= [ kutupyldz ] =

ZEYTNDAI

iNDEKiLER nsz 1915-1918 BAZI HATIRALAR Kukla Lider Bir Tanma Sava ZEYTNDAI Msr Stmas Karargh Bizim mparatorluk Arapsa Ayak Bir Suvare eyh Esad Muhammed'in Mezar Hac sa'nn Mezar Musa Oullar Portreler Yanl Kap adr Altn ve Odun Bir Suvare Visrua Kanun Konak ve Konuklarmz adr Devleti Krsnah Alt Nian atlak Allaha Ismarladk Son L DESTANI ATE VE GNE Birinci Defter Bozgun kinci Defter stanbul

NSZ Byk Harp'in son aylarnda "Ate ve Gne"i yazmtm. Cemal Paa am'dan stanbul'a gelmi, artk yalnz Bahriye Nazr idi. Kendisini grdm ve yaynlanmasn uygun bulup bulmadn anlamak istedim. "Ate ve Gne" l ordusunun kahramanlk ve strap hikyelerinden ibaretti. Nazrm bir gn sonra msveddeleri geri verdi. - Bastrmasanz iyi olur, dedi. "Ate ve Gne" de birka subay ve neferden baka hi kimsenin ismi yoktu. Eski Drdnc Ordu Kumandan'nn drt yl yannda alan bir yazardan bekledii belki, bu deildi. O kitabmda kendini aramt. Byk Harp'te Suriye idaresi iin hibir satr yaz yazmamtm, nk yalnz beendiim eylerden bahsetmek lazmd. Mtarekede ise, yalnz beenmediim eyleri yazabileceim iin, Suriye hatralarn yine bir yana braktm. Bugn her ikisini de sylemek mmkn olduundan, "Zeytinda'n bastryorum. Biz, imdi krkna yaklaanlar, Osmanl mparatorluu'nun son genleriyiz. 1914'te , be, yedi yanda bulunan ocuklar, bugn, yeni Trkiye'nin genleri olmulardr ve hatralarnda imparatorluktan hibir iz kalmamt, ite onlara, saltanatn, Suriye'de, Filistin ve Hicaz'daki son yllarn anlatmak istiyorum. Bizden Belgrad' aldklar zaman, dman delegeleri Ni kasabasn da istemilerdi. Osmanl delegesi ayaa kalkarak: - Ne hacet, dedi, stanbul'u da size verelim. Babalarmz iin Ni, stanbul'a o kadar yaknd. Biz eer Vardar', Trablus'u, Girit'i ve Medine'yi brakrsak, Trk milleti yaayamaz sanyorduk. ocuklarmzn Avrupas Marmara ve Meri'te bitiyor. Bat ve kurtulu gibi, bir milletin tarihinde ikisi tek yzyl iine pek az defa sm olan ve yalnz biri milli tarihin bir byk fasl olan iki hadiseyi drt, be yl iinde grp geirmi, en byk acy ve en byk milli sevinci tatm olanlarn hikyeleri okunmaya deer. * Zeytinda'n kumandanma kar saygszlk eseri diye gsterenler olmutur. Onlar, bir kumandann yannda drt yl alan bir subay tarafndan, byle bir hareketi kimbilir nasl muhakeme etmilerdir? Zeytinda iin sonradan bir tenkid yazan Hseyin Cahit, diyor ki: "Bu eseri Cemal Paa aleyhinde telakki edenler Falih Rfk'y seciyesizlikle itham ediyorlard. O vakit bundan hayret ve teessr duymutum. imdi bir kere daha gryorum ki, okuduunu anlamak ne zormu ve bu zorluu bilebilen insanlar ne kadar azm. Falih Rfk, Cemal Paa'y suni, cansz uydurma bir kalp gibi medih ve tasvir etmiyor. Onu zaaflar ve meziyetleri ile gerekten bir insan gibi karmzda canlandryor. Herhalde bu canlan, eski Drdnc Ordu Kumandan iin ok ereflidir." Hr bir fikir eitimi grmeyenlerle anlamak imkn var mdr? Onlar da gerein yzde yz yergi ile yzde yz vgnn belki de tam ortasnda olduunu bilmez deillerdir. Fakat eski zamanlarn kulluk ahlakna esirdirler. Yerme, yahut vme, iyilik yahut ktlk grdnze gre bu ikisini yapmakta, onlarn ahlakna gre haklsnz. Tarihte gerein ne lzumu var?.. Osmanl tarihi, bu sebeple, bir yalan lemi olmutur. Yalan, ark'ta ayp deildir. Zeytinda'nda tarihin hakkn tarihe, Cemal Paa'nn hakkn Cemal Paa'ya verdim. Eserimde Cemal Paa'nn, sras geldike byyp parlad grlr. Zaten dorusunu isterseniz, Merutiyet ahsiyetlerinde eser yazlmak deeri grenlerden deilim. Fakat, Merutiyetin kendisini anlatmak lazmdr. Zeytinda'n bu maksatla yazdm. Cemal Paa'dan ok bahsediim, baka trl yazmaya imkn olmamaktandr. * Bu kitapta sz geen ahsiyet ve hadiselerle yetki bakmndan temasmn ne olduunu imdiden sylemeliyim. Bazlarna niin

uzaktan dokunduumu, bazlarn ise niin daha derin karladm bilseniz: 1912 ylnda Sadaret kaleminde ktip, "Tanin" gazetesinde Cumartesi Konumalar yazan bir muharrirdim. lk Trakya seyahatimi, gazeteci olarak yaptm. Yine ayn yl Dahiliye Nezareti'nde Talt Paa'nn Hususi Kalem memuru oldum, ikinci Trakya ve Bkre seyahatlerimi hem bu sfatla, hem de gazeteci olarak yaptm. Byk Harp'in ilk yllarnda Drdnc Ordu Karargh kinci ubesi'nde idim. htiyat zabiti isem de, btn siyasi ve idari ilere bakan bu ubenin efiydim. Harbin son ylnda da Bahriye Nezareti Hususi Kalem Mdr Muavini oldum. Falih Rfk Atay

1915-1918

Zeytinda- 1915 Cemal Paa'nn ismini, herkesin ad gibi syleyerek ve iiterek stanbul'dan kmtm. Adana'da ses temposu hafifledi ve isim ikileti: Byk Cemal Paa, Kk Cemal Paa. K tmen kumandan idi. Haleb'i getikten sonra "Paa"nn (P)'si dt. (B) oldu, ve: - Ahmet Bey, der gibi serbeste azdan dveren "- Cemal Paa" kelimesi bir eit imtiyaz, insann ona yaknln gsteren, insan esrarlatran bir ey oldu. Drdnc Ordu Karargh'na gidi, hele am'dan sonra, artk bir mabede klyor gibi, ba dndrr: Bir terr havas vardr. Ses daha pestir ve Cemal ismi, Tevrat'tan, ncil'den alnma, mukaddes bir ada benzer. Sirkeci'deki ve Harbiye Mektebi'nin havuz bandaki, biraz gururlu ise de, yine sade ve sevimli olan Cemal Paa'nn iime altrdm hayali snerek, onun yerine, artk yeniden tanyacam, izgileri krk, baka bir adam geldi. Karargh Kuds'te, Zeytinda'nn tepesindeki Alman misafirhanesinde idi. ehre vardm zaman iki gm eyrekten baka param yoktu. Hemen karargha yerlemezsem, ne geri dnebilir, ne de otelde kalabilirdim. Arabacya: - Cemal Paa'nn kararghna! emrini verdim. Arabac gzn at: - Ne Cemal Baa! Zeytinda'n gstererek anlattm. Adamcaz: - Tafaddal! derken, atlarnn bile tutum deitirdiini sanyordum. Tertemiz, ezici ve byk bir Alman, yaps! Herkes, subay veya nefer, ayann ucuna basyor ve ara sra, geni koridordan, yatak odalarna ve sofraya bakan sivesterler geiyor. Yaverin yanna ktm. Odasnda sarkl sarksz, krkndan yetmiine kadar, eraf klkl epey bir kalabalk vard. Yaver, subay namzedi esvabma bakarak: - Kimsiniz, ne istiyorsunuz? diye sordu. - Kumandan Paa Hazretlerinin, Bakumandanlktan istedii Falih Rfkym. eri girdi: "Buyurunuz!" dedi. Ne olacaktm, nereye gidecektim, Cemal Paa'y nasl bulacaktm, anlalmaz bir sknt iindeydim. Byk bir oda: Solda eria Nehri ve Lt Gl, sada Kuds ehri, nde Moskofiye denilen Rus yap ve baheleri vard. Cemal Paa, eria'ya bakan pencere ile Moskofiye'ye bakan pencerenin geni arasnda, arkas bize dnk, kt imzalamakla megul. Yalnz sakall sert profilinin bir parasn grebiliyoruz. Benden baka, koltuu defterli subay daha var. Bir aralk ban evirdi, gz benim stmden syrlarak ikinci subaya gitti, eki bir sesle: - Yaver Beye syleyiniz; Nablus erafn arsn dedi. Kalabaln kapdan girii garip bir haldi. Hayat ve lm kararn bir kelime ile verebilir bir adamn kaps eiinde, her biri bir mddet duruyor ve ierideki odada balad duasn bitirip yzn svadktan sonra giriyordu. Duasn henz bitirmiyen, kendini arkasndan iten arkadana dayatyordu. Yirmi kii kadar, Kuds ehri tarafndaki pencerelerin nne sralandlar. Kumandan dnp bakmad bile... mza defterlerinin her yapra stnde duruyor, iziyor, yazyor, ara sra azndan: - Bu nedir? - Byle cevap istemem. - Bunu Erkn Harbiye Reisi'ne gtrnz! gibi ksa sual ve emirler dklyordu. Zaman getike Nablus'lularn yzlerinin daha sarardn seziyordum. Cemal Paa'nn her yeni sesi ktka, hepsinin sarndan, sakalndan ve cbbesinden bir sarsnt geiyordu. Poz bilmem ne kadar srd? Kumandan defteri kapad, koltuunun iki yanndan tutarak Nablus safna doru dnd. Bir buyrultu slubu ile sze balad: - Devlet-i metbuanza kar irtikp etmi olduunuz cinayetlerin ne kadar vahim olduunu biliyor musunuz? Kimi ellerini, kimi boynunu oynatarak, safn arasndan:

- Estafirullah... - Estaizbillah, gibi birtakm kelimeler duyuldu. Kumandan bir bakta bu mrlty keserek: - Susunuz diye bard ve devam etti: - Bu cinayetlerin cezasnn ne olduunu bilir misiniz? Nabluslularn rengi, aslm adamlarn rengine dnd, dudaklar ksld. - damdr, idam dedi; fakat Devlet-i Aliyye-i Osmaniye'nin ulvv- merhametine dua ediniz. imdilik sizleri ve ailelerinizi Anadolu'ya nefyetmekle iktifa ediyorum. Hepsi, secdeye kapanr gibi olarak, ellerini kaldrp duaya, hamde ve kre baladlar. Kklerinden sklmek karanna kar, Nablus erafnn minnet ve kranlarna snr yoktu. - Gidebilirsiniz! dedi. stste ylarak, hayata kar gibi, dar uradlar. Rol bitmiti. Cemal Paa subaylar savarak, eski gl, muhafz ve nazr gl ile bana dnd: - Ne yaparsn, dedi, burada byle skyor? Sonra stanbul haberleri sordu. Kasmpaa- 1918 Talat Paa ile birlikte Berlin'den stanbul'a dnen Ayan azasndan Abdurrahman Paa, Perapalas Oteli'nin alt kat salonunda bana u fkray anlatmt: - Talat Paa, sofya istasyonunda trenden indi; Bulgar nazrlaryla grt. Tekrar vagona girdii zaman, derin derin iini ekerek: "- Keke bugn lm bulunsaydm..." dedi. Sadrazamn Sofya stasyonu'nda ald haber, Bulgar bozgunu idi. Harp kabinesi ekilmek zeredir. Bahriye'deki ktlarm topluyorum. Btn genler gibi, askerlikten sonra ne yapacam ben de bilmiyorum. Karargha yirmi yanda gitmitim; imdi yirmi drt yandaym. mit, hayal, ve iyimserlikten yorulan bu altn a, bir dede ba kadar ypranm, ileden gemi ve arlam, onu omuzlarmn stnde g tutuyordum. Kulaktan kulaa bir fslt: "- Bahriye'ye Rauf Bey geliyor!" Dostu, yabancs, Bahriyelilerin birounda onu karlamak ve ona iyi grnmek hazrl var. Ben Heybeliada ark Mektebi'nin Trke hocaln isteyip alyorum. Tam ayrlacam gn, leye doru, Kasmpaa stnden nazr otomobilinin sert dd tt; herkes: "Geliyor!" diye telalanarak aa kotu. Mzka selam havas almak iin byk kap nnde sraland, marn ilk sesleri arasnda otomobil durdu ve... iinden Cemal Paa indi. Karlayclar onun kadar sarardlar. Mzka bozuk dzen kesildi. Bu levhay yukar pencereden seyrediyordum. Cemal Paa'nn arkasndan ben de odasna girdim. Koltuuna oturdu, Hali'in bulank sularna dald. Ba omuzlar iine km gibi idi. eria ve Moskofiye'ye bakan pencere geninin arasndaki 1915 profilini hatrladm. "- Herey bitti mi Paam?" diye sordum. Gzlerinden krlar artan sakalna bir iki damla ya dt. Biraz sonra kendine gelir gibi oldu. O gnk gazeteleri gzden geirdi. Henz sert hcumlar yoktu. Fakat atlgan genlerden biri, Nzhet Sabit, ilk tecavz brorn karmt. Bahriye Nazr telefonla polis mdrn bularak: - Neden neriyata dikkat etmiyorsunuz? Bu muharriri tevkif etmelisiniz... diyordu. Kim kimi, kimin iin ve niin tutacakt? En salam stunlar stnde durduu sanlan devir, bir karton kale gibi yklmt. ou taksi otomobilleriyle Babli'ye gelen yeni kabineyi, devlet otomobilleri iinde tebrik etmeye giden harp kabinesini uyandrmak iin konak ve yallarnn garajlarna adam gnderip arabalarn geri almak lazm geldi. Cemal Paa yaverine: - Rauf Bey'e syleyiniz. Otomobilim bana hediyedir ve kendi malmdr, diyordu.

Yeni Bahriye Nazr beni arm: - Cemal Paa'nn Trk Ocaklar'na yollad 15 bin liray Halide Hanm geri getirmezse, hepinizi gazetelere vereceim, diyordu. Ayn gn Bykada Yat Kulb'nn iskelesine yanaan devlet atanasndan eski bir nazrn ktn gren bahe halk hayret iinde kald. Fakat gn sonra, Cemal Paa, Ali Kemal'in iftirasna yalnz "evet" veya "hayr!" diye cevap vermek iin hibir gazetede satrlk yer bulmaya muvaffak olamad. Herkes kendi z bann kaygsnda idi. Eski kumandanm son olarak Boyacky'ndeki yalsnda grdm: - Param olmadn bilirsin, dedi. Enver Paa kendi elindeki krk bin altndan bir ksmn Talat'la bana verdi. Bunun birazn (isimlerini sayarak) muharrire vermek istiyorum. Hi olmazsa onlar beni mdafaa ederler. Cemal Paa bir iki gn sonra arkadalaryla Karadeniz'e gitti. Bu haberi en nce, btn harp yllar Cemal Paa'dan yardm gren yazardan birinin gazetesinde ve en ar hcumlarla kark olarak okudum: Ferre, yefrr, firara!

