl Bakmndan Teminat Mektuplar

B. Teminat Mektubunun Fkhtaki Yeri

1. Karln Dikkate Almayanlara Gre Teminat Mektubunun Fkhtaki Yeri

2. Karln Dikkate Alanlara Gre Teminat Mektubunun Fkhtaki Yeri

a. Bankada Karl Bulunmayan Teminat Mektubunun Fkhtaki Yeri

b. Bankada Karl Bulunan Teminat Mektubunun Fkhtaki Yeri

b1. Karl Tmyle Bankada Bulunan Teminat Mektubunun Fkhtaki Yeri

b2. Karlndan Bir Ksm Bankada Bulunan Teminat Mektubunun Fkhtaki Yeri

3. Teminat Mektubu Hakkndaki Grlerin Deerlendirilmesi

C. Teminat Mektubundan Alnan Komisyonunun Hkm

1. Teminat Mektubu Komisyonunu Caiz Grmeyenler

2. Teminat Mektubu Komisyonunu Caiz Grenler

a. Teminat Mektubu Szlemesinin Kefalet Olduunu Kabul Etmekle Birlikte Komisyonu Caiz Grenler.

b. Teminat Mektubunu Bedelli Akit Kabul Edip Komisyonu Caiz Grenler.

3. Teminat Mektubu Komisyonu Hakkndaki Grlerin Deerlendirilmesi


5/110

II. AKREDTF

A. Akreditifin Tanm ve Taraflar

1. Akreditifin Tanm

2. Akreditifin Taraflar

B. Akreditifin eitleri ve leyii

1. Akreditifin eitleri

2. Akreditifin leyii

C. slm Hukukularnn Akreditif Hakkndaki Grleri

D. Akredif Hakkndaki Grlerin Deerlendirilmesi

E. Akreditif Bedelinin Hkm

III. BANKA KARTI (PLASTK KART)

A. Banka Kartnn Tanm, Ortaya k ve Tarih Geliimi

1. Banka Kartnn Tanm

2. Banka Kartnn Ortaya k ve Tarih Geliimi

B. Banka Kartnn eitleri

1. Teknik zellikleri Bakmndan Banka Kart

a. Plastik Kart

b. Akll Kart / Smart Kart

c. Sanal Kart

2. deme Arac Nitelii Bakmndan Banka Kart

a. ATM Kart / Harcama Kart / Debit Kart

b. Kredi Kart, Tanm ve eitleri

b1. Kredi Kartnn Tanm

b2. Kredi Kartnn eitleri

C. Banka Kart Sistemleri ve leyii

1. ki Tarafl Sistem ve leyii

2. Tarafl Sistem ve leyii

D. Banka Kartnn Yararlar

1. Banka Kartnn Sistemi Organize Eden Kuruma Salad Yararlar

2. Banka Kartnn Kart karan Bankaya Salad Yararlar

3. Banka Kartnn KartHmiline Salad Yararlar


6/110

4. Banka Kartnn Kart Kabul Eden ye iyerine Salad Yararlar

5. Banka Kartnn Kart Kabul Eden Bankaya Salad Yararlar

E. Banka Kartnn Fkhtaki Yeri

1. ATM Kartnn Fkhtaki Yeri

a- Kartn Verilii, Yenilenmesi ve Kartla Nakit ekiminin Fkhtaki Yeri:

b- ATM Kartyla Mal ve Hizmet Almnn Fkhtaki Yeri:

2. Kredi Kartnn Fkhtaki Yeri

a. Kredi Kartnn Verili ve Yenilenme lemlerinin Fkhtaki Yeri

b. Kredi Kart ile Mal ve Hizmet Almnn Fkhtaki Yeri

b1. Kredi Kart le Mal ve Hizmet Almnn Kefalet Olduu Gr

b2. Kredi Kart ile Mal ve Hizmet Almnn Havale Olduu Gr

b3. Kredi Kart ile Mal ve Hizmet Almnn Kefalet ve Havale Birleiminden ibaret Akit Olduu Gr

c. Kredi Kart ile Nakit Para ekiminin Fkhtaki Yeri

d. Kredi Kart ile Yaplan Dier Bankaclk lemlerinin Fkhtaki Yeri

3. Banka Kart Hakkndaki Grlerin Deerlendirilmesi

E. Banka (Kredi) Kartnn Hkm

1. Organizatr Kurum ve Bankann Aldklar Komisyonun Hkm

a- Oraganizatr Kurumun Bankadan Ald Komisyonun Hkm:

b- Bankann Kart Hmilinden Ald Komisyonun Hkm:

b1. Kart Bedeli, yelik ve Yenileme cretinin Hizmet Bedeli Olduu Gr:

b2 Kart Bedeli, yelik ve Yenileme cretinin Kefalet Bedeli Olduu Gr:

2. Kartn Bankaclk lemlerinde Kullanm Karlnda Alnan Bedelin Hkm

3. Kartn Kullanmndan Doan Alacan Fazla Tahsilinin Hkm

4. ye yeri Komisyonunun Hkm

a. ye iyerinden Alnan Komisyonun Hizmet Bedeli Olduu Gr

b. ye yeri Komisyonunun Kefil-Mekflun-leh Arasndaki Anlamadan Kaynaklanan Fazlalk Olduu Gr

c. ye yeri Komisyonunun Pein deme Karlnda Yaplan ndirimden Doan Fazlalk Olduu Gr

d. ye yeri Komisyonunun Hmile Verilen Kredinin Faizi Olduu Gr

5. Banka Kartnn Hkm Hakkndaki Grlerin Deerlendirilmesi

G. Banka Kartnn Faizsiz Bankaclk Uygulamas

1. Banka Kartnn Faizsiz Bankaclk Uygulamas


7/110

a. ATM Kart Uygulamas

b. Kredi Kart Uygulamas

2. Farkl Kredi Kart nerileri

a. Resm Nitelikli ATM Kart nerisi

b. Taksit Kart nerisi

c. Murabaha Kart nerisi

d. Murabaha Kart nerisine Ynelik Eletiriler

IV. DER BANKACILIK HZMETLER

A. Banka Havalesi

1. Banka Havalesinin Tanm ve leyii

2. Banka Havalesinin Fkhtaki Yeri

a. Banka Havalesinin Veklet Olduu Gr

b. Banka Havalesinin Hukuk Anlamda Havale Olduu Gr

c. Banka Havalesini Taraflarn Konumuna Gre Ele Alan Gr

c1. Kiinin Alacaklsna Yapt Havalenin Fkhtaki Yeri:

Kiinin Alacakls Olmayan Kiiye Yapt Havalenin Fkhtaki Yeri:

c2. Kiinin Kendisine Yapt Havalenin Fkhtaki Yeri

d. Banka Havalesinin Fkhtaki Yeri Hakkndaki Grlerin Deerlendirilmesi

B. Kymetli Evrak Kabul

1. Koruma Amacyla Kymetli Evrak Kabul

2. Tahsil Amacyla Kymetli Evrak Kabul ve Fkhtaki Yeri

a. Kymetli Evrak Tahsili

b. Kymetli Evrak Tahsilinin Fkhtaki Yeri

3. Krma (Iskonto) Amacyla Kymetli Evrak Kabul

a. Senet Krma

b. Senet Krmann Fkhtaki Yeri

b1. Senet Krmann Ahm-Satm Olduu Gr

b2. Senet Krmann Karz ve Havale Olduu Gr

b3. Senet Krmann Rehin, Karz ve Veklet Olduu Gr

b4. Senet Krmann Karz, Kefalet ve Veklet Olduu Gr

b5. Senet Krma Hakkndaki Grlerin Deerlendirilmesi


8/110

4. Alm Satm Amacyla Kymetli Evrak Kabul

C. ek Kullandrma

1. ekin Tanm ve leyii

2. ekle Yaplan lemlerin Fkhtaki Yeri

a. ekle Yaplan lemlerin Karz ve Veklet Olduu Gr

b. ekle Yaplan lemlerin Karz ve Havale Olduu Gr

3. ek ve Sftece likisi

D. Dviz Alm-Satm (Kambiyo lemleri)

1. Pein Dviz Ahm-Satm

2. Vadeli Dviz Ahm-Satm

E. Dier Bir Ksm Hizmetler

SONU

KAYNAKA

I. Kitaplar

II. Tezler

III. Makaleler

IV. Kurum Yaynlar

V. Yasa ve Ynetmelikler


9/110

SLAM HUKUKU PENCERESNDEN FAZSZ BANKACILIK

Dr. Servet BAYINDIR; 1969 ylnda Erzurum / Uzundere / Dik-yar Ky'nde dodu. lkokulu kynde bitirdikten sonra,

stanbul'a gitti ve Fatih Hrka-i erif Kuran Kursu'nda 1982 ylnda hfzn ta-marnlad. 1988'de stanbul mam Hatip

Lisesi'ni. 1993'te Marmara niversitesi lahiyat Fakltesini bitirdi. Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits'nde

"zel Finans Kurumlan'nn islm Hukuku Ynnden Deerlendirilmesi'1 adl teziyle 1995 ylnda Yksek Lisansn, "Faizsiz

Bankaclk ilemlerinin islm Fkh'ndaki Veri" adl teziyle de 2004 ylnda Doktorasn tamamlad. Azerbaycan ve

rdn'de birer yi! sreyle bilimsel almalarda bulundu. Ayn zamanda Anadolu niversitesi iktisat Fakltesi'nde iktisat

eitimi alm olan Servet Bayndr, Trkiye'de Kuveyt Trk Finans Kurumu ve rdn'de rdn slm Bankas bata olmak

zere, eitli kurumlarnda faizsiz bankaclkla ilgili ilemleri yerinde izledi. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi

Dergisinde slm Bankacl ile ilgili eitli makaleleri yaynland. 1995-2001 yllan arasnda. Mill Eitim Bakanli'na bal

okullarda Din Kltr ve Ahlk Bilgisi Dersleri retmenlii yapt. 2001 ylndan itibaren istanbul Uniuersitesi lahiyat

Fakltesi'nde slm Hukuku Anabilim Dalfnda Aratrma Grevlisi olarak vazife yapmakta olan Bayndr, evli ve ocuk

babas olup Arapa ve ngilizce bilmektedir.[1]

NSZ

Evrenin sahibi Yce Allah, insanolunu yer yznde belli bir sre yaayp kendisine dnmek zere yarattn

bildirmektedir. Yaamn olmazsa olmaz art, beslenme, barnma ve korunmadr. Bu nedenle insan, alp retmekzorundadr. Beslenme in gda, barnma iin inaat, korunma iin ise, giyim ve silah sanayiini gelitiren nsanolu,

retimin en nemli unsurlarndan sermaye ihtiyacn karlamak iin de bankaclk sektrn gelitirmitir.

Faizli bankacln ortaya k yaklak sekiz asr {1157), faizsiz bankaclnki ise, krk yl ncesine (1963) dayanr. Faizsiz

bankacln ksa srede geliip yaygnlamas, bu sistemin dayand ilkeler ve bavurulan finansman yntemlerine

dikkatleri ekmitir. Bu kurumlarn faizli bankalara alternatif olarak kurulduu, ilke ve yntemlerinin slm hukukuna

dayand ileri srlmektedir. Bata Ortadou ve slm lkeleri olmak zere, dnyann bir ok lkesinde uygulanmasna

ramen, faizsiz bankaclk ilemlerinin fkh yn henz zihinlerde berraklk kazanmamtr. Bu alanda bir ok alma

yaplm ise de, zellikle fkh adan konu hl aydnlatlmaya muhtatr. Bu ihtiya, Trkiye'de daha fazla

hissedilmektedir. Faizsiz bankalarn kurumlama ve yaygnlama sreci, dier lkelere gre Trkiye'de daha hzl bir seyirtakip etmektedir. Bir ok lkede henz bir kanunu ve birlii yok iken Trkiye'de faizsiz bankalar, Bankalar Kanunu

kapsamna alnm ve zel Finans Kurumlan Birlii *FNANSBR) adyla bir at altnda toplanmtr. Bu sayede faizsiz

bankalar, Trk bankaclk sisteki ierisindeki yerlerini almlardr. Trkiye'de konunun zellikle fkh boyutunu ele alan

eserlerin yok denecek kadar az olmas, gerek bilimsel evreler gerekse halk arasnda, faizsiz bankalarn yapm olduklar

ilerlere kukuyla yaklalmas sonucunu dourmutur. Bu alandaki belirsizliin giderilmesine katkda bulunma

dncesiyle byle bir kitap almasna yaplmasna karar verilmitir.

Bir doktora almasndan ibaretolan bu eserin, bu aamaya gelmesinde Ekemizin deerli niversitesinin ilahiyat

fakltelerinin katks vardr. Doktora tahsilime Uluda niversitesi lahiyat Faklte-si'nde balad\n ve ders dnemini

burada geirdim. Bu dnemdeki katklarndan cilayUluda niversitesi lahiyat Fakltesi slm Hukuku Anabihp Dal'nmdeerli hocalarna teekkr ediyorum. Yatay gei sonra tez dnemini tamamladm Marmara niversitesi lahiyat

Fakltesi slm Hukuku Anabilim Dal'nm deerli hocalarna ve 2001 yl bandan itibaren Aratrma Grevlisi olarak va-

zife yaptm stanbul niversitesi ilahiyat Fakltes'nin deerli ynetimi ve hocalarna bu srete bana gsterdikleri

msamaha ve katklardan dolay teekkr ederim. Tez almalarm srdrmek zere bir yllk sreyle rdn'de

bulunduum srada, madd katkda bulunan Ilm Yayma Cemiyeti'nin deerli yneticilerine; faizsiz bankaclk ilemlerini

bizzat yerinde gzlemleme ve aratrma imkn sunan Kuveyt Trk Evkaf Finans Kurumunun bata Genel Mdrlk

olmak zere Danma Kurulu Bakan ve yelerine ve almalarm srasnda her trl imkn salayan S/eymcmiye

Vakf yneticilerine teekkr bor biliyorum.

