KROZ FARMACIJU

EDICIJA

Medicinski vodič

Saizdavači:D.o.o. Flaer, PodgoricaNVO Medicalcg , Podgorica

Za izdavača: Slavica Pantelić

Urednik: Dragan Nikolić

Autor uvodnih tekstovaAnita Radanović

Grafički dizajn i prelom: Petar NikolićNaslovna strana: Aleksandar Ratković

Autorski tekstovi ljekara i farmaceutapreuzeti su iz arhive časopisa Medical

Štampa: D.o.o. Pegaz

Publikacija je namijenjena stručnoj medicinskoj javnosti

ALKALOIDAD SKOPJE

ALKALOID d.o.o. PODGORICA

FARMACEUTSKA HEMIJSKA KOZMETIČKA INDUSTRIJA

Bul. Sv. Petra Cetinjskog 1A/Vtel/fax: +382 20 246 208

e-mail: alkaloid@t-com.mewww.alkaloid.com.mk

6

Kotorska apoteka je najstarija u modernoj Crnoj Gori. Njen rad može se pratiti od 1326. godine, od najstarijih sačuvanih kotorskih sudsko-notarskih spisa pa sve do danas. Prema ovim spisima, možemo zaključiti da je uz Apoteku u Trogiru i Apoteku „Male braće”, iz Dubrovnika, to bila jedna od najstarijih apoteka u Evropi

JEDNA OD NAJSTARIJIH APOTE� U EVROPI U vrijeme osnivanja kotorskog apotekarstva pominju se dvije apoteke. Jedna gradska i jedna privatna. Prvi poznati gradski apotekar u Kotoru poticao je iz Venecije. U doba kotorske samostalnosti, oko 1400. godine, pominje se i ime našeg prvog apotekara Ratka Ozrenića, nastanjenog u Dubrovniku. Lokacija jedne apoteke bila je pored kolegijalne crkve sv. Marije, kod sjevernih gradskih vrata, na istom mjestu gdje se i do zemljotresa iz 1979. godine nalazila restau-rirana najstarija kotorska apoteka. Prema mišljenju dobrih znalaca tog doba, ova apoteka potiče iz druge polovine XIV vijeka. Sa te apoteke potiče i apotekarski amblem - mrtvačka glava sa dvije zmije koje se provlače kroz očne i ušne duplje, daždevnjak i kornjača. Kotorska gradska apoteka radila je uoči dolaska venecijanske vlasti, kad je apotekar bio Pjetreo iz Kremone. Nalazila se na trgu sv. Tripuna, u kući Laurencije Buće, ispod crkve sv. Pavla. Kasnije su se lokacije gradske apoteke mijenjale. Apotekar je bio dužan da apoteku snabdijeva potrebnim ljekovima. Ljekove i njihovu cijenu kontrolisali su članovi Gradskog saniteta, koje je biralo Veliko vijeće, na čelu sa Gradskom upravom, a ona je radila po direktivama Malog vijeća. Najstariji sačuvani spisi ljekova Kotorske gradske apoteke potiču iz 1556. godine. Drugi spisak datira iz 1628. godine. To je spisak apoteke Marina Smekja, sastavljen poslije njegove smrti. On sadrži 173 redna broja, od kojih 150 obuhvata ljekove, a ostalo je apotekarsko posuđe. Inventar je procijenjen na 630 lira, a od tog iznosa veći dio otpada na ljekove. Treći spisak potiče iz 1632. godine. Apoteku je držao magistar Bernardin Antonili, gradski apotekar, zajedno sa svojim bratom. Inventar je imao 343 redna broja, a njegova vrijednost iznosila je više od 4.000 lira (800 dukata). Pisan je venecijanskim dijalektom. Popis i procjenu inventara izvršio je Nikola Zarić, gradski apotekar kojeg je za taj posao odredila gradska uprava. On je podnio ovaj popis inventara 23. maja 1632.

Mr ph Pavle Jurlina

7

Začetnik farmakološke kulture i tvorac prve svijetu široko poznate farmakopeje

PEDANIJE DIOSKORID

Pedanije Dioskorid (Pedanius Dioscorides, 40–90. g. n. e.) bio je ljekar, farmakolog i botaničar koji je ostavio dalekosežan uticaj na istoriju ljekarske prakse. Porijek-lom Grk, Pedanije je rođen u blizini grada Tarsa, danas u grani-cama Turske. Upečatljiv uticaj izvršio je na oblast farmakologije. Upravo ovaj ranarnik i vojni ljekar Neronove carevine, bio je tvorac petotomne farmakopeje koja je kao osnovni priručnik iz ove oblasti korišćena narednih 15-ak vjekova.

Pedanije je mnogo putovao. Postoje svjedočanstva o tome da je

obišao cijelu Italiju, Španiju, tadašnju Galiju i široki pojas sjevernoafričkih zemalja. Sabirajući iskustva u liječenju travama, 70. godine sastavio je listu od oko šest stotina biljaka i opisao njihova medicinska svojstva. Ovdje je uvrstio i svoja zapažanja o terapijski korisnim svojstvima životinjskih vrsta i minerala iz prirode. Sadržaj te zbirke, primarno napisane na grčkom, danas je poznat uglavnom preko latinskog prevoda De materia medica libri quinque. Grčki prepisi knjige čuvaju se u arhivi svetogorskih manastira.

Iz prvog vijeka nove ere potiču i prve farmakopeje kineske „medicinske” nauke. Poznato je da je još 168. godine prije naše ere napisana lista recepata pod nazivom „Pedeset i dvije bolesti”, ali zbog pohranjenosti u Mavangduinom grobu njen sadržaj nije bio dostupan. To je bio i razlog zašto je Dioskoridova farmako-peja doživjela tako značajnu primjenu i sačuvana za dugi niz vjekova uprkos repre-sivnim mjerama renesansnog društva. Ujedno, bio je ovo važan podsticaj za razvoj srednjovjekovne islamske farmakološke kulture koja je svijetu ponudila djelo cijelog niza briljantnih naučnika.

8

Abu Ali al-Husein Ibn Sina AVICENA (980-1037)

U vrijeme „zlatnog doba” Abasidskog kalifata (749-1258. god.) na Istoku dolazi do procvata arapskih (islamskih) medicinskih institucija. Prodor mongolske invazije oslabio je ovo more znanja, kako u istočnom dijelu zone uticaja, tako i u zapadnom, u Španiji.

Mnogi ne znaju, ali Arapi - u ovom slučaju muslimani, zaslužni su za očuvanje djela Galena i Hipokrata, te možemo reći da se Evropa zapravo i upoznala sa grčkom medicinom posredstvom arapskih prevoda. U toj fazi učenja grčkih i persijskih nauka nova generacija muslimanskih naučnika izašla je sa autentičnim konceptima i doprinosima u medicini, a njihova djela dominirala su evropskim medicinskim školama nekoliko vjekova.

Arapski naučnici poboljšali su i usavršili farmakologiju, hemiju i opisali mnoge lijekove - kao što su: sena, kamfor, muškatni oraščić i dr. Takođe, nije im bila strana ni upotreba alkohola, aldehida i drugih tečnosti, a usavršili su i metode testiranja čistoće metala i raznih hemikalija. Kako je to doba bilo poznato po alhemiji i traženju načina za to kako stvoriti zlato iz nekog metala, otkrivena su i neka jedinjenja žive, bizmut, anti- mon, amonijak.

Abu Ali al-Husein Ibn Sina odnosno latinizovano Avicena, jedan je od najpoznatijih muslimanskih ljekara, farmaceuta, naučnik, pjesnik, �lozof. Po značaju njegovog dopri- nosa medicinskoj nauci, može se reći da stoji u korak sa njegovim evrops-kim kolegama Galenom i Hipokra-tom. Avicena je rođen 980. godine, a umro u Persiji 1037. godine. Napi- sao je više od 300 različitih djela iz

9

više naučnih oblasti: �lozo�je, medi-cine, teologije, biologije, psihologije, �zike, alhemije, astronomije, muzike, a sačuvano je i nekoliko njegovih pjesama. Njegovi savremenici ističu podatak da je sa osamnaest godina apsolvirao sva tadašnja znanja svijeta (citat: Pošto mi je nastupila osamnaesta godina života, okončao sam sve znanosti. Bio sam u stanju to učiniti zato što sam posjedovao fascinantnu moć memorije. Danas samo produbljujem to znanje koje sam tada stekao. Poslije toga nijedna nauka nije mi ništa donijela). Njegova najpoznatija djela su Zakonik medicine (Al Kuanun �t-tib, medicinska enciklopedija u 5 tomova), Rasprava o �lozo�ji (Kitab al shifa, �lozofska enciklopedija, uključuje logiku, �ziku, matematiku i meta�ziku), Traktat o duši (Al isharat). U liječenju bolesnika, osim konkretne upotrebe lijekova, koji se i danas koriste kao dio tradicionalne medicine, preferirao je higijensko-dijetetski režim i primjenu uticaja spoljašnjih faktora. Rekao je da je hrana prijatelj tjelesne snage, ali istovremeno i neprijatelj, jer može biti u prijateljskoj vezi sa bolešću koja je opet neprijatelj snage. To je razlog da se pacijentu daje samo onoliko hrane koliko je najnužnije za jačanje orga-nizma.

Kada govori o lijekovima, Avicena daje tri pravila: prvo je da treba odabrati kvalitetne lijekove nakon što je ustanovljena vrsta bolesti, drugo je da se ustanovi količina lijeka, uzimajći u obzir prirodu bolesti, stepen bolesti, pol, starosnu dob i sl., a treće pravilo odnosi se na poznavanje vremenskog stadijuma bolesti.

Njegova djela čitaocu ponekad ostavljaju dojam kao da su opisana na nevjerovatan način, kao da su potekla iz druge polovine prošlog vijeka, a ne iz 11-og, kad je nastala njegova poznata medicinska enciklopedija.

Trebalo bi dosta vremena i prostora da se opširnije pozabavimo ovom temom. Ipak, ovaj mali tekst predstavlja VELIKO HVALA ovom vanvremenskom čovjeku i pokušaj da ga otrgnemo od zaborava.

Mr ph Pavle Jurlina

10

Prva Nobelova nagrada za medicinu

Emil von Behring (15. mart 1854 - 31. mart 1917) bio je njemački ljekar i jedan od utemeljitelja imunologije. Rođen je u Hansdorfu, kao najstariji sin jednog nastavnika. U porodici u kojoj je odrastao bilo je ukupno trinaestoro djece. Nakon završetka jednog dijela školovanja na medicinskim studijama Univerziteta u Berlinu, otpočeo je svoju ljekarsku praksu u Vojno-medicinskom koledžu u Berlinu. Koledž mu je obezbjeđivao uslove za rad koji nijesu morali biti �nansirani od strane ne naročito imućne porodice, tako da je ovdje boravio od 1874. do kraja 1888. godine, provodeći u okviru te misije jedno vrijeme i u Poljskoj. Ovdje je i došao do jednog od svojih značajnih zapažanja koje ga je kasnije navelo da razmišlja o prirodi antitoksina, otkrića koje ga je proslavilo. Koristeći jodoform u tretiranju ulceroznih promjena, uočio je da ovaj lijek ne ubija mikrobe ali ima moć da indirektnim putem dovede do određene reakcije u organizmu. Od 1889. godine radio je na Higijenskom institutu Roberta Koha u Berlinu. 1896. godine stupio je u brak sa osamnaestogodišnjom Elzom Spino-lom sa kojom je imao sedmoro djece. Uporedo sa ostalim zanimanjima, Behring je najveći dio svog radnog vijeka proveo kao je profesor higijene na univerzitetima u Marburgu, Berlinu i Haleu. Pronašao je serume protiv di�erije i tetanusa, a 1890. godine dokazao je da se injektiranjem mrtve ili oslabljene bakterije koja uzrokuje di�eriju u orga-nizmu primaoca proizvodi „antitoksin” koji neutrališe zarazno dejstvo ove bolesti. Isti princip izlječenja od bolesti promovisao je i 1892. godine, u zajedničkom radu sa eminentnim japanskim bakteriologom u Kohovom institutu Šibasaburom Kitasatom. Ovaj projekat odnosio se na izazivanje antitetanusne reakcije u organizmu, a naučnici su ukazali na preventivne i iscjeliteljske mogućnosti svog metoda. Primitivne forme injektiranja koje su predstavili davane su u vidu ubrizgavanja imunizirane krvi životinja ili u vidu proizvodnje seruma koji bi pacijenti primali nakon dobijanja bolesti. Pro�laktička kura protiv di�erije, po Behringovom uputu, sadržala se od miksture toksina i antitoksina.

Jedan od ljekara koji su svojim otkrićima zadužili medicinsku nauku i pomogli čovječanstvu u trenutku kada su di�erija i tetanus bili velika zagonetka

11

Emil von Behring (15. mart 1854 - 31. mart 1917) bio je njemački ljekar i jedan od utemeljitelja imunologije. Rođen je u Hansdorfu, kao najstariji sin jednog nastavnika. U porodici u kojoj je odrastao bilo je ukupno trinaestoro djece. Nakon završetka jednog dijela školovanja na medicinskim studijama Univerziteta u Berlinu, otpočeo je svoju ljekarsku praksu u Vojno-medicinskom koledžu u Berlinu. Koledž mu je obezbjeđivao uslove za rad koji nijesu morali biti �nansirani od strane ne naročito imućne porodice, tako da je ovdje boravio od 1874. do kraja 1888. godine, provodeći u okviru te misije jedno vrijeme i u Poljskoj. Ovdje je i došao do jednog od svojih značajnih zapažanja koje ga je kasnije navelo da razmišlja o prirodi antitoksina, otkrića koje ga je proslavilo. Koristeći jodoform u tretiranju ulceroznih promjena, uočio je da ovaj lijek ne ubija mikrobe ali ima moć da indirektnim putem dovede do određene reakcije u organizmu. Od 1889. godine radio je na Higijenskom institutu Roberta Koha u Berlinu. 1896. godine stupio je u brak sa osamnaestogodišnjom Elzom Spino-lom sa kojom je imao sedmoro djece. Uporedo sa ostalim zanimanjima, Behring je najveći dio svog radnog vijeka proveo kao je profesor higijene na univerzitetima u Marburgu, Berlinu i Haleu. Pronašao je serume protiv di�erije i tetanusa, a 1890. godine dokazao je da se injektiranjem mrtve ili oslabljene bakterije koja uzrokuje di�eriju u orga-nizmu primaoca proizvodi „antitoksin” koji neutrališe zarazno dejstvo ove bolesti. Isti princip izlječenja od bolesti promovisao je i 1892. godine, u zajedničkom radu sa eminentnim japanskim bakteriologom u Kohovom institutu Šibasaburom Kitasatom. Ovaj projekat odnosio se na izazivanje antitetanusne reakcije u organizmu, a naučnici su ukazali na preventivne i iscjeliteljske mogućnosti svog metoda. Primitivne forme injektiranja koje su predstavili davane su u vidu ubrizgavanja imunizirane krvi životinja ili u vidu proizvodnje seruma koji bi pacijenti primali nakon dobijanja bolesti. Pro�laktička kura protiv di�erije, po Behringovom uputu, sadržala se od miksture toksina i antitoksina.

Behringovi pronalasci imali su sreću da vrlo brzo nakon predstavl-janja naučnoj javnosti budu usvojeni i primjenjivani u praktičnoj medicini. Iako su neka od medicinskih rješenja ove vrste djelimično bila predstav-ljena svijetu već 1898. i 1907. godine, prvi kompletno predstavljen i eksperi-mantalno potvrđen pokušaj ipak je učinio Behring 1913. kada je de�ni-tivno odredio sastav miksture koja se koristi u imunizaciji di�erije. Taj pronalazak je imao ogroman uticaj na suzbijanje di�erije kao opake zarazne bolesti koja je predstavljala ogromnu prijetnju čovječanstvu. Budući da su ga zdravstvene tegobe počele odvraćati od održavanja redovnih univerzitetskih predavanja, Behring je 1914. godine otvorio sopstvenu manufakturu seruma i vakcina u Marburgu, koja je predstavljala bazu njegovih eksperimentalnih istraživačkih projekata i omogućavala mu �nansijsku dobit jer se bavila prodajom ovih proizvoda. O njegovim naučnim dostignućima možda najbolje govori zbirka sabranih radova koja je publikovana u ediciji objavljenoj u jednom njemačkom periodičnom časopisu, u periodu od 1893. do 1915. godine. 1901. dobio je Nobelovu nagradu iz oblasti �ziologije i medicine za rad na rasvjetljavanju di�erije, prvu ikada dodijeljenu u ovoj oblasti. Iako ne sa previše upečatljivim učinkom, Behring je posvetio dosta naučnog interesovanja istraživanju tuberkuloze, saopštavajući da je pronašao supstancu TC koja se može smatrati lijekom protiv ove bolesti. Nikada nije uspio da naučno dokaže ovu svoju tvrdnju. Pored značajnog napretka u profersorskom zvanju, ovaj naučnik je stekao i titulu o�cira Francuske legije časti. Priznat za počasnog građanina Marburga, za svoj naučni rad dobio je i brojna naučna priznanja zemalja iz šireg okruženja: Rumunije, Mađarske, Turske, Rusije… tako da je jedan od časnih primjera koji pokazuju da prorok ipak može biti slavan i u svom mjestu. Danas se dobitnici nagrade „Emil von Behring” koju dodjeljuje Univerzitet u Berlinu mogu smatrati nosiocima najznačajnijeg medicinskog dostignuća u njemačkoj medicini.

12

Frederik Grant Banting rođen je 14. novembra 1891. u Alistonu u Kanadi. Nakon završenog osnovnog i visokog obrazovanja u rodnom gradu, jedno vrijeme je pohađao studije bogoslovlja u Torontu, ali je kasnije odlučio da svoj profesionalni poziv veže za oblast medicine. Studije je završio 1916. godine. Bio je peto dijete Vilijema Tomsona Bantinga i Marga-ret Grant.

Početak Prvog svjetskog rata nije ostavljao previše mogućnosti mladom medicinaru koji je tek dobio dozvolu za rad, tako da se Banting pridružio Kanadskom vojno- medicinskom korpusu služeći uglavnom u Francuskoj. Ranjavanje u bici kod Kambre i dobijanje Vojnog krsta za heroizam pokazan u borbi predstavljali su neke od značajnijih trenutaka Bantingovog ratovanja. 1919, nakon svršetka rata, počeo je sa radom u Ontariju. Jedno vrijeme je bio predavač ortopedije na Univerzitetu Zapad-nog Ontarija, a 1922. godine našao se i u ulozi predavača farmakologije na Univerzitetu u Torontu.

Započeta još u antičko vrijeme, razmišljanja o prirodi dijabetesa nijesu ostavljala ravnodušnim ni tadašnje istinske istraživačke duhove. Već je bio poznat mehanizam nastajanja dijabetesa, a znalo se i mnogo toga o prirodi ove bolesti - pored ostalog bio je ustanovljen i naziv insulin koji je Šefer opisao kao proteinski hormon odgovoran za regulaciju metabolizma šećera u krvi. Izazov kom nije odolio Banting predstavljalo je pronalaženje načina da se izoluje insulin iz pankreasa. Došao je na ideju da je to moguće ostvariti ukoliko se provokacijom kanala pankreasa uslovi uništavanje ćelija koje sadrže tripsin, da bi se na posredan način došlo do insulina očuvanog

Jedan od dobitnika Nobelove nagrade za medicinu dodijeljenu za rad na insulinu bio je profesor dr Frederik Grant Banting. Ovaj slavni Kanađanin uspio je da eksperimentalnim putem ostvari ono što su mnogi prije njega pokušavali da urade. 1923. godine podijelio je Nobelovu nagradu sa prof. dr Džonom Mekleodom.

Doprinos borbi protiv dijabetesa

13

Frederik Grant Banting rođen je 14. novembra 1891. u Alistonu u Kanadi. Nakon završenog osnovnog i visokog obrazovanja u rodnom gradu, jedno vrijeme je pohađao studije bogoslovlja u Torontu, ali je kasnije odlučio da svoj profesionalni poziv veže za oblast medicine. Studije je završio 1916. godine. Bio je peto dijete Vilijema Tomsona Bantinga i Marga-ret Grant.

Početak Prvog svjetskog rata nije ostavljao previše mogućnosti mladom medicinaru koji je tek dobio dozvolu za rad, tako da se Banting pridružio Kanadskom vojno- medicinskom korpusu služeći uglavnom u Francuskoj. Ranjavanje u bici kod Kambre i dobijanje Vojnog krsta za heroizam pokazan u borbi predstavljali su neke od značajnijih trenutaka Bantingovog ratovanja. 1919, nakon svršetka rata, počeo je sa radom u Ontariju. Jedno vrijeme je bio predavač ortopedije na Univerzitetu Zapad-nog Ontarija, a 1922. godine našao se i u ulozi predavača farmakologije na Univerzitetu u Torontu.

Započeta još u antičko vrijeme, razmišljanja o prirodi dijabetesa nijesu ostavljala ravnodušnim ni tadašnje istinske istraživačke duhove. Već je bio poznat mehanizam nastajanja dijabetesa, a znalo se i mnogo toga o prirodi ove bolesti - pored ostalog bio je ustanovljen i naziv insulin koji je Šefer opisao kao proteinski hormon odgovoran za regulaciju metabolizma šećera u krvi. Izazov kom nije odolio Banting predstavljalo je pronalaženje načina da se izoluje insulin iz pankreasa. Došao je na ideju da je to moguće ostvariti ukoliko se provokacijom kanala pankreasa uslovi uništavanje ćelija koje sadrže tripsin, da bi se na posredan način došlo do insulina očuvanog u Lang-

e r h a n s o v i m ostrvcima pankreasa. Bantingov stručni konsultant u doka-zivanju ove ideje bio je Džon Mekleod, profesor �ziologije sa Univerziteta u Toro-ntu, a glavni asistent bio je njegov student Čarls Best. Sa Bestom je 1922. godine oformio Bantingovu i Bestovu katedru za medicin-ska istraživanja. Radio je i kao honorarni konsultant ljekara Opšte bolnice u Torontu, Bolnice za bolesti djece i Zapadne bolnice u Torontu.

Tokom svog ne baš dugotrajnog životnog vijeka Banting je bio veoma cijenjen naučni radnik. 1922. godine dobio je Glavnu nagradu Univerziteta u Torontu, 1923. Nobelovu nagradu za medicinu, za rad na otkrivanju insulina, zbog čega mu je Kanadski parlament obezbijedio doživotni anuitet od 7.500 dolara. Bio je član brojnih medicinskih aka- demija i društava u Kanadi, Britaniji i SAD-u. Nobelovu nagradu podijelio je sa profesorom Mekleodom.

Banting je bio strastveni slikar. Poznato je da je jednom prilikom, sponzorstvom Kanadske vlade, učestvovao u slikarskoj ekspediciji koja je obilazila Sjeverni pol. Dva puta se ženio. U braku sa Merion Roberts imao je sina Vilijema, rođenog 1928. godine. 1937. godine oženio se Henrietom Bol. Poginuo je u toku Drugog svjetskog rata kao vezni o�cir Britanske i Sje-vernoameričke vojske zadužen za sektor medicine. Februara 1941. godine stradao je kao žrtva obaranja aviona kojim je nadlijetao Njufaundlend.

14

Jedan od najpoznatijih nobelovaca svih vremena svakako je ser Aleksander Fleming. 1945. godine dodijeljena mu je Nagrada za otkriće penicilina i njegovog ljekovitog efekta na razne bolesti. Iste godine, i za isto naimenovanje, Nagradu su dobili i dr Ernest Boris Čejn i dr Hauard Volter Flori

JEDNO SLUČAJNO OTKRIĆE Slavni pronalazač penicilina, ser Aleksander Fleming, bio je porijeklom Škotlanđanin. Rođen je u blizini Darvela, 6-og avgusta 1881. Po svom osnovnom zanimanju bio je politehničar. Četiri godine prije nego što je upisao Studij medicine na Londonskom univerzitetu bio je kancelarijski karijerista. 1906. godine napokon je stupio na tle medicine, a mentor u toj oblasti bio mu je Almrot Rajt, koji ga je podsticao na istraživanje terapije vakcinisanjem. Već 1914. postao je predavač na matičnom univerzitetu i pokazao a�nitet za istraživanje bakteriologije. Fleming je posvetio veliku pažnju istraživanju antiseptika. Već 1921. ukazao je na značaj lizozima i bilo je jasno da on sada želi da otkrije takve antibakterijske supstance koje svojim dejstvom mogu da zaštite ali ne i ugroze normalan razvoj živog organizma. 1928. godine, to mu je i pošlo za rukom. Dok je istraživao virus gripa, dogo-dilo se da se sasvim spontano razvio soj sta�lokoka u blizini pljesnive materije koju je zaboravio da ukloni iz laboratorije. Fleming je uočio da se oko kontaminirane materije stvorio pojas u kom nije bilo bakterija, pa ga je to podstaklo na dodatna istraživanja. Tako je konstatovao da se radi o nauci dotad nepoznatom, revolucionarnom otkriću, a novopronađenu supstancu nazvao je penicilin. Već tada je utvrdio da sadržaj plijesni, čak i kada je razrijeđen u srazmjeri od 1 : 800, ne gubi antibakterijsko svojstvo. Tvorac brojnih naučnih radova iz oblasti imunologije, bakteriologije i hemot-erapije, Fleming je imao uspješnu vojnu karijeru. Za života je postao veoma slavan naučnik i gotovo da nije bilo medicinskog ili naučnog društva u svijetu čiji nije bio počasni član1. Umro je 11. marta 1955. godine u Londonu.