BAZI HATIRALAR

KUKLA Btn bir devlet iktidarn teslim alp da, hkmeti eski devir adamlarna brakan baka bir devrin partisi tarihte grlm mdr, bilmiyorum, ttihat ve Terakki, Byk Harp'in ortalarna kadar bir trl sadrazaml kendine layk grmemiti. Kmil ve Sait Paalar yzde yz eski adamlard, ttihat ve Terakki iki yeni adam buldu: Mahmut evket Paa, Sait Halim Paa. Bunlar dahi Osmanl - slam vezirleri idi. Biri Badatl, biri Msrl idi. Mahmut evket Paa ldrldkten sonra Talat Bey'in hususi kalemine girmitim. Bir gn, le st mdrden bir tebli aldm: "- Nazr Bey'le hemen Edirne'ye hareket edeceksiniz!" Vaka uydu: Mahmut evket Paa'y ldren Kavakl Mustafa, memleketten kamaya muvaffak olmutu. Eceli mi ayana dolat, ne idi, bu katil bir Rus vapuruna binmi, Romanya'ya gitmek zere stanbul'dan geiyordu. Osmanl devletinin Rus sancan tayan vapurdan hi kimseyi almaya hakk yoktu, ttihatlar, polis mdr Azmi Bey'in cretine bavurdular. Azmi Bey, bir kolayn bularak Kavakl Mustafa'y vapurdan kard ve hapsetti. Rus Bykelisi'nin Babli'ye gelerek, Kavakl Mustafa'y geri isteyeceine phe yoktu, ite bu kayg ile Talat Bey ve Sadrazam Sait Halim Paa, birlikte Edirne'ye gitmeye karar vermilerdi. Bykeli Babli'de kimseyi bulamayacak ve Kavakl Mustafa hapishanede o gece boulacakt. Seyahat iin de bahane bulunmutu: Devlet adamlar snrda Bulgar Hariciye Nazr ile greceklerdi. Edirne'de Sadrazam hkmet konana misafir ettiler. Kendisini ilk defa yakndan akam sofrasnda grdm. Pek protokolc olduu iin yemek sessiz geiyordu, ttihatlarn halk Nazr, prensin yannda bir lalay hatrlatyordu. - Evet efendimiz... - Ne buyruldu efendimiz... ini grmeye imkn var m idi. Fakat bu hal, onu ilk defa giyilen kat gmlek gibi skyordu. Bir aralk dayanamad; hani yle yakaln frlatr, gsn aar gibi: - Getirin bakalm kfteleri!., dedi. Edirne'nin tadn unutmad kftelerinden smarlamt. Bir kayk tabak dolusu getirdiler. Bir atalda ikisini birden avlyordu. Msr prensi, alt dudan bynn iine geirmi, gzleri frlak, sanki Nil kylarnda bir timsaha bakyordu: - Ooh... Paam, bir tadn bilseniz... Emsalsizdir, vesselam! Ve iki tanesini: - Buyurunuz, tecrbe buyurunuz... Diyerek Sadrazamn tabana syrp brakt. Neden sonra ge vakit, bize hazrlanan eve dnmek zere merdivenden inerken, st sahanlkta Sadrazamn, beli kuakl bir entari ve ksa alacal bir hrka ile, -hemen hemen Cem'in bir karikatrnde grld gibi- hazm dolamas yaptn grdm. Talat Bey'e, Kavakl Mustafa'nn boulduu haberi gelmiti. Ertesi gn Ruslar, Azmi Bey'i polis mdrlnden azlettirecekler, hkmet onu Adana valisi yapacak, Ruslar bunu da kabul etmeyerek, Azmi Bey'in bir daha devlet hizmetinde kullanlmamasn emredecekler ve istedikleri olacakt. * Osmanl Matbuat Mdr Hikmet Bey, Dahiliye'de tandmd. Hikyeyi ondan iittim. Muharrirlerden biri air Abdlhak Hamit'i tenkit eder. Hamit, Sait Halim Paa'ya szlanr. O da Hikmet Bey'i arp: - Bir gazetecinin ayan azay- kiramndan bir zata dil uzatmak ne haddi? Hemen dersini ver! buyurur. Herkes iin, eli olsa da, milletvekili veya ayan olsa da, airden baka bir ey olmayan Hamit, Msr kuklas iin sadece ayan zy- kiram idi. LiDER Balkan Harbi'nin sonlarndayz. Ordu atalca'da, Bulgarlar zafer ortaklaryla bozuup harbe tutumular. Ben Tanin'de alyorum. Bir akamst Babanzade smail

Hakk bamakalesini bize teslim etti ve dedi ki: - Bunun nerolunup olunmayacan kabine toplantsndan sonra Dahiliye Nazr Talat Bey'e sorarsnz. Eer zaman deilse, Talat Bey'den bir bamakale mevzuu ister, siz yazarsnz. Nazrlar, Bakumandan Vekili Ahmet zzet Paa ile tartyorlard. atalca'da bulunan ordu, Edirne zerine yrsn m, yrmesin mi? Gen askerler, Bulgarlarn mttefikleriyle harpe girimi olmasndan faydalanmak fikrindedirler. Ahmet tzzet Paa ihtiyatldr. Tanin yazileri odasnda bir hayli bekledik. Nihayet nazrlar daldlar. Talat bey de beni ve arkadam Sultanahmet taraflarnda oturmakta olduu evine ard. htilal partisinin liderini yakndan ilk defa tanyacaktm. Sivil polisle, fedai ve hizmeti arasnda bir adam bizi ieri ald ve kk bir odaya soktu. Yerde kenar bklm bir seccade vard: Evdekilerden biri henz yats namazn klm olacakt. Bir mddet sonra Talat Bey, plak ayanda terlik, stnde beyaz patiska entarisi, plak gsn kayarak geldi: - Ne var, ne yok bakalm? iimizi anlattk. - Ha... dedi, o makaleyi belki br gn koyarsnz. - Yarn iin bir mevzu? - Mevzu, mevzu... Durunuz, dedi ve ke minderi stnde yanlamasna uzanarak, kesik kesik, yan bitmi cmlelerle bize bir mevzu verdi: "Ruslarla dostuz, phesiz komu byk devlet de bizim terakkimizi ister, o-nun iin yle mit ediyoruz ki, Ankara'dan ileri ark vilayetlerine doru demiryolu yaplmasna artk msaade edecektir." - Haydi bakalm, bir eye benzetirsiniz, dedi ve bir de: "Uurlar olsun!" savurup esneyerek odadan kt. Benim ilk yazdm gndelik gazete bamakalesi budur. O vakitler Tanin'de her cumartesi bir "stanbul Mektubu" kard. Bir mddet sonra Talat Bey'in hususi kalemine ktip oldum. Kendisiyle bir defa Romanya'ya, bir defa Edirne'ye seyahat ettim, ilk Avrupa yolculuum bu seyahattir ve ilk uaa biniim de Bkre'te olmutur. Kendisine memur olurken, beni, gene evindeki gibi, sevimli ve klfetsiz karlamt: - Ne kadar aylk alacaksn? - On lira, efendim. - ok yahu... Biz senin yanda iken iki altna takla atardk! Talat Bey'in hayat ve ahsiyetine dair tahlillerde bulunacam sananlar, aldanacaklar. nk parti liderinin ne parti, ne de devlet iindeki hususi faaliyetlerini takip edebilmekliime imkn vard. Fakat kendisinin imlasn bizim dzeltebileceimiz kadar Trkemiz, ide aldatc, politikada sratle etraf yapabilir, ark ahlaknca faziletinde phe edilmez bir ef olduunu renmitim. Szn "ahlak" kelimesinin bandaki arka dikkat ediniz: Bu ahlak doruluu ve fazileti gayet dar bir lde benimser. Hususi ve ahsi ayplar ve menfaate ait yolsuzluklar iin msamahaszdr. Ancak ne yalan, ne de zulm ahlakszlk sayar. Talat Bey, Merutiyet'in birok adam gibi bir arkl, stnde Tanzimat cilas bile olmayan bir arkl idi. Fikre benzer bir sz hatrmda kalmtr? Romanya'y gezip dolatktan sonra, dnte, bir Ermeni gazetesine hasbihal klkl demiti ki: - Biz devlet sosyalizmi yapmalyz! Bir gn yine kalemden artmt. Yannda bir mracaat vard: - zmit mutasarrfna bir mektup yaznz, Beyefendinin iini mutlaka yapmasn tavsiye ediniz, demiti. Yazp gtrdm, imzalad, adamcaz mektubu ald ve teekkrler ederek gitti. Biraz sonra nazrn yine beni istediini sylediler. Gittim: - zmit mutasarrfna bir ifre yaz. Gnderdiim mektubun bir ehemmiyeti yoktur, diye bildir, dedi. BR TANIMA Tanin gazetesinde alyordum, zzet Paa Harbiye Nazr, Cemal Bey stanbul muhafzdr. Her eyi byk ve yeni bir Osmanl ordusundan ve bu orduyu kendi genliinden bekliyorduk. Az sren bir Tanin genlii

vardr. Hafz Hakk'nn "Ordu ve Genlik" yazlar, parti gazetesinin ite o politikaclk gnlerinde kmtr. Bir gn Harbiye Nezareti'nden Vicdan imzal "Ordu ve Genlik" makalelerini men eden bir emir geldi. Son msveddeleri antasna koyarak bize veda eden Hafz Hakk: - Kalemle yaptramadklarmz, silahla yapacaz, diyordu. Arkasndan mit ve evk ile baka kalmtk. O zamann genlii; abuk sever, abuk inanr ve balanrdk. Bir akam Zeki Bey'in kemann ve bir Alman arkc kadnn dinlemek iin Ttonya salonuna gitmitim. Benden baka Trk olarak bir de Halid Ziya Bey vard. Bir aralk kap ald ve ieriye, elinde balk mendili ile klcn iki tarafa arparak, sarho bir zabit girdi. Burasn bir algl kahve zannetmi olacakt. Ben utanmdam kulaklarma kadar kzardm. Zabit efendi sralarn birine oturdu; bir mddet, Alman kadnn gsnden kan garip seslere dald. Sigara imesini men ettiklerinden, bir arknn ortasnda, gene klcn iki tarafa arparak, kt gitti. Tanin gazetesine her cumartesi gn, imdi bana ocuka grnen, stanbul Mektuplar yazardm. O hafta birtakm anekdotlar arasnda bundan da bahsettim. Cemal Bey'le bu yzden tantk. * Bulgarlar Edirne'den kovmutuk. Veliahd Yusuf zzettin Efendi, Trakya'da seyahat edecekti. Ben de Tanin muhabiri olarak ayn trenle gidecektim, istasyonda Veliahd uurlayanlar arasnda stanbul muhafz da vard. Yanma gelerek: - Falih Rfk Bey siz misiniz? dedi. - Evet, efendim. - Ttonya salonu iin bir yaz yazmsnz. Harbiye Nazr bir zabitten byle bahsediinize ok kzd; sizi takip etmeklimi syledi. Fakat biz zaten orduyu byle zabitlerden kurtarmaya alyoruz. Bilakis ben sizi tebrik ederim. Devam ediniz ve bize yardm ediniz. O vakitler, bu kadarck mit ve tevik, bizi heyecanlandrmaya yeterdi. skdar'dan entariyi kaldrmak, Merkez Kumandanl kouunda kadn dvdrmemek, yahut sokakta ayn arabaya binen kadn ve erkeklerden kar-koca vesikas sormak, hemen hemen devrimcilik gibi ilen davranlard. Gzleri Mustafa Kemal gnnde alm olanlara, 1913 avuntular ne kadar gln gelir. * lk defa bir prensi yine o trende grmtm. Terifat: - Kapdan girerken bir defa, ortada bir daha eiliniz; yer gsterdii zaman oturunuz. Veliaht hazretleri ayaa kalkt vakit mlakat bitmi olur, diyordu. Sahneden, imdi hatrmda u fkra kalmtr: - ok bahtiyarm, dedi. (Ellerini kaldrarak) Osmanl ordusuna teekkr etmeliyiz, (kalarn atarak) kabahat, crm Kmil Paa'nndr. Ve bir fasl tespit ettiini gsterir ehemmiyetli bir tavrla: - O bana, devletler Balkanlar'da statkoyu muhafaza edecekler, demiti; ben ona, ngiliz elisinden senet al, dedim, almad. Ve ban sallayarak ayaa kalkt. Rumeli'yi bunun iin kaybetmitik. Trakya'dan dndmz zaman, Cemal Bey istasyonda bana unu dedi: - Size bir yazdan bahsetmitim. Harbiye Nazr inat edip durdu. Ben eski fikrimdeyim. Fakat siz de artk byle tenkitlerde bulunmaynz. Biraz daha sabrediniz, zaten biz izzet Paa'dan da orduyu kurtaracaz. Biraz aaladm. Fakat ne yapmal, ttihat ve Terakki'de grm olduum siviller, Cemal Bey'in yannda sekiz kat sankl hocalard. te Cemal Paa'y byle bir kararszlk havas iinde tanmtm. Tevkifler, srgnler, ip ve zindan erevesi iinde bana korkun bir yenieri gibi grnen Cemal Bey'in kendisini velev biraz bu trl ve kark, fakat gen hareketlerle az ok ilgili grmek de byk bir eydi.