Bu almann taslann oluumunda nemli katklar bulunan Prof. Dr. Hayrettin Karamanla, izleme komitesi yeleriProf. Dr. Mehmet Erdoan ve Prof. Dr. Cahit Baltac ve Danmanm Prof. Dr. Celal Yenieri'ye, almalarm sresince

gstedikleri yakn lgi ve deerli katklarndan dolay teekkr ederim. Tahsil bayatmn balangcndan bu anna kadar,

bana madd manevi her trl destei salayan deerli bym, hocam Prof. Dr. Abdlaziz Baynd) ;a bu vesile ile

minnet ve kranlarm sunuyorum.


10/110

02.08.2005 Dr Servet BAYINDIR[2]

GR

I. AMA, YNTEM VE KAYNAKLAR

ktisat; sonsuz ihtiyalarla snrl kaynaklar arasnda denge kurma yntemlerini aratran bilim dal olarak kabul ediiir. Bu

snrl kaynaklardan biri de sermayedir. Sermaye, tabiat ve emei daha verimli hale getiren retilmi retim aralarna

denir. Paral ekonomilerde sermaye, bir deer ls olan para ile ifade edilir.

nsanolu, zorunlu ihtiyalardan beslenme, barnma ve korunma bata olmak zere tm ihtiyalarn karlamak iin

retmek zorundadr. retim ise, zellikle sanayi inklabndan sonra, yksek miktarda sermaye gerektiren orta ve byk

lekli iletmelerde yaplmaktadr. nceleri pek nemsenmeyen nakd sermaye unsuru, iletmeler iin zlmesi

gereken en nemli sorunlardan biri haline gelmitir. Zira ayakta kalabilmeleri iin yeni projeleri hayata geirmek

zorundadrlar. Bu, ya z sermaye ya da yabanc sermaye ile olur. Bir proje eer z sermaye ile hayata geirilebiliyorsa.

sermaye sorunu zlm demektir. Ancak, ykl miktarda sermayeyi gerektiren projelere z sermaye ile ilerlik

kazandrmak her zaman mmkn omaz. Bunun iin yabanc sermaye gerekir. Yabanc sermaye de ya bor ya da baka

yntemlerle saianr. slam'dafaiz yasaklandndan, bor ancak karz- hasen ilkeleri dorultusunda olur. Karz- hasenden

uzun vadeli ve yksek maliyetli yatrmlar iin sermaye salama yntemi olarak yararlanlamaz. nk kimse, menfaati

olmakszn, kendi parasyla bakasnn yatrm yapp kazan salamasna katkda bulunmay istemez; bu nsan ftratna

aykrdr. Bu nedenle, bor dnda baka yabanc sermaye bulma yntemlerine bavurulmas zorunlu olmutur. Sermaye

taliplileri ile tasarruf sahipleri birbirleriyle dorudan muhatapolmazlar. Bu ie her iki tarafn da risklerini asgariye

indiren, uzman kurulu niteliindeki bankalar araclk eder.

Faizin haram klnm olmas, mslmanlann nemli bir ksmnn faizli bankalardan uzak durmalar sonucunu

dourmutur. Bu durum zellikleslm lkelerinde, iktisad hayatn en nemli unsurlarndan kabul edilen bankacln

gelimesini engellemi, kk meblalar halindeki tasarruflarn, yastk altnda, ekonominin hizmetinden yoksun bir halde

kalmas sonucunu dourmutur. Kalknmann yatrm, yatrmn yksek meblalarda sermayeyi gerektirdii, sermayenin

ise ancak bankalar araclyla bir araya getirtebildii gereini gren bir ksm slm dnr, faiz dnda bakayntemlerle sermaye tedriki ilemini yerine getirecek farkl bir bankaclk dncesini gndeme getirmi, sonuta

ada anlamda ilk faizsiz banka 1963 ylnda Msr'da kurulmutur. Faizsiz bankacln hzla geliip yaygnlamas, btn

dnyada faiz dndaki sermaye tedrik yntemleriyle ilgilenilmesi sonucunu dourmutur. Bylece bankalar, faizli ve

faizsiz olmak zere ikiye ayrlmtr. Faizli bankalar kredi sstemi'ne gre alrken, faizsiz bankalar ortaklk sistemi

yntemlerine gre almak zere kurulmulardr. Faizsiz bankalar; slm Bankas, slm' Banka ve Faizsiz Finans Kurumu

vb. isimlerle de adlandrlmaktadrlar. Trkiye'de ise bu kurumlar 1983 ylndan 2005 ylma kadar zel Finans Kurumu

(FK) olarak adlandrlmlardr[3].

Faizsiz bankalarn kurulu senetleri ve dier dokmanlarnda, slam'n faiz yasana uyulaca, sermayeyi toplama ve

iletme srecinde slm hukukunun meru grp tavsiye ettiifinansal rnlere bavurulup yasaklad uygulamalardanda kanlaca yer alr. Bir ksm dnr, sz konusu beyanlar doru bularak faizsiz sistemi olumlu karlarken, dier bir

ksm, olayn isim deiikliinden te bir yannn olmadn, btn bankalarn kapitalist dzenin bir paras niteliinde

altn ileri srmektedir. Bu almann amac; faizsiz bankaclk ilemlerini ana hatlaryla tespit ederek, slm

fkhmdaki durumunu ortaya koymaktr.

Faizsiz bankaclkla ilgili ok sayda eser mevcut olmakla birlikte, konunun fkh yn henz tam olarak akla kavumu

deildir. Cihangir Akn'n Faizsiz Bankaclk ue Kalknma, smail Ozsoy'un Trkiye'de zel Finans Kurumlan ue slam

Bankacl, Sleyman Karaglle'nin Alternatif Faizsiz Banka Selem ve Kredileme, Mustafa Uar'm Trkiye'de-Dnyada

Faizsiz Bankaclk ue Hesap Sistemleri, Mehmet Battal'n Bankalarla Karlatrmal Olarak Hukuk Ynden zel Finans

Kurumlar, Ahmed en-Neccar ve Mustafa ez-Zerk tarafndan yazlp Hayrettin Karaman tarafndan tercme edilenslam'a Gre Banka ve Sigorta ve Abdlaziz Bayndr tarafndan yazlan Faiz ve Ticaret adl kitaplar, Trkiye'de bu alandaki

balca eserlerdir. Ayrca, eitli niversitelerde Doktora ve Yksek Lisans seviyesinde birka alma daha mevcut olup.

mellif ve eserlerin isimleri kaynaklarda verilmitir. Sz konusu almalarda, konu daha ok siyas, iktisad ve tarih

ynyle ee alnm, Battal konuyu mer' hukuk, Uar ise, muhasebe teknikleri asndan incelemitir. Bu alanda,


11/110

Ortadou lkeleri ve Bat'da da eitli eserler kaleme alnm olup, bunlarn isimleri de kaynaklarda verilmitir. Ancak, bu

eserlerde de Trkiye'deki gibi fkh boyuttan ok, iktisad ve siyas ynn ne kt grlmektedir.

Garib e-Cemal, el-Mesrif ve'l-a'ml'1-masrafiyye fi'-e-r'ati'l-slmiy yeti ve'1-knn, Muhammed Bakr es-Sadr, el-

Benk el-lribev fi'l-slm, Sam Hamd, Taturu 'l-a'mli'imasrafiyye bi-m yettefiku ve'-er'ati'l-lslmiyye ve

Abdurrezzk R. C. ,e-Heyt, el-Mesrif'l-simiyye beyne'n-nazariyye ue't-tatbk adl eserlerinde, daha ok konunun fkh

ynne arlk vermilerdir. Ancak, iletiimdeki hzl geliim ve deiim bankacl da etkilediinden, her gn yeni ve

farkl bankaclk rnleri ortaya kmaktadr. Bankalarn uyguladklar bir ksm yntemler, zaman ve mekna gre de

deiiklik gstermektedir. Sz konusu almalarda konu, belirli blmleriyle ele alnd gibi ulalan fkh sonulardan

bir ksmnn bu alandaki deneyim ve bilgi birikimiyle birlikte deitii ve ayn konularda farkl grlerin ileri srld de

grlmektedir. Kitabmzda btn bu durumlar dikkate alnarak faizsiz bankaclk ilemleri bir btnlk ierisinde ele

alnp niha zmlere ulalmaya allmtr.

almamzda Kuran bata olmak zere fkh, tefsir, hadis ve tarih kaynaklarndan yararlanlmtr. Bir ksm yukarda

zikredilen ada eserlere ek olarak, slm Konferans Tekilat'na bal slm Fkh Akademisi (:Mecm'auMkhi'l-slm) ve

Dnya slm Birlii (Rb-ta)'ne balslm Fkh Kurulu (: el-MecnTaul-fkhi'l-slm), AI-Bara-ka Topluluu, Kuveyt Finans

ve Sudan Faysal slam Bankas'nn Hukuk Kurullar'nn Kararlarna bavurulmutur. slm Fkh Akademisi ile slm Fkh

Kurulu'nun ayn adla yaymladklar Mecelet'l-mecm 'a'l-fkhi'l-slm adl dergilerde, konuyla ilgili ok saydaki ma-

kaleden yararlanlmtr. Faizsiz bankaclk ilemleri bizzat yerinde takip edilmi, ilgili kanun, ynetmelik ve teblilerle

bankalarn hesap sahibi ve mterilerle yaptklar szlemeler incelenmitir. Trkiye'deki be zel Finans Kurumuna ek

olarak rdn ve Suud Arabistan'daki benzer kurulular ziyaret edilmi, faizsiz bankaclk uygulamalar hakknda bilgi ve

belgelere ulalmaya allmtr.

Eser; giri ve ana blmden olumaktadr. Girite ilk olarak aratrmann amac, kapsam, aratrmada kullanlan

yntem ve yararlanlan kaynaklar verilmitir. Daha sonra Banka Kavram bal altnda, bankann tanm, ortaya k,

eitleri, bu eitlerin zerine bina edildii ilkeler, ada bankaclk ncesi ayn ilevi gren ml arac kurumlar, ada

bankacla gei, ada bankacln tarih geliimi ile mevcut durum hakknda ksa bilgi verilmitir.

Birinci blmde, bankalarn sermaye toplama yntemleri ele alnmtr. Faizli bankalardaki mevduatn eitleri vehukuktaki yeri ile faizsiz bankalardaki car ve katlma hesaplarnn fkh durumu incelenmi, faizsiz bankalarn sermayeyi

toplama yntemleri ve bu sreteki ilemlerin fkh boyutu ortaya konulmutur.

kinci blmde, faizsiz bankalarn sermayeyi iletirken bavurduklar yntemler tespit edilmi, bu yntemlerden

murabaha, mud-rabe, mreke ve finansal kiraama'dan her birinin ortaya k, klasik kaynaklardaki ilenii, ada

faizsiz bankaclktaki uygulama biimi ve bu uygulamann fkhtaki yeri belirlenmeye allmtr.

nc blmde, ml araclktan ok, hizmet boyutu ne kan ve btn bankalarca belli bir cret veya komisyon

karl yaplan bankaclk hizmetleri ele alnmtr. Bu hizmetlerden teminat mektubu, akreditif, banka kart ve banka

havalesi ayrnth bir ekilde ilenmitir. Teminat mektubu ve kredi kart komisyonunun fkh hkm incelenmi, eitlizm nerileri sunulmutur. Ayrca ek, senet ve kymetli evrak kabul, dviz ahm-satm ve dier bir ksm bankaclk

hizmetleri, fkhtaki yeri asndan deerlendirilmeye tabi tutulmutur.[4]

II. BANKA

A. Banka Kavram

Banka, (/ruj."bank") Trke'ye talyanca "banco"dan gemitir. Arapa's "el-masrif" ve uel-benk" dir. "el-Masrif

eklindeki kullanmn, altn, gm ve dier nakit paralarn kendi aralarnda ve dier para cinsleriye deiimi anlamndaki

"sarf" kelimesinden, "el-benk" in se, italyanca aslndan getii anlalmaktadr. Banco szlkte; masa, sedir, vezne ve

sra anlamlarna gelir. Rivayete gre, Ortaada, talya'da masa balarnda, maden paralarn arlklarn tartan, ayar-larna bakan, eskimi paralan yenileri ile deitiren, para bozma, emanete kabul etme gibi eitli ilerle uraan sarraflar

bulunurdu. Bu tr ilerin yapld masaya banco, sarraflara banchiero (banker), iyerlerine de banca ad verilirdi[5].


12/110

Banka deyimi, gnlk hayatta ok kullanlmasna ramen -yapt ilemlerin okluu ve eitlilii nedeniyle- konu ile ilgili

eserlerde tam ve kesin bir tarifini bulmak mmkn deildir. Ancak bankay; sermaye, para ve kredi ile ilgili her trl

ilemi yapan ml arac kurum diye eklinde tanmlamak mmkndr.