POLEĐINA KOVANICE

Slavni Flemingov pronalazak kao da je bacio u zasjenak ono što se u nastavku istraživanja dogodilo. Ovo revolucionarno otkriće podstaklo je brojne istraživače da pokušaju da izoluju supstancu koju je Fleming precizno opisao i otkrivaju njena nepoz-nata svojstva. Dvojici njih, Ernestu Borisu Čejnu i Hauardu Volteru Floriju, pošlo je za rukom da daju značajan doprinos dodatnom opisivanju čudotvornog penicilina. To je i bio razlog zašto su 1945. godine podijelili Nobelovu nagradu za oblast medicine ili �ziologije sa Aleksandrom Flemingom.

151. Parafr. vid. Nobel Lectures, Physiology or Medicine 1942-1962, Elsevier Publishing Company, Amsterdam, 1964.

Ernest Čejn (Berlin, 1906 – 1979, Mulrani, Irska) u vrijeme dodjele Nobelove nagrade bio je profesor na Oksfordskom univerzitetu. Porijeklom iz porodice njemačkog hemijskog industrijalca, veoma rano se zainteresovao za izučavanje hemije. 1930. godine stekao je univerzitetsku diplomu iz ove oblasti. Tri godine nakon toga, stažirao je u jednoj berlinškoj bolnici, nakon čega je napustio zemlju zbog nacističkog pritiska. Emigracija u Englesku bila je prilika za rad na Kembridžu i Oksfordu. Kasnije, nakon Drugog svjetskog rata, postao je saradnik Italijanskog zdravstvenog instituta (Instituto de sanita) i Londonskog univerziteta. Čejnova naučna interesovanja bila su veoma raznovrsna. Istraživao je enzimske procese, metabolizam tumora, funkcionisanje nervnih vlakana, a bio je veoma zainteresovan i za otkrivanje nepoznanica u oblasti antibiotika. 1939. godine počeo je rad na važnoj studiji. Upravo od tada datira i njegova saradnja sa Hauardom Florijem. Njihov zajednički zadatak bio je da izvrše sistemsku studiju antibakterijskih supstanci proizvedenih od strane mikroorganizama. Oni su opisali proces antibiotske akcije, a 1939. naučni tim koji su predvodili uspio je da izoluje supstrat penicilina. Ovo su bili razlozi za dobijanje Nobelove nagrade. Ser Hauard Volter Flori (Adelejd, Аustralija, 1898–1698, Oksford, Velika Britanija) u vrijeme dodjele Nobelove nagrade bio je, baš kao i Čejn, oksfordski profe-sor. Flori, budući porijeklom Južnoaustralijanac, diplomirao je na Univerzitetu u Adelaidi. Ispoljio je naučnu strast za rad u oblasti mikrobiologije. Kao veoma uspješan student imao je priliku da stekne veliki broj stipendija i upozna se sa radom nekih od najznačajnijih univerziteta zapadnog svijeta. 1931. godine postao je predavač na Univerzitetu u Še�ldu, a četiri godine kasnije u istom angažmanu obreo se u Oksfordu. Rad u ovoj ustanovi omogućio mu je kontakt i uspješnu saradnju sa Čejnom. Nakon njihovih istraživanja, 1940. godine, uslijedio je izvještaj o tome da penicilin zaista posjeduje antibiotsko dejstvo te da ovo može biti moćno sredstvo koje bi imalo dalekosežan efekat u liječenju ranjenika ozlijeđenih u ratovima kojih u to vrijeme nije manjkalo. Vlada Velike Britanije imala je sluha za usvajanje ovakve inicijative, tako da je tokom Drugog svjetskog rata ovaj lijek zaista primjenjivan u liječenju velikog broja pacijenata.

ser Aleksander Fleming dr Hauard Volter Floridr Ernest Boris Čejn

16

Danijel Bove je bio briljantan naučnik kom je pošlo za rukom da svojim plodnim stvaralačkim djelom pridobije pažnju žirija za dodjelu Nobelove nagrade. Ne dijeleći zaslugu ni sa kim, kako je to veoma čest slučaj, on je 1957. zasluženo dobio ovo eminentno priznanje

NOBELOVA NAG�DA ZA �D NA SINTETIČKIM JEDINJENJIMA Danijel Bove (Daniel Bovet, 1907–1992) rođen je u zapadnošvajcarskom gradu Nešatelu. Bio je sin Pjera Bovea, profesora pedagogije sa Univerziteta u Ženevi, pa su i njegova akademska interesovanja veoma brzo izašla na vidjelo. Zanimale su ga �ziologija i hemija, a na Ženevskom univerzitetu doktorirao je 1929. godine i to iz oblasti zoologije i komparativne anatomije. Ipak, najznačajniji dio njegovog radnog opusa pripada oblasti farmakologije. Veoma mlad, već 1929. godine, postao je saradnik na Pasterovom institutu u Parizu. Svojevremeno, postao je i šef Katedre za terapeutsku hemiju pri toj ustanovi. Identičan angažman zadržao je i Institutu superiore di sanita u Rimu, čiji je bio dugogodišnji saradnik. Takođe, bio je profesor na Univerzitetu u Sasari (Italija) i Univerzitetu La sapijensa u Rimu. Nešto više od dvije godine (1969-1971) bio je šef Nacionalnog istraživačkog savjeta u Rimu. Veoma značajan doprinos Bove je dao u oblasti farmakologije, biologije i hemoterapije. Zaslužan je za otkriće antihistaminika (1937. god.). Tražio je odgovore za adekvatnu farmakoterapiju simpatičkog i centralnog nervnog sistema, alergijskih stanja, za uspostavljanje hormonske ravnoteže, ali i sprovođenje hemoterapije, anest-ezije i sl. Vrijedan saradnik u radu bila mu je supruga Filomena Niti, sestra čuvenog bakteriologa Nitija. 1948. godine, kao plod zajedničkog rada, objavljena je njihova koautorska knjiga o hemijskoj strukturi i farmakodinamičkoj aktivnosti ljekova uključenih u terapiju vegetativnog nervnog sistema. 1957. godine uručena mu je Nobelova nagrada za oblast �ziologije ili medicine. U obrazloženju se navodi da je to izvršeno zbog otkrića u vezi sa sintetičkim jedinjenjima kojim se inhibiraju efekti pojedinih supstanci u tijelu, posebno u krvnim sudovima i skeletnim mišićima. Objav-ljeno je oko 300 njegovih raznovrsnih naučnih radova. Pored toga što je za života bio veoma popularan naučnik i dobitnik priznanja velikog broja najznačajnijih svjetskih univerziteta, Bove je 1946. godine proglašen i za viteza Legije časti. Umro je 1992. godine, u Rimu.

17

Kompleksno preplitanje istraživačkih polja različitih nauka: u prvom redu biologije, hemije i medicine, plodnim radom trojice značajnih naučnika: Ferdžgota, Murada i Ignara, dobilo je osoben izraz u otkrivanju raznovrsnih svojstava uticaja azot-oksida kao signalnog molekula u kardiovaskularnom sistemu. Vodeći posebne naučne timove, svaki od ovih trojice istraživača došao je do sasvim osobenih podataka. Ipak, njihova individualizovana dostignuća na ovom polju krunisana su nagradom koja je objedinila značaj njihovih naučnih zapažanja - Nobelovom nagradom za oblast medicine ili �ziologije, dodijeljenom 1998. godine

U ŽIŽI �ZNOVRSNIH OBJEKTIVA Farmakološka dostignuća, iako bi to možda bilo za očekivati, nijesu predstavl-jala posebno atraktivan resurs za dodjelu značajnih naučnih priznanja. Ukoliko se osvrnemo na istorijat dodjele Nobelove nagrade, uočićemo da nije veliki broj farma-kologa koji su uspjeli prisvojiti neko od priznanja. Iako još uvijek nije ustanovljena posebna nagrada za ovu farmaceutsku oblast, nesporan je ogromni značaj primjene inovativnih rješenja iz ove oblasti. Ipak, svojevrstan oblik iskupljenja za ovakvu praksu kao da se može prepoznati u dodjeli Nobelove nagrade za oblast medicine ili �zioter-apije za 1998. godinu. Trojica naučnika čija su se interesovanja ukrstila u jednoj tački - istraživanju uticaja azot-oksida na kardiovaskularni sistem - pored značajnog postignuća u osvjetljavanju naučne istine, dali su veoma važan podsticaj razvoju farma-kologije. Plodni naučni radnici, pasionirani hemičari, medicinari, biolozi, farmakolozi, neki od njih su direktno učestvovali u proizvodnji farmaceutika. Riječ je o Luisu Ignaru, Robertu Ferdžgotu i Feridu Muradu.

Luis Ignaro (Louis J. Ignarro) naučnik je koji je svojim istraživanjima iz domena hemije i farma-kologije i uporedo vođenim pedagoškim radom, u kom je, kako sam kaže1, uživao, plodnošću svog rada i nesalomivim elanom važi za primjer profesionalca na kog se treba ugledati. Sin napuljskog doseljenika brodograditelja i Sicili-janke, rođen 1941. godine u Bruklinu, odličan student, a u vrijeme dodjele Nobelove nagrade predavač na Medicinskom fakultetu u Los

18

Anđelosu, Ignaro u svojoj autobiogra�ji2 ističe činjenicu da je tokom bujne naučne karijere sarađivao sa autoritetima kao što su Bernar Brodi, Džim Žilet, Džulijus Aksel-rod, Pol Bojler ili drugi. Diklofenak, antiin�amatorni nesteroid koji se danas nalazi u širokoj primjeni, plod je Ignarovog rada u Geigi farmaceutikalu. Strast za istraživanje uticaja nitroglicerina na kardiovaskularni sistem, cikličnih nukleotida, azot-oksida i sličnih opijata, pojavila se u Ignarovom radu još 1977. godine. Već tada je počeo sa objavljivanjem svojih saznanja posredstvom Američkog časopisa za farmakologiju i ekssperimentalniu terapeutiku. Otkriće EDRF-a, endotel izvedenog opuštajućeg faktora, predstavlja prekretnicu i značajno dostignuće u ukupnoj farmaceutici. Poseban efekat ogleda se u primjeni na liječenje impotencije, za šta posebna zasluga pripada upravo ovom istraživaču. Bio je to direktan podsticaj i za proizvodnju sildena�la, popu-larno zvanog vijagra. Ignaro je konstatovao da je azot-oksid moćan vazorelaktant, a budući da su nauci bila poznata neurotransmiterska svojstva ovog jedinjenja, on je taj spektar svojstava opisao istražujući glatku mišićnu masu. Predan naučno-istraživačkom radu koji je, kako sam navodi3, često trajao i po 96 uzastopnih časova, ovaj nobelovac je ponosan i na priznanja za pedagoški rad. U toj oblasti dodijeljena mu je Zlatna jabuka.

Robert Ferdžgot (Robert F. Furchgo�) rođen je u Čarlstonu (1916), a do 2009, tj. godine njegove smrti, učetvovao je u radu ne samo američkih već i brojnih svjetskih univer-zitetskih ili drugih naučnih centara. Već 1937. godine naučnoj javnosti bio je poznat njegov inventivni naučni potencijal. Pod mentorst-vom dr Henrija Bula na Nortvesternskom univerzitetu vršio je istraživanja u oblasti �zičke hemije krvnih zrnaca. Promjene u

eritrocitima, propustljivost njihovih ćelijskih membrana, ogledi na tkivu srčanog mišića, njegova relaksacija primjenom fosfata, uticaj epinefrina, izoprotereniola,

JEDNO �ZMIŠLJANJE O NAG�DAMA

U razmišljanju o tome koji su to aspekti mojih istraživanja koji su mi donijeli najveće zadovoljstvo, ne mogu reći da je prevashodno riječ o priznanjima i nagradama. Mislim da moje najveće zadovoljstvo dolazi iz svake početne demonstracije u mojoj laboratoriji, iz ekseri-menata projektovanih da testiraju novu hipotezu, da se objasne neki ranije ustanovljeni, često zbunjujući i paradoksalni pronalasci, koji su dali rezultate u skladu sa hipotezom. Ne samo dobijanje rezultata, već i zadovoljstvo zbog dobijanja očekivanih rezultata i rasprava o njima sa ljudima koji vrše istraživanja u datoj oblasti - očigledno da su aspekt koji imponuje egu. Robert F. Furchgo�, „Autobiography”, Stokholm, 1999, h�p://nobelprize.org/

19

natrijum-nitrita, acetilholina i sl., predstavljali su neke od zona interesovanja u kojima je ovaj nobelovac tražio odgovore za zadovoljenje svoje istraživačke mašte. Zaslužan je za otkriće EDRF-a, 1978. godine, za koje kaže da je bilo sasvim neočekivano. Univer-ziteti u Vašingtonu i Ženevi danas sa ponosom ističu činjenicu da je Ferdžgot svojevre-meno bio učesnik u naučnom radu koji se ovdje organizuje.

O Feridu Muradu, trećem po redu laureatu navedene Nobelove nagrade za 1998. godinu, postoji zanimljiva biografska priča. Murad je u stvari prezime koje je njegov otac, albanski emigrant, dobio po, kako to tada nije bio jedin-stven slučaj, odokativnoj ocjeni carinika koji mu je pregledao dokumenta na ulasku u SAD. Tako se desilo da Murat Džabir Ejupi u kasnije sklopljenom braku sa 22 godine mlađom Henrijetom Bouman, dobije trojicu potomaka koji neće nositi prediktovano porodično prezime. Rođen 1936. godine, u Vajtingu, gradiću u Indijani, Murad je odrastao u okruženju koje je zahtijevalo stalni angažman u održavanju

porodičnog restorana. Kao i njegova braća, veoma rano je ispoljio žeđ za naučnim saznanjem. Pasioniran farmakologijom, koja u to vrijeme nije predstavljala lako dostu-pan studij, i ovaj naučnik je bio veoma uspješan student medicinskog fakulteta. U njegovim istraživanjima ističe se rad na objašnjenju uticaja nukleotida na funkcion-isanje srca i jetre, proces hormonske regulacije i objašnjenja bioloških efekata azot-oksida. Polazilo mu je za rukom da veoma vješto animira naučnu javnost, uključi brojne učesnike u projekte koje je vodio i pridobije �nansijere za ulaganje u nauku. 1993. osnovao je sopstvenu molekularno-gerijatrijsku korporaciju. O značaju njegovog rada ilustrativno govori podatak koji navodi u Autobiogra�ji4 - za 4 godine rada u Abot laboratorisu, direktno je doprinio inoviranju 24 vrste farmaceutika namijenjenih za liječenje najprisutnijih bolesti. U vrijeme dodjele Nobelove nagrade, bio je predavač na Univerzitetu Teksasa, u Hjustonu. Zanimljiv je podatak da rad Ferdžgota, Murada i Ignara, iako značajnim dijelom pripada istoj oblasti, nikada nije sprovođen timski. Trojica američkih naučnika sinhronizovano su sprovodila naučna istraživanja koja su se ticala prirode uticaja azot-oksida, postižući pri tome raznovrsne rezultate. Svjedočanstvo koje Ignaro navodi u svojoj autobiogra�ji5 govori o činjenici da su se na Konferenciji o vaskularnim boles-tima održanoj 1986. na Majo klinici u Ročesteru susreli Ignaro i Ferdžgot. Tom prilikom ukazali su na veoma slična zapažanja. Ipak, o njihovoj prisnijoj saradnji nema dostup-nih informacija.

1. h�p://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1998/ignarro.html 2. L. c. 3. Ignaro, l.c. 4. h�p://nobelprize.org/nobel_prizes/medicine/laureates/1998/murad.html 5. Vid. fn. 1

Hygije - boginja zdravlja i zaštitnica ljekara i apotekara

21

AGENCIJA ZA LIJEKOVE I MEDICINS� SREDSTVA (CALIMS)

Agencija za lijekove i medicinska sredstva stručna je institucija koja se bavi regu-lisanjem stanja u oblasti registracije, farmakovigilance, kliničkih ispitivanja, te kontrole kvaliteta lijekova i medicinskih sredstava. Pored navedenog, sprovodi program informis-anja stručne i opšte javnosti o racionalnoj upotrebi lijekova. Postavljanje kvalitetnih standarda zaštite zdravlja građana Crne Gore predstavlja jedan od osnovnih ciljeva rada ove institucije. Želja da obezbjeđivanjem kvalitetnih, bezbjednih, e�kasnih i racionalno upotrijebljenih lijekova i medicinskih sredstava upravo ova stručna jedinica postane lider programa za očuvanje zdravlja i poboljšanje kvaliteta života ljudi posebno je naglašena misija CALIMS-a. Ustanovljena oktobra 2008. godine, tokom relativno kratkog perioda postojanja uspjela je da se uspješno umreži u sistem najznačajnijih institucija koje djeluju na domaćem i svjetskom nivou, te se, prema riječima direktora CALIMS-a, dr Milorada Drljevića, sa zadovoljstvom može konstatovati da su nakon dvije godine rada uspješno realizovane skoro sve planirane aktivnosti koje su dio Strategije razvoja Agencije do 2015. godine. - Polazeći od pro�lacije CALIMS-a kao stručno-naučne institucije, svakako da je najvažniji dio posla bio formiranje veoma kompetentnog tima stručnjaka, koji su ovladali svim poslovima koje nam je država povjerila. Uporedo sa radom, intenzivno su se odvijali i edukativni programi, za zaposlene, spoljne saradnike i stručnu javnost. Već godinu dana se nalazimo u projektu ’Instrument for PreAccession‘ u okviru kojeg zapos-leni u CALIMS-u prisustvuju redovnim sastancima radnih grupa i komiteta Evropske agencije za lijekove (EMA), što svakako doprinosi podizanju internih kapaciteta - objasnio je direktor Drljević. Lista djelatnosti koje se svakodnevno obavljalju u Agenciji za lijekove i medicin-ska sredstva veoma je obimna. Ovo je institucija kojoj se traba obratiti kada je u pitanju izdavanje, mijenjanje, dopunjavanje i obnavljanje dozvole za stavljanje lijeka u promet, dozvole za proizvodnju i promet lijekova, bilo da su oni namijenjeni za humanu ili veteri-narsku primjenu u liječenju, kao i izdavanje dozvole, evidentiranje i kontrolu rezultata kliničkih ispitivanja lijekova. Praćenje kvaliteta lijekova i medicinskih sredstava dostup-nih na tržištu ili eventualna zabrana njihovog prometa redovne su aktivnosti stručnjaka CALIMS-a. U skladu sa propisima Zakona o lijekovima i Zakona o medicinskim sredstvima, vrši se izdavanje serti�kata i akreditacija različite namjene. Da bi se izvršila nabavka lijeka

22

koji nije u standarnoj upotrebi u Crnoj Gori, neophodno je pribaviti dozvolu upravo ove institucije. Prikupljanje i obrada podataka o prometu i potrošnji lijekova, učešće u međunarodnoj standardizaciji u oblasti lijekova, sprovođenje edukacije o lijekovima, te briga za obezbjeđenje kvaliteta lijekova, samo su još neke u nizu nadležnosti ove specijali-zovane farmaceutsko-medicinske institucije. Usvajanje Strateškog plana Agencije za lijekove i medicinska sredstva Crne Gore, jedan je od važnih ciljeva daljeg rada. - Da bi do kraja uspjeli da ostvarimo svoju misiju i viziju, neophodno je i da riješimo pitanje smještaja i uslova za rad, uključujući formiranje skrining laboratorije za brze analize. Očekujemo da će Vlada Crne Gore u najskorijem vremenu pomoći da se ovo pitanje riješi. Saradnja koju ostvarujemo sa Ministarstvom zdravlja, institucijama zdravstvenog sistema (KC, Institut za JZ, JZU, Veterinarska uprava, Ekotoksikološki zavod...), Medicinskim i Farmaceutskim fakultetom, kao i velikim brojem regionalnih institucija, garancija su da će lijekovi i medicinska sredstva koji su dostupni građanima Crne Gore zadovoljavati standarde kvaliteta, bezbjednosti i e�kasnosti - navodi dr Drljević. -Velikim zalaganjem svih zaposlenih u našoj instituciji, uspjeli smo da u poslo-vanje uvedemo standard upravljanja kvalitetom ISO 9001/2008. i opredijelili se da upravo kvalitet rada i transparentnost budu osnov našeg poslovanja. Postali smo i prepoznatljiva institucija u regionu, kao i članica brojnih evropskih i svjetskih asocijacija (EMA, UPSALA, Centar za monitoring WHO-a, Bord za kontrolu narkotika...) - ističe dr Milorad Drljević. Onog trenutka kada program kontinuiranog poboljšanja standarda zdravstvene zaštite bude funkcionisao kao stabilan sistem, biće ostvarena jedna od važnih pretpostavki optimalnog rada CALIMS-a, a time i dobro strukturiranog ukupnog sistema zdravstvene zaštite građana Crne Gore. Naravno, cilj je da takav učinak bude prepoznat i na međunarodnom nivou.

Sektor za lijekove i medicinska sredstva

a) Odjeljenje za izdavanje dozvola za stavljanje lijeka u prometb) Odjeljenje za izdavanje dozvola za uvoz/izvoz,serti�kata i mišljenja c) Odjeljenje za izdavanje dozvola za uvoz,izvoz i tranzit opojnih droga i psihotropnih supstancid) Odjeljenje za medicinska sredstva e) Odjeljenje za klinička ispitivanja lijekova za upotrebu u humanoj i veterinarskoj me- dicini f) Odjeljenje za farmakovigilancug) Odjeljenje za kontrolu i odobravanje obilježavanja lijekova

Djelatnost Agencije utvrdjena je Zakonom o lijekovima i Zakonom o medicinskim sredstvima.

23

U skladu sa odredbama navedenih zakona, Agencija za lijekove i medicinska sredstva vrši upravne i sa njima povezane stručne poslove koji se odnose na lijekove, i to:

•izdaje, mijenja, dopunjava i obnavlja dozvolu za stavljanje lijeka u promet ; •izdaje dozvole za: proizvodnju lijekova, promet lijekova na veliko i promet na malo veterinarskih lijekova; •izdaje odobrenje za klinička ispitivanja lijekova koji nemaju dozvolu za stavl-janje lijeka u promet, evidentira klinička ispitivanja lijekova koji imaju dozvolu za stavl-janje lijeka u promet i vrši kontrolu sprovodjenja kliničkih ispitivanja; •procjenjuje odnos rizika i koristi lijekova na osnovu praćenja neželjenih dejstava lijekova i daje stručnu ocjenu kvaliteta, bezbjednosti i e�kasnosti primjene lijekova; •izdaje sertifikat o primjeni: dobre proizvođačke prakse, dobre kliničke prakse i druge sertifikate u skladu sa ovim zakonom; •izdaje sertifikate za potrebe izvoza lijekova u skladu sa preporukama Svjetske zdravstvene organizacije; •odobrava nabavku, odnosno uvoz lijekova koji nemaju dozvolu za stavljanje lijeka u promet,lijekova koji su namijenjeni za naučna i medicinska istraživanja, za dalju preradu ili za liječenje određenog lica ili grupe lica, kao i drugih lijekova u skladu sa ovim zakonom; •izdaje dozvolu za uvoz, tranzit i izvoz lijekova koji su ili sadrže opojne droge i psihotropne supstance kao i za supstance koje se koriste za njihovu proizvodnju (prekursori), u skladu sa međunarodnim konvencijama; •učestvuje u međunarodnoj standardizaciji u oblasti lijekova;vrši prikupljanje i obradu podataka o prometu i potrošnji lijekova; •obavlja poslove informisanja i edukacije o lijekovima i daje informacije od značaja za sprovođenje mjera za racionalno korišćenje lijekova; •preduzima mjere za obezbjeđenje kvaliteta lijekova; •vrši klasifikaciju lijekova za koje je izdata dozvola za stavljanje lijeka u promet u cilju utvrđivanja relevantnih pravila u vezi izdavanja lijekova; •vodi evidencije izdatih dozvola, odobrenja, sertifikata i potvrda; •ostvaruje saradnju sa međunarodnim subjektima i nacionalnim regulatornim tijelima u oblasti lijekova; •predlaže uskladjivanje propisa na području lijekova sa propisima EU i propi-sima i smjernicima medjunarodnih institucija; •izdaje stručno mišljenje o razvrstavanju proizvoda u lijek ili grupu lijekova kao i druga stručna mišljenja iz nadležnosti Agencije; •vrši kontrolu kvaliteta lijeka i izdaje potvrdu o kvalitetu lijeka; •obavlja poslove u vezi sa odlaganjem i uništavanjem otpada za sopstvene potrebe;

24

•izdaje odobrenja za uvoz i izvoz imunoloških lijekova, lijekova iz krvi i plazme i radiofarmaceutskih lijekova; •vrši druge poslove u skladu sa zakonom.

U skladu sa odredbama Zakona o medicinskim sredstvima Agencija vrši upravne i sa njima povezane stručne poslove koji se odnose na medicinska sredstva i to:

•donosi rješenje o akreditaciji pravnih lica za utvrđivanje usklađenosti medicin-skih sredstava, donosi rješenje o oduzimanju akreditacije i vodi registar akreditovanih pravnih lica za utvrđivanje usklađenosti; •vrši upis u registar i brisanje iz registra i vodi registar proizvođača, pravnih lica i preduzetnika koji vrše promet na veliko, uvoz i izvoz medicinskih sredstava, kao i speci-jalizovanih prodavnica; •vrši upis u registar i brisanje iz registra i vodi registar medicinskih sredstava koja mogu biti u prometu u Crnoj Gori; •evidentira klinička ispitivanja medicinskih sredstava i, po potrebi, daje saglas-nost za početak kliničkog ispitivanja; •procjenjuje odnos rizika i koristi medicinskih sredstava na osnovu praćenja neželjenih dejstava; •odlučuje o razvrstavanju medicinskih sredstava kada se radi o kombinaciji lijeka i medicinskog sredstva ili medicinskog sredstva i predmeta opšte upotrebe; •zabranjuje promet, odnosno naređuje obustavu prometa ili povlačenje iz prometa medicinskih sredstava koja ne ispunjavaju propisane opšte i posebne zahtjeve; •sarađuje sa međunarodnim subjektima i nacionalnim regulatornim tijelima u oblasti medicinskih sredstava;

vrši druge poslove, u skladu sa zakonom.