Biz bu kadarla doymaya ve kanmaya almtk. nk o zamanki devrimci, krmz ve uzun Msr fesini ba stne yaktracak kadar duygusuz ve donuk, prensiplerini en eski Osmanl kafalarnn kalbnda dkecek kadar uur dkn idi. 1913'te bir Mustafa Kemal, yzyl sonras iin bile hayaldi, fantazi romanlarnda bile yeri yoktu. Harbe nasl, niin ve ne hesapla girmitik? Bunu bir adam biliyor: Enver! Enver'i, binba iken, Edirne'de bir arkadann Salhattin dil'in tavsiyesi ile tanmtm. Edirne'yi henz almtk. Ben karargha gittiim vakit snrdan dnmt. - Bizim halimize baknz. imdi Mustafa Paa'da kyller bana ihtiyar bir adam getirdiler. Kz arayan Bulgarlara kyl kzlar haber verip teslim etmi. Siz olsanz bu adama ne yaparsnz? O vakitler pek de yukar kvrk olmayan byklar altndan glmseyerek: - Beni gnaha soktu. Dayanamadm, ldrmeye mecbur oldum, dedi. Sonra Vah Hac dil'in yannda bulutuk. Bir saate yakn sren yemek srasnda, ilk genliin btn merak ile, yeni devrin kahramanlarn anlamaya alyordum. Korkusuz, szlerinde kati, fakat pek basit bir zabitti. Onun bir nazr, nihayet imparatorluk diktatr olacan, anlar, alrm! Hatrnz krmak istemiyorum." Enver gittikten sonra, Hac dil, tecrbesinden faydalanlmak istenmeyen yal adamlarn derin ahm ekerek: - ocuk! dedi. O gnlerde Hac dil devre kyordu. Tanin gazetesine mektuplar yazmaklm iin beni de yanna ald, Enver, bir tmenin kurmay bakan idi. Tertip bakmndan, zaten boalm olan Edirne'ye onun tmeni girmeyecekmi. Fethi Bey'in Kurmay Bakan olduu tmen girecekmi. Enver, Balkan Savann tek fetih erefini rakiplerine brakmamak iin, svarisini olanca hz ile ileri atm, bu yzden eski arkadalar ile aras alm. Hac dil, Dimetoka'ya urayarak, bu soukluu gidermeye alacakm. Bunlar para para etraftan reniyordum. Yoksa byle politika srlar kendisine sylenecek yata ve yerde deildim. Dimetoka'da genie bir salonda toplanldn hatrlyorum. Epey kalabalk var. Hac dil, tmenin komutasna Fahri Paa, Fethi Bey, hep st saftadrlar. Aaya doru teki misafirlerin arasnda bir kurmay gze arpyordu. Sarn, sert ve baknrken gzlerine taklmamak imknsz! Hac dil, ara sra ona dnyor. Belli ki, rtbesi ile nisbetsiz bir nemi var. Biz merutiyetin komitaclk leminde bu nemlere almtk. Salondan ktktan sonra, Hac dil'e bu zatn kim olduunu sordum. - Mustafa Kemal Bey, dedi. Sonra biraz aca gzlerini manalatrarak, ilave etti: - Yamandr! * 1914'de stanbul havas, Enver'le kapl, onunla aydnlk, onunla kapankt. Mukaddes cihad, askerlik zorunu, bir de taassup basks ile artryordu. Byn kesen bir zabitin merkez kumandanlnda dvldn iitiyorduk. Hususi kaleminde altm ve bana o kadar kudretli gelen Talat Bey'in bile onun glgesinde kaldn seziyordum. Esasen ona fikirci bir adam olarak bir deer vermemitim. Bana gre bizim genliin arad hrriyetleri, kadn, tefekkr ve hayat hrriyetini ancak Cemal Paa'dan ve eer varsa, onun kafasnda olanlardan beklemek gerekti. Enver'le Mslman ortaa, btn yeillii ile devam edecekti. Zafer bile neye yarayacakt? Bir cinayet olan bu soru, Anadolu ve Suriye'de Almanlarn nasl bir maksatla altklarn grdke, sk sk zihnimden geer oldu. Hayr, Trkiye'yi kurtarmak iin, Alman zaferi yetmezdi. Enver'den ve Almanlardan kurtulmak da lazmd. Bunu kim yapacakt? 20'den 24 yana kadar, btn harpte hep bunu dnyordum. * Atatrk'n umumi ktibi Hasan Rza Soyak'n babas Necip Bey, skp erafndan pek drst bir efendi idi. 1908 hrriyet

savandan nce, ttihatlarla mnasebette bulunduu vakit, Enver Bey de ona defalarca misafir olmutu. Kendisini pek sayar, grdke elini perdi. Bir sultanla evlendikten sonra da eini yabanc erkek olarak yalnz onun yanna karmt. ttihat ve Terakki umumi merkezi Birinci Dnya Sava 'nn son ylnda artk zaferden tamamyla umut kesmiti. Rusya da ykldna gre, tekli bar yapma imkn aramak fikri hepsini sarmt. Fakat Enver Paa'ya bu bahsi amaya hibirinin cesareti yoktu. Birgn Necip Bey'i merkeze ardlar. Durumu ve dndkleri son areyi anlattktan sonra: - Dinlese dinlese, seni dinler? Bir vatan vazifesidir, teebbs et, dediler. Necip Bey, Enver'in yalsna gidecei gnn sabah, evdekilere: - Bugn ok ehemmiyetli bir vazife yapmaya gidiyorum, inallah muvaffak olurum, dedi. Enver kendisini le yemeine alkoydu. Sofrada Necip Bey bahsi at, dili dnd kadar konutu. Enver sonuna kadar dinledikten sonra: - Vah Necip Bey vah, dedi, seni de zehirlemiler. Sen ki maneviyata inanrsn, bilmi ol ki, ben Allah tarafndan byk Trk hakanln kurmaya "mekkel"im. Git evinde rahat uyu! Necip Bey eve dnd vakit, yle diyordu: - Eer bu adam Harbiye Nazr, Bakumandan Vekili ve Yaveri hazret-i ehriyar olmasa, yeri dorudan doruya tmarhanedir. SAV A On dokuzuncu asnn son drdnc ylnda henz yirmi yam tamamlyordum. Bir yaprak kadar hafiftim: iimin kayg ile burkulduunu hissetmiyordum. Btn edebiyatm, Tanin gazetesinin cumartesi saylarnda garplk davasn gtmekle geiyor. slp, dndan Cenab taklidi bir ey, iinden acemi ve hayli i! Osmanllktan midimiz kesilmitir. Balayan Trkl dilce zevksiz milliyet anlay ile Asyal buluyorum. Bu, bir kararszlk ve aratrma hali! ten sonra Nuruosmaniye'deki ikbal kahvesinde arkadalarla iir ve edebiyat konuuyoruz. Akamlar, baka trl tandklarla, Tepeba bahesinde keyfe dalyoruz. Yama gre epey ileri ahbaplarm var. En fazla houma giden, bilhassa ordu genlii iinde, sezindiim, yenileme ve kalknma hareketi. imdilik stanbul'un byk ideali: Beyolu'nu fethetmek!.. Vatan kayb stanbul'da abuk unutulur. Balkan Harbi'nden ehirde canl bir hatra kalmt: Edirne! Onu geri almak ve Bulgaristan'n yenildiini grmekle, kalp aclarn dindir-mitk. O vakit Bizans havasna biraz ruh verenler, Rumelili yrei yanklard. te bu srada Byk Harp kt. Tepeba bahesinde her gn grmeye altmz Fransz ve ngilizler, birka gn iinde ortadan kayboldular. Bizim iki taraftan birine katlmakl-mz mukadder olduu hissini veren ne idi? O srada stanbul'u dndren ey vard: Rus dmanl, Alman gc ve ngiliz yenilmezlii! Eer ngiltere olmasa, Almanya'nn Rusya ve Fransa'y birka hamlede datacandan kimsenin phesi yoktu. Harbi bir kmazla mahkm eden ingiltere, bizi ak olarak onlarn cephesine yaklatrmayan da Rusya idi. Almanlarla birlikte harbe girdik. Askerlik davetleri elimizde, son bir lem yapmak zere, Tepeba bahesine gittiimizde, Avrupa'dan yeni gelen bizdan yaa byk bir arkadamz: - Mahvolduk! dedi. - Nasl? Nasl? - Grrsnz... Bu imanszn arkasndan birbirimize nasl da baktkt.

ZEYTNDAI

MISIR SITMASI Harbiye mektebinde ilk talim gren yedek subaylar arasnda idim. Askerlik bana idman ve gezinti gibi kolay ve zevkli geldi. lk gnleri, poturlu, medrese uandan, imdi redingotlu gibi hatrma gelen niversite hocas Kprlzade'ye kadar, karmakark bir grnmz vard. Bir gn hepimizi kra kardlar ve yere bada kurdurup iml imtihanndan geirdiler Medreselilerin hemen hepsi ve bir ok da ellerinde Darlfnun vesikas olanlar imtihandan dnd ve ihtiyat zabit namzetleri yarya indi. Bir baka gn de doktorlarn odasndan getik, geriye kalm olanlarn bir ksm re kt. Harbiye avularnn eline yalnz okur-yazarlar ve salamlar kalmtk. Bir disiplin kadrosu iinde anonim kalmak Trk genlerinin houna gitmez. Merutiyet genlii gibi Cumhuriyet genliinin de balca eksii budur. Her gn aramzdan iltimasllarn ayrldn gryorduk. Sivil vazifeler daha cazibeli idi. ltimas, hepimizin evkini krd. Akamlar mektepten ktka bizi herkeslikten kurtarabilecek bir yardm aryorduk. Ben de Harbiye Nezareti'nde birok kii tanrdm. Fakat harpten sonra oras bir neferin, eiinden adm bile atamayaca korkun bir niformalar saray olmutu. Birisi bana Merkezi Umumi'nin sivil eteler yaptn, bu eteye bildiklerimizin kumanda ettiini, gidip Dr. Nzm' grmekliimi syledi. Sivil-askerlii tercih ediyordum. Hafta aras talimden sonra Merkezi Umumiye gittim. Doktor Nzm bekleme odasna geldi; isteimi kendisine anlattm. Yzme bakt, gld: - Biz etelere hapishaneden adam alyoruz, dedi. Senin gibi gen arkadalarn yeri oras deildir. Bu katiller ordusundan bir ey anlamadm. Kafamdaki harp iiri snd. Tersyz gene harbiye mektebine dndm. arkada konuuyorlard: - Cemal Paa yarn Msr'a gidiyor. Haydarpaa'da buluup kendimizi karargha aldralm. in bu kadar kolay olacana o kadar inanmadm ki, ertesi sabah bir tecrbede bulunmay bile faydasz saydm. arkadam bir daha harbiye mektebine gelmediler. Bir dostum araclk etti. yle byle tantmz Drdnc Ordu Kumandan, Bakumandanla bir telgraf yazarak beni de yanna istetti. Fakat bir trl blmden ayrlamyordum. Enver Paa disiplinci idi. Talimgah bitirmeksizin hi kimse iin, istisna yaplmasn kabul etmiyordu. Ben ise karargha vaktinde yetiip Msr'm nasl alndn gremeyeceime esef ediyordum. Hep Kanal, Kahire'yi ve ehramlar dnyordum. stanbul bir Msr stmas iinde idi. O zaman bata bulunanlarn corafyas, medrese yobazlarnn imls kadar zayf olmaldr. - Msr'a vardktan sonra beni kim hatnna getirir? diye ileniyordum. Enver Paa dahi Alman zaferine yetiemeyeceimizden korkarak bir nefeste harbe atlm deil midir? O gnlerin acele ve iyimserlik havasnn serinliini hl gsmde duyar ve sklrm. Nihayet bir gn talimgah kumandan Alman Rabe Bey'in beni ardn sylediler. Gittim. Elinde bana ait bir tomar kt vard, en ok at ey, bir ordu kumandannn bir neferle bu kadar megul oluu idi. - Cemal Paa arkadanz mdr? - Hayr, tandm... Elimi skt: - Yann geliniz, ktlarnz alnz, dedi. Yeni esvabm giydim. Gzel bir eritle knyemi gsme baladm ve gittim. Trkiye'nin hibir tarafn bilmiyordum. Haydarpaa'dan en uzak vilayetlere doru trene bindiim zaman, anakkale Harbi balamt, stanbul, Kahire'den, Kuds'ten, am'dan, Halep ve Badat'tan hayalini geri ekmi, kendi z cannn kaygsnda idi.

Gzm arkada, Anadolu'nun gurbet akam kompartmanm kararttka kendi kendime baka bir sual soruyordum: - Acaba stanbul'a girecekler mi? Msr stmas dinmi, Nuruosmaniye emperyalizminin etei Sarayburnu sularna demiti. KARARGH Kitabn banda anlattm Nablus srgnleri dar ktktan sonra, Cemal Paa beni yanna oturttu. Bir maske dm gibi, yz o kadar deiti: - Talat Paa suikast iin ne iittiniz? diye sordu. Hibir ey bilmiyordum. Bu suikast, sonralar Atatrk'ten dinlediimiz Enver-Talat kavgas olmaldr. Biraz undan bundan bahsettikten sonra, yaverim ard: - Beyi, Erknharbiye Reisine gtrnz, ifre kalemine versinler! dedi. Ali Fuad Bey (imdi Harp Akademisi Komutan Korgeneral Ali Fuad) o zaman Erknharbiye Reis Vekili idi. Yaver beni takdim etti ve kumandann arzusunu syledi. Ali Fuad Bey ban evirmeksizin, sert bir sesle: - Hayr, birinci ubede alacaktr! dedi. Biraz aaladm. Fakat daha ertesi gne kalmadan ordu karargh iinde, yan sivil bir kumandan ile som asker bir erknharp reisinin atarak yaamakta olduklarn renmitim. Ali Fuad Bey ciddi, disiplin adam idi. iltimaslarn ve hiyerariyi bozan hususi durumlarn aleyhinde idi. ifre kalemi ise Cemal Paa'nn askerden fazla sivil tarafna bal idi. Ali Fuad Bey'le kumandan arasnda bu yar siviller yznden atma hi eksik olmam, Cemal Paa'nn siyasi ve idari ileri ile Ali Fuad Bey'in kafas hi uzlaamamtr. Ali Fuad Bey de, parti komitaclnn dman olanlar gibi, nizam, kdem ve kanun adam kalmtr. Cemal Paa, harp hkmetinin en ileri dnenlerinden olmakla beraber, kendi ttihatln hibir iinde unutmazd. Kendi ttihatl diyorum. nk gerekte ttihat ve Terakki birka ban etrafnda birka kola ayrlmt. Byk harpte herhangi bir kimse iin: - ttihatdr! Hkm doru ve pek de yerinde olmazd, ttihat demek, partinin anonim ve silik unsuru demektir. O zamanlar insann zerine yapan damga "adam" sz idi. Cemal Paa'nn adam, Enver Paa'nn adam, Talat Paa'nn adam... Kendi kendinin adam kimdi, bilmiyorum. Her adamn da kendi adam vard. Gruplar byd zaman artk Enver Paa takm, Talat Paa takm, Cemal Paa takm demek doru olurdu. Zeytinda stnde de drdnc ordu kararghnn zabitleri ile Cemal Paa'nn adamlar diye iki snf olmutur. Adamn hususiyeti rtbe ve mevkie uygun olmayan neminden belli idi. ttihat ve Terakki devrinde samimilii temsil eden adamlar iktidardan en iyi faydalanm olanlardr. Byk harpte en rktm ey, bu damga idi. Talat Paa'nn adam, Enver Paa'nn adam... ttihat ve Terakki'yi sorumsuz adamlar soysuzlatrmlardr. Halbuki devlet kuvvetlerinin yerini, hangi ahsi kuvvet tutabilirdi. En azl katili, eli titrek bir hkim mahkm eder ve bir ingene asar. Devlet, kanun ve otorite hkm srd zaman, akrcal ipe taklm bir cesetten baka bir ey deildir, ttihat ve Terakki'nin, akrcalnn peine srd devlet kuvvetini bile, eteletirmi olduunu hatrlarsnz. ttihat ve Terakki eflerinden birkana beni fikirleri yaklatrr, adamlar uzaklatrrd. Ve en nefret ettiim ey bu iken, mtareke senelerinde stmde yalnz bir tek damga vard: Cemal Paa'nn adam! BiZiM MPARATORLUK Zeytindann tepesindeyim. Lt denizine ve Gerek dalarna