Faizin meruiyeti zerindeki tartmalar, ml arac kurumlarn kurulu ve ileyi felsefesini nemli lde etkilemitir.

Bankalarn bir ksm, ihtiya fazlas birikimleri toplama ve yatrma ynlendirme srecinde kredi sistemim esas alrken,

dier ksm ortaklk sistemini esas almak zere kurulmutur. Tasarruflarnfaizli kredi ilikisi erevesinde toplanp

deerlendirildii sisteme kredi sistemi; ortaklk likisi erevesinde toplanp ticaret veya ortaklklar yoluyla iletilmesine

ise, ortaklk sistemi ad verilir[6]. Her iki sistem de, ilk alardan gnmze tarihin hemen her dneminde ml arac

kurumlarn ba vurduu sermayeyi deerlendirme yntemleridir. Gnmzde kredi sistemini faizli bankalar, ortaklk

sistemini ise, faizsiz bankalar uygulamaktadr. Bu blmde kredi ve ortaklk sistemini kendilerine ilke edinen ml arac

kurumlarn ortaya k ve sermayeyi deerlendirme yntemleri tarihsel sre ierisinde ksaca ele alnacaktr.[7]

B. Bankacln Tarih Geliimi

1. Faizli Bankacln Tarih Geliimi

a. Banka Ma'bedler

Parann ticar hayatta deiim arac olarak kullanlmasyla birlikte, parayla ilgili kurumlar da ortaya kmaya balad.nsanlarn emanet ve kredi ihtiyalarn karlayacak, parann dolama arz, ayarnn tespiti, kiiler ve blgeleraras nakli

gibi ilemleri yerine getirecek kurumlara her zaman ihtiya duyulmutur. retim yntem ve tekniklerinin deimesiyle

yeni kurumlar gelitirme yeteneine sahip olan insanolu, para ile lgili problemlerin zm iin de bankaclk

messesesini gelitirmitir.

Bankaclk hizmetlerinin ilk alarda ma'bedlerin evresinde din adamlar araclyla doup gelitii, ilk bankalarn

ma'bedler, ilk bankaclarn da din adamlar olduu ileri srlr. nsanlar, ilk alardan beri dokunulmazlklar bulunan

ma'bedlere gven duymular, din adamlar, toplumda saygn ve sz geer nsanlar olarak, halkn manev problemleri

yannda iktisad problemleri le de ilgilenmilerdir. Servetlerini, alnma ve kaybolma tehlikesine kar koruma ihtiyacnda

olanlar, ma'bedlerin dokunulmazlna, din adamlarnn drstlklerine gvenerek onlar buralara emanet brakmlar[8].

Emanetlerin bir ksm, tanr adna sadaka yahut adak olarak ma'bedlere balanrken, din adamlar da. bu mallan ihtiya

sahiplerine karlksz dn veriyorlard. Ma'beterin yaratts gven duygusu, insaniarn dier mallarn da buralara

emanet brakmalarnayol at. Ma'bedler, bu mallar zerinde tasarrufa yetkili klnyor fakat kaybndan da sorumlu

tutuluyordu. Herkesin bir anda gelip emanet brakt mal istemediini gren din adamlar, bu mallar ihtiyac olanlara,

belli bir faiz karlnda bor vermeye baladlar. Kredi bir kazan kaps haline gelince, ma'bedlerin yan sra bir takm

zengin kiiler de bankaclk ileriyle uramaya balad[9]. Mezopotamya'da Kzl tapnak, Eski Yunan'da De~ ios,

Parthenon ve Apoon tapna banka ma'bedlerin ilk rnekleri kabu edilir. Smer ve Bbii'de Egbi ve Murashu aileleri,

Eski Yunan'da Trapezitier ve Kollubister, Roma'da ise Argentriler zel bankalarn ik rnekleri olarak gsterilirler. M..

1955-1913 yllan arasnda Bbii'de hkm sren Hammurbi, bankaclkla ilgili kurallar tespit eden ilk devlet adamolarak grlr. Hammurbi, tanrlarn en kudretlisi, gne tanrs Shamash'm dil kararlarn kendisine ilettiinden

bahisle, bunlar 2.25 m. yksekliinde diroit bir blok zerine kazttrd. Bu kararlar, bor verilmesi ve tahsili ile ilgili

hkmleri iermekteydi. Hammurbi kanunlar sibtou ad verilenfaizin alnmasna izin veriyordu. Bu faizin oran buday,

arpa, hurma gibi misl mallarda sermayenin te biri {%33), gm parann ikraznda ise bete biri (%20) olarak tespit

edilmiti. Doal afetler sebebiyle mahsul alnamayan yllar iin, faiz tahsil edilmeyecei hkme balanmt. Bor verme

ilemi karlnda kle ve her trl menkul mal rehnine, gayri menkul ipoteine ve gvenilir kiilerin kefaletine

bavurulaca kural konmutu[10].

b. ada Faizli Bankalar

Bankaclk tarihiyle ilgili eserlerde, ada anlamda bankaclk kurumunun ilk olarak Avrupa'da ortaya kt

bildirilmektedir. Ortaansonlarna doru, Hal savalarma etkisi ile nce gney Avrupa'da, daha sonra btn

Avrupa'da ticar faaliyetler yaygnlam ve feodal beylikler arasnda artan ticar ilikiler, eitli arlk ve ekildeki deiim

aralarnn dolama kmasna neden olmu, sonuta metalik paralarn deerini belirleyen ve deitiren bir hizmet


13/110

sektr ortaya km; bu ilemi yapan sarraflara zamanla banker i yerlerine banka ad verilmitir[11]. 17. ve 18. y.

yllarda ticar senetlerin yaygnlamas bankaclkta yeni gelimelere sebep olmu, zellikle 18. y. ylda banknotun

dolamnn hzlanmas i!e birlikte 19. y. yl boyunca bankaclk yaylm, bankalarn hacmi bym ve merkezileme

balamtr[12]. Aratrmalara gre, ada bankalara benzer nitelikteki ilk banka talya'nn Venedik ehrinde 157'de

kuruldu. Bunu takiben. talya'nn Cenova ehrinde 1170 ve spanya'nn Barcelona ehrinde 1401'de iki banka daha ald.

Kurulu amac ve alma sistemi ile ada faizii bankalarla rten ve onlara rneklik tekil eden ilk banka ise XVI. asrn

son eyreinde, 1578 ylnda Venedik'te kurulan Banco Della Pizzadi Rialto adl bankadr[13]. Daha sonra, 1609'da

Amsterdam Bankas, 1694'te ngiltere Bankas, 1800'de Fransa Bankas ve 1875'te Raybank (Almanya) kurulmu vebtn bu bankalar, gnmz faizli bankaclk sisteminin tarihteki ncleri kabul edilmilerdir[14]. Ancak, Abdulaziz ed-

Dr tarihte ilk bankann Abbasler dnemi (750-1258) veziri Ali b. sa'nn (244-334/859-946) talebi zerine, iki Yahudi

sarraf tarafndan kurulduunu bildirmektedir. 300-304/912-916 yllarnda kurulan bu ilk resm banka, yaklak 12 yl, -

316/928 ylna kadar- faaliyetlerini srdrmtr. Bankadan, devlet memurlarnn maalarnn denmesi ve i

adamlarna kredi salanmas eklinde yararlanlmtr[15]. Drf'nin bu nemli tespiti yannda, cehbezler ve sarraflarn

slm tarihinin ilk yar resmi bankalar olduu da sylenebilir.

1517'de hiifeti devralmasyla birlikte, slm corafyasnn nemli bir blm hkimiyeti altna giren Osmanl'da,

Tanzimat'a (1839) kadar bugnk aniamda bankaya rastlanmamaktadr. Osman h 'da XIX. y- yln ortalarna kadar Sarraf

veya Galata bankerleri olarak adlandrlan, bankaclk faaliyetine benzer iler yapan kiiler var olmutur. Bunlar,genellikle hazineye bor verme, kambiyo ilemleri yapma, senet krma, nc kiilerin tasarruflarn deerlendirme,

vergileri toplamak ve devlet adamlarnn gelirlerini ynetmekle uramlardr. Ancak, sarraf veya bankerlerin faaliyetleri

ada anlamyla bankaclk olarak nitelendirilmez. Osmanl'da bankacln douu Batl lkelere gre farkl nedenlere

dayandrlr. Bat'da sanayi inklab, d ticaretteki gelime ve smrgecilik sayesinde oluan sermayenin sanayi kesimine

kredi olarak aktarlmasnn bankacln doup gelimesine yol at, Osmanl'da ise hazinenin bor para talebinin balca

etken olduu ileri srlr[16]. Osmanl'da ilk banka 1847 ylnda Bank- Dersadet adyla, Banker Th. Baltazzi ve Banker J.

Al-leon tarafndan kurulmutur. Ancak sz konusu banka, Osmanl maliyesinin ald 130 milyon kuruluk ksa vadeli

borcu deyememesi ve Fransa'da ba gsteren 1848 ihtillinin olumsuz etkileri sonucu, 1852 ylnda iflas etmitir.

Osmanl'da 1863'te Bank-i Osmni-i ahane, 1872'de Auusturya-Trk Bankas ile stanbul Bankas kurulmutur. Bu

bankalarn sermayesi ya yabanclara ya da yerli gayri ms-limlere aitti. Osmanl'da yerli sermayeye dayal ilk banka, 1864ylnda Memleket Sandklar adyla kurulmutur ki bu ayn zamanda TC. Ziraat Bankas'nm ekirdeini oluturur. Rumeli

ve erkez msl-manlarndan oluan esnaf topluluunun Adapazar'nda, 13 Ocak 1913 tarihinde kurduklar Adapazar

slm Ticaret Bankas ve Bi-nnci Dnya Sava srasnda, 1917 ylnda kurulan Osmanl tibari Mill Bankas iie Trkiye'de

yerli sermayeli bankaclk gelimeye devam etmi ve bugnk seviyesine ulamtr[17].

2. Faizsiz Bankacln Tarih Geliimi

slm'dan nce Arap yarmadasnda da faiz yaygnd. Bor zamannda denmezse, faiz ekenirvade satlrd. Bu,

gnmzdeki bileik faiz uygulamasnn bir benzeri idi. Kur'an'daki: y iman edenler! kat kat artrlm olarak faizi

yemeyin

[18]

ayeti bu uygulamaya iaret etmi, dier ayetlerle de faiz tmyle yasaklanmtr. slm faizi yasaklarkenbunun dndaki slm'a aykr olmayan sermaye tedrik yntemlerine dokunmam, hatta onlar tevik etmitir. Hz.

Peygamber (s.a.), ayn zamanda, bir tacirdi. Medine'de ilk slm devleti'nin temellerini atarken Mescidin inas, nfus

saym ve vatandalk szlemesine ek oarak, yeni bir pazar kurmu ve halk burada al-verie tevik etmiti. O dnemde

Medine'deki pazarlara mrikler ve Yahudiler hkimdi. Beni Kaynuka' blgesindeki pazarda ise, hkimiyetin tamamen

Yahudilerin elinde olduu bildirilir[19]. Faizcilik Yahudilerin en fazla faaliyet gsterdikleri aland. Halbuki kutsal kitaplar

Tevrat'ta faiz haram klnmt[20]. Onlar kutsal kitaplarn tahrif edip bu yasa yai-nzca kendi dindalar arasnda

uyguladlar[21]. Yahudilerin bu tutumuna Kur'an 'da yle temas edilir: Yasaklandklar halde faiz almalart ve hakszlkla

insanlarn mallarn yemeleri yznden (nceleri hell olan temiz ve yi eyleri yahudilere haram kldk) ve ilerinden

inkra sapanlara ackl bir azap hazrladk[22]. Yahudiler gnmz faizli bankalarnn yapt gibi, faiz karl kredi ticareti

yapyorlard. O dnemdeki kredi ticareti ile gnmz bankalarnn yapt kredi ticareti arasndaki tek farkn, bor vermetekniklerindeki gelimilik dzeyidir.[23]

Hz. mer'le (13-23/634-643) balayan fetihler, Emeviler (641-750) ve Abbslerle devam etti ve slm corafyasnn

snrlar Atlas Okyanusundan in Seddi'ne, Hint Okyanusu'ndan Hazar deni-zi'ne kadar geniledi. Bu fetihler sayesinde


14/110

Avrupa- Ortadou- Orta Asya arasndaki ve Kuzey Afrika'daki nemli ktisad merkez ve oluumlar, mslmanlann eline

geti. Bu blgeler deta bir slm ortak pazar haline geldi. Fethedilen blgeler arasnda Yahudilik, Hristiyanlk ve

Mecusliin nemli din ve kltrel merkezleri bulunuyordu. Ruhbanlarn kilise ve tapmaklar da, idarecilerin saraylarda

biriktirdikleri nemli miktarda para kymetli madenler vard[24]. Kur'an mal yp depolama anlaynn temsilcileri

arasnda Firavun[25], Karun[26]gibi azgnlarn yannda din adamlarn da sayar. lgili ayet yledir: y iman edenler! u bir

gerek ki, Yahudi ve Hristiyan din adamlarnn bir ou, insanlarn mallarn yerler de yerler ve insanlar Allah'n yolundan

evirirler. Altn ve gm yp da onlar Allah yolunda harcamayanlar yok mu, ite onlara elem verici bir azab mjde-

le[27]

. Bu ayet, her ne kadar Yahudi ve Hristiyan din adamlarndan bahsediyor ise de, tm din temsilcilerinin dikkatiekilerek din kisvesi altnda insanlarn smrlmesinin irkinliine vurgu yapld eklinde yorumlanmtr[28]. Bu ayetle,

tarihteki banka ma'bedlere iaret edildii gibi, gnmzde din arlkl tekilatianmasyla ne kan finans evrelerine de

dikkat ekilmektedir. Nitekim, gnmzde dnya para piyasalarna yn veren finans evreleri zerinde din kurum ve

kurulularn etkisi inkr edilemez bir gerektir.