MISIJA

Misija Agencija je da postane vodeća institucija za očuvanje zdravlja i poboljšanje kvaliteta života ljudi, obezbjeđivanjem kvalitetnih, bezbjednih, efikasnih i racionalno upotrijebljenih lijekova i medicinskih sredstava, kao i da kontinuirano poboljšava kvalitet zdravstvene zaštite za pacijente.

VIZIJA

Vizija Agencije je da na visokostručan i odgovoran način poveća stepen funkcionisanja sistema zdravstvene zaštite, posebno segmenta potrošnje i registracije lijekova i medicin-skih sredstava, do nivoa standarda zemalja Evropske unije.

25

CILJEVI

Strateški ciljevi Agencije Usvajanje strateškog plana Agencije za lijekove i medicinska sredstva Crne Gore, koji će omogućiti optimalno i e�kasno funkcionisanje Agencije;

•Kontinuirano poboljšanje sveukupnog standarda zdravstvene zaštite; •Uključivanje organizacija zdravstvene zaštite i zdravstvenih institucija u proces poboljšanja kvaliteta; •Praćenje kvaliteta svih lijekova na tržištu i zabrana prometa lijekova i medicin-skih sredstava koji su ispod standardnog nivoa, ili su nebezbjedni. •Kontrola potrošnje lijekova. •Da kao takva bude prepoznata od međunarodnih regulatornih tijela i orga-nizacija iz ove oblasti. •Da osigura podršku da bi se sve organizacije koje pružaju zdravstvenu zaštitu uključile u proces poboljšanja kvaliteta; •Da osigura vidljiva i mjerljiva poboljšanja kvaliteta zdravstvene zaštite na kontinuiranoj osnovi;

Strategije ostvarivanja ciljeva Agencije:

•Da se angažuje, obuči i zadrži dovoljan broj farmaceuta, ljekara specijalista i ostalih visokospecijalizovanih profesionalaca, za određene segmente Agencije; •Da se promoviše poboljšanje kvaliteta i akreditacija među organizacijama zdravstvene zaštite, profesionalcima i potrošačima; •Da uspostavi veze sa međunarodnim tijelima koja su zainteresovana za kvalitet lijekova. Da kreira ambijent u kojem će iskustvo pacijenata imati glavni značaj za orga-nizaciju i pružanje zdravstvene zaštite.

26

Renomirani islandski lider u snabdijevanju generičkim farmaceuticima

Kada je ustanovljena farmaceutska kompanija Aktavis, želja njenih osnivača bila je da to vremenom postane preduzeće koje će opravdati značenje latinske sintagme sadržane u njenom nazivu, tj. da postane funkcionalan spoj akcije i snage. Još 1956. godine na Islandu je osnovana farmaceuska kompanija Farmako („Pharmaco”), koja je osnovica današnjeg Aktavisa („Actavis”). Ovo je međunarodna farmaceutska kompanija namijenjena za proizvodnju i snabdijevanje tržišta generičkim farmaceuticima. Prema podacima o istraživanju tržišta, Aktavis se nalazi na visokom, petom mjestu na top listi najpopularnijih snabdjevača generičkim lijekovima. Pod logom ove �rme na tržištu je zastupljeno više od 830 različitih generičkih proizvoda, a više od 350 u pripremnoj je fazi. Firma upošljava oko 10.500 ljudi, a trenutno posjeduje predstavništva u 40 svjetskih zemalja.

Aktavisovi proizvodi registrovani su u oko 60 zemalja svijeta. Pod nadleštvom Actavis Groupa, sprovodi se opremanje modernih proizvodnih objekata u Evropi, SAD-u i Aziji. Proizvodni asortiman obuhvata tablete, kapsule, injekcije, supozitorije, sprejeve, praškaste proizvode, tečnosti namijenjene za oralnu upotrebu i polučvrste materije. Što se tiče evropske regije, proizvodni centri nalaze se u Bugarskoj, Islandu, Italiji, Malti, Norveškoj, Rumuniji, Rusiji, Srbiji, Turskoj i Velikoj Britaniji. Istraživačko-razvojni centri postoje u Islandu, Malti i Rumuniji.

Filijala za prodaju i marketing

Actavis d.o.o.

Aktavisovi farmaceutski proizvodi u Crnoj Gori su dostupni preko sjedišta u Beogradu, „Actavis d.o.o.”, koje uporedo sa snabdijevanjem srbijanskog farmaceutskog tržišta zadovoljava i potrebe crnogorskog tržišta. U sastavu tog centra funkcioniše i Zdravlje Actavis (Leskovac), jedan od vodećih proizvođača gastroenteroloških i kardioloških ljekova u regionu. Od 2003. godine većinski vlasnik je islandska kompanija Aktavis. - Regionalno predstavništvo za Srbiju i Crnu Goru predstavlja sjedište prodaje

27

i marketinga za ovaj segment Aktavisovog sektora za Centralno-Istočnu Evropu i Aziju. Ambiciozan tim Prodaje i marketinga kompanije Actavis d.o.o. stvara nove vrijednosti za svoje kupce obezbjeđujući pravi izbor prvoklasnih proizvoda po povoljnim cijenama kako za domaće tako i za tržišta u regionu. Filijala za prodaju i marketing „Actavis d.o.o.” osnovana je 2005. godine. Za 2011. godinu programom ove �rme predviđeno je obezbjeđivanje lijekova posljednje proiz-vodne generacije, ali i kontinuirano snabdijevanje tržišta proizvodima čiji će oslonac biti baziran na domaćoj proizvodnji, tj. na proizvodnji u kompaniji u Leskovcu. Pacijentima će biti dostupni lijekovi iz oblasti kardiologije, psihijatrije, neurologije, dijabetologije, palijativne njege i antiinfektive.

E�kasno upravljanje kvalitetom od vrhunskog je značaja za uspjeh Aktavisa. Standardi kvaliteta poslovanja de�nisani su Korporativnim poslovnikom koji važi za sve Aktavisove kompanije širom svijeta. Aktavisov tim za kvalitet i usaglašenost e�kasno obezbjeđuje njegovu dosljednu primjenu u našim fabrikama, čiji status i kvalitet rada brižno prati i kontroliše Odbor za kvalitet. Poslovnikom su utvrđeni sistem upravljanja kvalitetom (QMS) i sistem upravljanja zaštitom životne sredine, zdravlja i bezbjednosti (EHS) u Aktavisu. Kako bi se obezbijedili usaglašenost proizvodnih pogona sa zahtjevima regula-tive na lokalnom nivou, organizuju se redovne interne provjere, kao i provjere od strane ovlašćenih regulatornih organa. Kompanija Zdravlje Aktavis je, nakon inspekcije u okto-bru 2008. godine, dobila zvanični EU GMP serti�kat danske Agencije za lijekove. Kom-panija je serti�kovana po sistemu kvaliteta ISO 9001:2000, ISO 14001, i kao prva Aktavi-sova kompanija sa serti�katom po standardu OHSAS 18001.

www.actavis.rs

28

Kompanija „AstraZeneca” nastala je 6.4.1999. godine, spajanjem kompanija „Astra AB” iz Švedske i „Zeneca PLC” iz Velike Britanije - dvije kompanije sa sličnim naučno baziranim kulturama i zajedničkom vizijom farmaceutske industrije. Spajanje je imalo za cilj da unaprijedi sposobnost obje kompanije da održe dugotrajan rast kroz: -Sposobnost da se održi potencijal postojećih i novih proizvoda kroz globalno prisustvo -Raširena pokrivenost u ključnim terapijskim oblastima, kao što su kardio-vaskularna i respiratorna oboljenja, zbog komplementarne prirode proizvoda -Značajna prisutnost u primarnoj zaštiti, posebno u oblasti gastrointestinalne, kardiovaskularne i respiratorne medicine -Vodeća pozicija u mnogim specijalističkim/bolničkim segmentima, koja uključuje onkologiju i anesteziju.

Snažnija R&D platforma za rast koji je podstaknut inovacijama

•Značajna ulaganja u istraživanje i razvoj •Snažan kombinovan razvoj novih proizvoda •Potencijal za dalje jačanje razvoja novih proizvoda kroz povećano istraživanje i sposobnost razvoja kroz veću produktivnost i fokus na selektovane oblasti i tehno- logije. AstraZeneca se bavi otkrivanjem novih lijekova koji su proizvedeni u cilju unapređenja zdravlja i kvaliteta života pacijenata širom svijeta - lijekova koji su inova-tivni, e�kasni i koji pružaju dodatnu korist, kao što je smanjenje neželjenih dejstava ili bolji način primjene lijekova. AstraZeneca se fokusira i na pronalaženje najboljih

AstraZeneca - „Health Connects Us All”

29

osobina naših lijekova kroz istraživanje dodatnih načina primjene i proizvodnje. U kompaniji AstraZeneca inovacija nije samo istraživanje. Naš cilj je i da stimulišemo stalnu kreativnost u organizaciji, stvarajući sredinu u kojoj se zaposleni osjećaju da kompanija cijeni i vrednuje njihov rad, podstiče i nagrađuje za ideje i doprinos uspjehu kompanije - ideje koje mogu da naprave razliku u svim aspektima poslovanja. Takođe, mi podržavamo i ohrabrujemo zaposlene u otkrivanju njihovog sopstvenog potencijala, pružajući im priliku za učenje i razvoj tokom njihove karijere. Sa globalnim poslovanjem dolazi i globalna odgovornost za sprovođenje visokih standarda poslovnog ponašanja širom sveta. Naš zadatak je da pronalazimo nove načine kako da unaprijedimo i poboljšamo zdravstvene uslove u svim zemljama u kojima poslujemo, kako bi AstraZeneca ostala visoko vrednovan član globalne zajednice. AstraZeneca je posvećena stalnim dostignućima u svim ovim oblastima, kako bi se osigurao zdrav razvoj kompanije u budućnosti. To će kompaniji omogućiti da nastavi da pruža pomoć u smislu unapređenja zdravlja i života svih onih kojima je to potrebno.

Osnovni podaci

•AstraZeneca je vodeća svjetska farmaceutska kompanija koja posjeduje kapac-itete svjetskog nivoa za proizvodnju bioloških proizvoda. Podržana snažnim naučnim razvojem, AstraZeneca je posvećena stalnom razvoju našeg poslovanja i razvojem novih lijekova koji pružaju poboljšanje života pacijenata •AstraZeneca usmjerava svoja sredstva na razvoj lijekova u šest terapeutskih oblasti u kojima vjerujemo da možemo pružiti naš najveći doprinos. Ove oblasti uključuju neka od najčešćih oboljenja na svijetu u oblastima: kardiologija, onkologija, gastroenterologija, pulmologija, infektivne bolesti i neurologija •AstraZeneca posjeduje širok spektar proizvoda uključujući neke od vodećih brend lidera u svijetu, kao što su Arimidex®, Crestor®, Nexium®, Seroquel® i Symbicort® •Kompanija je aktivna u preko 100 zemalja širom svijeta, sa rastućim prisust-vom na tržištima u razvoju, uključujući Kinu, Meksiko, Brazil i Rusiju. Sjedište kom-panije je u Londonu, u Velikoj Britaniji, a R&D centri se nalaze u Švedskoj, Velikoj Britaniji i SAD •AstraZeneca zapošljava više od 61.000 ljudi (45.6% u Evropi, 30.5% u SAD i 23.9% u Aziji, Africi i Australiji)

30www.astrazeneca.com

•Prema prometu u 2010. godini, AstraZeneca je na 5. mjestu među svim farma-ceutskim kompanijama u svijetu

•Ulaganja u R&D iznose više od 4.2 milijarde dolara u 2010. godini •U R&D centrima, zaposleno je više od 15.700 ljudi, a postoji 14 glavnih R&D centara u osam zemalja •Kompanija posjeduje 23 proizvodna pogona u 16 zemalja, u kojima radi više od 9.000 ljudi •Uporedo sa posvećenošću razvoju konkurentnosti i produktivnosti, na putu stalnog razvoja kompanija AstraZeneca rukovodi se svojim ključnim vrijednostima, sa osnovnim ciljem da svojim odličnim lijekovima, očuva i unaprijedi zdravlje pacijenata širom svijeta. •Kompanija AstraZeneca u Crnoj Gori ima zastupljene lijekove iz svih terapi-jskih oblasti, koji su na tržištu prisutni putem distributera Baypharm i Farmegra:

Onkologija: Arimidex®, Faslodex®, Iressa®, Nolvadex®

Pulmologija: Symbicort®, Pulmicort®, Oxis®

Kardiologija: Crestor®

Urologija: Zoladex®, Casodex®

Infektivne bolesti: Meronem®

Gastroenterologija: Nexium®

Anestezija: Marcain®, Diprivan®

CNS: Seroquel®, Zomig®

31

32

Hemofarm je lider na tržištu lijekova Srbije, ali i najveći srpski izvoznik u svojoj branši. Svrstava se u prvih deset izvoznika Srbije. Vrhunskim kvalite-tom, kao osnovnim postulatom, obezbijeđeni su uslovi da se inovativnim pristupima proizvodi Kompanije pozicioniraju i na najzahtjetevnijim trži- štima. Upravo u ovakvoj Kompaniji, koja se iz skromnog pogona sa 30 zapos-lenih razvila u multinacionalnu kompaniju. STADA Grupa, jedan od najvećih svetskih proizvođača generičkih lijekova, prepoznala je novi zamajac razvoja. Od ljeta 2006. godine Hemofarm posluje u sastavu STADA Grupe, čija tradicija pouzdane kompanije traje već 116 godina.

STADA Grupa je internacionalna kompanija sa članicama u 27 zemalja svijeta sa oko 8.000 zaposlenih. Kompanija je tokom posljednjih 15 godina doživjela pravu ekspanziju. Generika ima primat u portfoliu STADA Grupe. Imponuje da je na svjetskoj rang listi generičara na sedmom mjestu, a u svojoj matičnoj državi, Njemačkoj, na trećem.

Preuzimanjem Hemofarma od strane STADA Grupe nastavljen je investicioni ciklus Koncerna koji ima proizvodni kompleks u Vršcu i pogone u Šapcu, Dubovcu, Banja Luci i Podgorici. Investiranje u vrhunsku tehnologiju rezulti-ralo je nespornom činjenicom da je Hemofarm jedina farmaceutske kuća u ovom dijelu Evrope koja proizvodi lijekove u tri najso�sticiranija oblika – eferveta (šumećih tableta), dvokomponentnih lio�liziranih injekcija i peletnih formi. Prva je farmaceutska kuća na ovim prostorima kojoj je dodijeljen certi-�kat o priznavanju sistema kvaliteta ISO 9002, kao i GMP (2001.) i FDA (2008.) certi�kat.

Hemomont, prva farmaceutska fabrika u Crnoj Gori, počeo je sa radom 1994. u Podgorici kao fabrika za proizvodnju infuzionih rastvora u staklenim bocama i o�almoloških kapi. Danas, 17 godina kasnije, na 10.000 metara kvadratnih

ima dva moderna proizvodna pogona - za proizvodnju sterilnih proizvoda i čvrstih formi lijekova. U proizvodnom portfoliu ima paletu infuzionih preparata koju čine osnovni rastvori, infuzioni rastvori za osmotsku terapiju, plazmaekspanderi i infuzioni rastvori za parenteralnu ishranu, te o�almološke preparate, kapi za nos i cefalosporinske antibiotike u obliku kapsula i prašaka za oralnu suspenziju. Hemomont, najvećim dijelom, 85-90%, izvozi svoje prozvode (Rusija, Ukrajina, zemlje u regionu).

Prošlog mjeseca Hemomont je inspektovan od strane Regierungspräsidium (RP) Darmstadt – njemačke regulatorne agencije. Izvještaj nakon inspekcije potvrdio je da pogon čvrstih formi u Hemomontu odgovara zahtjevima farma-ceutske regulative za proizvodnju lijekova propisanih evropskim smjernicama Dobre proizvodjačke prakse (EU GMP).

Serti�kacijom je postignut strateški cilj usaglašavanja sa najvišim standardima evropske regulative u oblasti farmaceutske proizvodnje. Dozvola za proizvod-nju lijekova za izvoz u zemlje EU izdata od strane RP Darmstadt širi mogućnost realizacije izvoza proizvoda u zemlje Evropske unije. Održavanje uspostavljenog nivoa kvaliteta osigurava prisustvo na prestižnim tržištima.

33

34

35

PharmaSwiss d.o.o. je osnovan 2000. godine i dio je PharmaSwiss SA, Švajcarska, koji posluje u 19 zemalja centralne i istočne Evrope. PharmaSwiss na ovim tržištima zastupa neke od vodećih multinacionalnih farmaceutskih i biotehnoloških kompanija, kao što su Amgen, Astellas, Bristol Myers Squibb, Ferring, Ipsen, Lilly, Norgine, P�zer i Reckitt-Benckiser, ali razvija i sopstveni portfolio licencnih ljekova pod brendom PharmaSwiss.Poslovanje PharmaSwiss-a obuhvata registraciju ljekova, promociju, prodaju i farmakovigilancu (praćenje neželjenih dejstava ljekova) na način koji je u potpunosti uskladjen sa lokalnim zakonskim propisima i sa medjunarodnim standardima u farmaceutskoj industriji.Proizvodni kapaciteti PharmaSwiss-a ispunjavaju standarde dobre proizvodjačke prakse GMP (Good Manufacturing Practice – Dobra proizvođačka praksa) i ISO 9001. PharmaSwiss licencno proizvodi Diclofenac Duo, Cardiopirin (acetilsalicilna kisjelina u obliku gastrorezistentne tablete), Monopril, Rapidol (ibuprofen u formi meke želatinske kapsule) i MamaVit (vitaminski kompleks za trudnice). Terapijske oblasti koje PharmaSwiss pokriva svojim proizvodima su: kardio-vaskularna medicina, endokrinologija, neurologija, psihijatrija, ginekologija, onkologija, reumatologija, pedijatrija, nefrologija sa transplantacijom, urologija, gastroenterologija, infektivne bolesti, kao i oblast OTC proizvoda.Na teritoji Crne Gore PharmaSwiss posluje od 2001.

Od 2011, PharmaSwiss SA, posluje u okviru Valeant Pharmaceuticals.

Za više informacija posjetite: www.pharmaswiss.comPharmaSwiss d.o.o.Rimski trg 1681000 PodgoricaTel +382(20)205-870Fax +382(20)205-870montenegro.info@pharmaswiss.com

PharmaSwiss d.o.o. je osnovan 2000. godine i dio je PharmaSwiss SA, Švajcarska, koji posluje u 19 zemalja centralne i istočne Evrope. PharmaSwiss na ovim tržištima zastupa neke od vodećih multinacionalnih farmaceutskih i biotehnoloških kompanija, kao štto su Amgen, Astellas, Bristol Myers Squibb, Ferring, Ipsen, Lilly, Norgine, P�zer i Reckitt-Benckiser, ali razvija i sopstveni portfolio licencnih lijekova pod brendom PharmaSwiss.Poslovanje PharmaSwiss-a obuhvata registraciju lijekova, promociju, prodaju i farmakovigilancu (praćenje neželjenih dejstava lijekova) na način koji je u potpunosti usklađen sa lokalnim zakonskim propisima i sa međunarodnim standardima u farmaceutskoj industriji.Proizvodni kapaciteti PharmaSwiss-a ispunjavaju standarde proizvođačke prakse GMP (Godd Manufacturing Practice – Dobra proizvođačka praksa) i ISO 9001. PharmaSwiss licencno proizvodi Diclofenac duo, Cardiopirin (acetilsalicilna kisjelina u obliku gastrorerezistentne tablete), Monopril, Rapidol (ibuprofen u formi meke želatinske kapsule) i MamaVit (vitaminski kompleks za trudnice).Terapijske oblasti koje PharmaSwiss pokriva svojim proizvodima su: kardiovasku-larna medicina, endokrinologija, neurologija, psihijatrija, ginekologija, onkologija, reumatologija, pedijatrija, nefrologija sa transplantacijom, urologija, gastroen-trologija, infektivne bolesti, kao i oblast OTC proizvoda.Kardiovaskularna medicina: Monopril, Binevol, Cardiopirin, Omega Defend, PravaCor, Fenolip Endokrinologija: Humulini, Somatulin Nefrologija: Prograf, Mimpara Reumatologija: Enbrel, Diclofenak duo, DicloRapid Neurologija: Dysport, Tanacan Urologija: Cialis, Tamsol Ginekologija: Menopur, Diphereline, Mamavit OTC program: Fervex, E�eralgan, Strepsils, Rapidol.Na teritoriji Crne Gore PharmaSwiss posluje od 2001. godine.

Od 2011. godine PharmaSwiss SA, posluje u okviru Valeant Pharmaceuticals.

Za više informacija posjetite: www.PharmaSwiss.comPharmaSwiss d.o.o.Rimski trg 1681.000 PodgoricaTel./fax:+382(20)205-870montenegro.info@pharmaswiss.com

Asclepios Hygie

37

Ho�mann - La Roche Ltd. Dio stranog društva Podgorica We Innovate Healthcare

Kao istraživački orijentisana kompanija, Roche, razvija inovativne dijagnostičke i terapijske proizvode koji značajno doprinose zdravlju pacijenata od rane detekcije, pa sve do prevencije bolesti i liječenja. Roche grupa je osnovana davne 1896 godine u Švajcarskoj od strane Fritz Hofmann-a i njegove supruge Adele La Roche. Od tada do danas, Roche postaje jedna od najbolje kotiranih farmaceutskih kompanija svijeta sa više od 80.000 zaposlenih u 150 zemalja. Ono što je u fokusu kompanije Roche je razvoj inovativnih dijagnostičkih i terapijskih rješenja sa ciljem da se značajno unaprijedi zdravlje, kvalitet i dužina života pacijenata. Zato je Roche u 2010. godini uložio više od 9 miijardi švajcarskih franaka za razvoj novih lijekova i time postao druga kompanija u svijetu (poslije Toyote) po ulagan-jima u razvoj i istraživanje. Kompanija Roche ulaže dosta u razvoj tzv. personalizovane terapije (Perso- nalized Healthcare) koja podrazumijeva detaljno poznavanje molekularne biologije bolesti i speci�čnih karakteristika oboljelih, čime se omogućava pronalaženje lijekova koji su ciljano dizajnirani za određene grupe pacijenata. Ovim se postiže maksimalna e�kasnost terapije sa minimalnim neželjenim efektima, što je slučaj sa lijekom Herceptin (Trastazumab) koji se koristi u terapiji karcinoma dojke. Predstavništvo Roche-a u Crnoj Gori osnovano je Januara 2007. godine i od tad bilježi konstantan rast i razvoj. Sa osam zaposlenih najveće je predstavništvo jedne strane farmaceutske kuće u Crnoj Gori, a po udjelu na bolničkom tržištu je od svog osnivanja pa do danas na prvom mjestu. U fokusu Roche Crna Gora nalaze se velike oblasti medicine i to: onkologija (Herceptin, Mabthera, Avastin), reumatologija (Actemra, Mabthera �), terapija bubrežnih anemija i transplantacija (Mircera, Recormon, Celcept) i antiinfektivni portfolio (Pegasys, Fuzeon, Invirase). Strateški planiramo da dalje proširujemo i jačamo dostupnost novim lijekovima u pomenutim oblastima, da širimo postojeći program kliničkih studija, kao i da nasta-vimo sa obimnim programom edukacije ljekara, farmaceuta i srednjeg medicinskog kadra koji je otpočeo sa osnivanjem predstavništva.

www.roche.com

38

PARTNERSTVO �O KLJUČ USPJEHA

Na razvojnom putu započetom 2004. godine Sano�‐Aventis, trenutno jedna od najvećih multinacionalnih farmaceutskih kom-panija, bilježila je prestižne radne rezultate. Jedno od pred- stavništava iz svjetski razgranate mreže ustanovljeno je i u Crnoj Gori 2007.godine

Kompanija Sano�‐Aventis pod ovim nazivom postoji od 2004. godine nakon što je Sano�‐Synthélabo kupio Aventis, fran- cusko‐njemačku kompaniju sa sjedištem u Schiltigheimu, Fran-cuska. Pregovori su rezultirali stvaranjem nove kompanije Sano�‐Aventis sa sjedištem u Parizu.

Sano�‐Synthélabo nastao je 1999. godine spajanjem kompanije Sano� (bivša ćerka kompanije Total) sa kompanijom Synthélabo (bivša kćerka kompanije L'Oréal). Spojene kompanije imale su sjedište u Parizu.

Aventis je nastao 1999. godine nakon što se francuska kompanija Rhône‐PoulencS.A. spojila sa njemačkom korporacijom Hoechst Marion Roussel.

Dio Sano�-aventis grupe je Sano� Pasteur, koji se smatra svjet- skim liderom u proizvodnji vakcina koje se koriste u pro�laksi i terapiji najmanje 20 različitih vrsta zaraznih bolesti. Pored inte- resovanja za humanu medicinu, Sano�-Aventis ima upliva i u proiz-vodnji sredstava namijenjenih za primjenu u veterini. Smatra se da je ova kompanija u vrhu najmoćnijih snabdjevača farmaceutskog tržišta kada je u pitanju tržište lijekova koji se dobijaju na ljekarski recept.

39

Jer zdravlje je važno

Statistički podaci s kraja 2010. godine pokazuju da kompanija upošljava više od 100.000 ljudi u svijetu, a da se neto prihod za tu godinu procjenjuje na nešto više od 30 milijardi eura.

Sano�‐Aventis je punopravni član EFPIA‐e (European Federa-tion of Pharmaceutical Industries and Associations).