bakyordum. Daha tede, Kzldeniz'in btn sol kys, Hicaz ve Yemen var. Bam evirdiim zaman Kamame'nin kubbesi gzme arpyor. Buras Filistin'dir. Daha aa Lbnan var; Suriye var; bir yandan Svey Kanal'na, br yandan Basra Krfezi'ne kadar ller, ehirler ve hepsinin stnde bizim bayramz! Ben bu byk imparatorluun ocuuyum. plak sa, Nasra'da marangoz ra idi; Zeytindann stnden getii zaman, altnda, kendi mal bir eei vard. Biz Kuds'te kirada oturuyoruz. Halep'ten bu tarafa gemeyen ey, yalnz Trk kd deil, ne Trke ne Trk geiyor. Floransa ne kadar bizden deilse, Kuds de o kadar bizim deildi. Sokaklarda turistler gibi dolayoruz. Kamame Kilisesi'nin Hristiyan milletler arasnda blnm olduunu bilirsiniz, ierisinin her paras ve kilisenin her hizmeti bir baka cemaatindir. Bu cemaatler yalnz anahtar pay edememilerdir. Anahtar bir hocada durur. Btn bu ktalarda biz ite bu hocann grevini yapyoruz. Ticaret, kltr, iftlik, endstri, binalar, her ey Araplarn veya baka devletlerin.. Yalnz jandarma bizim idi; jandarma bile deil, jandarmann esvab. Osmanl saltanat som brokrat iken, brokrasi bile tam-Arap, yahut yar-Araptr. Trklemi hibir Arap grmedikten baka, Araplamam Trk'e az rast geliyordum. Arap milliyetilii gden aml Azimzadeler, Konya'dan gelme Kemik Hseyin torunlar idi. Halep'in esas familyalarnn asllar Trklerdi. Osmanl mparatorluunda itibar, aznln imtiyaz olduu iin ve Trk unsuru imtiyazsz olduu iin herhangi bir Mslman aznln ocuu olmak, Trk olmaktan daha faydal idi. Bir Krt zaptiye avuunun ktnden gelen Abdurrahman Paa, dedesi ve babas vergi ald iin zengin, Araplam olduu iin de ayan zas idi. Bu Abdurrahman Paa, kendi toprann tamamn ancak harita stnde grmtr. Birinci Millet Meclisi'nde er'iye Vekillii etmi, Eskiehirli bir Trk hocasnn Trkler gibi "ve" demek yerine, Araplar gibi "vua" dediini belki henz unutmam olanlar vardr. Suriye, Filistin ve Hicaz'da: - Trk msnz? Sorusunun birok defalar cevab: - Estafurullah! idi. Bu ktalar ne smrgeletirmi, ne de vatanlatrmtk. Osmanl mparatorluu buralarda, cretsiz tarla ve sokak bekisi idi. Eer medrese ve uursuzluk devam etmi olsayd, Arapln Anadolu yukarlarna kadar gireceine phe yoktu. Bizim emperyalizm, Osmanl emperyalizmi, u ana fikir stnde kurulmu bir hayal idi: Trk milleti kendi bana devlet yapamaz! Kuds'n en gzel yaps Almanlarn, ikinci gzel yaps yine onlarn, en byk yaps Ruslarn, btn teki binalar ngilizlerin, Franszlarn, hep baka milletlerin idi. Gr sakallar baharat kokan Drziler, salar rgl Yahudiler, elleri mein-lemi urban ve entarili Araplar, hepsi Trk ordusu Kanala doru giderken, dar Suriye ve Filistin ktasnda iki safa ayrlm: "- Ge yiitim, ge!" diyordu. Fakat bir avu Trk, btn ktay tuttu. Koskoca l, yap ve bahelerle donattk. Ge kalmtk. Artk ne Suriye, ne de Filistin bizim idi. Rumeli'yi kaybetmitik. Bir realite hissi ile deil, bir tarih hissi ile kendimizi zorluyorduk. Anadolu batanbaa yaplmak, ehirler, kyler, ev ve tarla zengin olmak, Trkler tamamyla Batlamak ve sonra da Halep'ten Kzldeniz'e doru, nfus, teknik ve sermaye ile tamak lazmd. Biz ise Anadolu'yu ap Halep kapsn vurduumuz zaman, bayndrlk ve kalabalk grmeye balyorduk. Halep, byk bir ehir, am byk bir ehir, Beyrut byk bir ehir, Kuds byk bir ehir ve hepsi ayar idi. Lbnan havas, bize Dobruca havasndan yz kat daha yabanc idi. Fakat her yere: - Bizim, diyorduk. am, evimiz kadar bizim, Lbnan bahemiz kadar bizim... Bu tasarruf ve hkm hissinin bize damarmzdaki kandan geldiine phe yoktu.

Ve kendimizi otelciye, lokantacya, hatta posta memuruna anlatmak iin yava yava Arapa reniyorduk. am'dan kalkan tren, Medine'ye gn gecede gider. Medine'yi bile brakmyorduk. Medine'siz Trkiye? Bu emperyalizmin intihan demekti. Ne Medine'si? Bir gn aa geecek bir ktay selamlamaya inmitik. Tren varken, Adana'dan beri yayan yrmekte idiler. bin kadar zayf, soluk ve st ba ypranm Trk ocuu, yorgun argn nmzden getiler. Biliyor musunuz, nereye gidiyorlard? Aden'e! Hmid'in msran hatrlyordum: - Nereye gitmek istiyorsunuz? - Ademe! Msr' fethe kan Cemal Paa, Kuds'te, am'da, Lbnan'da, Beyrut'ta ve Halep'te oturduu zaman, bir igal ordusunun kumandan gibi bir eydi. Zeytinda'nn stndeki Alman yurdunda biz, devenin stne merdivenle trmanmaya uraan Avusturyal subay, otomobilden rken hecin, hecinden rken Macar at, kanal gemek iin Taberiye Gl'nde tulum idman yapan Sivasl nefer ve bir bouk Arap sesi: - Felyahya! ...mparatorluklarn sanat smrge ve milliyet iletmektir. Osmanl imparatorluu, Trakya'dan Erzurum'a doru, koca gvdesini yan yatrm, memelerini smrge ve milliyetlerin azna teslim etmi, artk st kan ile kank emilen bir samal idi. ARAPSAI Drdnc Ordu Suriye'de iken, Havran Drzleri bize hemen hi isyan etmediler. Niin, bilir misiniz? Btn Havran kabile kabile paralanmt. eyhler kendi z kardeleriyle dahi dost deildiler. Havran eyhlerini yalnz bir menfaat birletirebilir: Vergi, hele anam vergisi! Tahsildar Havran'a gittii zaman, btn Drziler birliktirler, tahsildar dnd vakit, yine bin paradrlar. Biz harp devam ettii kadar hibir vergi almadk; bilkis Havran' altn ve niana boduk. Halep'ten Aden'e kadar sren o koca memlekette bir Arap meselesi vard zannetmeyiniz. Arap meselesi denen ey Trk dmanl hissi idi. Bu hissi ortadan kaldrnz: Suriye ve Arabistan meselesi arapsana dner, karmakankln iinden kamazsnz. Mslman Araplar arasnda bir Arap halifelii hkmeti peinde olanlar vard. Hristiyanlar ise, daha fazla Trk dman iken, en iyi idare Osmanl idaresi olduu fikrinde idiler. nk kendilerini imtyazlandran Osmanl idaresi kalkarsa, Mslman Araplarn basks tehlikesi vardr. Sonra yabanc bir idare iktisat, ticaret, memleketin btn kazan kaynaklarna musallat olur. Trkler ise piyasa ve pazarlarda yerlilerin rakipleri deildirler, ite bir Fransz vesikas: "... Marun Patrii de bilir ki eer Franszlar gelecek olurlarsa, haksz imtiyazlar elinden alacaktr. Patriin arzusu Fransz himayesinde, fakat Osmanl idaresinde yaamaktr." Suriye'de Hristiyanlk, Mslmanlk, Filistin'de Araplk, Yahudilik, Hicaz'da eriflik, Vehabilik meseleleri, bizzat Trk-Arap meselesinden daha azl idi. Nitekim biz ktk, nifak, btn Akdeniz, Kzldeniz ve ller boyunca yanp durmaktadr. Harbin banda Lbnan bamsz gibi bir mutasarrflkt. Marunlerin patriini Osmanl hkmeti tasdik etmemiti. Fakat Franszlar vastasyla buyrultu verip dururdu. Marun tayfas, patrii Allah yerine tutup tapar. Lbnan'n te biri Marun vakfdr. Candan islam dmandrlar. Lbnan'da mukaddes cihatc denen bir snf vardr. Her islam ldren mukaddes cihatcdr. Bekrsa 4, evli ise 8 lira maa alr. Drt yl nceki 32 bin Mslman Drzden biz orada iken 8000 kadar kalmt. Protestanlar ngiliz, Ortodokslar Rus tarafls idiler. Filistin'de Siyonistler adeta gizli bir hkmet yapmlard. Bayraklar ve postalar vard. Mektuplarna kendi pullarn yaptrrlar, kendi memurlaryla sevk ederlerdi. Saysz kabile ve airetlerin isim ve meselelerine ise girmek

bile doru deil. Bu akamki gerek, ortalk aarmadan tersine dner. l ve yar lde menfaat ve kuvvetten baka hibir kuvvet hkm srmez. Birka devlet bir memlekette adam tccarlna balad zaman, altna avu aanlar ok olur. Fakat bunlar ciddi bir hareketin efleri diye saymak doru deildir. Biz bu hatada bulunduk. ngilizler, Ruslar, talyanlar ve Osmanllar arasnda Suriye, Filistin ve Hicaz ilerini en az bilen ve anlayanlar sonuncular, yani bu ktalarn asl sahipleri olmutur. Her taraf top arabas ile geziyor ve hrsz memur kafasnn tas iinden seyrediyorduk. Drdnc Ordu Kumandan'nn Lbnan meselesini nasl halletmi olduunu gsteren notlar o zamanki defterimden alyorum: "Btn Lbnan donanmtr. Acemice izilmi aylar ve yanl yldzlar, fakat ne kadar ok Osmanl bayra var. Lbnan kzlar btn krmz entarilerini ve beyaz oraplarn kesip kullanmlar. Yolda cirit oynuyorlar, deve stnde gbek atan kadnlar, gzel hayvan tyleri ile sslenmi mzraklar, btn Afrika fantazyas, stlerinde yrtmal gecelik, ayaklarnda don, balarnda agel ve kefye, btn Drz halk ve sonra akam yemei... Sofra da iekleri ile bezenmiti, ki yerine souk su, temiz ayran, iki tarafmda Tanzimat'tan kalma bir sr insan var. Hepsi siyah istambolin giyinmi, klasik fes, Sultan Aziz terzilerinin elinden kma efendiler, sizin susmanz kendi aleyhlerinde bir dn sandklarndan, hepsi sz bulmak ve terkip yapmakla megul. Cemal Paa ayakta idi: - Muhterem efendiler dedi; bugne kadar Lbnan'n byk bir acs vard; Lbnan mustarip idi. te ben bu strab dindirmeye geldim. Size haber veriyorum ki, Lbnan artk Konya kadar Osmanldr. Artk bu gzel topramzda yabanc imtiyazlarndan hibiri kalmamtr." Mslman, Hristiyan, sureler, ayetler okuyarak Halifeye, Enver Paa'ya dua etmeye baladlar. Cemal Paa kendilerini mlevves yar - istiklllerinden kurtarmt. Oturanlar ve ayakta duranlar, kumandann bu mjdesinden ve belediyenin souk suyundan ve ayranndan sarho oldular... Bir Fransz raporu diyor ki: "Lbnanllar ihtill yapmazlar. Bizden bir vakitler silah istediler, verdik, isyan karacaktan yerde, silahlar l Araplarna sattlar!" Denizle demiryolu arasna skm olan rkek ve sabrl Lbnan'da arapsann bir kk kvrmn zmtk. Filistin iin tehcir, Suriye iin tedhi ve Hicaz iin ordu kullandk. Yafa kylannda Balfur'un beyannamesini bekleen hesapl Yahudiler, bu uurda kafa deil bir portakal bile feda etmediler. Hicaz ayakland; Suriye ise sustu. AYAK Osmanl tarihinin Suriye'den bahseden son siyasi fasl, phesiz liye Divanharbi olacaktr. Bu divanharbin karan ile am ve Beyrut'ta krk kadar Arap milliyetisi ldrlmtr. Aslanlar arasnda Abdlhamit Zhravi gibi ayandan, efik el Meyyet gibi milletvekili, Abdlgani Ariysi gibi birinci snf gazeteci ve Refik Rzk Sellm gibi air olanlar da vardr. Birou menfaat ve politika adam, bir ksm idealist idi. Balkan Harbi zamanlannda, Osmanl mparatorluu'nun artk dalacana inanarak, Suriye iin yeni bir talih arayanlar tarafndan Paris'te bir kongre yaplmt. Araplk cereyannn, ondan sonra balca oca Ellmerkeziye Cemiyeti idi. liyede hapsedilmi olanlar ite merkezi Kahire'de bulunan bu cemiyetin yeleri idi. yeleri, fakat ne zaman? Ellmerkeziye Cemiyeti'nin Byk Harp balad vakit, Suriye'de kalm olanlarn bu teebbsnden haberleri var myd? nk arada bir umumi af olmutur. Tutulmu olanlar sadece eskiden bu cemiyet iinde altklar iin mahkm etmek doru olmazd. Divanharb ise, tutmu olduu kimselerin Byk Harp'ten sonra da cemiyetin emri ile hareket etmi olduklarna inanmtr. Btn dava budur. liye'de kanun ve adaletin zorlanm olup olmadn