Mslmanlar fethettikleri yerlerdeki tapmak ve saraylarda stok edilmi para ve kymetli madenleri piyasaya arz ettiler.

Bylece deme glkleri yznden tkal o!an pazarlar ald, her eit mala kar talep balad, geni bir saha ierisinde

iktisad canlanma ve gelime ba gsterdi. Ticar faaliyetler bir yandanUzak Bat'ya, Endls'e ve Dou Afrika'ya, bir

yandan Rusya ve Baltk kysna, bir yandan da Hindistan'a, in'e ve Kore'ye uzand, nemli kara ve deniz yollar ile

limanlar mslman tccarlarn hkimiyeti altna girdi. Bunun sonucunda byk servetlere sahip bir tccar snf olutu.

[29]

Ticaretle birlikte gnmz bankalarnn ilevlerini dnemin artlarna gre yerine getiren ml arac kurumlar da geliti.

nk, devletin gelir ve giderlerinin takibi, para siyasetinin tayini, farkl ynetimlere ait maden paralarn ayar ve

miktarnn tespiti gibi ilemleri yerine getirecek kurumlara ihtiya dodu. Ayrca i adamlarna sermaye salayacak,

ilemlerinin hzl ve gvenli yaplmasna yardmc olacak kurumlara gerek duyuldu. Tarihte bu ve benzeri hizmetler

Beyt'1-mal, Sarraflar, Cehbezler ve Dostluk ve Yardmlama kurumlar ile Mudrabe irketleri tarafndan yerine

getirilmitir.[30]

a. Beyt'l-mal

Beyt'1-mal, devlete ait her trl mal varl ve gelirlerin topland, harcamalarn yapld, hak ve borlara ehil bamsz

bir kurumdu. Temeli Hz. Peygamber (s.a.) tarafndan atlm, Hz. mer (r.) dneminde bamsz mli bir kurum haline

gelmiti[31]. BeytTmal'n devletin hazinedarl ve gelir ve giderlerinin takibine ek olarak, ne srlen dier nemli bir

ilevi de kiilere ticar kredi vermesi idi. Bir blgedeki Beyt'1-mal ubesinden bor alan kii, baka blgedeki Bey-t'1-

mal'e bunu deyebiliyordu. Hz. mer'in (r.) halifelii zamannda, Basra valisi Eb Musa ei-E'ar (.42/663), Halifenin iki

olu Abdullah b. mer (. 73/693) ve Ubeydullah b. mer'e (.37/657) Bey-t'1-mal'in Basra ubesinden Medine'deki

merkez Beyt'l-mal'e gtrlmek zere bir miktar para vermi, onlar da bu para ile Irak'tan mal alp Medine'de

satmlar, Beyt'-mal'in parasn demek istediklerinde ise, Hz. mer (r.) krn yansn Beyt'1-mal iin alkoymu,[32]bu

uygulama, Beyt'-mal'in ticar amala kredi verdii eklinde deerlendirilmitir[33].

Beyt'-mal'in yapt bankaclk ilemlerinden bir dieri de, para nakli ile ilgili ilemlerdi. Beyt'1-mal ubeleri,

bulunduklar blgenin vergilerini toplayp gerekli harcamalar ktktan sonra, kalan nakde evirerek merkeze

ulatryordu. Bu paralar merkeze ya posta ile bizzat ya da havale yoluyla gnderiliyordu. Havalede, bir blgede alnan

borcun karlnn baka bir blgede denmesi emrini ieren beige-den ibaret olan sftece[34]/polie den

yararlanlyordu[35]. Sftece sayesinde devlet, Beyt'1-mal ubeleri arasnda para ve mallarn naklini daha gvenli bir

ekilde gerekletirmi oluyordu[36], Beyt'l-maldan asker ve memurlarn maalarnn denmesinde ek (es-Sakk) ten de

yararlanlyordu[37]. Ayrca bu kurum para basyor, silik ve ypranm paralan topluyordu[38].

b. Sarraflar ve Cehbezler

Altn, gm gibi deerli madenleri alp satmay, fiyat farkyla para bozmay meslek edinenlere sarraf denir. sm

lkelerinde eitli deer ve trden paralar dolamda olduu iin, sarraflar bu paralan birbiriyle deitirmek, bor paravermek, devlet byklerinin gelirini tahsil etmek ve demeleri yapmak gibi ilerle urarlard[39]. Ayrica sermayesi olup

iietme imkn bulamayan, zellikle yksek rtbeli devlet memuriar ve bilim adamlarnn sermayelerini iletiyorlard.


15/110

Abbasler dneminde ticaretin genilemesiyle birlikte, sarraflarn rol de artt. Bir yandan ticar zorunluluklar bir yandan

da devletin nakit paraya ihtiyac, bunlarn banka gibi faaliyet gstermelerine yol at ve artk sradan bir sarraf deil

cehbez (e/-cehbez)[40]olarak anlmaya balandlar. Piyasada bir eit bankaclk yapanlara cehbez dendii gibi, sarraf,

muhasip, vergi memuru, hazinedar ve vergi dairesi mdrne de cehbez ad verilmitir[41]. Sarraf ve cehbezlerin baka

ehirlerde ubeieri veya balantl olduklar kiiler vard. Ashaptan Zbeyr b. Avvm (. 94/712), dnemin uluslararas

dzeyde ithalat ve ihracat yapan ve para naklinde deme aralarndan yararlanan birisi idi. Zbeyr'n (r.) bankas diye

anlan[42]kuruluun merkezi bn Sa'd'n rivayetine gre, Medine'de idi. Kfe, Basra ve skenderiye'de ubeleri vard[43].

Sarraflar bir eitbankaclk hizmeti gryorlard; ehirler ve lkeier arasnda parann gvenli ekilde naklini salyor,bunun iin de sfteceden yararlanyorlard. Rivayete gre, Abdullah b. Zbeyr (. 73/692) Mekke'de halktan (tccarlar)

gm para alyor, durumu gsterir belgeyi Irak'taki kardei Musa'b b. Zbeyre (. 71/690) gnderiyordu. Tccarlar

alacaklarn orada tahsil ediyorlard. Bu ilemin fkh durumunun Hz. Ali (35/656-40/661) ve Abdullah b. Ab-bas'a (.

68/687) sorulduu onlarn da bu ilemde bir saknca grmedikleri rivayet edilir[44].

Sftece uygulamas Mslman Trkler arasnda da yaygnd. Sultan Sancar (512/1119-551/1157) zamannda, Taberistan

emri'nin Badat, Isfahan, i?ey ve Sivas gibi devrin byk ticaret merkezlerinde, sfteceleri ile 100.000 ile 200.000 clnar

miktarnda i yapan vekillerinin olduu, Suas sarraf Kzl'n bir seferde 15.000 dnarhk bir sftece bedelini dedii

rivayet edilir. Osman Turan, sftece ve eklerin Mslman Trklerdeki uygulamas hakknda u bilgileri vermektedir:

"...Havale senetleri {sftece) ve ekler olmasa idi ticarette bu lde bir mbadele imknszd. Gerekten demelerdeyzlerce bS altun veya gm kullanlyordu. Bli altun veya gm bir sikke olmayp, bu madenlerin yastk

biimindeki muayyen klelerine deniliyordu. Bu nedenle Trkler bu klelere yastuk adn veriyorlard. Bli tbiri

Seluklular devrinde (429/1038-551/1157) de gm kleler iin isim olarak kullanlyordu. Bir altun bli 500 gm

miskai, bir gm bii de 75 dnar hesap ediliyordu. Bu zamanda in'de ve Uygurlarda av ad verilen kt para

kullanlyor ve bir bli gm yirmi bii av kabul ediliyordu''[45].

Bu ilemler geni slm lkesinin ticar mbadelede imknlarn gelitiriyor, blgeler arasnda para nakli gibi tehlikeli ve

masrafl bir ii kolaylatryordu. Cehbezier bir eit ek de yazyorlard. bn Hav-kal'n (. 367/977 sonra) Basra, Kfe ve

Badatl tccarlarn devaml ekilde Marib'e mal gtrp getirdiklerini anlattktan sonra orada, ahitler huzurunda

dzenlenen ekleri grd ve yerli tccarlardan Muhammed b. Sa'dn adnda birinin, borcu karlnda 42000 dinarlkek yazdn kaydettii rivayet edilmektedir[46].

Sarraflar ve cehbezier yalnzca tccarlara hizmet etmiyor ayn zamanda devlete de bor veriyorlard. Devlet bunun

karlnda baz blgelerin vergilerini toplama hakkn cehbezlere brakyordu. slm tarihinde ilk kez Muktedir Billh'm

(282-320/895-932) vezri b-p'1-Furfm (296-312/908-24), cehbezlerden bor ald rivayet edilir. Hazine zor durumda

kaldndan giderlerin karlanmas iin Yahudi Ysuf b. Finhas ile Harun fa. mran' her ay 150.000 dirhem vermeleri ve

buna karlk Ahvaz blgesi gelirlerinin daim surette, bir teminat olarak kendilerine braklmas artyla cehbez olarak

grevlendirmiti. Zamanla cehbezlik messesi gnmz merkez bankasnn Srevini yapan bir tekilat haline geldi,[47].

Genelde Yahudi, Rum ve Ermenilerden oluan sarraflar, Osmanl'nn siyas ve iktisad hayatnda da etkili olmulardr,[48].

c. Toplumsal Amal Kurulular

Rivayete gre Hz. mer dneminde Sus ehri fethediidiinde (17/639) mslmanlar Danyal Peygamberin kabrini aarlar.

Kabirde zerinde ihtiya sahiplerine faizsiz karz verilmesi talebini ieren vasiyetin yer ald bir hazine buiunur. Haife

mer hazinenin Beyt-ml'a nakledilmesi ve vasiyetin yerine getirilmesini emreder,[49].

Tarihte sosyal nitelikli olup dnemin artlarna gre banka ilevi gren kurululardan en nemiisi para vakflardr. Bu

kurumlar her ne kadar Osmanl'lar dneminde (1299-1923). Hanefi fakihlerinden imam Zfer'in (. 158/775) para,

yiyecek, llen veya tartlan mallarn vakfnn caiz olduu hususundaki fetvasna dayanlarak kurulmu ise de[50]Buhr,

parann vakfedilebileceine iaretle '"hayvan, silah, ticar eya. altn ve gm gibi parann vakf'na ilikin' balk atm-

tr,,[51]Bu tr vakflara izin verilirken vakfn paralarnn fkhta caiz grlen yntemlerle altrlp hem sermaye skntsekenlere yardmc olmak hem de vakfa gelir salamak amalanmtr. Paralarn iletilme yntemlerine ilikin olarak

kaynaklarda istill, istirbh, murabaha, mudrabe, bida, muamele, mumeie- eri'yye ve fideye verme ifadeleri yer

alr. Bu ifadeler vakf sermayesinin mudrabe, murabaha ve mumele-i en'yye yntemlerinden biriyle gelir getirecek

*istill, istirbh, fide) ekilde yatrma ynlendirilmesinin hedeflendiini gsterir[52]. Ancak uygulamada mumele-i


16/110

er'iyye ad altnda faizcilik yapldna dair cidd iddialar vardr[53]. Mumele-i eri'yye'nin Para vakflar ve Eytam

sandklan yannda bir takm ahslar tarafndan da faiz amal kullanld ancak Osmanl'da sadece resm nitelikli (er'

muamele) mumel-i eri'yye'ye izin verildii[54]aykr davrananlarn ise, stanbul'a kasap yazlarak cezalandrld

bildirilmektedir. Muamelenin kanuna uygun (er') ekline ilikin olarak fermanlarda, bu ilemin ancak belirtilen

ekillerde yaplaca (er' muamele) ve k-d'nn tescili ile geerli olaca, muamele oranlarnn ise dnemlere gre

deimekle birlikte, genelde %10-12 orannda olmas gerektiinin hkme baland bildirilir[55]. Para vakflar ve

mumel-i er'iyye ile ilgili dikkat ekici dier bir nokta ise, her ne kadar vakf paralarnn mudrabe, murabaha, bida gibi

fkhn caiz grd yntemlerle iletilecei ngrlm se de zcan'n tespitine gre, skdar blgesindeki para

vakflar, sermayelerini %90 orannda mumele-i er'iyye yntemiyle deerlendirmiledir[56].

Osmanl'da Para Vakflar dnda esnafn kurduu esnaf sandklan, yetimlerin mallarn er' llere gre korumak ve

deerlendirmek zere kurulan eytm sandklar, yenieriler iin kurulan orta sandklan, belli bir mahalle veya ky iin

kurulan avarz vakflar ile 18. y. yln sonlarnda Hindistan'n Haydarbat ehrinde bir slm cemaatin faizsiz kredi

vermek zere kurduu Yardm Sand[57], 1900'lerin balarnda Msr'da devlet eliyle halkn tasarruflarn toplayp

yatrma dntrmek amacyla kurulan Posta Tasarruf Sandklar[58]ve 1940'ta Malezya'da kurulan Faizsiz Tasarruf

Sandklan,[59]slm dnyasnda ada faizsiz bankalar ncesi toplumsal amal kredi kurulularnn dier rnekleri olarak

kabul edilirler.