Pored angažovanja na sprovođenju internih istraživačkih pro- jekata, ovaj farmaceutski gigant aktivan je i u partnerskim projek-tima koji imaju za cilj sprovođenje istraživanja u oblasti inovacija, kao i �nansiranje projekata koji se realizuju u saradnji sa drugim industrijskim i akademskim akterima. Ambicija ovog globalnog zdravstvenog lidera jeste da se učini što efektivnijom strategija konstuisana na principima rada u inovativnoj tehnologiji, razvoja strukture grupe i realizacije spoljašnjih mogućnosti razvoja.

Uporedo sa jačanjem proizvodnih i istraživačkih resursa, Sano�‐Aventis razvijao je i mrežu predstavništava i zastupničkih kompanija širom svijeta. Na taj način povećana je dostupnost farmaceutskih proizvoda iz asortimana ove kompanije, a ujedno i ostvarena komfornost usluge krajnjem pacijentu. U okviru speci�čne regionalne strategije formirana su referentna pred- stavništva, pa je ostvareno e�kasno povezivanje, ne samo sa insti-tucijama i zdravstenim upravama, već i sa udruženjima pacije-nata. Proizvodi ove kompanije dostupni su na tržištima u oko 170 zemalja svijeta. Osnivanje komercijalnih predstavništava realizovano je u oko 100 zemalja svijeta, a od novembra 2007. godine takva ustanova oformljena je i u Crnoj Gori.

Sano�-Aventis d.s.d., Moskovska 69, 81000 Podgorica, Tel : ( +382 20 ) 228 445

www.sano�-aventis.com

40

Worwag Pharma GmbH & Co.KG „Sveobuhvatan pristup dijabetesu“

Worwag je Njemačka farmaceutska kompanija u posjedu porodice Worwag.Osnovana je 1965.godine u Študgartu i tokom svog postojanja se specijalizovala u oblasti generičkih lijekova za prevenciju i terapiju dijabetesnih i kardiovaskularnih komplikacija kao i u oblasti biofaktora i vitamina. Poslo-vanje Worwag Pharme odlikuju njemački kvalitet, savremena i jedinstvena farmakološka riješenja kao i e�kasnost i bezbjednost svakog preparata. U ovom momentu Worwag Pharma ima svoja predstavništva u preko 30 zemalja Evrop-ske Unije , Istočne Evrope, Zemljama bivšim čalnicama Sovjetskog saveza, Rusiji, Aziji i zemljama Latinske Amerike. Od 2006. godine počelo je sa radom predstavništvo Worwag Pharme u Srbiji sa sjedištem u Beogradu, koje je danas centrala iz koje se organizuje rad svih predstavništva Zapadno Balkanskog Regiona – Predstavništvo Worwag Pharma za Crnu Goru, Predstavništvo Worwag Pharma za BiH, Predstavništvo Worwag Pharma za Makedoniju. Asortiman lijekova koji je predstavljen u našem regionu obuhvata područje prevencije i terapije dijabetesa tipa II i dijabetesnih komplikacija sa tendencijom proširenja u smjeru terapije kardiovaskularnih bolesti. Od dijabetesa obolijeva sve veći broj ljudi u svijetu, a svakako i u našoj sredini. Kako se radi o bolesti koja je često podmuklog karaktera, značajan broj pacijenata ima razvijene komplikacije već u momentu postavljanja dijagnoze osnovne bolesti. Posebno važna komplikacija dijabetesa je i dijabetesna polineuropatija.Worwag Pharma je farmaceutska kompanija koja se uspešno uhvatila u koštac sa ovim problemom i već 20 godina u Njemačkoj je na vrhu kompanija koje nude farmakološka riješenja koja se ubrajaju u prvu liniju terapije dijabetesne polineuropatije. Worwag Pharma trenutno nudi najcijelovitiju paletu lijekova za terapiju dijabetesene polinueropatije u Zapadno Balkanskom Regionu.

41

Temeljan pristup ovom problemu obuhvata nekoliko osnovnih pri- ncipa: •dobru glikoregulaciju koju omogućava Metfogamma® - metformin , lijek izbora u terapiji gojaznih dijabetičara sa tipom II dijabetes melitusa, •inhibiciju patogenetskih mehanizama, sa dva lijeka u paleti koji spadaju u sam vrh terapijskih riješenja ovoga problema- Milgamma® - benfo-tiamin i piridoksin hlorid i �iogamma® - alfa lipoinska kiselina 600mg •i simptomatsku terapiju neuropatskog bola - Gabagammma® , gabap-entin. •U oblasti liječenja kardiovaskularnih bolesti registrovani su i Moxogamma® - moxonidin i Carvedigamma® - karvedilol , moćni antihiperten-zivi sa profilom visoke bezbjednosti za lečenje HTA kod dijabetičara i osoba sa metaboličkim sindromom. Pored ovih lijekova na tržištu se može naći i preparat •Vitamina za dijabetičare sa kompleksom vitamina i minerala pažljivo izbalansiranim za pacijente sa dijabetesom radi prevencije komplikacija i za osobe koje imaju rizik od oboljevanja od dijabtesa.

42

APOTEKARI I LJEKARIOdnos profesionalnih nadleštavakroz istoriju

Stara narodna poslovica kaže: od kada je svijeta, ima i lijeka. U jednoj kratkoj rečenici. Ako malo odemo u prošlost vidjećemo da se još od tih davnih dana ljudi bave i liječenjem i spravljanjem ljekova. Ali tu nastaju i prvi problemi.

Ako preskočimo jedan veliki zlatni period od Egipta, stare Grčke i Rimskog carstva, možemo slobodno reći da se prvi počeci farmacije kao

samostalne profesije javljaju u gradovima Mediterana u kojima se osjećao uticaj Salernske medicinske škole, najpoznatije škole srednjeg vijeka za obrazovanje ljekara i apotekara.

Još daleke 1140. godine i pod uticajem arapskog uređenja, sicilijanski kralj i sveti rimski car Fridrih II Hohenstaufen donio je svoje Konstitucije, odnosno odredbe, kojima je uredio cjelokupnu zdravstvenu službu u državi. „Constitutiones Regum regni utriusque Siciliae”, donijete u periodu 1231–1240. god, izvršile su velike promjene u zakonodavstvu srednjeg vijeka uopšte, a obuhvatale su i dio koji se odnosi na sanitetsko zakonodavstvo, a kojim je regulisano razdvajanje medicine od farmacije. Ovim su i formalno odvojene profesije liječenja i pripremanja ljekova, a akt je poznat pod nazivom Salernski edikt. Uvođenjem ovih odredbi 1240. god., zajedničko stablo medicine i farmacije razdvojilo se u dvije zasebne grane, koje će se dalje razvijati i granati samostalno. Istorijski gledano, apotekarstvo po prvi put dobija svoj zakonski oblik, a apotekar u javnom životu zauzima mjesto sa tačno određenim funkcijama i djelokrugom rada. Salernski edikt je uspostavio model koji je farmacija slijedila širom Evrope, sa izuzetkom britanskih ostrva. U to vrijeme, a i mnogo poslije odvajanja medicine od farmacije, ljekovi se nisu izrađivali samo u apoteci. Bilo je opšteprihvaćeno pravilo da su ljekari imali pravo da izrade i izdaju pacijentima one ljekove koji su bili potrebni za vrijeme obavljanja pregleda i liječenja. Po nekim autorima, ove priručne apoteke ljekara smatraju se najstarijim tipom apoteka, a kasnije su se iz njih razvile gradske apoteke u mnogim srednjovjekovnim gradovima. Tadašnje socijalne prilike, nažalost kao i dan danas, uticale su na kvalitet liječenja. Ljekari su se uglavnom okretali imućnijim slojevima društva, dok su siromašniji morali

43

da se zadovolje uslugama ranara i berbera. U seoskim područjima, gdje je bilo relativno malo školovanih ljekara i apotekara, stanje je bilo još gore.

Jedno od najstarijih načela etike zdravstvenih radnika, koje je prvi put spomenuto u statutu južnofrancuskog grada Arla daleke 1170, kasnije ozakonjeno Salernskim ediktom, jeste zabrana udruživanja ljekara i apotekara u poslovnom pogledu, a na štetu bolesnog čovjeka. U jednom od najstarijih, Trogirskom statutu, kaže se da se ljekar (lat. medicus) i apotekar (lat. apotecarius seu speciarius), koji primaju platu od opštine, obavezuju „Zakletvom za službu” prilikom stupanja na dužnost. Zakletva podrazumijeva da neće nikada sklapati bilo kakve sporazume (lat. quod medicus comunis non faciat societatem cum speciario).

U srednjovjekovnim gradovima formiraju se razna strukovna udruženja ili esnafi. Tako su „hirurgički ceh” sačinjavali ljekari (lat. physici, medici, doctori), apotekari (apothecarii, speciarii), ranari (cirologi) i brijači (barbieri). Međutim, u nekim gradovima i apotekari počinju osnivati svoje esnafe. Apotekarska udruženja su kontrolisala da li se poštuje apotekarski monopol, postavljala jedinstvene cijene, utvrđivala broj budućih učenika, nadgledala njihovo školovanje, ali su dozvole za bavljenje farmaceutskim poslom davali gradski ljekarski prezidijumi ili savjeti koji su se nazivali „Collegio medicum”. U pojedinim gradovima Evrope apotekari i njihova udruženja uspijevaju da dobiju status kolegijuma. Ipak, ovi kolegijumi dugo nisu bili u ravnopravnom položaju sa „Collegio medicum”, naročito u Francuskoj i Engleskoj. U ovim dvijema zemljama od početka sprovođenja ovih reformi postojali su veliki antagonizmi. Kada su jednom prilikom apotekari nazvani nepismenima, prevarantima, neznalicama, prodavcima roga za svijeću — otpočeo je pravi rat. Nije teško naslutiti da se u osnovi ovog sukoba, pored ekonomskog interesa, nalazilo i fundamentalno shvatanje odnosa između profesija. Ljekari ne samo da su od apotekara očekivali da ne prelaze okvire svoje struke, često ih optužujući da se bave medicinom i da rade ljekaru iza leđa, već su očekivali da priznaju superioran autoritet ljekara u svim medicinskim pitanjima. Apotekari su odbijali ideju podređenosti ljekarima i počeli su da se trude da stvore sopstveni prestiž i profesionalni status.

Odvajanje farmacije od medicine nije značilo da je farmaceut nezavisan i ravnopravan. On je ostao podređen ljekaru po zakonu i po razdvajanju profesionalnih normativa. Najstariji primjeri apotekarskih zakletvi, pronađeni u statutima srednjovjekovnih gradova iz perioda razdvajanja farmacije od medicine, govore o podređenom položaju apotekara. Često korišćen izraz za apotekara — „ljekareva desna ruka” (lat. dextera medici manus) — koji se prvi put pojavljuje u dodatku Nirnberške farmakopeje upravo u smislu zajedničke brige za očuvanje zdravlja bolesnika, kasnije je preuzet u sasvim drugom značenju i koristio se sve do 19. vijeka da opiše podređen položaj apotekara u odnosu na ljekare. U to doba, mali broj ljekara čije su usluge bile skupe i nedostupne većini ljudi, doveo je do toga da apotekari pored izrade ljekova u apotekama često daju savjete bolesnima, a nerijetko i propisuju terapiju. Kao jedinstven primjer ovog

44

rivaliteta između „Collegio medicum” i Apotekarskog društva, prisutan u Londonu tokom 17. vijeka, navodi se sudski proces u kom je tužen jedan apotekar da se bavio klasičnim liječenjem. Kraljevski ljekarski prezidijum iz Londona izveo je apotekara pred sud pod optužbom da je postavljao dijagnoze, propisivao terapiju i bavio se medicinom na drugi način. Slučaj je oboren jer se smatralo da je to uobičajeno u to doba i da je javni interes zaštite zdravlja da se apotekari u nekim situacijama bave i onim za šta nisu bili obučeni. Ipak, zbog velikog doprinosa razvoju hemijske nauke i botanike, početkom 18. vijeka apotekari stiču poštovanje, a ljekari im sve više prepuštaju spravljanje i izdavanje ljekova. Danas, osvrćući se unazad, možemo reći da se taj profesionalni odnos, baziran na ekonomskim interesima, prestižu i održavanju hijerarhije, oslikava kroz međusobne optužbe za nekompetentnost, zamjenu ljekova, razblaživanje i netačnu izradu.

Sve ovo je uticalo na pojavu prvih etičkih normativa koje su u formi kodeksa donosila udruženja farmaceuta i ljekara. Svijest da dobro izrađen lijek govori o stručnosti apotekara isto toliko koliko određuje uspjeh liječenja, pa samim tim i uspjeh ljekara, promijenila je odnos između ove dvije struke, koji se danas bazira na povjerenju i uzajamnom poštovanju.

Kao stanovnici Mediterana, možemo biti izuzetno ponosni i pohvaliti se da je na ovim prostorima, uz Trogirsku i Apoteku Male braće iz Dubrovnika, radila i Apoteka u Kotoru — još davne 1326. godine. Ovo nam govori da su te apoteke bile i među najstarijim apotekama u Evropi.

Mr ph. Pavle Jurlina

Asclepios - Grcki bog ljekarstva

45

Prof. dr Rajko Šofranac

NEOPHODNOST IMPLEMENTACIJE STANDARDA KVALITETA U FARMACIJI

Kvalitet, jedan od najkontroverznijih pojmova u svijetu biznisa, danas sve više po-staje značajan i za zdravstvo.

Kvalitet nije ono što većina poslovnih ljudi misli da jeste.• Za neke je kvalitet poslovna strategija• Za druge � lozo� ja menadžmenta• Treći kažu da je to program• Četvrti da je to proces

Kvalitet je u stvari svojstvo organizacije da implementira korisnikove želje i potrebe.

Jednostavno rečeno: kvalitet je poslovni stil i kultura rada preduzeća — ustanove u cjelini, svakog njegovog dijela i svih zaposlenih.

Cjelokupan zdravstveni sistem ogleda se u pružanju usluga. Značaj kvaliteta u pru-žanju usluga potkrepljuje i činjenica da usluge pružene u zdravstvu direktno utiču na zdravlje i kvalitet života ljudi.

Zdravstveni sistem ne može biti „kompletan” bez kvalitetne apotekarske usluge.Osim snabdijevanja ljekovima i medicinskim sredstvima građana i zdravstve-

nih ustanova, farmaceut je odgovoran da obezbijedi racionalnu farmakoterapiju, po-boljša kvalitet života pacijentima, poboljša upotrebu ljekova i medicinskih sredsta-va, kao i da prati neželjene reakcije na ljekove i interakcije. Farmaceutska zdravstve-na zaštita predstavlja nov koncept farmaceutske prakse koji se fokusira na direk-tnu interakciju farmaceuta i korisnika u cilju pružanja kvalitetne zdravstvene usluge.Savremena organizacija apotekarske djelatnosti zahtijeva:• Jasno pozicioniranje apoteke u sistemu primarne zdravstvene zaštite stanovništva,• Implementacija profesionalnih standarda Dobre apotekarske prakse (DAP) • Organizacija rada apoteka po zahtjevu standarda ISO 9001:2008.

Za farmaceutske ustanove neophodno je da implementiraju ove standarde. Kada pomenusmo neophodnost, ona se ne odnosi na činjenicu da se poslije usaglašavanja dobi-ja serti� kat, kao dokaz da su standardi implementirani. To se obavlja kroz zahtjeve koji se standardima traže: da se još više poboljša kvalitet procesa, kroz optimizaciju aktivnosti, uz jasno de� nisanje odgovornosti za njihovo sprovođenje. Serti� kat u takvom slučaju dolazi kao

46

neposredna posljedica još kvalitetnijeg rada, odnosno poslovne izvrsnosti koja obezbjeđuje zadovoljstvo korisnika usluga. Jednostavno, koncept upravljanja kvalitetom prisutan je i pri-hvaćen u apotekarskoj praksi svijeta.

1. Primjena i značaj standarda u farmaciji

Postavlja se pitanje kako opstati i kako postati „prvi” u struci, u djelatnosti, u grani? Odgovor na ovakva pitanja sadržan je u riječi „kvalitet”. Decenijska iskustva u organizaciji rada proizvodnje i kontrole ljekova, dovela su do stvaranja dokumenta Good Manufacturing Practice (GMP — Dobra proizvođačka praksa). S druge strane, svijet je iskoristio godinama prikuplja-na iskustva brojnih uspješnih preduzeća, instituta, naučnika i priznatih stručnjaka i pretočio ih u standarde koji predstavljaju minimalne zahtjeve za kvalitet jedne organizacije ili preduzeća. Ti standardi su poznati korisnicima i široj javnosti pod imenom Serija standarda ISO 9000.

Internacionalna organizacija za standardizaciju (engl. International Organisation for Standardisation — ISO) specijalizovana je internacionalna agencija za standardizaciju, trenutno zastupljena u nacionalnim tijelima za standardizaciju u više od 100 zemalja. Svrha ISO-a je da publikuje razvoj standardizacije i srodnih aktivnosti u svijetu, da bi se olakšala međunarodna razmjena dobara i usluga i da bi se razvila saradnja u intelektualnim, naučnim, tehnološkim i ekonomskim aktivnostima. Serija ISO 9000 je skup posebnih, ali srodnih, me-đunarodnih standarda u menadžmentu kvaliteta i obezbjeđenju kvaliteta. Oni su opšti, nijesu namijenjeni nijednom posebnom proizvodu. Mogu biti upotrebljeni u proizvodnim kao i u uslužnim djelatnostima. Ovi standardi su razvijeni da bi se efektivno dokumentovali elementi sistema kvaliteta koje treba implementirati da bi se održavao e� kasan sistem kvaliteta u ustano-vi / preduzeću. Sama ISO 9000 serija standarda ne određuje metode koje se koriste za imple-mentaciju elemenata sistema kvaliteta. Standardi predstavljaju koncept zapadne proizvodno--uslužne � lozo� je, zasnovane na sistemskom pristupu.

Standardi ISO nijesu tehnički standardi. Oni su standardi za menadžment. Nijesu ni zakon ni propis, oni su mnogo više, daju odgovor na pitanje ŠTA da radimo ?, a na nama je da nađemo odgovore na pitanja KO?, KAKO?, KADA? i ZAŠTO?, ako želimo da uspostavimo sistem kvaliteta.

U međunarodnoj organizaciji za standardizaciju ISO učinjeni su napori da se na po-četku novog milenijuma objedine metode menadžmenta donošenjem nove serije standarda za „Integrisane sisteme menadžmenta” koji će obuhvatiti cjelokupni poslovni sistem organizaci-je, uključujući i � nansije.

Tako su raniji standardi ISO 8402 i 9000 postali ISO 9000:2000, a ISO 9001, 9002 i 9003 postali su ISO 9001:2000 i ISO 9004:2000, gdje:

• ISO 9000 — opisuje osnove sistema menadžmenta kvalitetom i speci� cira terminologije sistema menadžmenta kvalitetom

• ISO 9001 — speci� cira zahtjeve za sisteme menadžmenta kvalitetom za upotrebu kada je potrebno da organizacija demonstrira sposobnost da

47

obezbjeđuje proizvode / usluge koji zadovoljavaju zahtjeve kupca i primijenjenih propisa

• ISO 9004 predstavlja uputstvo za sisteme menadžmenta kvalitetom, uključujući procese kontinualnog unapređenja, koji doprinose zadovoljenjukupaca, organizacije i drugih interesnih grupa.

Potpunom primjenom zahtjeva standarda ISO 9001:2000 postiže se efektivnost po-slovnog sistema i ostvaruje zadovoljstvo kupca.

Godine 2008. izvršena je revizija ovog standarda, koji sada nosi oznaku ISO 9001:2008. Najvažniji dio te revizije je identifi kovanje eksternih procesa (engl. outsource pro-ces) i detaljniji opisi samih procesa realizacije.

Već sada neki stručnjaci smatraju da i standard ISO 9001:2008 u svojim zahtjevima sadrži dosta elemenata za podizanje kako efektivnosti tako i e� kasnosti poslovnog sistema. Taj stav nije daleko od istine, ali za veći proboj u ovladavanju e� kasnošću, kreativnom rukovodstvu mnogo više alata daje standard ISO 9004:2009.

Standard ISO 9001:2008 baziran je na procesnom modelu, uz korišćenje osam prin-cipa upravljanja kvalitetom.

Ova procesna struktura ima pet modula i 24 elementa.Zahtjevi za menadžment sistema kvaliteta — 1 elementKratko de� niše opšte zahtjeve, uključujući procedure i radna uputstva.Odgovornost menadžmenta — 7 elemenataDe� niše se kroz uspostavljanje politike i ciljeva kvaliteta kao i planiranje de� nisanih

zahtjeva menadžmenta sistema kvaliteta. Ovdje je posebno važna povratna informacija top menadžmenta o korektivnim akcijama i rezultatima unapređenja.

Menadžment resursima — 5 elemenataDe� niše neophodne resurse, kao što su zaposleni, informacije ili oprema. Oni preds-

tavljaju podršku sistema kvaliteta.Realizacija proizvoda ili usluge — 6 elemenataObuhvata procese kao što su: zadovoljstvo korisnika, projektovanje, nabavka, proizv-

odnja ili usluga i upravljanje opremom za mjerenje i kontrolisanje.Mjerenje, analiza i unapređenje — 5 elemenataOvo je modul koji prati i analizira rezultate u primjeni sistema kvaliteta, posebno

unapređenja koja su rezultat internih ocjena i korektivnih akcija koje su uslijedile poslije njih.Svaki od ovih modula i elemenata detaljno je analiziran u posebnim poglavljima.

Za standard ISO 9001:2008 važe sljedeće odrednice:• Važi za organizacije svih veličina i djelatnosti• Zakonske odrednice i dalje su starije od zahtjeva standarda• E� kasnost funkcionisanja i dalje zavisi od ljudskog faktora• Uspjeh organizacije usko se vezuje za kvalitet• Kvalitet se prikazuje u obliku opštevažećih principa.

48

Standard ISO 9001:2008 treba da:• Bude orijentisan na proces• Sistem za upravljanje kvalitetom mora da bude sposoban da se integriše u

ostale upravljačke sisteme• Postoji zahtjev za neprekidno poboljšanje• Bude usmjeren na korist kupca/korisnika• Treba da je pristupačan korisnicima.

Pojednostavljeno rečeno, zahtjevi standarda ISO 9001:2008 mogu se svesti na sljedeće:• Moramo razumjeti očekivanja korisnika prije nego se obavežemo da ih is

punimo• Moramo postaviti ciljeve koje naš sistem kvaliteta mora da ispuni• Moramo planirati proizvodnju i identi� kovati neophodne resurse• Moramo de� nisati metod upravljanja resursima koji utiču na kvalitet• Moramo mjeriti resultate i obezbijediti da oni zadovoljavaju očekivanja

korisnika.

ISO i GMP smjernice, na svoj način, predstavljaju sistem kvaliteta. Posljednjim revizi-jama, ISO i GMP su postali bliži i samim načinom na koji su napisani i samom primjenom ovih standarda u farmaceutskoj industriji. Kada je u pitanju GMP sistem kvaliteta, on podrazumijeva da proizvođač ljekova mora da ispuni zakonske obaveze koje ovaj dokument propisuje,  a ne zahtjeve krajnjeg korisnika / pacijenta.

Ciljevi uvođenja sistema kvaliteta u apoteku standardizacija su farmaceut-ske zdravstvene usluge i aktivnosti sa osnovnim principom usmjerenja na pacijenta / korisnika usluge, a upravljanje kvalitetom farmaceutske zdravstvene usluge predstavl-ja prioritet u menadžmentu apotekarskom praksom. Sa jedne strane, organizacija po-slovnog sistema u skladu sa zahtjevima standarda ISO 9001:2008 daje mogućnost pra-ćenja i unapređenja cjelokupnog sistema, sa druge strane, standardi Dobre apotekar-ske prakse posebno su značajni za korisnike usluga farmaceutske zdravstvene zaštite.Primjenom zakonskih odredbi koje se odnose na uslugu farmaceutske zdravstvene zaštite, far-maceut aktivno učestvuje u promociji zdravlja i prevenciji bolesti i to poštujući profesionalne standarde.

Standard ISO 9001:2008 kompatibilan je sa ostalim sistemima menadžmenta uključujući sisteme menadžmenta životnom sredinom, zaštitom na radu i bezbjednošću, � -nansijama i rizicima i moguće je da ustanova integriše, tj. poveže ove sisteme menadžmenta. Takođe, kao što se primjena principa i elemenata svih „dobrih praksi” (DPP, DAP, DSP...) može u praksi uspješno uklopiti sa ispunjavanjem zahtjeva ISO standarda, tako je moguća i integracija ISO 9000: 2008 i standarda Dobre apotekarske prakse.

Jedan od osnovnih principa menadžmenta kvalitetom po Seriji standarda ISO 9000:2008 jeste usmjerenje na korisnike gdje se naglašava da organizacije zavise od svojih korisnika i prema

49

tome treba da razumiju aktuelne i buduće potrebe korisnika, treba da ispune zahtjeve korisnika i da nastoje da pruže i više nego što korisnici očekuju. Isti pristup može se uočiti i u okviru principa (zahtjeva) DAP-a. Svi principi DAP-a, koje je promovisalo Međunarodno udruženje farmaceuta (Fedaration Internationale Pharmaceutique — FIP), okrenuti su pacijentima / korisnicima uslu-ge, a najvažniji od svih je zahtjev da prvi farmaceutov interes mora uvijek biti dobrobit pacijenta.Integracija menadžment sistema, preko menadžmenta sistemom kvaliteta, vrši se na nivou procesa. Pri tome se projektovanje, razvoj, primjena i kontinualno unapređenje modela in-tegrisanih menadžment sistema vrši polazeći od principa jedinstvene politike za sve oblasti i zajedničke dokumentacije.