meydana karmak hukukulara der. O zaman Suriye'de esasl bir tedhi politikasna neden lzum olduunu, Tiflis sokaklarnda ldrlen Cemal Paa bir sr olarak kara topraa gtrmtr. Hazin talih: Eraflarn ldrm olduu Suriye'de Cemal Paa'y seven ve arayan oktur. Cemal Paa, Bolevikler hesabna on binlercesine kendi eli ile hayat vermi olduu Ermeniler tarafndan ldrlmtr. * Cemal Paa bir taraftan zor, bir taraftan imar ve slah siyasetleri kullanlarak, Araplk cereyannn durdurulaca fikrinde idi. Devletten en yksek rtbe ve menfaatler kopanp, Osmanl mparatorluu birliini bozmaya alanlar bir trl affetmemitir. stanbul'un bu ite Cemal Paa ile zt gittii yanltr. Enver ve Talat Paalar, esasta, onunla birlik idiler. Hibiri vatan hyanetinin cezasz braklmasn istememitir. Fakat, mesela Enver Paa, Abdlhamid Zhravi'nin, Talat Paa, efik el Meyyed'in braklmas iin araclk ettiler. ttihad ve Terakki'den baka birtakm ahsiyetlerin de iltimas ettii kimseler vard, stanbul, sonuna kadar, liye davasnn bir defa da Harbiye Nezareti'nde incelenmesinde srar etti. Byk Harp'te kan kanunlardan biri ise, kumandanlara, eer vatan mdafaas iin zaruri grlrse, idam hkmlerini dorudan doruya yerine getirmek yetkisini vermitir. Bu yetki, olsa olsa ate hattnda hemen iddetli tesir yaplmaya lzum gsteren vakalar iin dnlp verilmi olabilir. Fakat hkm mutlak olduundan, Comal Paa, liye Divanharb kararlar iin kanundan istifade etti. nk dava dosyalar stanbul'a giderse, iin alt st olacandan korkuyordu. Ve bir sabah ak telgrafla,yedi kiinin am'da ve gerisinin Beyrut'ta idam edilmi olduklarn stanbul'a bildirerek meseleyi kknden halletti. Eer tedhi yaplmam olsayd, Suriye'de isyan kacak myd? Hicaz'n ayaklan, tedhi yaplm olmasndan mdr? Tedhi, Suriye'nin kaybolmasna yardm etmi midir? Benim fikrim, nn de doru olmaddr... Bugnk Trk kafas, ileri bir kafadr. Bu kafann imdiki dn ile o zamanki Arap meselesi iin karar vermek yanl olur. unu hesaba katmaldr ki, ttihat ve Terakki, Osmanl mparatorluu'nun hibir hak ve nfuzundan vazgemeye raz olmamtr, ttihat ve Terakki; Arnavut, Ermeni, Rum ve Arap, btn aznlklarn, milliyeti ve istiklalci unsurlarn can dman idi. Cemal Paa, rahmetli Mahmut Kmil Paa hakknda baz pheler olduunu, Enver Paa'ya yazarken: - Eer, diyordu; Erzurum cephesinde vatana iyi hizmet ediyorsa hi kurcalamayalm. Enver Paa'nn bu ifreye: - Hibir vatan hizmeti, vatana yaplm olan fenal mazur gsteremez, vesika bulursanz hemen bana bildiriniz... diye cevap vermi olduunu hatrlarm. * Tutulanlardan hibiri leceklerine inanmadlar. Abdlhamit Zhravi'nin am'da Cemal Paa'nn karsna nasl ktn biliyorum. Ayan zas olduu iin, bekleme salonunda birka dakika kalmak bile kibrine dokunmutu. Dikbal, vakarl bir adamd. Kumandann gsterdii iskemleye kadar gururu devam etti. Fakat Cemal Paa, harpten nceki hesaplar aratrdn hissettiren bir vesikay okuduu zaman, sarard, bir su istedi ve ilk yudum boazna taklarak bunalr gibi oldu. Ancak: - Beni affediniz, diyebildi. Kuds,kararghna gelen efik el Meyyed de yle idi. Bir eyden hicranlanmtm: Acaba insann ldrecei kimseleri, nceden, sa olarak, karsnda dizlerine kapatmaktan ve dik boyunlarn edirmekten ald zevk nedir? Bir defa, Mahmut evket Paa vakas srgnlerinden birinin, kendini affettirmek iin eski stanbul muhafzna yollad telgraf Cemal Paa'ya verdii zaman, sakal arasnda bir tebessm dalgas dolaarak unu dediini hatrlarm: - Her tarafta benim srm olduklarm var. Ve bu dil srnn acln gidermek iin tebessm ile

cmlesini bir i ekintisi iinde nasl saklamaya altn da hl grr gibi olurum. Beyrut'ta aslm olanlar, daha fazla gen milliyetilerdi. Bunlar zindandan ipe kadar, Arap mar okuyarak, cesur ve dikbal gitmilerdir. am'da lenlerin hikyelerini rahmetli Nurettin'den dinlemitim. u iki hikye kalbimi yrtntr. efik el Meyyed'in sakal beyaz ve uzundu. Asld zaman grnnn ackl olacan dnen bir aml jandarma zabiti, elleri arkasna bal, beyaz gmleiyle hkmet kona merdivenlerini inen mahkmu birdenbire tutmu, cebinden kard makasla sakaln krpmt. Bu cina tuvaletin hatras, Arap davasnn eer varsa, btn hakl ve iyi taraflarn bana unutturmutur. Sinirli olan Cezayirli mer, idam iskemlesine karken, barp aryordu. Aadan biri: - Sus, mes'ul olursun, dedi. mer korkudan susmu olduu halde aslmtr. Bir Hristiyan olan Refik Rzk Sellm hakik bir idealistti. lm gleryzle karlamtr. En son o idam edilecekti. Alt kii artk souk birer ceset olmulard. Refik, meydann bana geldii vakit bo sehpaya bakm, glmseyerek: - Galiba yerim orasdr, demiti. Sonra ciddileerek en ndeki cesede, Abdlhamid Zhravi'ye gzn dikmi ve: - Ey hrriyet babas, merhaba! diye selam vermiti. Telkin vermek iin kendisine sokulan rkek papaz yine o cesaretlendirmi ve iskemleye karken stanbul Hukuku'ndan tand bir Trk arkadana veda etmiti. Kinsiz ve kedersiz lme gitmek gtr. Bir baka tip grmek iin, bir de Yusuf Han'nin hikyesini dinleyiniz: Boazna ip takld zaman bile, lmekte olduuna g inananlardan biri, hi phesiz Yusuf Han olmutur. k, zengin, keyfi yerinde, yaz Avrupa'da ve k Beyrut'ta geiren Suriyelilerden biri idi. Harp olduu vakit, tez davranamad iin Beyrut'ta kalmt. Yusuf Han, milliyeti olduu iin Trk dman deildi. Trk dman olmak moda olduu iin ve zarar da vermedii iin, yle idi. Ve taknd bu sfat boynundaki kravattan fazla mhimsedii de yoktu. Bir Fransz vesikas der ki: "Lbnanl Hristiyanlar Fransz dostudurlar. Hristiyanlar! sevmedikleri iin Lbnanl Mslmanlar da ngiliz taraflsdr. Beyrut Araplarnn ou Fransa'y sever. Fakat Ortodokslar Ruslara balanmlardr. Niin? Hi... Osmanl bayrandan daha erefli ve nfuzlu herhangi bir bayraa balanm olmak iin..." Bir gn kumar masasnda Yusuf Han'ye bir kt getirip imzalatmlard. Divanharb, imzalad bu vesikann bir istiklal beyannamesi olduunu kendisine anlatncaya kadar, Yusuf Han ne yaptn bilmemiti. - Aman, diyordu; beni braknz. Zenginim, gzel bir karm ve ocuum var. Oyundan ve zevkten baka bir ey peinde koanlardan deilim. Bu imza benim olabilir. Fakat nasl anlataym, imzam bir poker fii gibi alvermitim. Rahmetli Nurettin, am'a geldike bu adamn hikyelerini naklederdi: - Btn esvaplarn hapse getirtti. Bir gn pantolonunun bir kenarn tsz grmedim. Her sabah kendine ekidzen veriyor ve hemen kmaya hazr, beni grr grmez, bu gece de mi burada kalacam? diye soruyor. Arap meseleleri artk edebiyat olmaktan kmt. O srada byle bir suun affedilmesini istemek ve aramak botu. Beyrut'ta Cemal Paa, evinin merdivenlerinden inerken, gzel ve siyahlar giymi bir kadn, yannda ocuu ile kendini karlamt. ocuk, elindeki iek demetini kumandann aya altna atarak: "- Babam balaynz" diyordu. Kumandann o gn gzlerinin yaardn ve titreyen enesini g tuttuunu grmtm. nk bu siyahl kadn, evine dnerken, meydann bir kesinde, sevdii kocasnn soumu beyaz cesedini grecekti.

BR SUVARE O sabah am'n scak gnei, boulmu beyaz cesetler stne kt. Otele geldiimiz zaman, kumandan, ller gibi sar ve soluk, bel kay taklm, haneri belinde tren esvab ile salonu admlarken bulduk. lm sabahlar, herkes birbiriyle rkerek ve rpererek konuur. Fakat ertesi gne kadar her ey unutulup gitti. Mse'nin mersiyesini hatrlar msnz? Paris'te her ey unutulmak iin eer on be gn yeterse, ark'ta bu, on be saat bile deildir. ark'ta lmemeye bakmal... am, bilkis Cemal Paa ve karargh erefine byk bir suvare vermek iin hazrlanmakta idi. Byk Sinema'da airler, kasideciler, hatipler, hepsi, Arabistan' kt ocuklarndan kurtaran byk adama memleketin minnettarln anlatacaklard. Geceye doru, Cemal Paa, beni artt: - Gidip bir defa salonu ve halk grnz. Benim gitmekliime layk olan bir yer midir, anlaynz! dedi. Gittim. Ne grecektim? Bir sr sank, bir sr melh ve bir o kadar da pantolon ve pabu... Fakat ark bykleri iin srma ve erevenin byk nemi vardr. Kumandanmz her zaman, trene, ziyafete ve randevuya ge gelmek detindeydi. Sinemaya da herkesin merak son haddini bulduu vakit geldi ve locasnda oturdu. Nutuklar, iirler, kasideler ve hepsi onun iin, hepsi vme yar... Biri nce Allah, sonra Peygamber, sonra padiah, sonra siz, diyor bir bakas nce Allah, sonra Peygamber, sonra siz, diyor; nihayet biri, nce Allah, sonra siz, dedi. Arapa tkendi, yalan tkenmedi. Bir ksm ayn szleri beste ile tekrarladlar. ktmz zaman, eyh Esat dedi ki: "- htimal siz bu szleri ifrat ve mbalaa sanrsnz. Fakat bizde det byledir. Size bir fkra nakledeyim: Bir zaman am'a yeni bir vali geliyordu. Eraf, memurlar, halk, istasyona biriktiler. Daha tren durmadan, airlerimizden biri ileri atld ve balad: "- Ya veziriazam!.." Yannda bulunan bir bakas kolunu drtt: "- Yahu, dedi, biraz bekle, fermann okusunlar. Vezir midir, paa mdr, bey midir, rtbesinin ne olduunu ren! " Fakat Cemal Paa iin artk herkesin bildii byk rtbe ve nfuzdan baka, masallam hkmler bile vard. Suriye 'de derlerdi ki, eer Cemal Paa birisiyle grt zaman burnunu karsa srgn dnyor, sakaln kartrrsa, affedip etmemeyi dnyor, demektir. Yalnz byk burmasndan korkunuz o zaman bu grmenin lme kadar yolu vardr. Daha balangta Cemal Paa'nn kusurlarndan birinin gsteri olduunu sylemitim. Bu yzden rahmetli, birtakm isnatlara bile uramtr. am'da Salihiye Mahallesi'nde otururduk. Cuma gnleri leye doru, karargha orta yal veya ihtiyar Suriye hocalar gelirdi. Cemal Paa, bu sankl halkasnn ortasna kurulmutur. Hepsi gibi onun elinde de doksan dokuzluk tespih var. Halifenin vekili, Suriye ilerinin ayet ve hadislere uygun grlmekte olduuna herkesi inandracakt. Hepsinin, hatta dn Harput'a srd Lbnan Drzi'sinin bile ya Allahn, ya Peygamberin, yahut yorumcularndan birinin sznde yeri olmak lazm geliyor. Olmasa da, yalann tecvidli Arapas, herkese ayet tesiri verir. Eski hikyedir Kurban Bayram'nda hatip, Arapa olarak, ve makamla, eriate gre koyunun nasl yatrlp kesileceini anlatyordu. Sra arasndan bir Arnavut alamaya balad. Yanndaki sordu: - Ne alyorsun? - Baksana, neler sylyor! Sonra atl arabalar hazrlanrd. Cemal Paa yaverleriyle, n arabada, hocalar sra ile teki arabalarda, iki saf asker arasndan geilerek, Emeviyye Camisi'ne gidilir, cuma namaz klnrd. Ortaa havas ve dekoru iinde Alman kesimi kumandan esvab

ve biraz yana yatk kalpak, smrge havalarn hatra getiriyordu. Bu selamlk hikyesi kimbilir stanbul'a nasl aksetti! Payitahta Cemal Paa'nn Suriye Hidivlii ile devletten aynlmak niyetinde olduundan bahsedildiini duymutuk. Halbuki, byle bir teebbs, ancak yabanc igali ile mmknd. Ordunun, hatta sivil idare adamlarnn Cemal Paa'y takip etmeyeceklerine phe yoktu. te yandan, Cemal Paa byk apta bir cr'et adam da deildi. O srada smail Canbolat'n Suriye'ye gelecei haber verildi. Maksat, Suriye hakknda parti adna bir tefti olduu da rivayet edildi. Cemal Paa, kukulanarak, ta kendi snrna, Pozant'ya yaverini yollad ve smail Canbolat' btn seyahati srasnda yalnz brakmad. * damlar gnnden bir hafta sonra, o da Tiflis'te lm olan Yaver Nusret'in odasnda iki gen kadn grmtm. stlerinde hemen gze arpan bir krtkanlk ve uysallk vard. Kapy kapayarak odama gittim. Kimbilir kimlerdi? Akamst Nusret'le biraz akalatm. Bana glerek dedi ki: - Kimler olduunu tahmin edebildin mi? - Hayr! -dam olunan...... in kzlar... Analaryla Bursa'ya srlyorlarm, stanbul'a gidemez miyiz diye canlarn bile verecekler: "Bursa gibi kapal yerlerde nasl yaarz?" diye szlandlar. Zavall yas! EYH ESAD Byk Harp'te Drdnc Ordu Karargh'na uram olanlar, yukarda ismi geen eyh Esad Efendi'yi phesiz unutmamlardr. Garip Trke syler, nekre ve zarif kark ve iyi hatipti. Sultan Hamit tarafndan niin Adana'ya srlm olduunu kendisinden dinlemitik: - Yava yava mahremlerden oluyordum. Bir aralk iyi fal bildiimi hareme duyurdum. Saray'da merak artt ve ltuf beklerken nefyolundum. Sultan Hamit demi ki: "- Bir Eblhdamz var, yeter... Osmanl devletine iki Arap ok gelir." Sultan Hamit tarafndan srlm olduu iin ttihat ve Terakki tarafndan ilk Meclis'e mebus olarak alnmt. Meclis'teki yeri Trke bilmeyen bir Badat mebusunun yannda imi. Badat mebusu her oturumda uyur, grme bittii zaman ban kaldrp: "- Ya eyh, bugn ne oldu?" diye Esad Efendi'den oturumun hikyesini dinlermi. eyh Esad Efendi, Badat mebusundan bkm, usanm. Bir gne gene oturum bitip ayn suali iitince: - A... demi, haberin yok mu? Bugn her mebusa kendi vilayeti iin vapur verdiler. - Ya Badat? - Sen uyuyordun, baka bir isteyen de olmad iin vermediler. Badat mebusu lgn gibi ayaklanm, san sakaln yolarak: Erbaa vaburat li Dicele tu vel Frat diye barmaya balam. Ahmet Rza Bey, mebusun delirdiine hkmederek hademelere iaret etmi. Mebusu yakalayarak zorla muslua gtrmler ve ban souk su ile ykamaya balamlar. Bu vakitsiz dutan sonra reisin yanna gtrlen mebus efendi hikyeyi anlatm. Glmler ve kendisine, arkadann bir muzipliine uradn sylemiler. Badat mebusu koridorda yakalad eyh'in yakasna sarlm: - Ya eyh, demi ayp deil mi? Benimle alay etmek sana yakr m? Suratn asan eyh Esad: - Peki hocam, demi, ne istersen yap, hakkn var. Sana ben yalan sylemi olaym, onlar da dorusunu sylemi olsunlar. Hoca ters yz, bara ara gene reisin odasna koarken, eyh Esad merdivenlerden inmi ve savumu. Byk Harp'te Enver Paa, kendisine her nedense kzd iin le yollamt. Yolda Cemal Paa, eyh'i alkoydu ve sonuna kadar da nutuk syletmek, akalamak iin birlikte bulundular. Mevkii ne idi, bilir misiniz? Msr Mftl! Kahire'ye girdiimiz