Sermayenin ortaklk esasna gre iletilmesi gelenei Bat'da da mevcuttur. M. 1118'de Hristiyan haclarn mal ve cann

korumak iin kurulan Temple mezhebi mensubu Templierler, topladklar balarla byk lde servet ve nfuz sahibi

olmu, Avrupa'da lOOCTden fazia ube am, asker ve ticari amala ihtiya sahiplerine faizsiz sermaye desteinde

bulunmulardr. Kilisenin serbest brakmasyla (ngiltere ve Almanya'da 1571, Hollanda'da 1658, Fransa'da ise 1789}[60]

faizciliin hzla yaygnlat Bat Avrupa'da, tepki olarak Dostluk cemiyetleri (Friendly societies) ve Vardm cemiyetleri

(Be-nefit societies) kurulmu ve yelerinin sermaye ihtiyalarn faizsiz karlama abasnda olmulardr[61]. 1462 ylnda

P. Michel ve Milan tarafndan kurulan kredi kuruluu Monti di Piefa'larn[62], ilk zamanlarda faizsiz kredi verdikleri daha

sonra kt idare ve masraflarn arlndan dolay faizli sisteme dndkleri rivayet edilir[63].

d. Emek-Sermaye Ortakl (Mudrabe)

Temeli slm ncesine dayanan ve slm'da da meru kabul edilen mudrabe, slm tarihinin hemen her dneminde

sermayedar ve i adamlarnn ba vurduu bir ortaklk kurumudur. Tarihte bu kuruma ok sayda rnek bulmak

mmkndr. En nemlisi Hz. Muham-med'in (s.a.) mstakbel ei Hatice (r.a.) ile kurduu ortaklktr. Bu ortaklk

erevesinde Hz. Muhammed (s.a.}, am (Busr kasabasna), Yemen {Tihme blgesindeki Hubee panayrna) ve rdn

{Cera kasabasna: iki kez) ticar seferlere kt. Bu seferlerde o (s.a.), muhtemelen tabaklanm deri, yn ve Mekke

civarnda retilen hurma gtrp satyor karlnda ise hazr giysiler ve kuma alyordu[64]. Hz. mer, Hz. Osman (23-

35/644-656), Hz, Ali, Abdullah b. Mesud (. 32/652), Abdullah b. mer, Ubeydullah b. mer ve Hz. Aie (r.a.) gibi bir ok

ahabnn mudrabe yntemiyle sermayelerini deerlendirdikleri rivayet edilmektedir. Sfyan es-Seur (.l26/743)'nin

mu-drip olarak Yemen'e ticarete kt, Abbas halifelerinden Mansur dneminde (136-158/753-774) bir mudribin

in'e giderek bol kazanla dnd rivayet edilir. Yine dikkat eken bir uygulama. Kor-dova'y bir sre idare eden Cevher

b. Muhammed'in (. 435/1043) tacirlere hazineden mudrabe yntemi erevesinde sermaye vermesidir. Ftmier

(909-1171) ve Eyybiler (1174-1524) devrinde de mudrabe akdinin yaygn olarak uygulandna dair rivayetler mevcut-

tur[65]. Mudrabe, Osmanl devrinde bilhassa Galata'da gemi ticretinde ok yaygn bir uygulama alan bulmutur.

eriyye sicil kaytlarnda, Osmanl'da mudrabe ortaklna ynelen kiilerin deniz ticaretiyle uraan gemi reisleri bata

olmak zere, vezirler, tacirler, mderrisler ve askerlere kadar geni bir yelpaze iinde dald belirtilir[66]. Mudrabe

kurumu, ortaklk sistemini ada yntemlerle uygulayan gnmz faizsiz bankaclnn esasn oluturur.[67]

e. ada Faizsiz Bankalar

Gemii ilk alara kadaruzanan, ortakla dayal mal arac kurumlarn gnmze uyarlanan ekli faizsiz bankalardr. Bubankalar beyt'hmal, sarraflar, vakflar, zellikle de para vakflar ve mudrabe ortakhklan gibi kurumlarn ayr birimler

halinde gerekletirdii mal araclk ve dier bankaclk hizmetlerini tek at altnda yapmaya almaktadrlar. ada

faizsiz bankaclk dncesinin ilk ortaya k, 1942'lere dayanr[68]. Ortakla dayal lk faizsiz banka 1963 ylnda


17/110

Msr'n Mvt-Gamr kasabasnda, krsal kesimdeki reticileri arac ve tefecilerden kurtarmak amacyla Ahmed en-Naccr

tarafndan kurulmutur. Doktorasn "19. y. yl Srecinde Almanya'da Yerel Tasarruf Bankalar" zerine (1952-1956 yllar

arasnda) yapan en-Neccar, ayn zamanda bankann hissedar ve ilk yneticiierindendir. Alman tasarruf bankalarnn

zellikle kinci Dnya sava sonrasnda Almanya'nn hzla kalknmasnda oynad rolden etkilenen en-Neccr, bu

bankaclk sistemini slm'n iktisad ve kltrel deerleriyle birletirerek Msr'da uygulamaya almtr. Bankann

kurulu aamasnda Almanya'dan hem sermaye hem de bilimsel destek almtr. Ancak, en-Neccr'n faizsiz bankaclk

dncesini hayata geirme abasnda olduunu anlayan Almanlar destei yarda kesmiler. Neccr'm ifadesine gre

banka, dnemin ar siyas basklar sonucu ancak drt yi! ayakta kalabilmi ve 1967 ylnda faaliyetine son vermekzorunda kalm ancak, kendisinden sonra bir ok faizsiz bankann kuruluuna rneklik etmitir[69]. Osmanl'nn kurup

gelitirdii Para vakflarnn 15.

y. ylda Bat'ya Monti di Pieta olarak gemesi ve geliip evrimleerek gnmz faizli bankalarna dnmesi ile Alman

Tasarruf Bankalar'nn slm dyasf na ortakla dayai malarac kurum olarak gemesi ve geliip evrimleerek gnmz

faizsiz bankalarna dnmesi, kl-trleraras etkileim ve geliim asndan olduka dikkat ekicidir.

Mslmanlarn geri kalmlk kskacndan kurtulmalar iin ilk defa 196O'l yllarda Pakistanl dnr Muhammed Abdu'l-

Mennn tarafndan tm slm lkelerinin katlmyla uluslararas dzeyde bir s-lm Banka 'nn kurulmas fikri ortaya

atld. Aralk 1973'te Cidde'de yaplan "slm lkeleri Maliye Bakanlar Toplants"nda slm Kalknma Bankas (KB)'mn (:

Islmic DeueJopment Bank: IDB) kurulmasna karar verildi ve 20 Ekim 1975'te Trkiye'nin de iinde yer ald 29 sim

lkesinin katlmyla uluslararas dzeyde ilk faizsiz banka (KB) kuruldu. Bunu takiben faizsiz bankalar btn dnyada

hzla yaylmaya balad[70]. slm Banka ue Finans Kurumlar Birlii'nin verilerine gre, 2004 yl sonu itibariyle 38 ayr

lkede ortakla dayal olarak faaliyet gsteren 280'den fazla mal arac kurum vardr. Bu kurumlarn z sermaye ve

mevduatlar toplam 500 milyar dolar am olup yaklak 180 milyar dolarlk bir sermayeyi yatrma ynlendir-

mektedirler[71]. Ayrca iti Bank ncleri olmak zere HSBC, Goldman Sachs, Morgan Stanley, Standart Chartered,

Banque National de Paris, ABN Ambro, Bank of America, Key Global, Sociate Generale, Suud Ulusal Ticaret Bankas,

Suud-Hollanda Bankas, Malezya'da Miyi Bank[72]ve Filistin'de Kahire-Amman Bank[73]gibi faizli bankalar da. faizsiz

esasara gre almak zere ubeler amlardr. Bu ubelerde ise yaklak 200 milyar dolarlk bir sermaye faizsiz finans-

man yntemleriyle altrlmaktadr

[74]

.

Trkiye'de ise ortakla dayal bankalar zel Finans Kurumlar (FK) adyla,[75]Bakanlar Kurulunun 16.12.1983 tarih ve

83/7506 sayl Kararnamesi (BKK)'ne dayanlarak kurulmulardr[76]. BKK'nin 1. md. si FK' nn kurulu, organ, faaliyet ve

tasfiyesine ilikin esaslar belirleme yetkisini TC Merkez Bankas (MB)' nn grn almak kaydyla Babakanla

vermitir. Babakanlk Hazine ve D Ticaret Mstearl (HDTM), tebliin verdii yetkiye dayanarak FK'nn faaliyete

gemesi iin gerekli beyannamenin ieriinin belirlenmesi hususunda MB'nn yetkili olduuna dair 25.12.1984 tarihti

Resm Gazete (RG)'e bir tebli yaynlamtr[77]. MB ise sz konusu dzenlemeleri ieren tebliini 21.03.1984 tarihli RG'

de yaynlamtr[78].

Yaklak 16 yl, yukardaki BKK ve teblilere gre faaliyetlerini srdren FK. 17.12.1999 tarih ve 4491 sy.l Kanun'la

Bankalar Kanunu (BK) kapsamna alnmtr[79]. 29.05.2001 tarih ve 4672 sy.l Kanun ile de zel Finans Kurumlan Birlii

kurulmutur[80]. FK'nn Trk bankaclk sisteminde gsterdikleri baar "slm Bankacln" lik sistem de de baarl

olacann bir kant olarak deerlendirilmitir[81]. 2004 yl sonu itibariyle Trkiye'de kredi sitemine gre atan 51 faizli

banka[82], ortaklk sistemine gre mal araclk yapmaya alan be faizsiz banka[83]vardr.

BDDK verilerine gre FK'nn Ekim 2004 tarihi itibariyle bankaclk sektr ierisindeki paylar yzde 2,1 dzeyinde

olmutur. Ayn yl ierisinde car ve katlma hesaplarnda toplanan sermaye miktar 5.048 katrilyondur. Bu miktarn 4,2

katrilyonluk blm kullandrlmtr. Bu srete yzde 76,4 ile retim Destei Salanmas (murabaha), yzde 17,2 ile

Finansesi Kiralama, yzde 3,9 ile de Kra-zarara Katlma Yntem'ne bavurulduu bildirilmektedir[84].

C. Bankaclk lemleri

Bankaclk ilemleri sermaye toplama, sermaye kullandrma ve bankaclk hizmetleri eklinde balk altnda

toplanabilir. Sermaye faizli bankaclkta vadeli ve vadesiz hesaplar, faizsiz bankaclkta se car ve katlma hesaplar adyla

toplanr. Toplanan sermaye faizli bankaclkta kredi yntemi, faizsiz bankaclkta se ortaklk yntemiyle deerlendirilir.


18/110

Faizsiz bankalar sermayeyi deerlendirirken mudrabe, mreke, murabaha ve fnansa kiralama yntemine

bavururlar. Kaynaklarda selem, stisna', muzra'a ve mskttan da bahsedilir ise de, faizsiz bankaclk ilemleri

ierisinde kayda deer bir oran tekil etmediklerinden, kitapta bu yntemler zerinde durulmamtr. Bankalarn

gerekletirdii hizmetler ise akreditif ama, teminat mektubu verme, emanet kabul, banka kart kullandrma, ek ve

sened kabul, hisse senedi alm-satm, kambiyo ve eitli fatura tahsil ilemlerinden olumaktadr. Yukardaki

snflandrmay dikkate alarakfaizsiz bankaclk ilemlerini, sermaye toplama, sermayeyi kullandrma ve belli bal

bankaclk hizmetleri bal altnda inceleyeceiz.[85]

1- FAZSZ BANKACILIKTA SERMAYE TOPLAMA YNTEMLER

Bankalarn asl faaliyetleri, halktan eitii adlarla sermaye toplayp bu sermayeyi piyasaya aktarmak suretiyle mal araclk

yapmaktr. Faizli bankalarla faizsiz bankalar tasarruflar toplama ve deerlendirme yntemleri bakmndan birbirlerinden

ayrlrlar. Bu ayrm hesaplarn isimlendirilmesinde de grlr. Birikimcilerin hesaplar faizli bankalarda vadeli ve vadesiz

hesaplar, faizsiz bankalarda ise car hesaplar ve katlma hesaplar eklinde isimlendirilir. Her iki anlaya sahip banka da

A eklinde kurulacandan, belli bir miktar, z sermayeye de sahip olmalar gerekir. Dolaysyla bankalardaki mevduat

biri z sermaye dieri de toplanan sermaye olmak zere iki gruptan oluur. Bu mevduatn hukuk durumu, hem mer'

hukuk hem de fkhta tartlmaktadr. Bu blmde sz konusu hesaplarn mer' hukuk ve fkhtaki durumu ele alnacaktr.

Ancak bu hesaplarn mer' hukuktaki yerinin tespiti ayr bir almay gerektirdiinden[86]biz bu konuya-karla-trmaya

imkn vermesi iin- ksaca temas edeceiz. Daha sonra meselenin fkhtaki durumunu incelemeye alacaz.[87]

I. Z SERMAYE

Faizsiz bankalar A eklinde kurulabilmektedir. Her A gibi on- da belli miktardaki z sermaye ile kurulmak zorundadr.