Zajednički elementi zahtjeva standarda ISO 9001:2008 i Standarda DAP-a su:–  Zahtjevi koji se odnose na dokumentaciju–  Odgovornost rukovodstva–  Obuka–  Infrastruktura–  Radna sredina / aspekti životne sredine–  Procesi–  Zakonski i drugi zahtjevi–  Komunikacija–  Nabavka–  Proizvodnja i servisiranje–  Oprema za mjerenje–  Zadovoljenje korisnika–  Interna provjera

Razmatranjem navedenih elemenata u okviru ISO 9001:2008 i standarda DAP-a uočava se mogućnost za visok stepen integracije sistema menadžmenta kvalitetom (QMS) i profesionalnih standarda apotekarske prakse, kao i to da se može koristiti zajednička dokumen-tacija. Pored ovoga, koncept unapređenja prepoznaje se u oba pristupa, što je naročito važno za obezbjeđenje kvaliteta usluge pružene pacijentima / korisnicima usluge, a sve u cilju zado-voljenja potreba i ostvarivanja dobrobiti pacijenta / korisnika.

2. Procesi i modeli farmaceutske zdravstvene usluge

Pri postavljanju modela farmaceutske zdravstvene usluge moramo imati u vidu os-novne procese koji se dominantno odvijaju u apoteci, a to su:

• Planiranje• Upravljanje dokumentima• Upravljanje resursima• Izdavanje ljekova na recept• Izdavanje ljekova bez recepta

50

• Izrada magistralnih preparata• Nabavka proizvoda za dalji plasman• Skladištenje• Korektivne mjere• Interne provjere• Mjerenja, analize i poboljšanja.

3. Šta se dobija implementacijom standarda?

Jasno, cilj funkcionisanja ustanove jeste pro� t. Međutim, on se ostvaruje samo kvali-tetom. Kvalitet, a sa njime i pro� t dolaze iz četiri dimenzije: fokusiranjem na kupca, orijenta-cijom na procese, tretiranjem zaposlenih kao važnog resursa i spremnošću na brze promjene.Za vašu ustanovu implementacija sistema menadžmenta kvalitetom značila bi mnogo. Dobili bi sistem u kojem se proces vršenja usluge dokumentuje i sprovodi na najbolji način. Ovo je prosebno bitno iz razloga što procesi koje realizujete moraju biti:

• Kruti i ipak � eksibilni• E� kasni a ipak efektni• Kontrolisani a ipak slobodni• Stabilni a ipak promjenljivi.

Nalaženje mjere u ovim procesima moguće je jedino kvalitetno isprojektovanim QMS-om. Na taj način dobijate:

• Rad u skladu sa zakonskom regulativom • Kvalitetno pružanje farmaceutske zdravstvene zaštite (FZZ) • Kontinuirane aktivnosti u apoteci na promociji zdravlja i prevenciji bolesti • Odgovorno snabdijevanje stanovništva i zdravstvenih ustanova ljekovima,

medicinskim sredstvima, tradicionalnim i biljnim ljekovima, mjernim instrumentima, predmetima opšte upotrebe i drugim proizvodima značajnim za zdravlje ljudi

• Ostvarivanje e� kasne komunikacije na svim organizacionim nivoima • Praćenje savremenih dostignuća u oblasti farmacije i kontinuirani

profesionalni razvoj i usavršavanje zaposlenih u skladu sa planom obuke • Povećanje broja i lojalnosti korisnika vaših usluga • Rede� nisanje asortimana i prodajna politika prema zahtjevima tržišta • Poboljšanje kvaliteta i proširenje asortimana usluga • Efektivnija i e� kasnija nabavka • Racionalizacija poslovanja smanjenjem troškova i povećanjem

produktivnosti • Povećanje zadovoljstva zaposlenih kroz profesionalnu edukaciju i vred

novanje rada prema ostvarenim rezultatima

51

• Konačno, serti� kat od ovlašćene serti� kacione organizacije, da ste svoje poslovanje usaglasili sa evropskim standardima.

Nije suvišno napomenuti da Zakon o lijekovima — objavljen u „Službenom listu RCG”, br. 80/2004 od 29.12.2004. godine — zahtijeva:

• Obezbjeđenje kvaliteta kao kontinuirani proces kojim se kvalitet uvodi u sve faze proizvodnje, uključujući i sistem dokumentovanog praćenja svih sastojaka i pojedinačnog proizvodnog procesa, odnosno kontrolu kvaliteta, koja obuhvata sve kontrole u odnosu na kvalitet lijeka — u proizvodnom procesu (na početku i tokom procesa), na gotovom proizvodu (serijama proizvoda) i na uzorcima uzetim iz prometa (kontrola poslije stavljanja u promet);

• Dobru proizvođačku praksu (GMP) koja predstavlja sistem obezbjeđenja kvaliteta koji se odnosi na organizovanje, sprovođenje, stručni nadzor i kontrolu kvaliteta proizvodnje ljekova; dobra kontrolna laboratorijska praksa (cGMP) dio je dobre proizvođačke prakse kojom se obezbjeđuje kvalitet u procesu kontrole kvaliteta lijekova;

• Dobru praksu u skladištenju (GSP) — sistem obezbjeđenja kvaliteta koji se odnosi na organizovanje, sprovođenje i stručni nadzor čuvanja lijekova prije stavljanja u promet;

• Dobru praksu u distribuciji (GDP) — sistem obezbjeđenja kvaliteta koji se odnosi na organizovanje, sprovođenje i stručni nadzor u distribuciji lijekova, od proizvođača do krajnjeg korisnika;

• Dobru apotekarsku praksu (GPP), gdje se podrazumijeva sistem obezbjeđenja kvaliteta koji se odnosi na organizovanje, sprovođenje, stručni nadzor i kontrolu kvaliteta u apotekarskoj djelatnosti;

4. Kako realizovati program da veledrogerija ili apoteka budu serti� kovani?Globalno gledano, program se dijeli u tri cjeline:• Pripremne aktivnosti• Izrada dokumentacije• Implementacija.

4.1 Pripremne aktivnosti

S obzirom na program koji treba realizovati, pripremne aktivnosti moraju biti teme-ljno sprovedene.

U sklopu pripremnih aktivnosti treba uraditi sljedeće:A. Imenovati predstavnika rukovodstva za kvalitetB. Identi� kovati: snagu, slabost, mogućnost i opasnost pomoću tzv. SWOT matrice

52

C. Defi nisati viziju ustanove (veledrogerije, apoteke)D. De� nisati misiju koja viziju pretvara u konkretnu činjenicuE. Na osnovu ovih ulaza de� nisati politiku kvaliteta veledrogerije / apotekeF. De� nisati ciljeve kvaliteta i odgovornosti za njihovu realizacijuG. Analizirati postojeće stanjeH. Identi� kovati razlike između postojećeg stanja rada i zahtjeva standarda.

Smatramo neophodnim da ukratko de� nišemo pojam vizije, misije i politike kvaliteta.Vizija predstavlja koncizan opis nekog budućeg stanja, kome organizacija teži. Bez

jasne vizije, organizacija u najboljem slučaju može da održava postojeće stanje. Međutim, i to je gotovo nemoguće, pošto se uslovi poslovanja i zahtjevi i očekivanja kupaca stalno mijenjaju.

Nakon de� nisanja vizije potrebno je de� nisati misiju ustanove. Misija treba da bude vodič za buduće akcije, u pravcu koji je de� nisan vizijom, pri čemu se de� nišu akcije koje se odnose na određene procese, usluge, tržište i tehnologiju bitnu za ustanovu.

Politika je planska odluka kojom se preciziraju stavovi, načela i principi u poslovanju preduzeća / ustanove.

Kada se jednom de� niše politika, onda čitav niz odluka postaje na neki način više stan-dardizovan nego što bi to bilo u okolnostima bez politike.

Zbog toga je značajno da se politika formuliše na takav način da se mogućnosti različitih interpretacija minimiziraju.

„Ako rukovodstvo ne uspostavi formalnu politiku kvaliteta, tada će osoblje, pojedinačno, odabrati svoje lične politike.”

Politika kvaliteta je prva stvar koja se de� niše kada se počinje program kvaliteta. Takođe se zahtijeva da rukovodstvo osigura da se ta politika „razumije”, sprovodi i održava na svim nivoima u ustanovi.

C. Primjer Vizije za veledrogeriju:

D. Primjer Misije za veledrogeriju:

„Izgraditi snažnu i modernu veledrogeriju, ekološki bezbjednu i sposobnu za najviše ciljeve u trgovini, distribuciji, zastupanju i istraživanju tržišta, unapređenju farmaceutske i medicinske prakse u regionu, a posebno u Crnoj Gori, i biti uvijek među trima vodećim veledrogerijama.”

• Unapređenje kvaliteta usluga i jačanje kontrole kvaliteta poslovanja prema svjetskim standardima

• Zadovoljavanje potreba i želja kupaca te pružanje veće vrijednosti poslovanja u odnosu na konkurente

• Edukacija i zadovoljstvo zaposlenih u cilju realizacije stalne težnje za pružanjem potpunog kvaliteta poslovanja

53

F. Primjer Politike kvaliteta veledrogerije:

Primjer Politike kvaliteta za apoteku:

• Stalno učenje i primjena novih znanja u radu i upravljanju ustanovom

• Sistemsko praćenje i analiza procesa i aktivnosti u okruženju, prepoznavanje vlastitih uticaja na okruženje i zaštita životne sredine, saglasno zakonima i propisima.

Politika kvaliteta Preduzeća za medicinsko snabdijevanje DOO „Export / import XYZ” sastavni je dio ukupne poslovne politike preduzeća u cilju postizanja višeg nivoa tehnologije rada, brže i e� kasnije manipulacije sredstvima rada, upravljanja i donošenja poslovnih odluka. Ona se zasniva na tržišno orijentisanom poslovnom sistemu i na principima sistema menadžmenta kvalitetom, čiji je osnovni zadatak stalno poboljšavanje kvaliteta cjelokupnog poslovanja, sa ciljem da se zadovolje potrebe i očekivanja korisnika naših usluga. Stalno se poboljšava sistem menadžmenta kvalitetom i povećavaju efektivnost i e� kasnost kompletnog poslovanja preduzeća. Politika kvaliteta se povremeno preispituje i mijenja kada je to potrebno.Politika kvaliteta Preduzeća „XYZ” ostvaruje se kroz: - Stalno poboljšavanje zadovoljstva naših korisnika; - Bezrezervno angažovanje najvišeg rukovodstva preduzeća; - Potpuno uključivanje svih zaposlenih u realizaciju procesa i njihovo stalno obrazovanje. Obuka i motivacija; - Procesni pristup i timski rad na ostvarivanju planiranih i ugovorenih poslova; - Ugrađivanje u naš rad sistemskog pristupa menadžmentu i novih dostignuća iz naše djelatnosti i oblasti kvaliteta; - Upoređivanje sa najboljima u našoj djelatnosti, uz stalno poboljšavanje

• Rad u skladu sa zakonskom regulativom

• Pružanje farmaceutske zdravstvene zaštite (FZZ)

• Kontinuirane aktivnosti u apoteci u cilju promocije zdravlja i prevencije bolesti

• Odgovorno snabdijevanje stanovništva i zdravstvenih ustanova ljekovima, medicinskim sredstvima, tradicionalnim i biljnim ljekovima, homeopatskim ljekovima, dijetetskim proizvodima, mjernim

54

instrumentima, predmetima opšte upotrebe i drugim proizvodima značajnim za zdravlje ljudi

• Jasno pozicioniranje apoteka kao važnog elementa u sistemu primarne zdravstvene zaštite — obezbjeđivanje bolje dostupnosti FZZ-a građanima

• Apoteka je opredijeljena da distribuira samo kvalitetne proizvode koji zadovoljavaju, i ukoliko je moguće prevazilaze, očekivanja kupaca i na taj način obezbjeđuje očuvanje zdravlja stanovništva

• Izrada i razvoj magistralnih i galenskih ljekova / preparata u apotekama, u skladu sa principima Dobre apotekarske (DAP) i Dobre proizvođačke prakse (DPP), a u odnosu na zahtjeve korisnika, osnivača i tržišta

• Kontrola sirovina i proizvoda u akreditovanoj laboratoriji za ispitivanje i kontrolu apoteke

• Sagledavanje očekivanja i zahtjeva zaposlenih, uz izlaženje u susret njihovim potrebama u skladu sa tekućim mogućnostima poslovanja. Motivacija zaposlenih u skladu sa mogućnostima

• Ostvarivanje e� kasne komunikacije na svim organizacionim nivoima

• Praćenje savremenih dostignuća u oblasti farmacije i kontinuirani profesionalni razvoj i usavršavanje zaposlenih u skladu sa planom obuke

• Rad na prevenciji zagađivanja životne sredine i stalnom unapređenju

• Nabavka opreme koja nema ili ima minimalan uticaj na životnu sredinu i zdravlje ljudi

• Rad na kontrolisanju i smanjenju upotrebe energetskih resursa, kao i emisije štetnih materija u okolinu

• Praćenje rizika na radnom mjestu i u radnoj okolini. Obezbjeđenje uslova da se oni svedu na najmanju mjeru.

Poslovna politika Apoteke uključuje i zaštitu životne sredine kao dio ukupne društvene odgovornosti Ustanove. Najvažniji aspekti životne sredine koje je Apoteka identi� kovala su: opasni otpad — električni, elektronski, otpad od voznog parka, posebno farmaceutski otpad i organski rastvarači; neopasni otpad koji ima uticaja na životnu sredinu — papirni i ambalažni otpad. Takođe, postoji uticaj na potrošnju prirodnih resursa i emisija u vazduh (električna energija, motorno gorivo, papir).

55

4.2 Izrada dokumentacije

Neophodno je pojasniti strukturu dokumentacije sistema menadžmenta kvalitetom, jer prvo moramo de� nisati odnosno opisati kako ćemo raditi, uz jasno implementiranje onih zahtjeva standarda koji nijesu obuhvaćeni u postojećem načinu rada. Standardi ne utvrđuju de-taljnu strukturu i hijerarhiju dokumenata sistema kvaliteta, niti strogo de� nišu njihov oblik i sadržaj. Oni samo traže da svi elementi, zahtjevi i postupci u vezi sa upravljanjem kvalitetom budu dokumentovani na sistematičan način.

Na osnovu toga moguće je izvršiti identi� kaciju potrebnih dokumenata po broju i na-mjeni.

Da bi tako identi� kovani skup dokumenata bio uređen, nameće se potreba za njiho-vom kategorizacijom po hijerarhijskim nivoima. To navodi na zaključak da čitav posao u vezi sa dokumentacionom podlogom sistema kvaliteta treba realizovati izgradnjom sistema doku-menata.

Kada govorimo o sistemu dokumenata, onda je jasno da su svi dokumenti u međusob-noj vezi.

Dokumentacija o kvalitetu ima pet nivoa koji istovremeno simbolizuju nivoe nasta-janja i odlučivanja. Piramida simbolizuje opsežnost dokumentacije na svakom nivou.

Pristup svakom dokumentu mora biti brz i lak.Međutim:Velika je zabluda da se samo dokumentovanošću može obezbijediti kvalitet.Dokumentovanost znači da će se proces proizvodnje ili pružanja usluga odvijati uvijek

na isti način, i ništa više od toga. To je potreban, ali ne i dovoljan uslov za garantovanje kvaliteta. Ovo treba naglasiti i imati uvijek u vidu kada se pristupi izgradnji sistema kvaliteta.

Izgradnja cjelovite dokumentacione osnove predstavlja složen zadatak i važan je pre-duslov za kvalitetan proizvod ili uslugu.

Pošto je već nešto rečeno o politici kvaliteta, u narednom tekstu, ukratko treba de� ni-sati i ostalu dokumentaciju sistema menadžmenta kvalitetom.

56

Poslovnik o kvalitetu ima za svrhu da, kroz sistem menadžmenta kvalitetom, opiše poslovni sistem apoteke i njegove poslovne procese i prikaže svoju sposobnost da dosljedno obezbjeđuje proizvode koji ispunjavaju zahtjeve pacijenata i odgovarajućih zakona i propisa. U njemu su prikazani vizija i politika kvaliteta, de� nisani ciljevi kvaliteta, organizaciona struk-tura, odgovornosti i ovlašćenja, procesi, postupci i resursi potrebni za uspostavljanje sistema menadžmenta kvalitetom. Sistemi menadžmenta kvalitetom u apoteci prikazuju se kroz primjenu procesnog modela.

Poslovnik o kvalitetu usmjerava zaposlene na sve oblasti poslovanja apoteke kao i na način za ispunjavanje zahtjeva sadržanih u standardu ISO 9001: 2008, odgovarajućim zakonima i propisima, uključujući i proces stalnog poboljšanja sistema. Poslovnik o kvalitetu i prateća dokumentacija na koju se poziva, namijenjeni su svim zaposlenima, da ih primjenjuju u cilju realizacije aktivnosti na uniforman i uspješan način.

Plan kvaliteta je dokumenat u kome se opisuje kako će biti ispunjeni konkretni zahtje-vi za kvalitet. Posebno je važan pri proizvodnji ljekova, jer se u njemu de� nišu kritične tačke u proizvodnji i način njihove kontrole.

Znači, plan kvaliteta najmanje sadrži:♦ Zahtjeve kvaliteta koje treba postići♦ Glavne faze realizacije proizvoda, usluge♦ Konkretne nosioce, ovlašćenja i odgovornosti tokom faza realizacije♦ Opremu i druge resurse za ostvarivanje zahtijevanog kvaliteta♦ Speci� kaciju procedura, metoda i instrukcija za rad koji će se primjenjivati♦ Utvrđene tačke provjere♦ Plan aktivnosti kontrolisanja, sa nosiocima i učestalošću♦ Program kontrolisanja i ispitivanja u odgovarajućim fazama♦ Način sprovođenja izmjena♦ Metod za mjerenje ostvarenja utvrđenih ciljeva.

Procedure treba da opišu odvijanje identi� kovanih procesa koji utiču na kvalitet, sa posebnim osvrtom na odgovornosti i obaveze pri organizovanju, realizaciji i provjeri / veri� -kaciji tih poslova. Pri tome se svaka aktivnost opisuje do nivoa koji omogućuje odgovarajuću provjeru i kontrolu.

Svaka procedura treba da obuhvati određenu logiku cjeline. Ukupan broj procedura zavisi od puno faktora, ali uglavnom odražava složenost preduzeća i prirodu poslova.

Procedure su napisani iskazi koji de� nišu kako se sprovode, kontrolišu i evidentiraju aktivnosti, uz jasnu odgovornost za njihovu realizaciju.

Neka pravila pri pisanju procedura:• Obuhvatiti određenu logičku cjelinu• Izdvojiti zajedničke aktivnosti i obraditi ih jednom procedurom

57

• Ne navoditi previše aktivnosti u jednoj proceduri• Ići u svim procedurama do približno istog nivoa detaljnosti• Aktivnosti opisivati do nivoa koji omogućava provjeru i kontrolu• Dokumenti koji se pominju u proceduri moraju biti navedeni• Procedure odobrava rukovodstvo ustanove• Distribucija procedura mora da bude kontrolisana• Svaka procedura ima svoj „original” i kopije.

Svaka procedura sadrži:1. Predmet2. Područje primjene3. Termine i de� nicije4. Dokumentovanost5. Opis procesa6. Odgovornosti7. Distribuciju8. Reviziju9. Priloge10. Dijagram toka procesa.

Zapisi u stvari predstavljaju obrasce i izvještaje koji nastaju tokom procesa razvoja, nabavke, proizvodnje, kontrole, ispitivanja, same realizacije apotekarske usluge itd.

Zapisi su rezultat sprovođenja QMS-a, prema postupcima defi nisanim poslovnikom i procedurama za određene procese.

Tipični primjeri zapisa su:- Izvještaji o kontroli- Laboratorijski izvještaji- Potvrde o kvalitetu proizvoda- Izvještaji o kontroli opreme- Nalozi za izmjene- Zapisi o dobavljačima- Analiza tržišta- Analiza konkurencije itd.

U tekstu koji slijedi biće de� nisan poslovnik menadžmenta kvalitetom. U sastavu poslovnika dati su zahtjevi standarda ISO 9001:2008 i način njihovog zadovoljenja za slučaj apoteke. Na približno isti način zadovoljili bi se zahtjevi za veledrogerije ili preduzeća za medi-cinsko snabdijevanje.

58

4.3 Upravljanje procesima u apoteci

Sistem menadžmenta kvalitetom u apoteci primjenjuje se kao procesni model. On se sastoji od niza međusobno povezanih procesa. Ulazi u svaki proces doživljavaju trans-formacije koje tokom procesa daju rezultate u vidu proizvoda ili usluga na izlazu. Svaki od procesa ima svoj početak i svoj kraj. Tamo gdje je kraj jednome, nalazi se početak drugome. Procesi su međusobno povezani i svi se ulivaju u jedan jedinstven proces — proces stalnog poboljšavanja. Sagledavanje svih procesa i interakcija između njih čini osnovu „procesnog modela upravljanja”.

Upravljanje procesima i njihovim međusobnim djelovanjem omogućava rukovod-stvu da efektivno upravlja cjelokupnim poslovnim sistemom apoteke.

Procesom preispitivanja od strane rukovodstva ostvaruje se kontrola upravljanja sistemom menadžmenta kvalitetom, ali i povratna sprega na rukovodstvo da promijeni, do-puni ili rede� niše odgovornosti, ovlašćenja i međusobne veze, a u cilju postizanja unapređenja kvaliteta.

Drugu povratnu spregu na sistem menadžmenta kvalitetom čini mjerenje zado-voljstva korisnika usluga apoteke, a po potrebi i drugih interesnih strana, u cilju procjene stepena ostvarenja njihovih zahtjeva i očekivanja.

Praćenjem, mjerenjem i analizom procesa, odnosno performansi, omogućava se njihovo odvijanje pod kontrolisanim uslovima, u okviru zakona i propisa i dovodi do poboljšavanja kojima se skraćuje vrijeme dobijanja izlaza iz procesa, smanjuju troškovi i poboljšava kvalitet usluga, odnosno postiže zadovoljstvo korisnika usluga.

Upravljački mehanizam procesa čini dokumentacija sistema menadžmenta kvalitetom.

4.3.1. Podjela procesa

Svi procesi u apoteci podijeljeni su u tri kategorije, i to:• Upravljački procesi • Glavni procesi • Procesi podrške.

Upravljački procesi se odnose na rukovodstvo apoteke. To su procesi koji omogućavaju rukovodstvu da poslovni sistem vodi na bazi planiranih i dokumentovanih postupaka i resursa, da svoje odluke donosi na bazi činjenica i dokaza, a sve u cilju ostvarivanja stalnih poboljšavanja poslovanja apoteka.

Glavne procese čine procesi čiji su ulazi zahtjevi korisnika, koji su u skladu sa zako-nom i propisima, a izlazi su usluge koje se pružaju korisnicima. Ovi procesi stvaraju novu vrijednost.

Standard ISO 9001:2008 zahtijeva da se identi� kuju i procesi iz oblasti imenovane

59

kao outsource (engl.). Termin „outsource” u ovom tekstu odnosi se na procese neophodne za funkcionisanje bilo kog dijela ustanove, koji za njega obavlja druga ustanova.

Procesi podrške predstavljaju podršku upravljačkim i glavnim procesima. Oni se odvijaju u cilju omogućavanja i olakšavanja izvođenja glavnih i upravljačkih procesa. Za svaki proces mora biti de� nisana odgovornost za njegovu realizaciju.

Upravljanje procesima de� nisano je u procedurama i uputstvima, u kojima su opisani procesi, sa potrebnim resursima i informacijama kao i odgovornostima i ovlašćenjima. Redosljed i interakcija između svih utvrđenih procesa u organizaciji prikazani su u sljedećoj šemi.

KO

MU

NIC

IRA

NJE

SA

ZA

INTE

RES

OV

AN

IM

STR

AN

AM

A

ST

RA

TEG

IJA

I PL

AN

IRA

NJE

UPR

AV

LJA

NJE

D

OK

UM

ENTI

MA

I PO

DA

CIM

A

U

PRA

VLJ

AN

JE

RES

UR

SIM

A

PREI

SPIT

IVA

NJE

Q

MS

OD

STR

AN

E R

UK

OV

OD

STV

A

K

OM

UN

IKA

CIJ

A S

A

KO

RIS

NIC

IMA

NA

BA

VK

A

PRO

IZV

OD

A Z

A

DA

LJI P

LASM

AN

IZD

AV

AN

JE

LJEK

OV

A N

A

REC

EPT

IZD

AV

AN

JE

LJEK

OV

A B

EZ

REC

EPTA

IZR

AD

A

MA

GIS

TRA

LNIH

PR

EPA

RA

TA

UPR

AV

LJA

NJE

N

EUSA

GLA

ŠEN

OM

U

SLU

GO

M

KO

REK

TIV

NE

M

JER

E

PREV

ENTI

VN

E

MJE

RE

IN

TER

NE

PR

OV

JER

E

PO

BO

LJŠA

NJA

GLA

VN

I PR

OC

ESI (

GP)

U

PRA

VLJ

A�

KI

PRO

CES

I (U

P)

PRO

CES

I PO

DR

ŠKE

(PP)

ZAH

TJEV

I

K O R I S N I C I U S L U G A

K O R I S N I C I

Z A D O V O L J S T V O

Z A H T J E V I

USL

UG

A

M

AP

A P

RO

CE

SA

TOK

AK

TIV

NO

STI K

OJE

STV

AR

AJU

NO

VU

VR

EDN

OST

TOK

INFO

RM

AC

IJA

VEZ

A S

A S

VIM

PR

OC

ESIM

A

60

5. ZAHTJEVI SISTEMA MENADŽMENTA KVALITETOM

5.1 Zahtjevi koji se odnose na dokumentaciju

Apoteka treba da posjeduje sva potrebna dokumenta da bi osigurala efektivno planiranje i izvođenje svojih procesa, kao i upravljanje tim procesom u skladu sa zakonskom regulativom. Mora se upravljati dokumentima. Potrebno je imenovati odgovorne osobe za neophodne vrste zapisa, registrovati obavezne podatke, izdavanje i distribuciju, dostupnost, vrijeme skladištenja, čuvanja i odbacivanje zapisa.