zaman onu da yerine oturtmak zere heybemizde tayorduk. Bir gn Cemal Paa, Beyrut'ta kadn, erkek, Hristiyan, Mslman bir cemiyete davetli idi. Sofrann ortasnda, birden: - Kalk hocam bir nutuk syle! dedi. - Neye dair emir buyuruyorsunz? - Kadnla dair! - Beni g mevkide braktnz Paam, dedi. Biliyorsunuz ki, ben dini btn Mslmanm. Buradaki hanmlar Hristiyandrlar. Evvela ne syleyeyim? Sonra ben Franszca bilmem; onlar Trke konumaz... Msaade ederseniz Arapa hitap edeyim. Ve kadnlara unu syledi: - Dini btn Mslmanm, demitim. yleyim. Fakat Hristiyanlarda bir tek eyi kskandm: Kadna verilen itibar ve kymeti! Hristiyanlk, Allahn bile insanlara bir kadnn kucanda arz etti ve hl yle gsterir. eyh Esad'da yar halk, yar fikir adam, fakat bir hatibin btn kuvvetlerini grmmdr. En son iittiim fkras udur: ngilizler Mtareke'de eyhi tutup Seydibeir kararghna esir gtrmlerdi. Mavi bir gmlek, mavi bir don, ihtiyar adam hazin bir mr geiriyordu. Bir gn gene kzgn kuma bada kurmu, dnrken bir Arap esirin sesini duydu: -Ya Allah! Ya Allah!.. - arma yavrum, arma, dedi. Eer aklna esip de bizi kurtarmak iin gelecei tutarsa, ngilizlerin elinden bir daha zor kurtulur. stelik Mslmanlar Allahsz brakrsn... MUHAMMED'N MEZARI Enver Paa, Cemal Paa, birka kurmay ve iki kararghn subaylar, uzun klahl Mevleviler ve bir de Ermeni garson, Medine'ye gidiyoruz. Trene Amman'dan binmitik. Ertesi sabah l ortasnda uyandk. Artk ne ehir, ne aa, ne ky, saatler saati, ancak bir kuyu ve bir telgraf odasndan ibaret istasyon yaplarna rastlyoruz. Btn gn hep ayn l, bir kafalk bile glge vermeyen tektk hurmalar yrtk ve kirli esvapl ve yzleri daha yrtk ve kirli urban, kemik parmaklarn bkp aarak para ve ekmek dilenen ocuklar, ksa ve yass birka tepe ve ertesi sabah tekrar plak lde kalkyoruz. Kara kayadan, sar kayadan, krmz kayadan dalar stnde gzlerimiz yana yana leyin Tebk'e vardk. Bir hurma korusunun iinden eyhler ve bedeviler bizi karlamaya kotular. eyhlerden biri, dokuz yanda idi. Beniatiye eyhlmeayihi! Zeki ve yuvarlak yzl bir ocuk, kendinden byk klcna sarlm donuk donuk bakyor. eyhlerden baka herkes rlplakt. Hepsinin i kam birer mein kese gibi sarkyor, vcutlar yalanp aartlm gibi... Ah bu l, kumsuz l, ta ve diken l, yeili solmu bir diken yn stne sar boynunu uzatan obansz deve ve bir diken kmesinin stnden bakr rengi bir daa doru, sessiz sedasz giden kadnla ocuk, kalabalktan, ssten ve sesten rkerek kaan bedeviler sonra l stne yava yava yaylan dank ve bo akam, iri ve saysz yldzl gece, l gecesi ve her istasyonda il eyrek serpen Enver Paa! Birisi: - Gm paralarn ne yapacaklar, etlerine mi sokacaklar? diyordu. Enver Paa yalnz dekoru bozuyordu. Medayin Salih stasyonu'nda Ermeni garson ve bfe vagonunu braktk. nk Medine'ye Hristiyan girmesi yasaktr. Burada bizi ipek kumal Medineliler selamladlar. Medine kasabas birka boz renkli hurma gvdesinden belli olur. ocukluktan beri hazretsiz, aleyhisselamsz, titremeksizin ve korkmakszn ismini azmza alamadmz Peygamber'in ehrindeyiz. Eski mphem ahret hayaletlerinin iimde kmldadn hissetmeli idim. Bu his, Medine'de bsbtn biter. Medine, Peygamber ls ile tccarlk eden baya ve ahlaksz simsar yuvalarndan biridir. Her Medineli uzaklardan gelen saf saf halka, bu harap ve pis l kynn tan, topran, kuyu suyunu krk defa ptre ptre

satar. stasyonda kabile bayraklar ile donanm ve sar, krmz, siyah ve yeile boyanm byk bir kalabalk vard. Gzleri ak ve uyank, peelerini burun srasndan bir iple balarna balam kadnlar haykrp duruyor: - L l l l... Mevleviler nmze dt. Enver Paa ile Cemal Paa ortada ve biz arkadaki halkn iine skm yryoruz. Enver Paa'nn pomatl Alman byklar stndeki mbarek gzlerinden ya damlamaktadr. Cemal Paa'nn sert sakal ise yznn manasn bsbtn saklayan bir kl maske olmutur. Hava o kadar terli ve boucu idi ki, ben kalabalktan gerileyerek bir arabaya atlayp gitmeyi tercih ettim. Medine ehri arabas, stanbul p arabalarnn ayndr. Yalnz bir yamal astarla perdelenmtir. iinde kat bir peykeye melip oturulur ve derisi dorudan doruya kemiinin stne yapm tek katrla ekilir. Arabac, katrn srtna binmi ve o da daha fazla mmkn olmad iin kemiklerine kadar zayflam bir kledir. Yollar dar ve bozuk, hepsi kovalayan gneten kamak iin boyuna sapyor, skyor ve dnyorlar. Medine Arabi'nin eli cebinize girmi kadar, durmakszn paranzla oynar. Ne iin alr, ne kadar alr, ne zaman alr, haberiniz olmadan hara verip gidersiniz. Toz ve ter iinde bulunarak Ravza'nn yeil kubbesine kavutuk. Peygamber bu kubbenin altnda yatar. Trbesi, yaad zaman kendi evi idi. Ravza ite bu trbeyi eviren o camidir. Son asr iinde elimizin dedii her ey gibi, orasn da badana sar boya ve kaln iee bomuuz. Trbenin iine girmek bir imtiyazdr. Kap anahtarlarn uzun boylu Habeler saklar. Zaten Medine'nin btn dekoru Peygamber'in sanduka rts ile bu Habelerden ibarettir. Asl Mslman ehri, din eylerine hrmet olunan, dini sanatlatran ve asilletiren ehrin stanbul olduunu Medine'de bsbtn anladm. Orada Peygamber'in amcasnn mezar sakalarn kulbesi olmutur ve sandukasnn stne krbalar asldr. Evvela namaza durduk. Yanmda Enver Paa'nin yaverlerinden biri vard. Bir aralk nmzden testisini omuzlam bir Arap geti. Benim bildiim nnden adam geenin namaz bozulursa da, Medine'de byle olmadn ve Zemzem'in Mekke'de olduunu unutarak bu Arabn da bize zemzem getirdiini sandm. Bir tas su verdi. ararak ellerimi zdm ve itim. Tekrar ellerimi baladmsa da, Arap koluma yapt: - Para! diyordu. Meer herif, su satyormu. Ceplerimi kartrdm: bozuk para bulamadm. Yanmdaki yaverden rica ettim. Yaver sofu biri olacak ki, nce selam, sonra Araba birka metelik verdi. Bugn cuma idi. Ziyaretten nce ak sakall, ak esmer, dik boylu bir hatip krsye kt. Byklar alt tarafta dz kesilmi, aln parlak ve geni, elinde zeytin aacndan bir sopa, krmz pabulu, srma ve ipek sarkl, ipek san cbbeli idi. Sinirli bir sesi, her harfi scak Arabistan'n nbetli ruhu kaynayan bir sesi vard. Bir aralk: - Bu Nebi... dedi. O Nebi, yanmzda idi ve heyecanla sarslan gsn trbeye evirdi. Parma sert bir iaretle, sararm parmaklklar gsterdi. Sinirlerimiz koparcasna gerilmiti. Bu cmleler; Arabistan, l, din, plak da, maara karanl ve Peygamber'di. Bu ses bitiyordu. Hutbeden sonra: - Ziyaret var! dediler. Arkamza kefenimsi bezler geirip kuakla baladlar; bamza sert bir sank taktlar, uzun bir habe, aramzdan bir glge gibi kayd: Belinde uzun gm halkalara asl gm anahtarlar vard. Kap ar ar ald. Mum tutan klavuzlarn arkasndan ieri girdik. Kubbenin yere kadar kabri rten atlas bir rtnn altnda Muhammed, Ebu Bekir ve mer yatyor. Amber kokusu iinde, Enver Paa'y bir pencerenin, Cemal Paa'y tekinin iine soktular ve ellerine birer maden anak verdiler. En byk sevap bu pencerelerde durup tavandan indirilen kandilleri yakmak imi.

Buras Muhammed'in evi ve mezardr. Birok hatra ve hayaller zihni basyor. Herkes dalgn ve dnceli. Habelerin hepsi bakumandan olduu iin Enver Paa'ya kandil indiriyorlard. Kendisinin ihmal edilii, Cemal Paa'nn houna gitmedi. Ekimsi bir sesi vard; uzun mddetten beri sustuu iin de paslanan bu sesle: - Ehh... dedi; (kendi baucundaki kandilleri gstererek) bunlar kim indirecek? Bu eki ve pasl ses, rzgr sisi datr gibi, trbenin manevi karanln yrtt ve nmzde yeil rtl bir sanduka kald. Trbenin kapsndan, pencere aralndan, perde yrtmacndan, en kk delikten kuru bir dilenci eli uzanyordu. Bu ellerin btn sinirleri para skar gibi, bzlp alyordu. Kapnn eiinde i yarasnn kabuklarn ayklayan bir Arabn eteine basp halis Kuran ivesiyle iddetli bir kfr yedikten sonra otele dndm. H ACI Hintli, Buharal, Efganl, Caval... Medine erafnn ipek entarisi, bu kimsesiz gurbet adamlarnn rk, yal ve kokmu paavrasna srtnerek geiyor. Medine arsnda ve sokanda Asya, Afrika, Anadolu dilenmektedir. Byk bir toprak kmesini oyunuz; kurum ve kl ylm bir ocan karsna kaln hasr ve denekten iskemle ve peykeler sralaynz. Ak sakal kirlenmi ve porsuk etini bir tahta parasna dayam, boynu sarkk, pinekleyen adam, sonra iri, uzun ve zifire bulanm ubuktan esrar eken ekik gzl ocuk ve kahvenin nnde derilerini gnee seren yan iskeletler, hep hac yolunda kalm olanlardr. Sokaktakiler alktan ve straptan kapanm gz kapaklar zerinde bir glge kararr kararmaz, parmaklarnn kara kemiklerini, dillerinin g dnd kelimelerle atlak dudaklarn oynatyorlar. Kveynat neresidir? ite bu ihtiyar yl nce cenneti arzulayarak oradan yola kt. Kendisini yalnz Bombay'a kadar gtrecek tren paras vard. Fakat Bombay ne dnyann ucu, ne de Hicaz'in eiidir. Alt ay, orada sokak sokak dilendi. Birisi bir bilet sadaka etti. imendiferle Haydarabad'a geti ve alt ay Nizam Medresesi'nde kazan dibi kemirdi. Haydarabad emirinin iyi bir gnne rasgelerek Cidde'ye kadar bilet sadakas ald. Yolda iki dost edinip on gn birisinin, on gn tekinin erzak torbasndan karnn doyurdu ve nihayet Arafat'a kavutu ve srne srne Medine'ye kadar da geldi. Artk buradan dnmeyecektir. Salar aarm, yz eskimi ve dileri dklmtr. imdi onun iin cennet, Kveynat'tr: Eriilmez, ulalmaz, varlmaz ve bulunmaz cennet, ana, baba, oul, uak yurdu! Kimbilir belki bir kk yuvas da vard. ary dolayorum. Herkes gm yzk satyor. Bu bir halkadr, veya iki halkadr, veya halkadr: kinci dkkn yeni bir ekil satmaz. Yan dkknda bir Arap, komusu ile kavga ederken ayan sandn iine basm, parmaklarnn arasnda zencefil tayor. Kafes ve kerpiten atlm otelin odasnda bunaltdan on adm bile atamyorum. Toprak ve kafes evlerin arkasnda hurmalar, kerpi stunlar gibi uzanm, hava bulmaya alyor. * Mukaddes cihad, Osmanl mparatorluu, Allah ve Peygamber: Hepsi birbirine karyor. Glmek istiyorum. Otelde bir Buharal ocuk yanmza geldi. Geni yzl, beyaz dili, ksa burunlu, konumak heveslisi bir ocuktu. Satlk klahlar elinden decek kadar bize dalmt. Elindekileri sorduk. - Hac klahlar! dedi. Kimin yaptn anlamak istedik. - Medineli usta, cevabn verdi. - Sattn eyden sana ne verir? Kk, gsnn btn nefesini boaltan uzun bir "hi..."le boynunu bkt: - Sade ekmek alrm; entari giyerim, dedi. - Anan nerede? Baban kim?