Bu duru- FK'nn hukuk temelini tekil eden 83/7506 sayl BKK, (4672 ve 4491 sayl Kanun ile deiik) 1999 tarih ve

4389 sayl BK'nun-da da grmekteyiz. lk Kararname'ye gre OFK, A eklinde asgari be milyar[88], 1999 tarihli BK'na

gre ise asgari 20 Trilyon TL[89]denmi sermaye ile[90]kurulabilir[91].

II. MEVDUAT

Bankalara istenildiinde yahut belirli bir vade sonunda ekilmek zere yatrlan paralara mevduat denir[92]. Gnmz

bankalarnn temel ilevi, ihtiya fazlas tasarruflarn dorudan yatrma dontremeyen gerek veya tzel kiilerin

birikimlerini toplayp, i yapmak isteyen ancak sermaye bulamayan iletmecilere belli ilkeler erevesinde aktarmaktr.

Para ekonomisinin hkim olduu, ticar, mal ve sna sermayenin biriktii gnmz toplumlarnda, insanlar ellerine

geen paray derhal harcamazlar, bir ksmn nakit ihtiyacn karlamak iin ksa veya uzun mddet el altnda tutmak

isterler. Ancak bu paralarn, kiilerin bizzat kendileri tarafndan saklanmas her zaman elverili olmaz. Bankalarda

mevduat olarak tutmak, hem daha gvenli hem de daha faydaldr. htiya fazlas paralarn bankalara yatrlmas para

sahiplerini hem bir takm tehlikelerden korur hem de hesaplarnn salkl tutulmas, demelerinin dzenli yaplmas,

havale, ek, senet tahsili vb. bankaclk ilemlerinden daha dk cretle ve ncelikle yararlanmalar imknn salar.

Mevduatn bankalarca biriktirilip deerlendirmesi ilemleri, bir takm hukuk ve iktisad kurallar erevesinde olur. Bu

kurallar, bankalarn faizli veya faizsiz olmalarna gre deiir. Faizli bankalarn faaliyetleri kredi sistemi, faizsiz

bankaiarnki ortaklk sistemi zerine bina edilmitir. Faizsiz bankalardaki mevduatn eitleri ve fkhtaki durumuna

gemeden nce, faizli bankalardaki mevduat zerinde ksaca duracaz.[93]

A. Faizli Bankalardaki Mevduat

1. Faizli Bankalardaki Mevduatn eitleri

Bankalardaki mevduat genel olarak vadeli, vadesiz ve ihbarl olmak zere e ayrlr.

a- Vadeli Mevduat: Belirli bir sre sonunda geri ekilmek artyla alan, bir gnden daha uzun vadeli hesaplardr.

Bankalarda 1 aylk, 3 aylk, 6 aylk ve 1 yllk vadeli mevduat hesab alabilmektedir.

b- Vadesiz Mevduat;Belirli bir sre ile bal olmakszn istenildii zaman geri ekilebilmek zere bankalara yatrlan

paralara denir.


19/110

c- hbarl Mevduat:hbar tarihinden belirli bir sre sonra ekilmek kaydyla bankalara yatrlan paralardr[94].

2. Faizli Bankalardaki Mevduatn Hukuk Durumu

Faizli bankalarda, mevduatn kabul srecinde banka ile mudi arasnda, artlar nceden banka tarafndan belirenen bir

szleme yaplmaktadr. Bu szleme, mdinin pazarlk ans olmad iin iitihak akit[95]lerden kabui edilir[96]. Banka,

yatrlan paray mlkiyetine geirerek diledii gibi kullanr, deme vakti geldiinde vadeli mevduatta mislini ve faizini,

vadesiz mevduatta se mislini iade eder. Mevduat sahipleri paralarn yatrrken, onlar ya saklamay ya deerlendirmeyi

ya da her ikisini birden hedeflerler. Taraflarn gayelerini tespit etmek, akdin mahiyetini belirleme asndan nem tar.Hukukularn bir ksm para bankaya yatrlrken yalnzca saklanma amac gdlyorsa usulsz vedia'[97], saklanmayla

birlikte deerlendirme amac gdlyorsa, karz hkmlerinin geerli olaca grndedirler[98].

B. Faizsiz Bankalardaki Mevduat

Faizsiz bankalar cari hesaplar ve katlma hesaplar adyla mevduat toplarlar. Trkiye'de FK'nn mevduat toplama

faaliyeti faizli bankalardaki ile benzerlie yol amamas iin, fon toplama olarak isimlendirilmitir[99].

1. Car Hesaplar

a. Car Hesaplarn Tanm ve Faizsiz Bankaclktaki Uygulamas

Faizsiz bankalar kendileriyle ticar ilikiye girmek isteyenlere car hesap ama artn koarlar. Gerek veya tzel kiiler

tarafndan alan, istenildii zaman tamamen veya ksmen geri ekilme zellii tayan, karlnda faiz veya kr

denmeyen hesaplara car hesap ad verilir[100]. Bu hesaplar faizli bankalardaki vadesiz hesaplarn bir benzeridir. Hesabn

al esnasnda mterinin pazarlk ans yoktur. Cari hesaplarn taraflara ykleyecei sorumluluk ve salayaca

yararlar, kanun koyucu ya da banka tarafndan belirlenir. Cari hesap szlemesi bu ynyle bir iltihk akitten

ibarettir[101]. Banka bu hesaptaki paralar kendi mlkiyetine geirir ve ticar faaliyetlerinde kullanr. Hesap sahiplerine faiz

ya da kr ad altnda herhangi bir para demez; hatta baz durumlarda hizmet bedeli ad altnda belli bir cret alr. Cari

hesapta biriken paralarn iletilmesi sonucu oluan kr veya zarar, kurumun hesabna ilenir. Bu hesaplar sistem gerei

faizsiz bankalarn teminat altndadr[102]

. Trkiye'de ise, 4672 sy.l kanun ile ze! Finans Kurumlan Birlii bnyesindekurulan Gvence Fonu[103]kapsamndadr[104].

Hesap sahipleri car hesap amakla paralarn alnma, kaybolma vb. tehlikelere kar koruma skntsndan kurtularak

onlar gvenli bir yerde saklama imkn elde ederler. Bankann salayaca ticar ek kullandrma, havale, ek ve senet

tahsili gibi hizmetlerden yararlanrlar. Ayrca ticar iliki kurmak istedii kiiler hakknda bankadan bigi alma imknna da

sahip olurlar[105].

b. Car Hesaplarn Fkhtaki Yeri

Mdlern bankalara yatrd paralar Arapa, vedia' {el-veda') dan tretilmi bir kelime olan mevduat {el-mevd't)

eklinde isim-lendirilmektedir. Bu durum -ilk bakta- banka ile hesap sahipleri arasndaki hukuk ilikinin vedia' olduunuakla getirmektedir. Car hesap uygulamas, slm dnyasnda on dokuzuncu yzyln son eyreinde, bankacln douu

ile baladndan, fkh kaynaklarmzda konuyla ilgili dorudan hkm bulmak zordur. Cari hesaplarn hukuk durumuyla

ilgili grlere daha ok ada slm hukukularnn almalarnda rastlanr. Bu almalarda ise, szlemenin ierii ve

taraflarn akitten gttkleri gaye dikkate alnarak cari hesaplarn hukuk mahiyeti konusunda farkl grler ileri

srlmtr. Bu grlerden birincisi, cari hesap akdinin klasik kaynaklarda ismi yer almayan yeni bir akit; ikincisi, vedia;

ncs ise karz olduu eklindedir.[106]

b1. Car Hesap Akdinin Yeni Bir Akit Olduu Gr

Car hesap akdi banka ile mud arasnda karlkl rzaya dayal olarak yaplr. Bu akitle her iki taraf da karlkl menfaatihedefler. Bu durum car hesap akdinin yardmlama amal bir akit olduunu gsterir. Yardmlamay amalayan her

trl ilem ise slm'da tevik edilmitir. Yce Allah, "iyilik ve takva zere yardmlasn, gnah ve dmanlk zerine

yardmlamamn" buyurmutur[107]. Dolaysyla, car hesap akdi fkh kaynaklarmzda ismine rastlanmayan yeni ve eskiye


20/110

gre isimsiz bir akittir. htiyatan domu ve ticar rf haline gelmitir. Dayand ilkeler meru olduundan o da

merudur[108].

b2. Car Hesaplarn Veda' Akdi Olduu Gr

Bir grup bilim adamna gre ise, banka ile mud arasndaki car hesap ilikisi veda[109]akdinden ibarettir. Car hesaplara

karz hkmleri uygulanamaz. nk karz; varlkl kiinin, Allah'n rzasn kazanmak iin, mislini geri almak zere fakire bir

miktar misl mal vermesi ilemine denir. Banka fakir deildir ki, mudi bankaya karz versin. Karzdan elde edilen gelir

menfaat salayan her karz riba-dr[110]

hadisi gereince faizdir. Oysa car hesaplardan hem banka hem de mudi1 eitliekillerde yararlanmaktadr. Veda'da ise asl maksat, maln korunmasdr. Mud parasn bankaya yatrrken ncelikle

onu gvenli bir ortamda muhafazay amalar; bankaya bor vermeyi deil. Banka baz durumlarda car hesap

sahiplerinden hizmet bedeli dahi alr. ayet karz olsayd banka bu bedeli alamazd. Banka bu paray kullanarak gelir elde

ediyor ise de bu durum vedia'ya zarar vermez. Zira sahibinin izin vermesi durumunda emaneti, emanet braklan

maldan diledii ekilde yararlanabilir. Bu akdin karz kabul edilmesi gerektiini syleyenler, bankann emnete gereken

nemi gstermeyip batmas durumunda, hesap sahiplerinin madur olaca gerekesini leri srmektedirler. Zira

emaneti, kusur ve ihmali olmakszn emanet mala gelecek zarar tazminle sorumiu deildir. Bankann kusurunun tespih

ise olduka zordur. Car hesaplarn vedia1 kabul edilmesi, hesap sahiplerinin de yararnadr. Bankann batmas halinde,

hesaplarn tasfiyesi esnasnda dier alacakllara gre mdlerin ncelik hakk olur[111].

b3. Car Hesaplarn Karz Akdi Olduu Gr

ada slm hukukularnn ounluuna gre, car hesap szlemesi karzdan (dn) ibarettir[112], dn verenin

zengin, dn alann ise fakir olmas gerektii gibi bir kural yoktur. Zengin fakire dn verdii gibi, fakir de zengine

dn verebilir, dn sadece Allah'n rzasn kazanmak amacyla deil baka amalarla da verilir. Ahaptan Zbeyr b,

Avvam'n (r.) uygulamas buna rnektir: Zbeyr paralarn emanet brakmak isteyenlere: Emanet kabul edemem, bor

olarak verirseniz baka. nk ben paranzn zayi olmasndan korkarm derdi[113]. Bylece o, dn braklan paralar

ticar faaliyetlerinde ileterek gelir elde ediyor, dn verenler ise, paralarnn gvenli bir yerde korunmasndan

yararlanm oluyorlard. Zbeyr'in (r.) uygulamasnn caiz olmad ynnde o dneme ait herhangi bir rivayet yoktur.

Kefu'i-kna'da; "Yolculua kmak zere olan bir veli, himayesindeki yetime ait mallan gvenilir birine emnet ya dadn verme ileminden hangisini tercih etmelidir?" eklindeki soruya "Yetimin menfaati asndan dn vermek daha

uygundur. nk emnet mal kusursuz telef olursa tazmini gerekmez. Oysa dn yle deildir: her durumda borlu

onun mislini iade etmekle ykmldr" eklinde verilen cevap, baka maksatl dncn kabul edildiini gsterir[114].

Ayrca bankann hesap sahiplerine salad yararlar madd deil bir takm bankaclk hizmetlerinden ibarettir.

Hanbellerden ibn Kudme (. 620/ 1223) ve bn Teym'yye (. 728/127) "zarar olmakszn her iki tarafa da yarar salayan

karzn caiz olduu" noktasnda bildirmilerdir[115].

ada slm iktisatlarndan Mnzr Kahf car hesap akdini karz kabul eder ancak uygulamaya ynelik baz eletirilerde

bulunur. Ona gre, bankalarn gelir kaynaklarndan nerni bir ksm car hesaplardan olumaktadr. Bankalar bu paralan

sahiplerine hibir art demede bulunmakszn diledikleri gibi kullanmaktadr. Bu durum slm'n hak ve adalet ilkeleriylebadamaz. Bu hesaplarn hukuk durumu yeniden ele alnarak -faizcilie kap almamak kaydyla- her iki tarafn da

haklarn ihll etmeyecek yeni bir ekle brndrlmesinde yarar vardr. rnein; cari hesaplar kendi ierisinde iki gruba

ayrlp bir ksmna katlma hesaplarnda olduu gibi kr tahakkuk ettirilebilir. Dier ksm ise mdilerin nakit ihtiyalarn

karlamak zere bugnk haliyle braklabilir[116].

b4. Car Hesaplarn Fkhtaki Yeri Hakkndaki Grlerin Deerlendirilmesi

Car hesap akdini vedia' kabul etmek tutarl gzkmemektedir. nk veda' bir koruma akdidir. Mal sahibi, korumas ve

aynen iade etmesi amacyla maln emanetiye brakr. Emanetinin o maldan yararlanmas caiz deildir. ayet sahibinin

zniyle yararlanrsa bu durumda mala baklr: Eer mal tketilmeden yararlanlan kyern bir mal ise, akit ariyete dnr.ayet tketilen misl bir mal ise, bu durumda akit karza dnr[117]. Car hesap uygulamasnda mudi parasn bankaya

yatrrken bankann, onun parasn kullanp mislini iade edeceini bilmektedir. Dolaysyla bunun karz akdi olduuna dair

gr daha tutarldr. Taraflara yarar salayan her dncn riba olduu noktasndaki itiraza gelince, yukardaki deliller

yeterli lde ikna edici olmakla birlikte, kanaatimizce hem itiraz edenler hem de savunmak iin eitli deliller leri


21/110

srenler bir noktay gzden karmaktadrlar. O da, Rum sresi 39. ayette faizcilik yapanlarn niyetierine ynelik iarettir.