5.2 Odgovornost rukovodstva

Da bi se obezbijedilo funkcionisanje sistema menadžmenta kvalitetom de� nišu se obaveze najvišeg rukovodstva u cilju njihovog djelovanja na razvoju, primjeni i stalnom poboljšanju njegove efektivnosti.

Da bi se povećalo zadovoljstvo korisnika najviše rukovodstvo mora propisati način utvrđivanja stepena ispunjenja njihovih zahtjeva.

Najuticajnije rukovodstvo treba da je uključeno prilikom određivanja ciljeva kvaliteta na svim nivoima organizacije.

Direktor treba da imenuje predstavnika rukovodstva za kvalitet, kako bi se obezbijedio odgovarajući proces komunikacije koji se odnosi na efektivnost sistema menadžmenta kvalite-tom. U ovom poglavlju standarda još su de� nisani zahtjevi:

• Usredsređenost na korisnika• Politika kvaliteta• Planiranje • Odgovornosti, ovlašćenja, komuniciranje i• Preispitivanje od strane rukovodstva.

5.3 Menadžment resursima

Da bi se obezbijedila primjena, održavanje i stalno poboljšanje sistema menadžmenta kvalitetom najuticajnije rukovodstvo treba da de� niše svoje obaveze u dijelu obezbjeđenja ljudskih resursa, infrastrukture i radne sredine. U ovom poglavlju se traži ispunjenje zahtjeva vezanih za:

• Obezbjeđivanje resursa• De� nisanje ljudskih resursa• Infrastrukturu• Radnu sredinu.

Da bi se postigla usaglašenost sa zahtjevima proizvoda moraju biti de� nisani stan-

61

dardni postupci čišćenja i kontrole radne sredine. Redovno treba kontrolisati temperaturu prostorija u kojima se čuvaju i izdaju ljekovi, kao i temperaturu u frižiderima, termometrima koji su baždareni.

Da bi se obezbijedila usaglašenost usluga i očuvao kvalitet proizvoda u cilju sprečavanja kontaminiranja proizvoda treba propisati postupak redovnog zdravstvenog pregleda zaposlen-ih u ograncima i jedinicama za izdavanje gotovih ljekova koji su tokom realizacije procesa rada u kontaktu sa ljekovima, medicinskim sredstvima i dječijom hranom.

5.4. Realizacija proizvoda / usluge

Propisanim postupcima rada, sa ovlašćenjima zaposlenih, kontrolnim tačkama i kriter-ijumima kontrole, kao i zapisima koji su potvrda realizacije aktivnosti, treba obezbijediti ad-ekvatno planiranje i realizaciju usluga, kontrolu procesa koja se odnosi na korisnike, adekvat-nu nabavku, izradu magistralnih preparata i servisiranje i upravljanje uređajima za praćenje i mjerenje.

Apoteka treba da planira i razvija procese potrebne za realizaciju proizvoda. Planiranje realizacije proizvoda mora biti usklađeno sa zahtjevima ostalih procesa sistema menadžmenta kvalitetom.

Da bi se obezbijedilo planiranje i razvoj procesa potrebnih za realizaciju usluga pro-pisuju se (kao što je već rečeno) odgovarajuće procedure i radna uputstva. U okviru procedura de� nišu se postupci rada i odgovorna lica za realizaciju navedenih postupaka, koja obezbjeđuju ostvarenje kvaliteta izvršenih usluga.

Nadležni rukovodioci dužni su da izvrše dokumentovanje uspostavljenih procesa i obezbijede potrebne resurse koji odgovaraju datom procesu, obezbjeđivanjem primjene pro-cedura. U okviru procedura de� nišu se i postupci veri� kacije, validacije, praćenja, kontrolisanja i ispitivanja koja su speci� čna za dati postupak rada. U okviru svakog kontrolisanja i ispitivanja de� nišu su jednoznačni kriterijumi za prihvatanje i dalju realizaciju procesa.

Zapisi služe kao potvrda realizacije obavljene aktivnosti. Radi lakše identi� kacije i upotrebe, svi zapisi koji su u formi obrasca a popunjavaju se u procesu koji je opisan, sastavni su djelovi dokumenta sistema menadžmenta kvalitetom. Standardima se traži:

• Utvrđivanje zahtjeva koji se odnose na proizvod / uslugu• Preispitivanje zahtjeva koji se odnose na proizvod / uslugu• Komuniciranje sa korisnicima.

Apoteka dobija informacije o svojim proizvodima i uslugama u svakodnevnoj, neposrednoj komunikaciji zaposlenih sa korisnicima u apotekama, kao i sprovođenjem ankete korisnika — de� nisane procedurom. Redovna anketa treba da se vrši jednom godišnje.

Postupak upravljanja neusaglašenom uslugom treba da bude propisan.

62

5.4.1 Proces nabavke

Da bi se osigurala usaglašenost nabavljenog proizvoda sa speci� ciranim zahtjevima nabavke, treba de� nisati postupak za izradu predloga nabavke.

Za svaku vrstu nabavke treba de� nisati rang-listu dobavljača čija je izrada de� nisana procedurom „Rangiranje dobavljača”. Rang-lista dobavljača čuva se kod odgovornog lica. Stan-dardom se zahtijevaju:

• Informacije o nabavci• Veri� kacija proizvoda koji se nabavlja.

5.5. Proizvodnja i pružanje usluge

Apoteka može da planira i pruža usluge u uslovima de� nisanim u procesima pro-daje. Prilikom identi� kacije procesa rada, pored procesa nabavke i prodaje kao glavnih proc-esa, u dijelu pomoćnih procesa može biti identi� kovana i proizvodnja magistralnih preparata — ljekova koji se izrađuju u apotekama koje imaju laboratoriju. U ovom dijelu, standardima se zahtijeva de� nisanje:

• Validacije procesa proizvodnje i pružanja usluge• Identi� kacije i slijedljivosti • Imovine korisnika• Očuvanje proizvoda• Upravljanje opremom za praćenje i mjerenje.

U procesu proizvodnje magistralnih preparata nosioci aktivnosti treba da su stručno osposobljeni zaposleni (farmaceuti i farmaceutski tehničari) u apotekama koje imaju labo-ratoriju. Laboratorije treba da su opremljene pogodnom opremom i stručnom literaturom, gdje su jasno propisani postupci, uslovi i način izrade magistralnih preparata. Kriterijumi za preispitivanje i odobravanje procesa proizvodnje i pružanja usluga moraju biti jednoznačno de� nisani. Dokazi o procesu validacije procesa, opreme i zaposlenih treba da se evidentiraju u zapisima o kvalitetu.

6. Mjerenje, analize i poboljšavanja

Da bi se obezbijedila stalna primjena de� nisanih postupaka rada, analiza postignutih rezultata, održavanje i stalno poboljšavanje sistema menadžmenta kvalitetom, de� nisani su zahtjevi standarda koji se moraju ispuniti. Njihova struktura je:

• Zadovoljenje korisnika• Interna provjera• Praćenje i mjerenje procesa• Praćenje i mjerenje proizvoda / usluge

63

• Upravljanje neusaglašenim proizvodom / uslugom• Analiza podataka• Stalno poboljšavanje i• Korektivne i preventivne mjere

PRIMJER PROCEDURE „Izrada galenskih preparata, kozmetičkih preparata, magistralnih ljekova i galenskih pripravki” za neku apoteku

1. PredmetPredmet ove procedure jeste da de� niše korake koje treba slijediti i nosioce aktivnosti i dokumentacije radi ostvarivanja brzog i e� kasnog postupka izrade galenskih preparata, kozmetičkih preparata, magistralnih ljekova i galenskih pripravki.

2. Područje primjeneOva procedura se primjenjuje od strane zaposlenih u Apoteci „XYZ”.

3. Termini i de� nicijeNema novih pojmova.

4. OdgovornostiZa sprovođenje aktivnosti po ovoj proceduri odgovoran je …

5. Opis procesaAktivnosti po ovoj proceduri počinju iskazivanjem potrebe za izradom i isporukom proiz-voda.

5.1 Iskazivanje potreba za izradom i isporukom proizvoda

Odgovorno lice svakog ponedjeljka stupa u kontakt telefonskim putem sa pred-stavnikom apoteke (farmaceutom ili farmaceutskim tehničarom) u cilju iskazivnja potreba za izradom i isporukom proizvoda za tu nedjelju. Prema dobijenim informacijama, odgovorno lice unosi podatke u informacioni sistem i formira Narudžbe iskazanih potreba od strane apoteke.

U slučaju da se ustanovi potreba za vanrednom izradom ili isporukom nekog proizvo-da, odgovorno lice organizuje istu, u skladu sa komunikacijom koju ostvaruje sa predstavnikom Apoteke.

5.2 Određivanje prioriteta izrade proizvoda

U skladu sa listom potreba i na osnovu uvida u stanje zaliha, odgovorno lice utvrđuje šta od navedenih proizvoda treba izraditi. Proizvode za izradu evidentira podvlačenjem u listi potreba.

Na kraju svake nedjelje odgovorno lice u saradnji sa zaposlenima procjenjuje šta je još potrebno izraditi u toku sljedeće nedjelje. Procjenu vrše na osnovu dinamike izrade i isporuke u prethodnom periodu, na osnovu potražnje u prethodnom periodu, rokova trajanja i sopstvenog iskustva.

64

5.3 Proračun količina potrebnih sastojaka za izradu proizvoda

Na osnovu potreba za izradom i dogovorene raspodjele zaduženja, zaposleni (farma-ceut ili farmaceutski tehničar) vrši proračun količina sastojaka koji su potrebni za izradu proizvoda. Proračun zapisuje u Svesku izrađenih proizvoda. Unosi podatke o: nazivu proiz-voda koji izrađuje, potrebnoj količini proizvoda, nazivu i količinama sastojaka. Tom prilikom vrši provjeru usaglašenosti količina, sabiranjem pojedinačnih komponenti. Sveska izrađenih proizvoda predstavlja pisani dokaz na osnovu koga je moguće provjeriti da li je proizvod adekvatno izrađen.

5.4 Izrada proizvoda i otvaranje Radnog naloga

Prema proračunu potrebnih količina sastojaka, zaposleni (farmaceut ili farmaceutski tehničar) pristupa izradi proizvoda.

Nakon izrade proizvoda, zaposleni popunjava Formular Evidencije izrade magistral-nih i galenskih preparata (Evidencija izrade magistralnih i galenskih preparata) i upisuje proiz-vod u Svesku radnih naloga, u skladu sa kojom odgovorno lice otvara radne naloge i evidentira u informacionom sistemu. Pri tom vodi računa o potrebi da broj Radnog naloga bude identičan u Svesci radnih naloga i u informacionom sistemu. Na ovaj način još jednom vrši kontrolu izrade proizvoda i utvrđuje da li je izrađeno sve što je isplanirano za taj dan.

Po izradi proizvoda, zaposleni odlaže isti na predviđeno mjesto u skladišnom prostoru.

5.5 Izrada Laboratorijskog dnevnika i Spiska magistralnih radova

Na kraju mjeseca, odgovorno lice iz informacionog sistema štampa Laboratorijski dnevnik za prethodni mjesec, kao i Spisak magistralnih radova. Laboratorijski dnevnik sadrži podatke o: nazivu proizvoda, količini proizvoda, cijeni (hemikalija, ambalaže i radne takse) i zbirnoj cijeni. Spisak magistralnih radova (Struktura magistralnih radova) sadrži samo po-datke o radnoj taksi. Laboratorijski dnevnik i Spisak magistralnih radova (Struktura magistral-nih radova), odgovorno lice štampa u 2 primjerka, potpisuje ih i stavlja pečat. Jedan primjerak prosljeđuje računovodstvu, a jedan primjerak ostaje u evidenciji laboratorije. Na osnovu Spiska magistralnih radova (Struktura magistralnih radova), odgovorno lice unosi podatke o radnoj taksi u ručnu Trgovačku knjigu. Ručna Trgovačka knjiga se čuva u laboratoriji.

5.6 Interna provjera i praćenje uslova za rad

Zaduženo lice (farmaceutski tehničar) vrši provjeru temperature u rashladnoj vitrini, skladišnom prostoru i u prostoriji u kojoj se vrši izrada proizvoda. Provjeru temperature sprovo-di mjerenjem i upoređivanjem sa vrijednostima koje su propisane farmakopejama. Provjeru vrši dva puta dnevno — pola sata po dolasku i pola sata prije odlaska sa posla. Rezultate provjere

65

upisuje u Karton evidencije temperature. U Karton unosi datum i vrijeme provjere, rezultate provjere i potpisuje navedene podatke.

U slučaju da se prilikom provjere temperature ustanovi da ima neusaglašenosti, zaduženo lice kontaktira osobu ili organizaciju nadležnu za popravku.

5.7 Eksterna provjera ispravnosti uzoraka i parametara uslova za rad

Ovlašćena državna ustanova svaka tri mjeseca sprovodi nenajavljene kontrole:• Mikrobiološke i hemijske ispravnosti destilovane vode, • Brisa ruku zaposlenih, • Brisa radnih površina, • Brisa posuđa i uređaja u kojima se vrši izrada proizvoda, • Brisa ambalaže,• Mikrobiološke i hemijske ispravnosti i ispravnosti na teške metale gotovih

proizvoda.Ona dostavlja Upravi Apoteke izvještaje o sprovedenim analizama. Uprava iste

prosljeđuje na čuvanje odgovornom licu Laboratorije.

5.8 Održavanje higijene i pranje laboratorijskog posuđa

Higijenu svih prostorija, površina i laboratorijskog posuđa održava spremačica. Spremačica dva puta dnevno obavlja čišćenje podova. O sprovedenim aktivnostima, na kraju svakog dana, vodi evidenciju u Zapisu o održavanju higijene.

Pranje laboratorijskog posuđa spremačica obavlja u skladu sa propisima za pranje laboratorijskog posuđa i ambalaže i o tome vodi evidenciju u Zapisu o pranju laboratorijskog posuđa.

6. Odgovornosti

Predstavnik rukovodstva za IMS imenuje odgovorno lice za ovaj dokument. Odgovo-rnost obuhvata pravo revidiranja i modi� kovanja.

7. Distribucija

Odgovorno lice za izdavanje novih procedura, njihovo procjenjivanje i modi� kovanje predstavnik je rukovodstva za IMS. Svi saradnici koji imaju pristup ovoj proceduri vode se u preglednom planu. Ako su potrebne dodatne procedure zahtijevaće ih predstavnik ruko-vodstva za IMS.

66

8. Prilozi• „Narudžba”• „Objedinjena lista potreba”• „Radni nalog”• „Laboratorijski dnevnik”• „Struktura izvršenih magistralnih radova po Laboratorijskom dnevniku”• „Karton evidencije temperature”• „Zapis o održavanju higijene”• „Zapis o pranju laboratorijskog posuđa”• „Evidencija izrade magistralnih i galenskih preparata”

9. Dijagram toka procesa

5. 2 . Start

5.3. Iskazivanje potreba za izradom

i isporukom proizvoda

Odgovorna lica Narudžbe, Objedinjena lista potreba

5.4. Određivanje prioriteta izrade

proizvoda tehničari ...

Farmaceuti, Farmaceutski

5.5. Proračunkoličina potrebnih

sastojaka tehničari ...

Farmaceuti, Farmaceutski

5.7. Izrada Laboratorijskog

dnevnika i spiska magistralnih radova

Odgovorno lice iz Laboratorije

Sveska izrađenihproizvoda

5.6 Izrada proizvoda i otvaranje radnog

naloga

Sveska radnih naloga, radni nalozi, Evidencija izrade magistralnih i galenskih preparata

1

Laboratorijski dnevnik, Spisak magistralnih radova, Ručnatrgovačka knjiga

tehničari ...

Farmaceuti, Farmaceutski

farmaceutski tehničar

5.8. Interna provjera i praćenje uslova za

rad

Zaduženi

Karton evidencije temperature

1

Kraj

2

5.9.Eksterna provjera ispravnosti uzoraka i parametara uslova za

rad

Eksterna ustanova na nivou države

Izvještaj o analizi

2

Kraj

Kraj

67

5. 2 . Start

5.3. Iskazivanje potreba za izradom

i isporukom proizvoda

Odgovorna lica Narudžbe, Objedinjena lista potreba

5.4. Određivanje prioriteta izrade

proizvoda tehničari ...

Farmaceuti, Farmaceutski

5.5. Proračunkoličina potrebnih

sastojaka tehničari ...

Farmaceuti, Farmaceutski

5.7. Izrada Laboratorijskog

dnevnika i spiska magistralnih radova

Odgovorno lice iz Laboratorije

Sveska izrađenihproizvoda

5.6 Izrada proizvoda i otvaranje radnog

naloga

Sveska radnih naloga, radni nalozi, Evidencija izrade magistralnih i galenskih preparata

1

Laboratorijski dnevnik, Spisak magistralnih radova, Ručnatrgovačka knjiga

tehničari ...

Farmaceuti, Farmaceutski

farmaceutski tehničar

5.8. Interna provjera i praćenje uslova za

rad

Zaduženi

Karton evidencije temperature

1

Kraj

2

5.9.Eksterna provjera ispravnosti uzoraka i parametara uslova za

rad

Eksterna ustanova na nivou države

Izvještaj o analizi

2

Kraj

Kraj

Hipokrat

Galen

70

APOTEKARSKA USTANOVA CRNE GORE

MONTEFARM

Podgorica (020) 230-816 , 230-798 ; Morača 245-080 ; Kruševac 241-441 ; Zabjelo 641-345 ; Ribnica 627-739 ; Sahat kula 620-273 ; Zagorič 270-770 ; Tološi 280-988 ; Lješkopolje 260-355 ;

Golubovci 873-666 ; Danilovgrad (020) 811-027 ; Spuž 810-645 ; Šavnik 040/266-112 ; Nikšić - G. Darić 040/200-495, 200-496 ;

Nikšić - Onogošt 040/200-760 ; Kolašin (020) 865-118 ; M. Morača 869-511 ; Plužine 040/270-000 ; Žabljak 052/361-203 ; Pljevlja 052/321-139 ; Berane 051/231-079 ; Plav 051/251-159 ;

Gusinje 051/258-955 ;Bijelo Polje 050/432 -040 ; Mojkovac 050/470-088 ; Rožaje 051/271-111 ; Andrijevica 051/244-144 ; Cetinje 041/231-159 ; Budva 033/451-944 ; Kotor - S. Grad 032/325-215 ;

Kotor - Dobrota 032/303-056 ; Tivat 032/672-373 ; H. Novi - S. Grad 031/322-848 ; H. Novi - Topla 031/343-153 ; Bar - Topolica 030/312-946 ; Bar - Izbor 030/311-021 ; Ulcinj 030/412-858 ;

Vladimir 030/409-000, 409-001, 459-225 ; Petrovac 033/402-112 ; Murino 051/257-439 ; Petnjica 051/248-013

APOTEKE:

Apotekarska ustanova Crne Gore “MONTEFARM” - Podgorica, Ljubljanska bbTel: 020 / 405 - 900; 405 - 901; 405 - 904

Fax: 020 / 235 - 086; 235 - 087

Podgorica (020) 230-816 , 230-798 ; Morača 245-080 ; Kruševac 241-441 ; Zabjelo 641-345 ; APOTEKE:

MO

NTE

FAR

M

MO

NTE

FAR

M

71

Maja 2011. navršava se punih dvije decenije od ustanovljenja Apotekarske ustanove Crne Gore. Zadužena za nabavku i distribuciju lijekova i medicinskih sredstava, ova ustanova predstavlja važnu kariku u sastavu farmaceutskog tržišta Crne Gore

APOTE�RS� USTANOVA CRNE GORE „MONTEFARM” 15. maja 2011. navršava se dvadeset godina od osnivanja Apotekarske ustanove Crne Gore „Montefarma”. Ova značajna farmaceutska ustanova zadužena je za snabdije-vanje zdravstvenih ustanova i stanovništva lijekovima i ostalim sredstvima namijenjenim za liječenje. Ovaj veoma odgovoran zadatak, tokom dvodecenijske tradicije postojanja obavljan je na način da nikada nije bilo dramatičnih nestašica, poremećaja ili propusta, nikada nije isporučen ili pušten u promet lijek zbog kojeg bi došlo do ugroženosti zdravlja građana. Za ovakav uspjeh treba prije svega zahvaliti naporima profesiji odanog i veoma odgovornog farmaceutskog kadra, te ustanovljenju visoko standardizovanih kriterijuma za nabavku i distribuciju kvalitetnih, sigurnih i e�kasnih lijekova. U sklopu Montefarma funkcionišu tri osnovna segmenta: •Sektor farmaceutske zdravstvene zaštite, •Sektor veledrogerije i •Sektor za ekonomsko-pravne i opšte poslove.

Apotekarska ustanova distribuira lijekove, sanitetski materijal, medicinski potrošni materijal za jednokratnu upotrebu i ostali potrošni materijal, stomatološki materijal, medicinska sredstva za hemodijalizu i peritonealnu dijalizu, te farmaceutske hemikalije. To se vrši posredstvom četrdeset tri apoteke, koje su raspoređene u svim opštinama Republike Crne Gore. Sektor veledrogerije zadužen je za direktno snabdije-vanje domova zdravlja, bolnica, Kliničkog centra Crne Gore i Instituta za javno zdravlje Crne Gore. Apotekarska ustanova Crne Gore ima glavno sjedište u Podgorici. Smještena u univerzitetskom jezgru grada, u blizini Kliničkog centra Crne Gore, Montefarmova ustanova raspolaže prostornim potencijalom koji obuhvata oko 2.000 m2. U ovom dijelu locirani su skladišni resursi, poslovni prostor i veledrogerija. Jedan od ciljeva ove ustanove predstavlja težnja da se poveća obim poslovne saradnje sa privatnim zdravst-venim ustanovama koje posluju u Crnoj Gori.

Apotekarska ustanova Crne Gore MONTEFARMAdresa: Ljubljanska b.b., Podgorica,Tel.: 020/405-900; 405-901; 405-904;Fax: 020/235-086; 235-087.www.montefarm.co.me

MONTEFARM

72

Da mladost i iskustvo mogu da idu pod ruku

VELEDROGERIJA „AMG PHARM” Veledrogerija AMG PHARM je relativno mlada kompanija koja raspolaže veoma širokim prodajnim asortimanom. Osnovana 21.11.2005. godine, zadužena je za veleprodaju i distribuciju farmaceutskih proizvoda, medicinskih sredstava, dijetetskih suplemenata i medicinske kozmetike. Sjedište ove privatne vlasničke ustanove smješteno je u Danilovgradu. Ističući značaj obogaćenja prodajnog asortimana, njego-vog kvaliteta, pristupačnosti cijena, brzine isporuke i zadovoljstva potrošača, nadležni u ovoj �rmi ocjenjuju da ova kompanija u šestoj godini postojanja predstavlja veoma ozbiljnog konkurenta u oblasti nabavke i distribucije medicinskih i farmaceutskih proizvoda dostupnih na crnogorskom tržištu. AMG PHARM je ovlašćeni zastupnik jedanaest inostranih medicinskih ili farmaceutskih korporacija: Jugoremedija, Srbolek, Elephant, Medical Flora i Menta (Srbija), Blagoleks (Bijeljina, B i H), Dr. Pasha (Sarajevo, B i H), Assut Medical Sàrl (Švajcarska), SunVim Bioscience Inc. i Albi Naturals (Kanada), DemeTech Corporation (SAD). U sastav redovne prodajne ponude ulaze i proizvodni programi �rmi: Seba Med (Njemačka), Propolis plus, Directshop i Vitalis doctors group (Srbija), Catalysis (Španija), Laboratories SVR (Francuska) i Zuccari (Italija). U skladu sa potrebom za uspostavljanjem referentne uloge na domaćem tržištu, AMG se može pohvaliti uspješno uspostavljenom i konstruktivnom saradnjom sa Fondom za zdravstveno osiguranje Republike Crne Gore, Apotekarskom ustanovom Crne Gore - Montefar-mom, Ministarstvom odbrane Republike Crne Gore, Kliničkim centrom Crne Gore, CVMU „Meljine” kao i Bussines Montenegrom. Na planu širenja snabdjevačkog uticaja, ova kompanija je uspjela da animira i veliki broj privatnih apoteka i privatnih zdravst-venih ustanova u Republici Crnoj Gori.

Adresa: IV crnogorske brigade b.b.,Danilovgrad, Crna GoraTel.: +382 20 813 279; +382 20 813 281E-mail: amgpharm@t-com.mewww.amgpharm.com

73

Baypharm d.o.o. Mitra Bakića 50, 81000 PodgoricaTel: +382 20 601 210; fax 620 510; e-mail: baypharm@t-com.me

Baypharm d.o.o. Mitra Bakića 50, 81000 PodgoricaTel: +382 20 601 210; fax 620 510; e-mail: baypharm@t-com.me

74

DECCO MONTE INT.

Decco Monte Int. d.o.o., iz Podgorice, privatna je kompanija formirana 2001. godine. Tokom svog bogatog desetogodišnjeg rada, ova kompanija radi na kontinuiranom usaglašavanju potreba potrošača i uslova tržišta. Naš svakodnevni rad usmjeren je na ispunjenje namjere da iz sopstvenih resursa stvaramo vrijednost i kvalitet, ali i da razvijamo profesionalnost u komunikaciji sa svim našim saradnicima, a preko njih i sa krajnjim korisnicima naših proizvoda.

SVAKODNEVNO SMO SA VAMA. Naš cilj je da Vam donosimo kvalitetne i prirodne proizvode !