Anas Mekke'de, babas Medine'de lmt. Memleketini sorduk. Ruhunun bir kesini yrtmtk, isim sylemedi, yalnz: - Scak deil, iinden su geer dedi. Yarn, br gn, Arap eteleri ile sarlacaksnz, Peygamberin torunlar, Ravza'nn yeil kubbesine kurun atacaklar, stanbul elden gidiyormu gibi telalanarak size Anadolu'nun barndan Trk yavrular gndereceiz. Siz peygamber torunlar ate ve alk emberi iinde, bir hurma kurusu bulamayp deriniz iskeletinize yapm lrken, Anadolu ocuklar iskorpitten ryp den azlarnn yaralar iinde kavrulmu ekirge inemeye alarak, Fatma'nn, Ebu Bekir'in mer'in ve Muhammed'in sandukalarn savunacaklar. Ta, am'a kadar gn gece sren demiryolunun iki tarafn Anadolu Trkleriyle kuatacaz. Arap kesesine Anadolu altn ve Arap kursana Anadolu'nun rzkn aktacaz. aka deil, slam emperyalizmi yapyoruz. Arap cenbiyeleriyle barsaklar deilerek, etleri l gneinden kavrulmu olanlar! Sizler, ey Sarkam'n buz da stnde donmu olanlarn kardeleri, siz hep, pomatl bir yz derisinin kaplad bo bir kafann iindeki bombo bir hayalin kurbanlar deil misiniz? Sevgili Buhara yavrusu, o hayal dahi, senin yurdunda, babandan on yl sonra, seni buraya sryen kara fikirler uruna, Rus kurunlar altnda paralanp lecekti. SA'NIN MEZARI Hicaz hurmas gibi Filistin zeytini de ancak para ile satn alnabilir. akaa yapm yal sa parasn bkerek can ekien Kuds haclar, yal hrkalarnn rm pamuunu didikleyen Medine haclarndan daha bahtiyar deildirler, sa'nn alarda Muhammed'in alar kadar ve onlar gibi srnmek kaderlisidirler. Yalnz Kuds'te dilencinin erevesi ihtiamldr: Medine, dini mallatrm ve maddeletirmi bir Asya pazar idi. Kuds dini oyunlatrm bir Garp tiyatrosudur. Kuds'te oteller yar kilisedir, uaklar yar papazdrlar ve hizmetiler yar hemiredirler. Hepsinin cbbesi, putu ve beyaz bal, simokinleri, asklar ve nlkleri ile ayn dolapta durur. Kamame papazlarn takma sakal sanrdm: Bunlar biraz eildikleri zaman, cbbelerinin arkasnda tabanca kabzalarnn kabarts grlr. Rahat deinde lmeyen sa'nn mezar etrafnda, epeevre, Mslman jandarmalar nbet beklemektedir. Kilise iinin her parasnn bir baka millete ayrlm olduunu yazmtm: Her millet kendi yerini sprr, ykar ve ta stne yalnz o milletin aya basar. Birinin sprgesi tekinin tana dokundu mu, cinayet olur ve sa'nn mezarna gzya yerine kan srar. ili bastonlar gibi, Kuds'te hanerli putlar vardr. sa'nn mezar, stn temizlemek sevab pay edilemedii iin, toz toprak iindedir, ipi kopararak den an hi kimse kaldrp yerine takamaz. Beytllhim Kilisesi de byle idi: Enver Paa, kilise camlarnn niin krk brakldn sorduu zaman, masraf etmek sevabn milletlerin paylaamadklarn ve her teebbsn arkasndan kan ve kavga ktn sylemilerdi. Bakumandan kiliseyi bir jandarma mfrezesi ile sardrd ve kilisenin pencerelerine yeni camlar ancak byle taklabildi. Kamame Kilisesi'nin en byk gn, ate gndr: sa'nn ruhunun ge kt gn! Karargh genleri hepimiz, bu byk gn grmeye karar vermitik. Kamame Kilisesi'nin kaps eski bir sanat eseridir. Kemerin stne alm sur mazgallarna benzeyen derin pencerelerde papazlarn fesleen sakslar duruyordu. nce tknaz bir hoca efendi olan anahtar bekisi ile selamlatk. Bize ilknce kilisenin hazinesini gezdirdiler. Altn, gm ve elmas, hakiki bir banka mahzen... Ve papazlar kaplar sk sk kapadktan sonra localarmza gtrdler. Localarn numaralar bile vard. Devlet ve siyasi memurlara mahsus localarda isim yazldr. Cemaatler boaz boaza yerlerine tkldlar. Jandarmalar plak sng ile aralarnda duruyor. Herkes putunu gsne asm, elinde deste deste mum tutuyor. Bu mumlar, sa'nn mezarndan kan mukaddes atele yandktan sonra, Hristiyanlara satlmaktadr. nde Rum patrii, arkada btn cemaatlerin patrikleri, hepsi srma esvapl ve altn tal, sopalarn taa vurarak mezarn etrafn

tavaf ettiler, sonra kaps nnde sralandlar. Bir iki Rum, patriin stn ban arad. Asl mumun mezardan kan alevden yakldna herkesi inandrmak iin ieriye girecek olann cebinde kibrit olmamas lazmd. Patrik, mezar kapsndan girdi. Btn kilise lm gibi susuyor. Yukar katta gz ak bir tccar, bir zenbile mum doldurmu, aadaki adamna sarktmak iin ipini sklyor. Birden btn anlar Kuds havasn paralad. Patrik, mukaddes ateten yakt mumu ile korkudan sapsar, heyecanl ve lgnkri, kabirden kt. Telatan tacnn dmesi lazmd. Fakat son derece pahal olan tacn decei yer nceden belli olduu iin, bir papaz yama cbbesinin salam eteini am bekliyordu. Patrik ufak bir hareketle tacn drp cavlak ba kald. imdi yakn mumlar patriin mumundan, uzak mumlar birbirinden yanyor. Tccarn zenbili inmi, istif istif alevleniyor. Binlerce mumun ar kokusu, yapkan bir dumanla alt kalabal rttkten sonra, localara doru kalkyor, iddetli bir gnl bulants ile dar can attk. sa ivilendikten altm yl sonra, Sayda'da dinin bozulduunu grerek, sa gibi yiyip imeye, oturup kalkmaya ve yaamaya karar veren birka kiiyi, bunlar dini bozuyorlar diye asmlard, sa'nn ruhu eer bugn, iinden km olduu yere inerek bu sahneyi grseydi, kimbilir patriklerini hangi oduna akard? Daha biz arabamza binmeden, kilise kapsnn dnda snm mumlarn ilk piyasas kuruluyor ve Mslman hocas, kilise kapsn kapamak iin anahtarn hazrlyordu. MUSA OULLARI Kuds kelimesi Hristiyanl hatra getirir. Fakat ne Kuds'te, ne de Filistin'de Hristiyanlk diye bir mesele yoktur. Kuds'n Hristiyanl, Ortodoks Petersburg, Protestan Berlin, dinsiz Paris, Katolik Roma ve Anglikan Londra'nn politika meselesidir. Kuds'n yerli meselesi, Yahudi-Arap meselesi: Bir avu Yahudi, alt yz bin Arap! Yafa'dan Kuds'e kadar Yahudi Filistin'i birka defa dolatm. Filistin'in yeni kasabalar ve kyleri Yahudi eseridir. Bu, yeni deil, yepyeni bir Filistin'dir. Kylerinde akamlar simokin giyen ngiliz Yahudisi muhtarlk eder. Krmz yanakl Alman Yahudi kzlar dilijanslar stnde ark syleyerek badan kye dner. Mslman Araplar ise, bu efendilerin hizmetindedirler: zm Arap gndeliki skar ve arabn semiz Yahudi ier. Eski Filistin'de Arap ky bir toprak yndr. Baheler harap, insanlar plak, gzler hastalkldr. Yahudi Filistin'de kasabalar, portakal kokular ile dzgn osalar, frenk incirleri ile evrilmitir. ubat aynda gsleri ve enseleri ak kadnlar, keskin kokulu gl demetleri ve olmu portakallarla ssledikleri zengin otel salonlarnda, gzleri engine dalm, harp sonunu beklemektedirler. Gzyann hibir faydas olmadn anlamak iin, Yahudilerin Kuds'te yzlerce yldan beri her cumartesi gn balarn dayayp aladklar ta ziyaret ediniz: Yzlerce yllk gzya, bu alama duvarn bir santim andrmamtr. Parann ne byk kuvvet olduunu anlamak iin ise, Filistin kylarn ve ilerini Yahudilerin ve byk Arap saysn le doru sren Siyonist smrgeciliini grn. Yzlerce yllk gzya, bir kle altna demez. Balfur'un bir nutku, Davud'un btn mezmurlarndan daha tesirlidir. Yahudiler tedhi kasrgasn zerlerinden defetmek iin hibir gsterii esirgemediler. Kylerinde bize her zaman portakallarn en olmuunu, araplarn en eskisini ikram ettiler. Bir gn ayn yata biri olan biri kz, iki gzel Yahudi yavrusunu al-beyazla sslemi bir simokinli ky muhtar, bana diyordu ki: - Kumandan Paa'ya bu akam iir okutmak istiyoruz. Acaba hangisi okusa Paa hazretlerinin holarna gider? Yeni Filistin'de Almanca, ngilizce, Franszca btn diller konuulur. Yalnz Yahudi dili olan branice, devletin dili olan Trke ve ounluun dili olan Arapa grlmez. Kyler, orta halli bir dans salonundan boaltlm iftlerle doludur. Ve plak Arap, kap eiklerinde yemek art ve yar yenmi portakal kemirip durur. Buday, Kuzey Suriye'den geliyordu. Filistin yiyici idi. Daha

nce en byk yiyici olan cephe vard. Ktlk ve al nlemek iin Filistin Yahudilerini harbin sonuna kadar istihsal blgesine yollamak ve orada oturtmak lazm geldi. Acaba gerek sebep bu mu idi, yoksa Filistin Yahudileri tehcir mi ediliyordu? Bir Yahudi tehciri ihtimali haberi alnr alnmaz birbirleri ile bouan milletler bize kar birleiverdiler. Protestan, Katolik, Anglikan, Ortodoks, btn Hristiyanlar birbirleri ile arptran ve 1914-1918 hamursuzunu Hristiyan kan ile youran Yahudi bankerleri btn kiliseyi havra menfaati iin camiye kar evirmeye muvaffak oldular. Yafa konaklarn, otellerini, portakal ormanlarn, bunca yldr kurulan Yahudi yurdunu brakp Hama ve Humus kasabalarnn kerpileri ve buday tarlas iine atlmak: Asla! Fakat Cemal Paa, i bir politikac deildi. Siyonistlerin balarnn kimler olduunu da biliyordu. Reisleri ard, dedi ki: - kiden biri: Ya sizi, Ermenilere yapld gibi tehcir ederim. Evlerinizi, balarnz, bahelerinizi brakp yaya olarak budaya doru gidersiniz. Yahut evlerinize, balarnza ve bahelerinize sizden heyetleri beki yaparm ve emirlerine jandarma ve asker veririm. Bir portakala dokunan idam ederim. Sizi de trenlerle yollarm. Ancak bu ikincisi olmak iin yann sabah btn Viyana ve Berlin gazeteleri susmaldr. Yahudilerin aklsz olduklarn ispat etmek iin frsat beklemediklerine phe yoktu. Karargh telgrafhanesine gittiler, iki satrla iki byk ehri, ondan baka Londra'y ve Paris'i susturdular. Gerekten Yafa'y boaltp burunlar kanamakszn Hama ve Humus'a gittiler ve geride Araplar onlarn bir portakallarn bile az tad ile yiyemediler. Tehcirlerin bir sebebi de, Yahudi Filistin'in bir casus yuvas olmas idi. Hama devesi ile l stnden Badad kararghna istatistik yetitirmek, phesiz Filistin kysndan sandalla ngiliz torpidosuna haber yollamak kadar kolay olmad. * Tarih - Bu yazy nerettikten sonra Cevdet tarihinde u satrlar okudum: "Fransz htilali'nin sar- garibesinden biri dahi budur ki, bu esnada Yahudi azndan bir beyanname kaleme alnarak tab ve neir ile Kuds- erifte bir Yahudi hkmeti tekil olunmak zere her tarafta olan Yahudiler, ittifaka devlet olunmutur. Zehiy tasavvur-u btl, zehiy hayal-i muhal." PORTRELER O zamanlar Halide Edip Hanm, Ermeni politikasn tenkid eden birka kiinin banda idi. Trk Oca'nda bir de konferans vermi olduunu hatrlarm. Ziya Gkalp ise Trk Oca'n Hamdullah Suphi ve Halide Hanmdan kurtarmak ister, Hamdullah iin: - Ferti... Halide Hanm iin de: - Bozgun edebiyat yapyor, derdi. Ziya Gkalp parti iin itikatlatrmak istedii esas fikirleri on emre benzer bir iir kitabnda toplamt. Rahmetli bu kitabnda Allah'tan, Peygamber'den, Talt'tan ve Enver'den bahseder ve partinin yalnz bu iki ahsiyetini putlatnr. Ona gre Cemal Paa da ferti idi. Politika hrslarnn zamann balca fikir adamlarndan birini bile ne kadar galata drdn gryorsunuz: Gerek ise Merkez-i Umumi'nin her zas, sipsivri bir fert idi ve ferdin, fert kibrinin ve benlik ihtirasnn en iyi heykeli, Enver'in al kalb alnarak dklecek bir stat olacana phe yoktu. Merkez-i Umumi'nin yan bakt Trk Oca'n Cemal Paa tutar oldu ve kenara atlan iki kiiye de bilkis hrmet etti. Suriye'yi Osmanllatrmak fikrine saplanan Cemal Paa, Beyrut'taki Amerikan ve eski Fransz koleji ve liselerine benzer, modern Trk okullar amak istiyordu. Bu okullar srf retim ve eitim stnl ile kz ve erkek Beyrut ocuklarn kendi kucaklarna ekeceklerdi. Ben o aralk stanbul'da idim. Kumandandan Halide Hanm'la onun beenecei birka Trk terbiyecinin am'a gelmeleri iin uramalarm tavsiye eden bir telgraf aldm. Halide Edip Hanm

bir mddet dndkten ve bir iki kiiye sorduktan sonra stanbul'dan ayrlmaya karar verdi. Kadn hocalarla yola kmtk, ideal kz mektebi iin, Beyrut'ta Franszlarn terk ettii bir bina ayrlmt. Suriye kzlarna yeni terbiye vermeye giden arafl srlerin hazrlk planlarn dinliyordum. Adana'dan ileride bir istasyonda kompartmana rahmetli Bahaettin akir geldi. Halide Hanm'a takdim ettim. Kendisi Bahaettin akir'in ismini ve ehemmiyetini biliyorsa da, Ermeni politikasnda rol ne olduunun o gne kadar farknda deilmi. Bahaettin akir ise gene o gne kadar bu ite kendisi gibi dnmeyecek bir Trk milliyetisine rasgeleceini hatrna bile getirmemiti. Uzun bir konumadan sonra Bahaettin akir trenden indi. Halide Hanm beni alkoyarak: - Bana bilmeyerek bir katilin elini sktrdnz, dedi. Aada vedalatmz Bahaettin akir ise kulama eilerek: - Senin gibi yetiecek kymetli genleri, bu kadnla temas etmekten men etmelidir, diyordu. Halide Edip daha Haleb'e giderken, Suriye'ye muhtariyet verilmesi fikrini bize mdafaa etmiti. Bu fikrin, Lbnan' Konyallatrmakla vnen Cemal Paa'nn dncesine ne kadar ters olduunu dnyordum. Grlyordu ki Halide Hanm Beyrut ocuklarnn terbiyesini kk hemirelerine brakarak kendisi byklerin terbiyesiyle uraacakt. Halide Edip Hanm, Beyrut'ta okulun usunu busunu dzd; ben subay, o kadn, kupa arabasna binerek, ardan sofra takmlar satn aldk. Bir akam Arap ocuklarnn bitlerini nasl aykladn, baka bir gn Lbnan mstakil mutasarrfn, yolun stnde yatan bir a grmedii iin, nasl azarladn dinledim. Cemal Paa'ya ramen, okulun iindeki kiliseyi olduu gibi saklamaya muvaffak oldu. Cemal Paa'ya istedii zaman ekecei bir kl gibi, o gz ve hevesle bakt. Fakat Cemal Paa'nn, sert ve dik kafas, ele sar kabzalardan deildi. Cemal Paa, genlik ve yenilik akm iinde hatr saylr olduunu bildii iin, sonuna kadar Halide Hanm'n nazna katland. Beyrut okulu da gerekten, temiz, dzenli ve eski Fransz messesesine stnd. Cemal Paa'da anlamad ii ehline brakmak ve gvendii kimseye her trl yardm yapmak meziyeti vard. Halide Hanm'n birlikte almaya mecbur olduu Beyrut Valisi ise bombo akln taslayp durur, garip bir kii idi. Halide Hanm' grdkten sonra onu da okul, ilim ve tefti merak sarmt. Bir gn Beyrut Amerikan Koleji'ni geziyordu. Hibir dersten hibir ey anlad yoktu. Tenkit etmeksizin, byk bir anlay misali gstermeksizin okuldan ayrlmak da iine gelmezdi. Akamst kumandana bir marifet anlatmalyd. Tefti sras Amerika'da riyaziye okumu, gerekten bilgin, fakat rkek, vehimli ve bu sebepten her grdne: - Ekselans, diye bel bken, bir profesre geldi. Profesr en son icat aletlerinden birini, iki bklm, yznde derin bir vnme gl ile Vali'ye izah etmeye alyordu. Bilginin bu ekingen tavrlarn kusurlu ve zayf oluuna verdi ve Beyrut abluka altnda olduu iin aletin yeni gelmi olamayacan dnerek, kolay bir av yakaladn zannetti: - Olmaz, olmaz, dedi. Size ve byle bir messeseye modas gemi aletler kullanmay yaktramam. Amerikal ihtiyar profesrn elinde tuttuu silindir, canl bir mahluk gibi zplad. Bilgin, tebessmn, yedii gzel bir yemiin ekirdei gibi yutup morard. Trk hocalar ise yerin dibine getiler. YANLI KAPI Drdnc Ordu Kumandan: - Hicret eden Ermenileri bana braknz, Suriye ilerinde oturtacam, diyordu. O, Suriye'de, Ermenilerin zararl olaca fikrinde deildi. Drdnc Ordu'nun esas dncesi u idi: Zararl Ermeni klliyetlerini, zararsz Ermeni cz'iyetleri haline getirmek! Suriye ilerine datlacak Ermenilerin koyu Arapla kar