Ayetin meali yledir: nsanlarn mallan ierisinde artsn diye faize verdiiniz mallar Allah katnda artmaz... Ayetten

anlald zere, faiz bakasnn mal ierisinde artsn diye, yani daha fazlasn almak iin verilen mallarda geerlidir.

Maln faize verenin amac bu yolla maln artrmaktr. Oysa, banka ile car hesap sahibi arasndaki ilikide byle bir

durum sz konusu deildir. Mudi' parasn bankaya yatrrken geriye asl paraya ek baka bir para alma dncesi yoktur.

Banka da paray ayn miktarda ve misliyle iade etmek zere teslim almaktadr. Dolaysyla taraflardan biri (banka)'nin

amac paray korumak, bu esnada ticari faaliyetlerinde kullanarak gelirinden yararlanmak, dieri {mudi') nin amac ise,

parasn eitli tehlikelere kar koruma klfetind

en kurtulmak ve ayn zamanda da bankann salad bir takmimknlardan yararlanmaktr.[118]

2. Katlma Hesaplar

a. Katlma Hesaplarnn Tanm ve Faizsiz Bankaclktaki Uygulamas

Faizsiz bankalarda "Kr ve Zarara Katlma Hesab" akdi erevesinde alan hesaplara "Katlma hesab' ad verilir[119].

Tasarrufunu faizsiz bankaya yatrarak katlma hesab atran kii, vade sonunda ne miktarda kr pay alacan nceden

bilemez. Hatta zarara katlma yani ana parasn ksmen veya tamamen kaybetme ihtimali de vardr. Hesap atrrken

kurumun o gne kadar ki baarsna ve daha nce hesap sahiplerine dedii kr pay miktarna bakarak tahmin

yrtebilir.

Banka toplad paray vadelerine gre 1 ay, 3 ay, 6 ay. 1 yl ve daha uzun sreli oimak zere gruplara ayrr ve benzer

hesaplardan gelen paralarn oluturduu havuza aktarr; hesap sahibini, yatrd parann miktar ve mddetine gre bu

havuzun sonucuna ortak eder. Kurum, havuzdaki parann tamamn bir btn kabul edip uygun paralara ayrarak ayr

ayr muhasebeletirir ve eitli ticar faaliyetlere yatrmak suretiyle iletir. Bankann, bu hesaplarn iletilmesinden do

an kr ve zarardan alaca pay, ilgili lkenin ynetmelikleri erevesinde belirlenir. Trkiye'de faizsiz bankaclk yapmak

zere kurulan FK'nn krdan alabilecei oran azam %20'dir[120]. Dolaysyla banka ilettii para ile kr etmise ana

paray ve krn en az %80'ini havuza iade eder; %20'sini ise kr oiarak kendisi air. Vade sonu geldiinde hesap sahibi

balangta ortak.olduu oranda havuzdaki paraya ortak olur; kr edilmise bu orana grekr payn alr. Hesap sahibi

her zaman gerek kr aiamayabilir; beklentisinin aksine dk kr pay ya da zarar ile de karlaabilir.[121]

b. Katlma Hesaplarnn Fkhtaki Yeri

Katlma hesaplarnn fkh durumu hakkndaki tartmalar XX. y. yln balarna kadar uzanr. Bu dnemde faizsiz bankalar

henz kurulma-m olduundan, tartmalar daha ok faizli bankalarla tasarruf sandklarna {Sanadiku't-tevftr)[122]

yatrlan mevduatn fkh durumu zerinde cereyan etmitir. Banka veya tasarruf sand ile hesap sahibi arasndaki

hukuk iliki ve bu yolla elde edilen gelirin mahiyeti, tartmann odak noktasn oluturur. Faizsiz bankalarn kurulup ve

car ve katlma hesaplan ad altnda balca iki tr hesapla mevduat toplanmaya balanmas, meselenin somut veriler

zerinde tartlmasn salamtr. Bankalardaki vadeli mevduatn fkh durumu hakkndaki grler balca iki grupta

toplanabilir: Birincisi, katlma hesaplar ile vadeli hesaplar ayn mahiyette grenler, kincisi, bu hesaplan birbirindenayranlar.[123]

b1. Katlma Hesaplar ile Vadeli Hesaplar[124]Ayn Kabul Eden Gr

Faizsiz bankalarn kurulmasndan nce konuyla ilgilenenler daha ok bu gruba dahildir. Muhammed Abduh (. 1905),

Red Rz (. 1935), Mahmud ett (. 1963) ve Muhammed Seyyid Tantv gibi isimleri bu grupta sayabiliriz.

Muhammed Abduh ve Red Rz'nn bu konudaki grleri yledir: Kazancndan belli bir miktar pay almak zere bir

kiinin bakasna sermaye vermesi faizcilik saylmaz. Her ne kadar fakihlerce mu-drabede konulan kurallara aykr olarak

-az olsun ok olsun- krdan belli bir miktar art kouluyorsa da bu, ocaklar sndren ak, bileik faiz anlamna gelmez.

nk bu uygulamann hem sermayedara hem de iletmeciye yarar vardr. slm'da bir tarafa zarar dier tarafa menfaatsalayan riba haram klnmtr. Her iki tarafa da yarar olan kredi ilemi ile bir tarafa yarar dier tarafa zarar getiren kredi

ilemi Al-Sah katnda ayn hkme tabi tutulmaz[125].


22/110

Mahmud eltt'a gre. Tasarruf Sand'ndan elde edilen gelir faiz deildir. nk ne sahibi parasn Sanda bor olarak

vermekte, ne de Sandk onu bor olarak taiep etmektedir. Mudi menfaatini dnerek kendi rzasyla parasn Sanda

yatrmaktadr. Sandn bu paray ticarette kullanarak kr edeceini, kast olmadka zarar ve yok olma ihtimalinin ok

uzak olduunu bilmektedir. Mdinin iki amac vardr; Birincisi, parasn korumak ve kendisini tasarrufa altrmak, ikincisi

ise ihtiya fazlas sermayesiyle toplumun yardmna koarak retimi artrmak, dolaysyla artan krla hem Sandk'ta

alanlara hem de devlete destek olmaktr. Tasarruf sandklar uygulamas fakih-lerin irketlerle ilgili kurallar

belirledikleri dnemlerde henz bilinmeyen, an iktisad artlarnn ortaya kard yeni bir olgudur. Bu tr yeni

uygulamalarda aslolan ifsada ve zulme yol amamasdr

[126]. Tasarruf Sandna yatrlan paralarn fkh durumuyla lgiliolarak Abdul-vehhb Hallf, Ali el-Haff, Vefk el-Kassr ve Abdurrahman sa gibi son dnem slm hukukularnn da

benzer gre sahip olduklar rivayet edilmektedir[127].

Vadeli hesaplarn hkmne ilikin tartmalarda en fazla gndeme gelen isim Tantv'dir. Gerek kendisi gerekse bakan

olduu kurullarn konuya ilikin fetvalar daima tartlmtr. nce Tantv'nin grn verip daha sonra bakanln

yapt kurullarn kararlarn ele alacaz. Tantv'ye gre, Mudrabenin shhati iin fakihlerce ileri srlen artlardan biri,

krn, sermayedarla iletmeci arasnda yar yarya, drtte bir, te bir gibi nisb olarak paylalmasdr. Taraflardan biri,

belirli bir mebla art koarsa mudrabe fasit olur. Fakat bir ksm ada fakihe gre, karlkl rza ile olmas

durumunda belli bir miktarn nceden art koulmas mudrabeyi fasit klmaz. Hatta ahlk yozlamann artt

gnmzde byle bir uygulama gereklidir. Taraflarn rzasnn bulunmas durumunda, kr'n nceden belirlenmesiniyasaklayan er' bir nass ve ikna edici bir kyas yoktur. Dileyen kr nceden belirleyen, dileyen de nceden belirlemeyen

banka ile alabilir, dnen hibir saknca olmaz[128].

Tantv'nm bakanln yapt kurullarn banka mevduat hakknda eitli tarihlerde farkl fetvalar verdikleri

grlmektedir[129]. Bunlardan Msr Fetva Dairesi'nin 1989 ylndaki karar yledir: Faizin haraml konusunda

mslmanlar arasnda gr birlii vardr. Fuka-ha faizi mal ile maln deiimi esnasnda karl olmayan fazlalk

eklinde tanmlamtr. Bu tr bir ilemle ortaya kan faizin haraml konusunda btn semav dinlerin ittifak vardr.

Dolaysyla parann, zaman ve miktar nceden belirlenen faiz karlnda, bankaya mevduat olarak yatrlmas veya ayn

artlarla bor alnp verilmesi faizli ilem kabul edilir, nceden belirlenen faiz karl verilen her eit bor ise

haramdr

[130]

. 31 Ekim 2002 tarihinde ise yine TantvVnin bakanln yapt slm Aratrmalar Kurulu, banka faizininhell olduuna ilikin fetva yaynlamtr. Toplantya katlan 14 bilim adamndan yalnzca Ezher niversitesi eriat ve

Hukuk Fakltesi'nin eski dekanlarndan Abdulfetth e-eyh ile Muhammed Ra'fet Osman'n uzmanlk alan fkh olup her

ikisi de bu karara muhalefet etmilerdir[131].

b2. Katlma Hesaplar le Vadeli Hesaplarn Ayn Olduuna likin Grn Deerlendirilmesi

Yukardaki grlerden ilk bakta mudrabe'de ortan alaca kr paynn, maktu olarak nceden belirlenip

belirlenemeyecei konusunun tartld akla gelmektedir. Ancak, grlerin aklanmasna sebep olan sorular ve bu

sorulara verilen cevaplar, konunun baka bir maksatla gndeme geldiini gstermektedir ki o da, tasarruf sandklar ile

faizli bankalara yatrlan mevduattan elde edilen gelirin meruiyeti meselesidir.

Grleri zikredilenler konuyu karn nceden maktu' olarak belirlendii mudrabe ortakl erevesinde ele almaktadr.

Fakihlerden, krn nceden belirlenemeyeceine ilikin ittifakla zikredilen grlerin ise itihad olduu, Kitap ve

Snnet'te dayanann bulunmad ileri srlyor. Ancak maktu kr garantisi hemen faizi akla getirdiinden, bunun

neden faiz olmadn izaha alyorlar. Ticari kredilerde faiz alann da faiz verenin de yarar olduundan yola karak,

yalnzca tketim kredisi karlnda alman faizin haram olduunu ileri sryorlar. Bu grler, o dnemin bilginlerinin

hem faize hem de fukahann grlerine ilikin tutumlar hakknda nemli ipular vermektedir. Tartmalar gnmze

faizli bankalardaki vadeli mevduatla faizsiz bankalardaki katlma hesaplarnn hukuk mahiyeti hakkndaki dnceleri

etkiledii, dolaysyla her iki hesabn da aslnda birbirinin ayns olduuna dair iddialarn ileri srlmesine dayanak tekil

ettii iin[132]yukardaki grleri gerekeleri ile birlikte incelemekte yarar gryoruz.[133]

aa. Mudrabede Kazancn nceden Belirlenebilecei ddiasnn Deerlendirilmesi


23/110

Fakihlerin tmne gre, dier ortaklklarda olduu gibi mudrabede de kr paynn miktar olarak deil oran olarak

nceden belirlenmesi asldr. Mudrabeye ilikin dier kurallar gibi bu kural da fakih-lerce sonradan cat edilmi olmayp,

mevcut uygulamann hukuk ereveye oturtulmasndan ibarettir.