U martu 2011. Decco Monte prerasta u veledrogeriju, čime razvoj kompanije prati potrebe tržišta. Veledrogerija uspješno nastavlja saradnju sa zdravstvenim ustanovama u cijeloj Crnoj Gori. Brzo i e�kasno obavlja distribuciju svojih proizvoda u svim apotekama i drugim zdravstvenim ustanovama. U skladu sa svojim opredjeljenjem, ostvaruje posebnu profesionalnu saradnju sa stručnim timovima u utica-jnijim zdravstvenim ustanovama, kao što su: KBC Podgorica, domovi zdravlja, CVZU Meljine, privatnim i državnim ordinacijama u svim gradovima Crne Gore, savjetovalištima i dnevnim centrima za djecu sa posebnim potrebama. Decco Monte Int. ovlašćeni je zastupnik i distributer za proizvode italijanskih kompanija Artsana i ESI.

Artsana S.p.a već godinama na evropskim i svjetskim tržištima dominira svojim moćnim brendovima, a zahvaljujući Decco Monteu, oni su dostupni svima u Crnoj Gori.

75

ESI S.p.a je italijanski proizvođač dodataka u ishrani, veoma značajan i poznat u Evropi, duže od 35 godina. Decco Monte Int. iz godine u godinu razvija i poboljšava snabdijevanje i distribuciju svih proizvoda iz ESI programa. Chicco - od samog početka postojanja, Decco Monte Int. zastupa i distribuira ove prepoznatljive i generacijama upotrebljavane proizvode namijenjene za zdravo odrastanje beba i mališana uopšte. Zdravlje svih, bez obzira na starosni uzrast, obezbijeđeno je ponudom proizvoda PiC solution, a o najstarijem dijelu populacije brine se Serenity, putem svojih kvalitetnih proizvoda - pelena za odrasle, za inkontinenciju…

Zaslugom Menadžerskog tima i svih zaposlenih, Decco Monte Int. u kontinuitetu raste i prepoznatljiv je po svojoj e�kasnosti i kvalitetnom

radu.

"Decco Monte int d.o.o." Kuće Rakića bb; 81206 Tuzi; Podgorica,

tel/fax : +382 20 870 083; +382 20 870 098, e-mail: deccomonte@t-com.me

76

Tim ponosan na stalnu saradnju sa klijentima DOO „Derasco” se bavi proizvodnjom medicinskog namještaja i opreme namijenjene za profesionalne i kućne teretane. 2000. godine izvršeni su pionirski koraci u razvoju �rme, kao logična faza razvoja u preduzetničkoj inicijativi g-dina Dejana Radomana. Početkom januara 2001. godine, �rma počinje sa proizvodnjom univerzalne kućne mašine za �tnes, koja po svojim performansama i standardima kvaliteta za bavljenje ovom aktivnošću ne zaostaje za proizvodima sa inostranog tržišta. Ovim je otpočeo ciklus diverzi�kacije proizvodnje odnosno uvođenja novih proizvoda i usluga. Svjesni ograničenja malog tržišta za ovakvu relativno brzu proizvodnju, pristupilo se uvođenju novih proizvoda iz drugih djelatnosti.

U svom proizvodnom programu „Derasco” danas ima više od 50 vrsta profesionalnih mašina za teretane, medicinski namještaj sa oko 40 različitih proizvoda za bolnice, ambulante opšte prakse, urgentne centre i metalni namještaj za ugostiteljstvo i am�teatarske sale.

Osnovni ciljevi poslovanja tima zaslužnog za postojanje brenda kakav je Derasco, zasnovani su na:

•Zadovoljenju zahtjeva i ispunjenju očekivanja korisnika,•Zadovoljenju najviših standarda koji se odnose na proizvode i usluge,•Težnji da se obezbijedi i zadrži stalno prisustvo među vodećima na domaćem tržištu,•Podržavanju i stimulisanju kreativnosti zaposlenih, njihovih inicijativa i odgovornosti za kvalitet,•Sprovođenju programa obrazovanja, usavršavanja i motivacije zaposlenih.

Objekat u kome se izvodi proizvodnja predstavlja novosagrađena poslovna zgrada locirana u glavnom gradu Crne Gore. Firma angažuje desetak zaposlenih, raznih pro�la: inženjer, šef proizvodnje, komercijalista, radnici u proizvodnji. Planovi za budućnost zasnivaju se na stalnom unapređenju kvaliteta proizvoda i načina poslo-vanja. Avgusta 2010. godine, u cilju ostvarivanja transparentnosti kvaliteta ponude, uvedeni su ISO standard 9001:2008 i Standard 14001:2004 (zaštita životne sredine). Konstantna saradnja sa sve širim krugom zadovoljnih klijenata predstavlja trofej kojim se ova uspješna kompanija posebno ponosi.

77

78

Godina osnivanjaFarmegra d.o.o. je osnovana 1998. godine kao privatna kompanija za medicinsko sna- bdijevanje farmaceustkog sektora Crne Gore.Kompanija kojoj su povjerenje ukazali naveći broj svjetskih proizvođača lijekova koji su prepoznali u Farmegri sigurnog partnera koji može da obezbijedi kvalitetno i kontinu-irano snabdijevanje svojih klijenata i brzo odreaguje na zahtjeve i promjene ovog vrlo dinamičnog tržišta.

DjelatnostVeleprodaja i distribucija lijekova, pomoćnih ljekovitih sredstava, dijetetskih i ko- zmetičkih sredstava. Zastupanje renomiranih farmaceutskih kuća kao i obavljanje marketinških aktivnosti za iste.

Proizvod / uslugaPonudu čini širok asortiman domaćih i uvoznih lijekova, pomoćnihljekovitih sredstava, dijetetskih i kozmetičkih sredstava.

Od samog osnivanja 1998. godine Farmegra d.o.o je jačala svoju poziciju na domaćem tržištu, tako da je danas jedna od vodećih veletrgovina u Crnoj Gori koja snabdijeva tržište kvalitetnim farmaceutskim proizvodima .

Farmegra d.o.o. je u mogućnosti da ponudi 80% artikala koji čine prodajni asortiman prosječne apoteke i da naručenu robu dostavikupcu za kratko vrijeme bilo gdje u Crnoj Gori. Farmegra d.o.o. je danas u mogućnosti da obezbijedi kvalitetno i kontinuirano snabdijevanje svojih klijenata i da brzo odreaguje na zahtjeve i promjene tržišta.Takođe, Farmegra je u mogućnosti da svojim kupcima ponudi detaljne informacije o novim proizvodima, i da uz proizvode obezbijedi dostavu promotivnih i info materijala namijenjenih informisanju pacijenata na mjestima prodaje.Kvalitetu snabdjevanja doprinose i adekvatno opremljene skladišne prostorije i tran- sportna sredstva kojima su obezbijeđeni kontrolisani temepraturni uslovi skaldištenja i transportovanja.Uporedo sa razvojem na tržištu, zaposleni u Farmegra d.o.o. svakodnevno poboljšavaju organizaciju i kvalitet poslovanja, približavajući se zahtjevima kupaca, uslovima savre-menog poslovanja i principima dobre distributivne prakse kroz:

79

-Regulatorne usluge (zastupanje & registracija)-Marketing (medicinski marketing, istraživanje tržišta, promocije, edukacije)-Logistika

U 2006. godini kupcima je data i mogućnost naručivanja putem interneta.Od 2008. godine Farmegra d.o.o. nudi mogućnost zastupanja i posredovanja pri regi- straciji i plasmanu proizvoda.Sistem menadžmenta kvalitetom Farmegra d.o.o. je u maju 2009.godine provjeren i serti�kovan prema zahtjevima standarda ISO 9001:2008 od strane renomirane švajca- rske serti�kacione kuće SGS.

KupciPrivatne apoteke (140), Galenika apoteke (11), AU Montefarm apoteke (43)

DobavljačiPored preparata fabrika iz Republike Srbije, zastupljeni su programi renomiranih ino dobavljača i to kroz direktan uvoz, distribuciju kao i zastupstvo preparata iz programa: Bayer Schering Pharma, P�zer HCP, Belupo, Alkaloid, Berlin Chemie, Biofar, Dr.Falk, Dr.Wolf, Humana Gmbh, Innotech, Pliva, Vichy, Krka, MSD, Johnson and Johnson, Encian, Biofarm, Esensa, Remedica, Lundbeck itd.

Kvalitetan asortiman, maksimalni nivo usluga, ugled među kupcima i dobavljačima u zemlji i inostranstvu, stalni su cilj i preduslov za našu ekspanziju.

www.farmegra.com

80

Ulica 8. mart br. 55, Podgorica,Montenegro

Phone: +382 20 663-065/066,fax : 663-068,

mail: o�ce@farmont.me,web: www.farmont.co.me

KOMPANIJA FARMONT M.P. je društvo sa ograničenom odgovornošću, za promet lijekovima, medicinskim materijalom, medicinskom opremom, pomoćnim ljekovitim supstancama, dijetetskim i kozmetičkim proizvodima, a od nedavno i ljeko-vitim biljem. Kompanija je osnovana u Podgorici 2001. godine. Tim koji Farmont posjeduje je grupa odgovornih, obrazovanih i stručnih ljudi, odgovarajućih pro�la koji u najkraćem roku ispunjavaju obaveze prema kupcima na teritoriji Crne Gore. U njenom sastavu nalaze se, pored veledrogerije na 850m2 i dvije apoteke u Podgorici. Osim svojih apoteka, FARMONT snabdijeva sve apoteke na teriroriji Crne Gore i značajno učestvuje u snabdijevanju državnog zdravstva - preko tendera. Farmont je ostvario saradnju i partnerstvo sa brojnim uspješnim kompanijama iz regiona i svijeta, u formi zastupstva i distributerstva:

FARMONT je u okviru svog razvoja pri kraju izgradnje Poslovnog centra (cca 6.900m2) u sklopu kojeg će se nalaziti: -Savremeni distributivni centar prema najvećim standardima – GSP i GDP -Pogon za proizvodnju lijekova, takođe u skladu sa najvećim standardima u ovoj oblasti – GMP.

JadranGalenski laboratorij

IZGLED BUDUĆEG POSLOVNOG CENTRA - FARMONTA

FARMACEUTSKO HEMIJSKA INDUSTRIJA

81

EKG APARATI, HOLTERI

81000 Podgorica, Radosava Burića 4atel/fax: +382 (0)20 647 246, 648 778mobil: +382 (0)69 075 998e-mail: inelmedica@t-com.me

HIRURŠKI INSTRUMENTI

SPIROMETRIJA

DEFIBRILATORI

AUDIOMETRI I TIMPANOMETRI

PULS-OKSIMETRI

INHALATORIDIJAGNOSTIČKA OPREMA

MEHANIČKE I DIGITALNEVAGE ZA DJECU I ODRASLE

LAPARASKOPIJA

CPAP APARATI

PIKFLOUMETRI

UVOZ I PRODAJA MEDICINSKE OPREME

RAZNA MEDICINSKA OPREMA

MIKROSKOPI I KOLPOSKOPI

82

Oktobarske revolucije 44, Podgorica, Crna Goratel. +382 20 625 015; fax +382 20 623 565; e-mail: meditas@t-com.me

Kompanija „Meditas“ je osnovana u martu 1994. godine. Sjedište kompanije nalazi se u glavnom gradu Crne Gore, Podgorici. Kompanija „Meditas“ zauzima lider-sku poziciju na teritoriji Crne Gore u pružanju farmaceutske zdravstvene zaštite, zbog svog veoma e�kasnog, kvalitetnog i brzog uslužnog servisa, kao i pružanja kozmeto- edukativnih usluga.

Kompanija "Meditas" je, po ugledu na inovativno-ekspanzivne kompanije, veliki dio svojih sredstava uložila u razvoj i širenje same kompanije, tako da je, u početku svog rada, kompanija "Meditas", u svom sastavu posjedovala samo jednu apoteku sa 4 zaposlena, a danas, poslije 17 godina uspješnog poslovanja, posjeduje 7 apoteka, kozmetički centar i veledrogeriju i oko 50 zaposlenih različitih stručnih pro�la. Stručni kadar Meditasa čine 13 diplomiranih farmaceuta, 20 farmaceutskih tehničara, 1 ekonomista, 2 brend menadžera, 3 diplomirana estetičara-kozmetičara i ostalo osoblje.

Od 7 apoteka koje kompanija "Meditas" posjeduje, pet se nalazi u Podgorici, glavnom gradu Crne Gore, a po jedna u Danilovgradu i Budvi, turističkoj metropoli.Kvalitet ponude u apotekama Meditas obogaćuje i ponuda galenskih i magistralnih preparata izrađenih u Laboratoriji Meditas.Stručan i pristupačan kadar diplomiranih farmaceuta i farmaceutskih tehničara čini apoteke "Meditas" prepoznatljivim!

Oktobarske revolucije 44, Podgorica, Crna Goratel. +382 20 625 015; fax +382 20 623 565; e-mail: meditas@t-com.me

d.o.o.

APOTEKA 1Ul.Sv.Markovića 13 Podgorica Tel: 020-225-072

APOTEKA 2 Ul.Novaka Miloševa br. 6

PodgoricaTel: 020-230-454

APOTEKA 3 Ul.13 jula br.1

Budva Tel: 033-452-454

APOTEKA 4 Ul.O.Revolucije 44Podgorica Tel: 020-623-002

APOTEKA 5Ul.Jerevanska 34

Podgorica Tel: 020-642-013

APOTEKA 7Ul.Lamela 2/A5

Podgorica Tel: 020-656-323

APOTEKA 8Ul.Bijeli Pavle bb

DanilovgradTel: 020-813-213

83

Kompanija ulaže oko 10-15% svojeg godišnjeg prometa u svoju promotivnu kampanju, koja se odražava kroz reklame u časopisima, televiziji, akcijama, popustima.

Kozmetički centar "Meditas" koji se, takodje, nalazi u Podgorici, specijalizovan je za tretmane njege lica i tijela sa preparatima renomiranih svjetskih kuća Murad i Skeyndor.Njegov stručni kadar - diplomirani estetičari-kozmetičari, svakodnevno pruža stručne savjete, kako u prostorijama Kozmetickog centra tako i u apotekama, za sve brendove čiju distribuciju vrši kompanija Meditas.

Veledrogerija "Meditas" postoji od 2006. godine i snabdijeva apoteke, labora- torije i bolnice na teritoriji Crne Gore, kroz ekskluzivnu distribuciju renomiranih svjetskih proizvoda.Kompanija "Meditas" kao visoko produktivna kompanija koja prati svjetske trendove, kroz svoj Human Resorce sektor, vrši obuku svojih zaposlenih kroz učešće na raznim seminarima i skupovima u Evropi, u cilju što stručnijeg i kvalitetnijeg pružanja usluga.

Kompanija “Meditas” sarađuje sa sledećim svjetski poznatim korporacijama:

Francuska kompanija osnovana 1885 godine poznata je po proizvodnji pred-meta od kristala, nakita i parfema koji po kvalitetu spadaju medju vodeće u svijetu.Vjerni �lozo�ji ”Art Nouveau” balansiraju između potreba umjetnosti i industrije."Meditas", kao partner, kroz ekskluzivnu distribuciju omogućava dostupnost parfema "Lalique" na tržištu Crne Gore u isto vrijeme kada se proizvodi pojave na tržištu Francuske.

Već preko 60 godina u laboratoriji EXPANCIENCE nastaju dermatokozme- tički proizvodi namijenjeni posebnim potrebama nježne kože novorođenčadi, beba, djece i budućih majki. MUSTELA predstavlja N`1 liniju za njegu beba u evropskim apotekama. Sjedište kompanije je takođe u Francuskoj.

Unaprijeđena Celularna dermatokozmetika nastala 1999.godine kao rezultat ekstenzivnog naučnog istraživanja, re�ektovanog visokim standardom u kvalitetu koji je proslavio poznatu kompaniju iz Švajcarske sa sjedištem u Cirihu.

84

Poznata je širom svijeta kao vodeće ime u njezi noktiju. Od 1958 godine Mavala-Klinika i laboratorija za istraživanje u Ženevi - Švajcarska, specijalizovale su se u rješavanju problema koji se odnose na ljepotu i njegu ruku… posebno noktiju. Mavala je prva kompanija koja je otvorila školu za pedikir i manikir 1969. godine u Londonu.

Dr Hauard Murad jedna je od vodećih autoritativnih ličnosti kada je u pitanju zdravlje kože. Klinički profesor dermatologije na uglednom Kalifornijskom univerzi- tetu u Los Anđelesu nosilac je sedamnaest dermatoloških patenata. Kao dermatolog, farmaceut i istraživač, posvetio je svoj život da kožu učini zdravom i lijepom. On je tvorac dermatokozmetičke linije koja je po njemu i dobila ime „Murad“.

Izvanredna priča URIAGE termalne vode započela je prije više od dva vijeka, ali je i danas jednako privlačna svijetu dermatologije. Svake godine hiljade ljudi po- sjećuje termalnu banju Uriage u Francuskoj da bi iskoristili sve terapeutske moći koje ona pruža. Od 1992.godine priča Uriage termalne vode širi se po cijelom svijetu zahvaljujući potpunoj liniji dermatokozmetičkih proizvoda temeljenih na jedinstve- nom aktivnom sastojku.

Dr ph Elisa Botini Masa, profesor farmaceutskog fakulteta u Đenovi, lider brojnih projekata tehnologije proizvodnje kozmetike 1972. godine osniva svoju Helan laboratoriju sa jasnim ciljem - proizvodnja prirodne kozmetike.Tradicija u kombinaciji sa naučnim istraživanjima i novim tehnološkim rješenjima u procesu proizvodnje, garanti su da su Helan proizvodi potpuno prirodni, e�kasni, sigurni i ugodni. Uloženi napor na ovom polju nije ostao nezapažen, a tome svjedoče mnogi dodijeljeni serti�kati ekspertskih institucija za kvalitet proizvoda.

U laboratoriji španskog brenda SKEYNDOR briga o koži se zasniva na naučnoj osnovi vise od 40 godina. Svoju paletu proizvoda namijenjenih kućnoj i profesio- nalnoj njezi kože lica i tijela u kozmetičkim i SPA centrima obogaćuju uvođenjem

85

jedinstvenog aparata za mezoterapiju – MESOSCIENCE BY SKEYNDOR, u čijoj izradi su primijenjena otkriće dva nobelovca (Peter Agree i Roderick MacKinnon 2003. g.). Svoje jedinstveno mjesto na tržištu osvojili su izradom preparata na principu Nano-tehnologije.

Francuski brendovi NICHE parfema, sa izuzetnim mirisnim notama, limiti-ranim linijama i pažljivo odabranim ekskluzivnim distributerima, ukazali su povjerenje kompaniji "Meditas" i tržište Crne Gore obogatili sa prvim NICHE parfemima.

Francuski brend iz čije laboratorije, predvodjene priznatim genetičarima, naučnicima i ljekarima, dobijamo svjetski poznate proizvode čiji su korisnici i brojne medijske ličnosti. Proizvodnja je pokrenuta sa ciljem da se “zaustavi starenje” kože. Potvrdu kvaliteta Christian Breton proizvoda dao je Beauty AWARDS 2010. godine proglašenjem Bretonovih proizvoda N`1 kada je u pitanju njega kože u predjelu oko očiju.Ovi proizvodi su zastupljeni u 50 zemalja svijeta, a ove godine Mr Christian Breton posjetio je Crnu Goru i ukazao povjerenje kompaniji Meditas da vrši distribuciju njegovih proizvoda.

Abbo� Laboratories je jedan od vodećih svjetskih proizvođača aparata za mjerenje nivoa šećera u krvi - Precision Xceed. Glavne karakteristike, koje su ujedno i potvrda kvaliteta ovog aparata, su Biosenzorska tehnologija i mogućnost mjerenja nivoa ketona u krvi.

Sanitas GmbH je uspješan Njemački brend čiji je proizvodni program atra- ktivan, sa modernim dizajnom tehnologije, širokim spektrom funkcija i kvalitetom. Sanitas nudi aparate za mjerenje krvnog pritiska, tjelesne temperature, toplote, aparate za masažu, njegu zuba, mjerenje težine…

Kompanija "Meditas", kroz svoje poslovanje koje traje već 17 godina, dovodi svjetsko tržište u Crnu Goru, u čemu se ogleda njen profesionalizam, jer primarno misli na svoje klijente i potrošače, što je stavlja u red kompanija sa najboljom reputacijom u Crnoj Gori.

JEAN-CHARLES BROSSEAU

86

Kompanija MPM d.o.o. je veleprodaja koja postoji već više od 20 godina. Primarna djelatnost kompanije je uvoz i distribucija kozmetičkih i dekorativnih proiz-voda, bižuterije, ukrasa za kosu, beby kozmekike i asesoara, na nivou veleprodaje kao i maloprodaje. Prodaja se ostvaruje kroz dobro organizovanu mrežu porudžbina i dostave (veleprodaja) i kroz lanac Cosmetics.com maloprodajnih objekata u skoro svim gradovima Crne Gore. Obzirom da je kompanija svojom prisutnošću na tržištu stekla veliki broj stabilnih poslovnih veza, prepoznata na tržištu kao značajan dobavljač poznatih i provjerenih brendova, od nedavno je na trzistu prisutna i kao veledrogerija. Zahvaljujući velikom broju proizvoda namijenjenih prvensveno, a nekih i isključivo, distribuciji kroz farmacije (apoteke), MPM Veledrogerija uspješno nastavlja saradnju sa velikim brojem apoteka u našoj zemlji. Da bi izašli u susret željama vjernih kupaca, kompanija je svom lancu maloprodajnih objekata pridruzila i apoteku Cosmetics Phar-macy. Ona se nalazi u Podgorici u TC Mall of Montenegro, gdje je za sada i jedina.

Tržišno učešce kompanije je u stalnom porastu, kako zbog kvalitetne po- krivenosti tržišta, tako i zbog stalnih inovacija i uvođenja novih proizvoda. Široka ponuda, dugogodišnje iskustvo, stručnost zaposlenih, kao i ljbaznost osoblja u direkt-noj prodaji, su osnovne preporuke ove uspješne kompanije.

Ovom prilikom predstavljamo samo jedan segment onoga sto kompanija ima u svom bogatom asortimanu.

MEDEL. Osnovan 1966. g. Medel je počeo rad na polju inhalacije, sa novim linijama i kategorijama, postao jedan od vodećih proizvođača medicinskih aparata. Kategorije koje Medel razvija su dijagnosticki aparati (aparati za mjerenje krvnog pritiska i toplomjeri), pomoćni aparati (ovlaživači vazduha, vage…) i sportska po- magala (pedometri). Medel je prisutan u 70 zemalja svijeta (SAD, Evropa, arapske zemlje i Japan) i priznat kao italijanski brend sa internacionalnom reputacijom. Medel tim je posvećen proučavanju, razvoju i unapređivanju svojih proizvoda u cilju

Kompanija MPM d.o.o.

87

olakšavanja života milionima ljudi širom svijeta. Iza stalnog razvoja i inovacija u Medel-u stoji 30 godina istraživanja i razvojne aktivnosti, saradnje sa akademskim svije-tom, kao i saradnje sa najvećim farmaceutskim kompanijama. Jos jedan brend iz njihove kuće je MEBBY pod geslom “love&science” (ljubav i nauka), a posvecen je bebama i majkama. Moderan dizajn i funkcionalnost preporuka su za �ašice, grijače za �ašice, sterilizatore, toplomjere i bebi alarme.

Europrosan SpA je kompanija osnovana poslije Prvog svjetskog rata, specijali-zovana za proizvodnju medicinskih sredstava za sve vrste inkontinencije. Europrosan SpA ima sopstvenu laboratoriju u kojoj se stvaraju i razvijaju proizvodi. Kompanija je razvila kompletnu liniju proizvoda FLUFSAN® koji e�kasno, a u isto vrijeme i di- skretno, tretiraju problem lake i teške inkontinencije. •Flufsan pelene za odrasle – udobna i sigurna zaštita kod problema srednje i teške inkontinencije. Izvrsno apsorbuju vlagu i sprečavaju crvenilo i iritacije na koži; •Flufsan prostirke za krevet – sigurna zaštita kod problema sa teškom inkonti-nencijom. Hipoalergijski površinski sloj sprečava pojavu dekubitisa; •Flufsan Lady ulošci za laku inkotinenciju – specijalno dizajnirani ulošci za žene koje imaju problem sa lakom inkontinencijom. Diskretni i e�kasni, potpuno se prilagođavaju vešu. Imaju veoma visoku moć apsorpcije i sprečavaju širenje neprijatnih mirisa.

Mega Disposables S.A. je grčka kompanija koja proizvodi visokokvalitetne proizvode za ličnu higijenu. Kompanija zauzima čvrsto mjesto na grčkom tržištu a uspješno izvozi i u mnoge zemlje širom svijeta. Slušajuci i razumijevajući potrebe i zahtjeve svojih kupaca, razvili su širok program proizvoda za ličnu higijenu koji zado-voljavaju svakodnevne potrebe žena, djece i cijele porodice. •Sani Lady ulosci – anatomski oblikovani ulošci, sadrže extra dry površinski sloj koji ostavlja kožu suvom, kao i apsorbujuce mikrogranule koje sprečavaju širenje neprijatnih mirisa. Pogodne za periode poslije operacija, porođaja i kod problema sa bešikom. •Sani maramice za njegu odraslih – sadrze panthenol i hypericum. Pospješuju regeneraciju oštećene kože i ublažavaju osjećaj neprijatnosti na iritiranoj koži. •Mega pelene •EveryDay ulosci Sensitive •Mega vata – proizvedena od 100% prirodnih pamučnih vlakana u slkadu sa evropskim Pharmacopeia speci�kacijama. •Wet Hankies – vlažne maramice sa blagim antiseptičkim dejstvom. •Diapers baby pelene – anatomski oblikovane pelene sa širokim pojasom koje se u potpunosti prilagođavaju tijelu djeteta i obezbjeđuju mu lakoću pokreta. Speci-jalno dizajniran središnji sloj osigurava suvoću kože i sprečava pojavu iritacija.