bir teminat olmak ihtimali de vard. erkesler, Krtler ve saire gibi... Hatta Ermenilere toprak ve ev vermek artyla Mslman etmek iin bir heyet bile yaplmt. Bu heyet bir defa benim odamda topland. Fakat abuk gevedi. Cemal Paa'nn bu koruyucu politikasna, tabii Mslman etmek mstesna, Halide Hanm pek taraftard. Bahaettin akir ve arkadalar ise Cemal Paa'y sulandrmakta idiler. Nerede isyan olursa, Zeytin, Bahe ve Urfa'da olduu gibi, iddetle tenkit edilmi, fakat tehcir kervanlarna taarruz ettirilmemiti. Adana yolunda kafilelere hcum eden birka kii idam bile edildiler. Cemal Paa stanbul'dan Van harp divanna gnderilen iki Ermeni milletvekilini, Zhrap'la Vartekes'i kurtarmak iin de Talat Paa ile uzun yazmalarda bulundu: - Bunlar braknz, Lbnan'a gndereyim, hibir ziyan olmaz, diyordu. Talat Paa, Zhrap ile Vartekes'in tehlikede olmadklarn temin ediyor, yalnz: - Bir defa mahkemeye gitmeleri lazmdr. Alkoyamayz, diyordu. Kumandan son ifreyi Baron Oteli'nin alt salonunda ikisine de gsterdi: Zhrap alamaya balad, Vartekes kap nnde benim boynuma sarlm: - Ben ne ise, fakat bu adam gndermeseler, diyordu. Ve birden yzme bakt: - Bazen iimden eski Vartekes, komitac Vartekes ban kaldryor: - Sus bre adam, ne olursa olsun, diyor. "Sonra gen karm dnyorum. imdiki miskin Vartekes, eski komitacnn belini bkyor." kisi de gittiler. Birka gn sonra erke Ahmet ve Nzm etesinin Zhrap'la Vartekes'i yolda ldrm olduklarn haber aldk. Cemal Paa bunu hazmedemedi. erke Ahmet, Mizan gazetesi yazar, Zeki Bey'in katili olan iki fedaiden biri idi. Kuds'e dnmtk. Bir gn Halep valisinden, galiba Celal Bey, bir ifre geldi. Vali diyordu ki: "erke Ahmet Bey'le Nzm Bey bana geldiler. Suriye'de Ermenilerin korunmakta olduunu iitiyoruz. Anlalan Cemal Paa'nn bu ie yarar bir adam yok, bize braksn, haklarndan gelelim, dediler." Tam frsat idi. Cemal Paa hemen ikisinin de tevkif olunmasn emretti. Fakat erke Ahmet'le Nzm durumu kavram olduklarndan ilk trenle stanbul'a hareket etmilerdi. Cemal Paa, lgn, Adana'ya, Afyon'a, iddetli emirler yadryordu, iki arkada stanbul'a can atmlard. Merkez kumandanna emir verdi: "Btn mesuliyeti bana ait olmak zere derhal bu iki adam eyalaryla am'a yollaynz." Merkezi Umumi brakmyordu. Talat Paa ile ifre yazmalar balad. Talat Paa nihayet: - Bu vesile ile onlardan da kurtulmu oluruz, kararn vermi olacakt. ki arkada am'a geldiler. Fakat stanbul'dan mdahalelerin va araclklarn eksik olduu yoktu. erke Ahmet ve Nzm'n eyalar ald zaman, antalarnda kadn yz, kpe ve mcevher buldular. Harp divannn eline mkemmel bir silah gemiti, bu iki serserinin bir ideal iin fedakrlk deil, zengin olmak iin cinayet ilemi olduklar belli idi. stanbul'dan iltimas telgraflar yayor, am Harp Divan'na srat emirleri gidiyordu. Harp Divan yirmi drt saat iinde iki azlnn idam kararn verdi ve mazbatasn Kuds'e yollad. Kumandanlarn byle idam kararlarn nce yerine getirmek, sonra Bakumandanla haber vermek yetkisi olduunu yazmtm. Zhrap'la Vartekes'in katilleri ertesi gn am'da aslmt. ADIR Artk Gazze'de, Filistin cephesinde savayoruz. l, ngilizlerin elindedir. Kuyular, kanallar, portatif yollar, Brssebi, Hafir, kum

stndeki baheler, hepsi kimbilir ka ton altn ve gm, serap gibi snd, gitti. Askerimiz o kadar az ki, yan yana siperlerde oturan iki tmenin arasnda Urban gelen geeni soyuyor, iki tarafnda ldrecek adam bulamayan ngiliz tank, bir demir iskelet olmu, Filistin gnei altnda yanyor. Cephemiz susuz, kuru ekmek ve benzini g yetitiriyoruz. Arkasn le veren ngiliz ordusu ise, siperinde musluktan Nil suyu iiyor. yi asker olmayan Cemal Paa, mkemmel levazmclk yapyor. Bir gn Gazze'nin iddetli harp gnlerinden birinde odasnda da duramayarak d kapnn dibindeki telgrafhaneye gitti. Ordu kumandan, telgrafta ta Adana taraflarndan gelen bir benzin vagonunu takip etmektedir. Ne yedi, ne iti, bir menzil subaynn btn gayreti ile alt. Ate gibi kzgnd. Nihayet akam st benzin vagonunun am'dan ilerlediini renerek telgrafhaneden kt ve bize dnerek: - Byk kumandanlarn harp zaman soukkanl olmasn tavsiye ederler, fakat elde deil, diyordu. O srada Enver Paa ve maiyeti gelmilerdi. Hep birlikte cepheye doru gittik. Geni l ufuklar arasnda adrlarmz kurduk. Akama doru bilmem ne geti? Fakat hi kimse ne bakumandannn, ne ordu kumandannn adrna yaklaamyor. Bizden uzakta iki adr, dargn ve somurtmu duruyor. Ara sra bir rzgr, ikisinden birini kprdatt zaman bir haber gelecek, bir vaka olacak diye bekliyoruz. Enver'in adr ile telgraf adr arasnda sk sk bir subay gidip geliyor. l gecesi, mehtap gibi k veren yldzlarla aydnlk, iki adrn dargn profili zerine kyor. Bir aralk, subayn bilmem kanc gidiinden sonra, Enver'in adrnda bir kmldan oldu, adr bezi dalgaland, snd, kabard ve bu hareket, bir rzgr denize dalga sirayet ettirir gibi, Cemal Paa'nn adrna geti. Hepimizin ii almt. adr profilleri, uzam, genilemi, yaylm ve gevemi gibi idi. Enver ve Cemal Paalar, karlkl, adrlarndan ktlar birbirlerine yaklatlar. Enver Paa elinde tuttuu bir kutuyu at ve iinden btn l gecesine akseden bir prlt kt. Cemal Paa'nn gsne murassa bir nian taklyordu. Drdnc Ordu Kumandan, bu niann bakumandana verildiini duymu ve kendisinin unutulmu olmasna kzmt. Bakumandan telgrafla saraydan bu msaadeyi aldndan, imdi kendi mcevherini arkada Bahriye Nazr'nn gsne takyordu. Btn adrlarda, bir orkestra gibi, ahenkli sevin dalgalar uyand. Barmlard. Gazze'den, derin derin top sesleri geliyor, ngiliz glle ve bombalar Osmanl mparatorluu tacn paralyordu. Bu bir damla elmasn hikyesi! Bir mddet sonra Enver Paa, birinci ferik olmutu. Bu da Drdnc Ordu Kumandan iin ar bir darbe idi. Beyrut valisi ile Cemal Paa arasnda ne geti bilmiyorum. Fakat ertesi gnden itibaren kumandana her taraftan birinci ferikliini tebrik telgraflar yamaya balad. Cemal Paa g durumda idi. stanbul'a yazd: "ne diyeyim, olmadm diye yazsam kk derim, cevap versem, olmadm ki, yazaym!" diyordu. ki gn sonra Enver Paa, Cemal Paa'nn birinci ferikliini tebrik ediyordu. Bu da iki santim srmann hikyesi! ALTIN VE ODUN Ben Suriye'ye kt para ile gitmitim. Hayat, am gibi byk ehirlerde bile, kk Anadolu kasabalarnda olduu kadar ucuzdu. Bir gn, Suriye Posta Telgraf Mdrlerine: - Ufaklk gm ve maden paralar toplaynz, diye bir emir geldi. Bu emir, Arap memurlar azndan daha o gn danya szd ve

Trk kd birden bire itibardan dt. Bize hi isyan etmemi Havran airetlerinden birine buday satn almak iin birka kii gnderildiini hatrlarm. Subaylar ve eyhler pazarlkta uyutular. Fakat budayn ktla denecei sylendii zaman, eyhler izin alarak bir adra ekildiler, uzun uzadya konutular. Kararlar u idi: "- Biz devletimizi severiz. Padiah ve halife kuluyuz. Onun iin kt paray reddetmek istemiyoruz. Eer bir liralk kd yz paraya verirseniz kabul edeceiz." Buday, ot, deve ve tekmil hizmetler Suriye'de btn harp mddeti hep altnla denmitir. Bir gn, Rayak'ta bir tren kazas olmutu. Drt yz kadar yolcu, nk o zamanlar sivil servisi pek seyrek olduundan trenler basamaklarna kadar dolu idi, l, yaral, yarasz hat boyuna dkld. Btn bu yolcularn zerlerinde bilete yetecek kadar kt paradan gerisi, hep gm ve altn idi. Ordu ve hkmet, hepimiz aylklarmzn bir ksmn altn alrdk. Kt para yalnz devlet al veriinde faydal ve krl idi. Baka bir gn Havran'daki Drzi eyhlerini am'a toplamtk. Birinci snf eyhlere nian, ikinci snfa hil'at, nc snfa be on altn para verilecekti. Anam resmi kaldrld iin aralarnda ortaklaa isyan sebebi kalmayan Drzileri gslerinden, srtlarndan ve keselerinden bsbtn devletle balamak istiyorduk. Ordu kumandanlarnn, padiah adna, nc rtbeye kadar nian verebilmek haklar idi. eyh Esad dua ederek bir ihtiyar yzba nian, bir yaver hil'at, ben de para veriyorduk. Byk eyhlerden biri nc Mecidi nian boynuna taklrken, gz altnda, kurdelay eliyle itti ve san kleleri gstererek: - Ondan isterim dedi. Byk Harp'te Osmanl Hazinesi'nin byk bir ksmn l ve urban yemitir. Fakat gitgide daralyorduk. Cemal Paa'nn mavirleri arasnda bir de maliyeci vard. Belki onun tavsiyesi zerine bir gn bir emir kt. Kt ve altn birdir. Byle kabul etmeyenin srgnden ipe kadar, derece derece ar cezalar vardr. Trenlerimizi odunla iletiyorduk. Hatta Filistin zeytinlerini bile lokomotif ocaklarnda yaktmz olmutur. Suriyeliler kt ve altnn bir olduu emrini kabul ettilerse de, odun ve her trl ordu mteahhitliinden vazgeip bir kenara ekildiler. Demiryolu servisi durmak zere idi. O zamanlar odun ilerini idare eden am Valisi Tahsin Bey, daha iyi hatrlayabilir, fakat galiba az bir mddet sonra kt para ile u kadar, altn para ile bu kadar diye bir odun fiyat koymaya ve kendi imzamzla ktla-altn arasndaki fark ilan etmeye mecbur kalmtk. Hele l bedevilerinin altn ve kymetli tatan baka dinleri yoktu. Snr boylarndaki eyhlerin gsnde ngiliz ve Alman nianlar yan yana idi. eyh size kim olduunuzu sorar, ngiliz misiniz? - Yaa ngiliz! Trk msnz, - Yaa Trk! Siz vereceiniz nian veya altn hesap ediniz. O dakikada beklediiniz i yaplmtr, ngiliz cephesinden at karp bize satan Bedeviler, dnlerinde bizim atlarmz alp ngilizlere satarlard. Harp cephelerinin ta ortalarnda saklanarak, kaan tarafn ganimetlerini yenmi olanlardan daha nce toplamak iin hayatlarn tehlikeye atanlar az deildi. Byk bozgundan sonra am istasyonunda brakmaya mecbur olduumuz en son vagonun bile ii mecidiye dolu idi. BR SUVARE Kuds'te ok kalmtk. imdi Lbnan dalarna ve Beyrut'a gidiyoruz. im deniz iin yanyor. Hibir zaman mavi sudan bu kadar uzaklamamtm. Kuds, haham, papaz ve hoca kark, kuru ve somurtkan bir ehirdir. Beyrut'un bize o kadar vlen serbest sosyetesi ve Lbnan kzlar, genlerimizin gzlerinde ttyor. imendiferle Lbnan snrlarna girdiimiz zaman, yeil korularn ve zengin villalarn mesut grn altnda, Suriye aln grdk. Atlm portakal kabuklar stne en i karnl ocuklar, ekmek art kemiren iskelet kadnlar, ilk defa

burada bize cephe gerisinin strabn haber verdi: Bir taraf alabild