TasarrufSandnda hesap aan mudi ile Sandk arasndaki iliki, mudrabe deildir. nk burada mudi' ana paraya

ilaveten yllk garantili net gelir karlnda parasn devletin bir kurumuna dn vernektedir. Sandk toplad paralar

daha ok. faiz karl kredi yoluyla deerlendirmekte; yl sonunda hesap sahiplerine nceden vadetti-i miktarda geiir

demektedir[134]. Ne hesap sahibi ne de kurum, birbirlerini ortak olarak grmekte; zarar tamamen kuruma ait

olmaktadr. Kurum ister fazla ister az kr etsin; isterse hi kr etmesin hatta zarar etsin, hesap sahibinin ana paras ve

alaca art para miktar her durumda garanti altndadr. Mudrabeye bunca aykr ynlerine ramen, rneseleyi sadece

kr paynn nceden belirlenmesi problemine odaklayan, onun da salam delile dayanmadn ileri srerek gzard edil-

rnesinde bir saknca grmeyen bylece, faizli borla ayn mahiyette olan hesaplar, katlma hesab eklinde kabul edip

caiz olduunu savunan grleri tutarl bulmuyoruz. Nitekim Ezher niversitesi'nin yayn organ 1366 tarihli Mecettet'l-

Ezher'in Fetva hey'eti, konuya ilikin bir soruya verdii cevapta, faizli bankalarla Tasarruf Sandklarn ayn mahiyette

grm, bu Sandklara yatrlan mevduattan alnan %1,5'luk fazlaln haram oduu noktasnda gr bildirmitir[135].

bb. Faizin Ticar Krediyi Kapsamad ddiasnn Deerlendirilmesi

Yukardaki grlerin temelinde, faize yaklam tarznn etkin olduu sylenebilir. M. Abduh ve R. Rz, her iki tarafa dayaran olduundan, krediden elde edilen gelirin faiz kabul edilmemesi gerektiini, nk bunun evleri ykan ak bileik

faiz olmadn leri sryorlar. Tantvfnin gerek kendi eseri gerekse bakan bulunduu Kuru/'un kararnda ise, banka ile

hesap sahibi arasndaki iliki veklet olarak kabul edilmektedir. Banka mvekkili olan mud'nin sermayesini vekil sfatyla

iletmektedir. Dolaysyla mud ile banka ve banka ile kredi alan iletmeci arasndaki iliki, alacakh-borlu ilikisi olmayp,

mvek-kil-vekil ilikisinden ibarettir. Bu nedenle faizli bankalarn vadeii hesaplardaki paralara verdikleri fazlalk faiz deil

krdr.

Yukardaki grler fkhtaki faiz anlayyla badamamaktadr, bortan ede edilen gelirin faiz olmas iin, evleri harap

eder nitelikte d'k ve bileik olmas, tketim kredisinden domas, taraflardan biri-ne yarar dierine zarar vermesi gibi

kaytlar, Kur'an ve Snnet'e dayanmamaktadr. Kur'an'da hibir kayt getirilmeksizin al veriin hell ribanm haramolduu bildirilmektedir[136]. Al-i mrn sresi 130. ayetteki kat kat ifadesi mfessirlerin ounluuna gre takyidi deil

ihbardir[137]. Yani riba ayetlerinin indii dnemde faizin ulat seviyeyi gsterir. Yoksa iddia edildii gibi,[138]bu ayetten

faizin fahi yani gayri kanuni olan haram; makul olan helldir anlam kmaz. Ribadan arta kalan terk edin[139]; Eer

teube ederseniz ana malnz sizindir[140]mealindeki ayetler, her eidiyle faizin haram olduunu gstermektedir,

Ribay haram klan ayetlerin indii dnemde, faizin tketim kredilerinde cereyan ettii, dolaysyla riba ayetlerinin

tketime ynelik dn ilemlerinden elde edilen geliri haram kldna ilikin grler de dayanaktan yoksundur. Mekke

dnemine ait rivayetler bu grn aksini gstermektedir. Bilindii gibi slm'n geldii dnemde, Mekke byk bir

ticaret merkezi idi. Talk ve susuz bir vadide kurulmu bir yerleim merkezi olduundan tarma elverili deildi; halk

ticaretle geiniyordu. Tccarlar bir yandan Msr, Habeistan, Suriye, han ve Hindistan'la, dier yandan Frat ve Dicle suyolu araclyla Anadolu yani Bizans'la ticaret yapyorlard. Kureyliler, Bizans imparatorluu, han Sasan Devleti,

Habeistan Krall ve Gassan/er'le bu blgelere serbeste giri imtiyaz veren ticari anlamalar imzalamlard[141].

Hamidullah ve Nablus Kurey sresindeki lf kavramnn bu ticar paktlardan bahsettii grndedirler. Nablus daha

da ileri giderek, Hz. Peygamber'in (s.a.) dedesi Him'in, evre lkelerden Roma, Bizans, han, Habeistan, Msr ve Yemen

gibi bir ok lke ile ticaret yollarn gvence altna almak, pazarlar amak, uluslaras ticarete engel oan snr ve engelleri

kaldrmak zere yapm olduu siyas ve ticar anlamalarla Kresellemeyi (Uluslararas lf) ilk balatan kii olduunu

ileri srer[142]. Gazze'e Rumlara mal satarken len Hz. Peygamber'in (s.a.) dedesi Haim[143], amcas Ebu Tlib[144]ve Ebu

Sf-ycn[145]gibi kiiler o dnemde blgelerinde tannm i adamlar, tccarlar di. Ayrca Mekke civarnda Ukaz, Mina ve

Mecenne fuarlar kuruluyor bu yolla da Mekke'ye nemli oranda sermaye ak oluyordu. Mekke hem transit gei yolu

hem de bir ticaret merkezi olarak deta bir banka ehri, finans merkezi olduundan, orada kredi ilemi yapan kurumlar

ve gelenekler de olumutu. Tccarlar ve sermayedarlar nclnde saylar 2500' bulan deveden oiuan byk ker-

vanlar donatlyordu. Bedir savama neden olan kervana bir ailenin 30.000, baka bir ailenin de 10.000 dnar mudrabe

sermayesi koyduu ve kervann yzde-yz krla dnd rivayet edilmektedir[146]. Ta-ber, Ey iman edenler Allah'tan


24/110

korkun faizden arta kalan terke-din[147]ayetinin nzul sebebini yle anlatr: Bu ayet Tifin Sakf kabilesinden Amr

oullar ile Mekke'de ikamet eden Mure oullar hakknda nazil olmutur. Tif kuatmas srasnda, Amr oullan ms-

lman olmalarna ramen Mure oullarrndaki alacaklarnn faizini talep etmilerdi. Mure oullar, slm'da haram

olduu gerekesiyle borlarnn faizini demek istemediler. Durum Hz. Peygamber'e iletildi; bunun zerine yukardaki

ayet nazil oldu. Raslullah (s.a.) bu ayeti dnemin Mekke valisi Attb b. Esd'e (. 23/643) gndererek, "Kaz olurlarsa ne

l, aksi halde harp ilan et" dedi[148].

Taber'nin anlattna gre, Utbe'nin kz Hind ticaret yapmak ve asln iade etmek zere Hz. mer'e (r.) gelerek Beyt'l-

mal'dan bor ister; mer (r.) de verir. Hind gider ticaret yapar; Medine'ye dndnde durumdan ikayeti olur. Hz.

mer (r.): "Eer mal benim olsayd vazgeerdim, fakat mslmanlann maldr...'1 der[149]. Hz. mer'in (r.) oullan

Abdullah ve Ubeydullah[150]ile Zbeyr b. Avvm (r.)'n[151]aldklar kredileri ticarettekullandklar, mer b. Abd laziz

zamannda (99-101/ 717-720) zimmlere retimde kullanlmak zere kredi verildii[152]; Endls'te vezir Cehuer b.

Muhammed (435/1043) dneminde, i adamlarna mudrabe kredisi verildiine dair rivayetler,[153]ticar amal kredinin

o dnemde bilinip uygulandn gsteren dier

rneklerdir.

Yce Allah Kur'an'da: Eer teube edip vazgeerseniz ana mallarnz sizindir[154]buyururken ticar kredi ie tketim kredisi

arasnda bir ayrm yapmayp sadece ribadan vazgeilmesini, bu esnada da yalnzca ana maln alnp fazlaln terkedilmesini emretmitir. Ribnn cereyan ettii mallarla ilgili hadiste; bedellerin pein, misli misline olmasnn gereklilii

vurgulanmtr. Sarf akdinde de bedellerin pein olmas kural konmutur. Riba hadisinde geen alt malla yaplan faizcilik

ve sarf sadece tketim kredisine ihtiyac olan fakirler deil, varlkl insanlar da yapacandan, bu konudaki snrlamalarn

yalnzca tketime ynelik deil tm kredi ilemlerini kapsad aktr. Ticaretin bu derece gelitii, yksek meblalarda

sermaye gerektiren kervanlarn donatld, aralarnda yaklak 100 km. mesafe bulunan iki ayr ehir olan Taifle Mekke

arasnda faizli kredi ileminin yapld, ortaklk esasna dayal da olsa mudrabenin bir retim, ticaret kredisi olarak

bilinip uyguland bir ortamda kredilerin sadece tketime ynelik olduu, dolaysyla Kur'an'da yasaklanan ribann

tketim kredisinden elde edilen faiz olduuna ilikin iddialar tutarl gzkmemektedir.

Ribarnn bir yardmlama arac olduu, baz durumlarda her iki tarafa da yarar salad eklindeki itirazda hakllk payolabilir. Zira bu ilem sonucunda, sermaye sahibinin sermayesini artrma, giriimcinin sermaye an giderme ihtimali

vardr. Ancak faiz, retimin her aamasnda maliyete eklendii iin, zarar yine tketiciyi yani btn halk etkiler. nk

faizin geerli oiduu bir toplumda herkes bir yandan hem faiz alan hem faiz veren hem de tketendir. Faiz alan gelir elde

ettii iin ilk bakta bu durumdan yararlanm gzkr; faizi veren ayet tketici ise zarar grr, yok retici ve de

faaliyetinden kr etmise zarar grmez; nk onu kendi kasasndan vermi olmayp, maliyete ekleyerek tketiciye yani

tm halka detmitir. Bir toplumda herkes kendi lsnde tketici olduundan, faizi alan da veren de teki tketicilerle

birlikte bundan olumsuz etkilenir. Bu durum gelir dalmndaki adaletin bozulmasna, toplum katmanlar arasnda

huzursuzluun ba gstermesine, dmanlklarn artmasna, atmalarn oalmasna bylece i barn bozulmasna

zemin hazrlar. Oysa Yce Allah iyilik ve takva zere yardmlamay emrederken, ktlk ve dmanlklarda

yardmlamay yasaklamaktadr[155].

Dikkati eken dier bir nokta da fakihlerin grlerine yaplan atflardr. Mudrabede kr paynn nceden, maktu' olarak

belirlenemeyecei hususunda fakihlerin ittifak ettii kabul ediliyor ancak, bu grlerin akl ve naklhibir delile

dayanmad ileri srlyor. Oysa fakihler bu kural koyarken bir takm gerekeler zikretmektedirler. rnein;

mudrabenin bir ortaklk akdi olduu, nceden taraflardan biri lehine alaca payn miktarnn belirlenmesinin ortakl

ortadan kaldraca gereke olarak leri srlmtr ki[156]son derece akla yatkndr. nk Yce Allah, mallarn ancak

karlkl rzaya dayanan ticaret yoluyla yenilmesine izin vermektedir[157]. Ticaret denince de ya bir kiinin tek bana ya da

birden ok kiinin bir araya gelerek gerekletirdii iktisad faaliyet akla gelir. Bunun en bata gelen yntemi de ahm-

satmdr. Yce Allah ahm-satm hell ribay haram kld-111 bildirerek[158]bortan gelir elde etmekten ibaret olan

ribann, ticaret kapsamnda ele alnamayacan ortaya koymutur. Ayrca fakih-lerin mudrabeye ilikin koyduklar

kuraln Kitap, Snnet ve Kyas'ta bir dayana olmad iddiasndan hareketle, ticar krediden elde edilen gelirin faiz

saylmayacana ilikin grn izah da mmkn deildir. Ayet ve hadisler btn aklyla ortada iken, fukahann

grlerine muhalefetin meruiyetini deta istismar ederek haram olan faize kap aralamak, byk bir sorumsuzluk


25/110

gstergesi olarak kabul edilebilir. Tantv ve bakanln yapt Kurulun, faizli bankalarn vadeli hesaplara yatrlan

paralan veklet kurallar erevesinde yatrma dntrd, bankann hesap sahiplerine verdii fazlaln faiz deil kr

pay olduu grne gelince, faizli bankalarn vadeli hesap aan mudlere verdikleri hesap czdanlar bu gr

nakzetmektedir. Zira czdanlarda bankann bu paray vekil sfatyla deil karz olarak kabul ettii, karlnda vermeyi

taahht ettii fazlaln ise kr deil faiz olduu belirtilir. Ayrca bu fetvay veren slm Aratrmalar Kurulunun faaliyette

bulunduu lke olan Msr'n Meden Kanunu'nun 726. md'si, bankalara yatrlan ve mud1 tarafndan altrlmasna 2in

verilen paralarn karz kabul edileceini hkme balad gibi,[159]bankaclk hukukuyla ilgili hemen tm eserlerde bu

durum karz olarak kabul edilmektedir

[160]

.

b3. Vadeli Hesaplarla Katlma Hesaplarn Ayran Gr

Bir grup faizli bankalardaki mevduat hesaplarn mudrabe ortakl kabul edip bu paralardan aylk/yllk belli bir miktar

gelir salamann faiz olmayacan leri srerken, baka bir grup da bu ilemin faizcilik olduunu ileri srmektedir.

tirazlar nceleri sadece tepki mahiyetinde kalm, nihayet 1950'lerden itibaren faizli bankalar dnda mudrabe ve

mreke ortaklna dayal faizsiz bankaclk teklifleri sunulmaya balanmtr. Bu neriler 1960'larda meyvesini vermi

ve ilk defa Msr'da -deneme niteliinde de olsa- ortakla dayal faizsiz banka kurulmutur. Bylece Trkiye'nin de

kurucular arasnda bulunduu islm Konferans rgtne ye lkelerin tevik ve desteiyle bata slm lkeleri olmak

zere btn dny

Documents

Faizsiz Bankacılık - Servet Bayındır