88

Flax LTD kompanija osnovana je 1966.godine, a njeni proizvodi napravljeni su od potpuno prirodnih sastojaka. •Clean Skin – linija proizvoda od kojih svaki pojedinačno objedinjuje jedinstv-enu kombinaciju širokog spektra prirodnih sastojaka i sadrži specijalna kozmetičkai i terapeutska svojstva.

Istituto Ganassini datira još od 1935. godine, kada je osnovan po ideji Prof. Domenika Ganasinija u Milanu. Istrazivačko iskustvo i znanje iz dermatologije isko- rišćeno je za nastanak preparata za njegu lica i tijela, preparata za higijenu i zaštitu kože, kao i specijalizovanih farmaceutskih sredstava. Bioclin i Rilastil su dva brenda ove kuće koji su stekli reputaciju pouzdanih i e�kasnih u svijetu dermokozmetike. Uveliko su zastupljeni na zapadnom tržištu i veoma se visoko kotiraju. Ova kuća je prepoznala i Korff kao brend koji će staviti pod svoje okrilje.

KORFF kozmetika za farmacije za one konzumente koji žele: -prave rezultate, ne čuda, pravilan odnos kvaliteta i cijene i proizvode čiji sastav odgovara senzibilitetu kože.

Za one konzumente koji očekuju: sigurnost prilikom upotrebe i u smislu rezul-tata, speci�cne trenutne i trajne rezultate i korak naprijed u shvatanju ljepote (ljepota spolja i iznutra).

Lycia Skin Control, kao poseban segment Lycia programa, iz velike italijanske korporacije Artsana Group, namijenjen je distribuciji isključivo kroz farmacije. Ono što Lycia Skin Control liniju izdvaja od ostalih proizvoda ovog imena, je prilagođenost ovih preparata svim tipovima kože, pa čak i onoj najosjetljivijoj, koži koja je sklona iritacijama. Svi proizvodi su hipoalergijski i dermatološki testirani, tako da ih bez bojazni mogu koristiti svi koji depilaciju lica i tijela upražnjavaju sami. Sam izgled ovih proizvoda izdvojen je od ostalog dijela i nosi vidnu oznaku italijanskog farmaceutskog instituta.

www.cosmetics-market.com

89

PARAGIN

90

NetPharm - Tw Cen MT regular

m e d i c a l s u p p l i e s - Monotipe Corsiva, 225 prored sirina

Đoka Miraševića br. 7, Podgoricatel.+ 382(0) 20 266 333fax.+ 382(0) 20 267 805

mob.+ 382(0) 69 777 069e-mail: netpharm@t-com.me

Preduzeće Netpharm d.o.o. osnovano je 5. oktobra 1999. godine kao društvo sa ograničenom odgovornošću, pod imenom NetVet d.o.o. Od osnivanja do septembra 2006.godine bavili smo se maloprodajom i veleprodajom veterinarskih lijekova i preparata. Od septembra 2006. godine poslujemo pod imenom NetPharm d.o.o.. Osnovna djelatnost NetPharm d.o.o. je veleprodaja i maloprodaja lijekova, pomoćnih ljekovitih sredstava, medicinskih potrošnih i sanitetskih materijala i opreme, kao i farmaceutske kozmetike. NetPharm d.o.o. snabdijeva apoteke, zdravstvene ustanove, ambulante, ordinacije sa najširim asortimanom lijekova, a sve sa ciljem poboljšanja kvaliteta života krajnjih korisnika. NetPharm d.o.o. uspješno sarađuje sa državnim apotekarskim ustanovama: Apotekarskom ustanovom Crne Gore “Montefarm” i “Galenikom Crna Gora” d.o.o. NetPharm d.o.o. je tržišno orjentisano preduzeće koje se oslanja na svoj stručni tim koji čine magistri farmacije, doktori medicine, farmaceutski tehničari, inženjeri, korespodenti i logističari. NetPharm d.o.o. je u mogućnosti da svojim kupcima ponudi detaljne infor-macije o novim proizvodima, i da uz proizvode obezbijedi i dostavu promotivnih i info materijala namijenjenih informisanju pacijenata na mjestima prodaje. Takodje, NetP-harm d.o.o. od 2006. aktivno uvodi svjetski poznate brendove na crnogorsko tržište, i sa tim ciljem nekoliko puta godišnje šalje svoje saradnike na obuku u inostransvo, na sajmove i seminare. Tokom godina uspješnog poslovanja NetPharm d.o.o. je zastupnik nekoliko inostranih farmaceutsko-kozmetičkih kuća: Labo Cosprophar Suisse, Padova www.labosuisse.com; Pierre Fabre – Laboratoires dermatologiques Avène, Paris www.avène.com; Anatomic Grubin, Nova Pazova www.grubin.rs, i sarađuje sa pojed-inim proizvođačima lijekova i medicinskog materijala: MarioKatsikas, Grčka; Momina Krepost, Bugarska www.mkrepost-bg.com: Shanghai Channelmed Import&Export Co., Ltd (Channelmed Group) www.channelmed.com. U sastavu veleprodaje NetPharm d.o.o. je i apoteka A�ica u Podgorici na adresi Ulcinjska br.2.u čijem, moderno opremljenom objektu, možete dobiti sve potrebne informacije o širokom asortimanu lijekova, medicinskim sredstvima i pomagalima, medicinskoj kozmetici i bebi programu.

91

KOREJA

ŠVAJCARS� USA USA USA

ITALIJA F�NCUS� AUSTRIA NJEMA�NJEMA�

81000 Podgorica, Radosava Burića 33, Crna Gora, tel/fax: +382 20 647 980, +382 20 647 988, e mail: osmired@t-com.me

U sastavu kompanije OSMI RED-D, DOO posluje i apoteka “Angelica ”

OSMI RED-D

Apoteka "Angelica" se nalazi u ul. Radosava Burića 33. Snabdijevena je širokim asortimanom lijekova, sanitetskog materijala, medicinske opreme i kozmetike. U njoj se pripremaju magistralni i galenski preparati. Zaposleni farmaceuti i farmaceutski tehničari osmijehom i stručnim savjetima daju podršku svakom pacijentu. Kućna dostava i otvorena linija za savjete svakodnevno su dostupni.

DOO OSMI RED – D ima svoje sjedište u Podgorici u ulici Radosava Burića 33. U sklopu društva nalazi se i veledroge- rija u Jerevanskoj ulici 32.

Danas društvo zapošljava diplomirane farmaceute, elektro inženjere, tehnologe, ekonomiste, pravnike, menadžere, far- maceutske tehničare. Uz stalno zaposlene dragocjenu pomoć pružaju i honorarni konsultanti iz oblasti medicine, biohe-mije, marketinga i elektronike.

Društvo snabdijeva sve državne zdravstvene ustanove u Crnoj Gori, kao i veliki broj priva- tnih laboratorija, zdravstvenih ustanova i apoteka.Zahvaljujući profesionalnosti, znanju i dugogodišnjem poslovanju DOO Osmi red - D je ovlašćeni distributer poznatih svjetskih proizvođača medicinske opreme i lijekova.

92

FIZIKALNA MEDICINA & SPA

SPA Medica d.o.o. je osnovana u septembru 2008.godine kao privatna kompanija za distribuciju opreme za SPA i Wellness centre i opreme za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju. Zastupnici smo poznatih svjetskih proizvođača iz ovih oblasti:

HotSpring (SAD) – hidromasažni bazeni,

Enraf-Nonius (Holandija) – fizikalna medicina i rehabilitacija,

Unbescheiden (Njemačka) – wellness i oprema za hidroterapiju,

Kühl & Eppler (Njemačka) – stolovi i prateda oprema za masažu,

Domo (Austrija) – saune i infracrvene saune,

Prima kozmetika (Srbija) – kozmetički preparati. Za svu opremu obezbjeđujemo dugogodišnji postprodajni servis i edukaciju korisnika prilikom instaliranja i puštanja u rad. Svi proizvodi posjeduju neophodne sertifikate i ispunjavaju stroge međunarodne standarde u pogledu kvaliteta i bezbjednosti. Uzorci opreme su instalirani u našem salonu i dostupni su za pokazno korišdenje. Naš cilj je poboljšanje kvaliteta usluga kroz obezbjeđivanje najkvalitetnijih proizvoda, širenje prodajnog asortimana i usavršavanje tehničke i postprodajne podrške, a sve u cilju zadovoljenja potreba naših kupaca. U sklopu naše kompanije posluje i Centar za fizikalnu medicinu & SPA, prva privatna zdravstvena ustanova iz ove oblasti u Crnoj Gori. Centar je opremljen najsavremenijom opremom i pruža sve usluge fizikalne terapije i rehabilitacije.

ul. 8 mart 74, Podgorica tel/fax: +382 20 662 198 mob: +382 67 835 565 e-mail: spamedica@t-com.me www.spamedica.me

FIZIKALNA MEDICINA & SPA

SPA Medica d.o.o. je osnovana u septembru 2008.godine kao privatna kompanija za distribuciju opreme za SPA i Wellness centre i opreme za fizikalnu medicinu i rehabilitaciju. Zastupnici smo poznatih svjetskih proizvođača iz ovih oblasti:

HotSpring (SAD) – hidromasažni bazeni,

Enraf-Nonius (Holandija) – fizikalna medicina i rehabilitacija,

Unbescheiden (Njemačka) – wellness i oprema za hidroterapiju,

Kühl & Eppler (Njemačka) – stolovi i prateda oprema za masažu,

Domo (Austrija) – saune i infracrvene saune,

Prima kozmetika (Srbija) – kozmetički preparati. Za svu opremu obezbjeđujemo dugogodišnji postprodajni servis i edukaciju korisnika prilikom instaliranja i puštanja u rad. Svi proizvodi posjeduju neophodne sertifikate i ispunjavaju stroge međunarodne standarde u pogledu kvaliteta i bezbjednosti. Uzorci opreme su instalirani u našem salonu i dostupni su za pokazno korišdenje. Naš cilj je poboljšanje kvaliteta usluga kroz obezbjeđivanje najkvalitetnijih proizvoda, širenje prodajnog asortimana i usavršavanje tehničke i postprodajne podrške, a sve u cilju zadovoljenja potreba naših kupaca. U sklopu naše kompanije posluje i Centar za fizikalnu medicinu & SPA, prva privatna zdravstvena ustanova iz ove oblasti u Crnoj Gori. Centar je opremljen najsavremenijom opremom i pruža sve usluge fizikalne terapije i rehabilitacije.

ul. 8 mart 74, Podgorica tel/fax: +382 20 662 198 mob: +382 67 835 565 e-mail: spamedica@t-com.me www.spamedica.me

FIZIKALNA MEDICINA & SPA

93

Kompanija SIEMENS AUDIOLOGY je dio SIEMENS MEDICAL GROUP, vodećeg svjetskog proizvodžača medi- cinske opreme. Sa tradicijom dugom 125 godina kom-panija je lider u proizvodnji slušnih aparata, audiološke i dijagnostičke op- reme. Sjedište kompanije nalazi se u univer-zitetskom gradu Erlangenu u Njemačkoj saveznoj pokrajini Bavarskoj. Kompanija posjeduje vlastiti naučno istraživački centar gdje se kroz multidisciplinarni pristup primjenjuju najnovija znanja iz akustike, elektronike i medicine. Slušni aparati kompanije SIEMENS odlikuju se visokim tehnološkim nivoom, pouzdanošću i modernim dizajnom. SIEMENS CENTAR ZA SLUH u Podgorici posjeduje najsavremeniju kompjutersku opremu za mjerenje sluha. U Centru, pacijentima je na raspolaganju najširi izbor mod-ernih, višekanalnih digitalnih aparata. Ugrađena tehnologija i so�versko podešavanje omogućavaju pacijentima maksimalan komfor prilikom nošenja aparata i jednostavno rukovanje. Nova, revolucionarna BESTSOUND tehnologija predstavlja novo poglavlje u te- hnologiji slušnih aparata, dajući pacijentima poboljšano razumijevanje u svim situaci-jama. Posebnu pažnju SIEMENS AUDIOLOGY posvećuje gubitku sluha kod male djece i novorođenčadi, gdje rano otkrivanje oštećenja predstavlja prvi korak u razvoju govora.

SLUŠNI APARATI

PodgoricaVasa Raičkovića 13ATel./fax: 020 242258Mob. tel: 069 879713

Email: marijasiemenspg@t-com.me

Hipokrat

Iz arhive casopisa

96

EFI�SNA KOMUNI�CIJA U OBLASTI BEZBJEDNE PRIMJENE LIJEKOVA

Praćenje, procjena i komunikacija o bezbjednosti lijekova jesu aktivnosti koje mogu imati duboke implikacije u oblasti očuvanja javnog zdravlja. Uspješna, na naučnim dokazima zasnovana komunikacija o bezbjednoj primjeni lijekova, zavisi od profesionalnog integriteta i kolektivne odgovornosti svih strana, tj. zdravstvenih radnika, nadležnih državnih organa, pacijenata, zainteresovanih za kvalitet, bezbjed-nost i e�kasnost lijekova, farmaceutske industrije... Ovu aktivnost treba da prate visoki naučni, etički i profesionalni standardi. Sve nedoumice o koristima i rizicima primjene određene terapije treba naučno i klinički ispitati i uzeti u obzir socijalne prilike i realnost. Neobjektivna informisanost o lijekovima, praćena loše upravljanim aktivnos-tima od strane zdravstvenih autoriteta, može u javnosti stvoriti atmosferu zabune i nepovjerenja. U komunikaciji o lijekovima činjenice se moraju razlikovati od spekulacija i hipoteza. Predstavnici 34 zemlje učesnice Internacionalne konferencije o razvoju e�kasne komu-nikacije u farmakovigilanci usvojile su �e Erice Declaration, dokument koji se odnosi na razvoj dobre komunikacije u oblasti bezbjedne primjene lijekova. Konferencija je bila posjećena od strane zdravstvenih radnika, naučnih istraživača, predstavnika akademija, medija, predstavnika farmaceutske industrije, regulatornih organa, pacije-nata, advokata i internacionalnih zdravstvenih organizacija.

�e Erice Declaration odnosi se na sljedeće:

1.Informacije koje se odnose na bezbjednost lijekova moraju biti etički i e�kasno razmjenjivane.

2.Edukacija o pravilnoj primjeni lijekova, kako stručne tako i opšte javnosti, iziskuje posebnu posvećenost i resurse. Sve informacije upućene opštoj javnosti moraju uzeti u obzir korist u odnosu na moguće rizike.

3.Svakoj zemlji je neophodan sistem koji podrazumijeva nezavisnu ekspertizu o informacijama o lijekovima, koje se skupljaju i nepristrasno procjenjuju.

97

Maja Stanković, phar. B., sp.

4.Sistem praćenja bezbjedne primjene lijekova nastao je i razvija se kao odgo-vor na brojne nemile događaje, za koje se kasnijom stručnom procjenom utvrdilo da su bile izazvane lijekovima.

5.Razvoj sistema praćenja bezbjedne primjene lijekova kroz proaktivan pristup treba da omogući da se moguće opasnosti na vrijeme prepoznaju, u cilju pravovre-menog reagovanja zdravstvenih autoriteta.

LIJEKOVI I INTERNET Informacije o lijekovima koje su dostupne na internetu, medicinski savjeti koji se nude putem istog, i posebno mogućnost kupovine lijekova na ovaj način nose velike rizike po zdravlje ljudi. Internet nikako ne može zamijeniti kvali�kovanog ljekara i farmaceuta. Mnogi od lijekova koji se prodaju putem Interneta neadekvatnog su kvaliteta i snabdijevanje lijekovima na ovaj način omogućava ulaz falsi�kovanih lijekova na tržište.

Koristan podsjetnik za provjeru informacija o lijekovima:

Minimum podataka koje veb stranica mora da sadrži

1.Ko je postavio veb stranice, odnosno sadrže li vjerodostojne podatke o stručnim kvali�kacijama, te podatke o autoru ili organizaciji? 2.Da li su informacije cjelovite, pouzdane i ažurirane (da li daju uravnotežene informacije, tj. da li su prikazani i rizici od uzimanja terapije. 3.Odgovaraju li informacije vašim potrebama?Saznajte kome su informacije namijenjene (kvali�kovanim zdravstvenim radnicima, pacijentima, farmaceutskim kućama). 4.Odgovaraju li na vaša pitanja?

Uvijek imajte na umu da naručivanjem lijekova putem interneta svoje zdravlje izlažete velikom riziku.

98

NEŽELJENA DEJSTVA LIJEKOVA

Ne postoji lijek bez neželjenih dejstava. Da bi sveli neželjene efekte na najmanju mjeru neophodno je poznavanje farmakokinetike i farmakoloških dejstava lijeka, zatim indikacija, kontraindikacija, doziranja, interakcija, neželjenih i toksičnih efekata lijeka. Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) je dala 2002.god. de�niciju nove naučne discipline – farmakovigilance (pharmacovigilance) koja se bavi otkrivanjem, procjenom, analizom i sprečavanjem pojave neželjenih dejstava lijekova. Neželjeno dejstvo lijeka je neočekivan i štetan odgovor organizma na lijek, koji se javlja pri primjeni doza koje se normalno koriste kod ljudi za pro�laksu, postavljanje dijagnoze ili terapiju bolesti, odnosno izmjenu neke �ziološke funkcije. Neželjena dejstva lijekova su važna jer se procjenjuje da se oko 6% svih bolničkih pacijenata nalazi tamo upravo zbog neželjenih dejstava, a pretpostavka je da se oko 50% neželjenih dejstava može izbjeći. Poznata je katastrofa sa talidomidom - hipnotikom i sedativom, koji je uveden 1957.god. kao „bezbjedni hipnotik” preporučen za upotrebu u trudnoći, a 1961.god. je povučen iz upotrebe jer je do tada rođeno 10.000 beba sa malfor-macijama (lijek je bio 100% teratogen). Nakon toga uvedeno je obavezno toksikološko ispitivanje lijekova na eksperimentalnim životinjama (akutna, subakutna, hronična toksičnost, ispitivanje mutagenog, teratogenog i kance- rogenog dejstva), bez kojih se u svijetu ni jedan lijek ne može registrovati za terapijsku primenu.

Stav današnje medicine je: NIJEDAN LIJEK U PRVOM TRIMES-TRU G�VIDITETA, osim u slučaju vitalne ugroženosti.Najčešće grupe lijekova koje mogu izazvati različita neželjena dejstva su :

1. Nesteroidni antiin�amatorni lijekovi2. Antimikrobni lijekovi3. Lijekovi u terapiji srčanih obiljenja4. Psihofarmaci5. Lijekovi u terapiji neuroloških oboljenja

99

Faktori koji mogu da utiču na neželjena dejstva lijekova su:

- pacijent – godine starosti, speci�čna stanja organizma kao što je graviditet ili laktacija, genetski poremećaji organizma, alergijska predispo- zicija, speci�čne navike pacijenta (alkoholičar, pušač, zavisnik od lijekova); - prilikom istovremene upotrebe više vrsta lijekova može doći do interakcije između različitih vrsta lijekova; - neželjena dejstva lijekova mogu biti posledica i greške zdravstvenih radnika pri nepravilnom izboru lijeka, neadekvatnom doziranju, nedovoljnom poznavanju farmakoterapije, načinu primjene koji nije optimalan i dr.

Po mehanizmu nastanka neželjena dejstva se dijele na:

- Neželjena dejstva koja su direktna posledica farmakološke aktivnosti i mehanizma dejstva lijeka i ona su očekivana, prolazna, koriguju se redukci-jom doze i obično ne zahtijevaju prekid liječenja. Na primjer: gastrična iritacija kod aspirina, krvavljenja kod antikoagulanasa, bronhokonstrikcija kod propra-nolola, hipokalemija kod tiazidnih diuretika... - Neželjena dejstva koja nijesu u vezi sa glavnim farmakološkim dejst-vom - ona su neočekivana. Najčešće su posledica nekog genetskog nedostatka pacijenta, tako da lijek nema normalan metabolizam, receptor za lijek je izmijenjen i dejstvo lijeka je pojačano ili umanjeno a neki receptori su modi-�kovani tako da vezuju lijek koji se inače ne bi vezao za njih. Ređe se javljaju, ali mogu biti ozbiljna (agranulocitoza kod β- laktamskih antibiotika) smetnja. - Neželjena dejstva koja „imitiraju” oboljenja, odnosno, daju simp-tome slične simptomima nekih bolesti (prokainamid daje sindrom sličan sistemskom lupusu). Najčešća neželjena dejstva lijekova su alergijske reakcije koje se mogu manifestovati kao različite vrste kožnih reakcija (urtikarija, makulopapularni raš), rinitis, konjuktivitis, otok usana, larinksa, spazam bronhija itd. Više od polovine alergijskih reakcija na lijekove je izazvano beta-laktamskim antibiot-icima, od kojih su najčešći uzročnici penicilini – incidenca ovih alergija se kreće između 0,7 i 10%. Utvrđeno je da 20% bolesnika alergičnih na peniciline pokazuje iste alergijske manifestacije poslije primjene cefalosporina i to je dovoljan razlog da se kod bolesnika alergičnih na penicilin izbjegava primjena cefalosporina. Najopasnija neželjena dejstva lijekova su: srčane aritmije, mijelo- toksičnost, depresija centralnog nervnog sistema, edem pluća, insu�cijencija

100

bubrega, hiperkalijemija, hipotenzija i dr. Može se reći da nema organa koji nije bio zahvaćen nekim neželjenim dejstvom lijeka, a može biti zahvaćen bilo koji organ ili više organa istovremeno. Neželjena dejstva treba razlikovati od toksičnih efekata lijeka, koja se javljaju pri dozama većim od terapijske. Raspon doza od minimalne terapijske do toksične doze, zove se terapijska širina lijeka. Što je terapijska širina veća, lijekovi se smatraju bezbjednijim. Praćenje neželjenih dejstava lijekova je aktivnost koju je neophodno realizovati u kontinuitetu tokom cijelog post-registracionog perioda lijeka, upravo zbog činjenice da se teška neželjena dejstva lijekova koja ostavljaju trajna oštećenja otkrivaju tek nakon dugotrajne primjene.

Metode otkrivanja neželjenih dejstava lijekova su:

• spontano prijavljivanje – farmaceut ili ljekar prijavljuju sumnju na neželjeno dejstvo lijeka Odjeljenju za farmakovigilancu Agencije za lijekove i medicinska sredstva Crne Gore, koja je pridruženi član (postupak primjene u punopravno članstvo je u toku) Kolaborativnog centra Svjetske zdravstvene organizacije za praćenje neželjenih dejstava lijekova koje se nalazi u Upsali (Švedska), • prikazi slučajeva publikovani u medicinskoj literaturi, • podstaknuto prijavljivanje od strane proizvođača lijekova, • dobijanje informacija iz registara bolesnika i • razne epidemiološke studije, komparativne (studije presjeka, studije „slučaj-kontrola”, kohortne), kliničke i deskriptivne.

Da bi se postigli značajniji rezultati u farmakoterapiji, koja podrazumi-jeva da lijek bude e�kasan, bezbjedan, kvalitetan i kontrolisan - praćenje neželjenih dejstava lijekova treba da obuhvati sve segmente zdravstva, počev od domova zdravlja, bolnica, specijalizovanih bolnica do centara specijalizo-vanih za praćenje neželjenih dejstava lijekova, a to su Nacionalni centri i Agen-cije za lijekove i medicinska sredstva.

Mr ph. spec. Zorica Potpara

101

FALSIFIKOVANI LIJEKOVI

Prema de�niciji SZO-a, lažni, falsi�kovani lijek jeste onaj lijek koji je, sa namjerom da se obmane javnost, pogrešno označen kada je riječ o identi�kaciji i /ili o proizvođaču. Falsi�kovani lijekovi mogu da imaju ispravne ili pogrešne sastojke, da budu bez aktivnih supstanci ili u lažnom pakovanju. Falsi�kuju se i originalni i generički lijekovi. Falsi�kovanje lijekova je možda staro koliko i proizvodnja lijekova. O pojavi lažnih lijekova na međunarodnom tržištu prvi put se disku-tovalo na konferenciji Svjetske zdravstvene organizacije 1985. godine. Od tada je u svijetu porasla svijest o problemima koje sa ovom vrstom kriminala imaju i razvijene i nerazvijene zemlje. Svjetska zdravstvena organizacija i više od 20 međunarodnih partnera pokrenuli su globalnu akciju za borbu protiv falsi�kovanih medicinskih proiz-voda, jer, kako se navodi, falsi�kovani lijekovi predstavljaju rastuću prijetnju po zdravlje i dobrobit stanovništva svuda u svijetu. U razvijenim zemljama procenat falsi�kovanih lijekova je 5 do 10 posto, dok je u nerazvijenim znatno veći, oko 40, a negdje čak i 90 posto ukupnog broja lijekova. Falsi�kovani lijekovi, kako procjenjuje SZO, obuhvataju 10 posto svje- tskog farmaceutskog tržišta u vrijednosti od 45 milijardi evra. Falsi�katori su sve bolje organizovani, i sada usmjeravaju svoje ilegalne radnje na sve lijekove i počinju prodor na tržište bogatih zemalja. UN-ova Agencija za kontrolu lijekova nedavno je upozorila na činjenicu da je trgovina falsi�kovanim lijekovima sve unosnija i prerasta u veliki među- narodni biznis. Broj falsi�kovanih lijekova zaplijenjenih na granici EU povećao se za 51 posto u 2007. godini, poslije naglog rasta sa više od 400 procenata tokom 2006. godine. Zbog svega toga Agencija UN-a zahtijeva od svjetskih vlada da poboljšaju nadgledanja i regulativu lijekova, jer, kako se navodi u njenom izvještaju, 60 posto zemalja nema sisteme koji bi to omogućili. Potrošači kupuju lažne lijekove i koriste ih iz raznih razloga: jer su je�iniji, do njih je lakše doći, a ponekad su kopije tako dobre da je nemoguće procijeniti koji su lijekovi pravi, a koji lažni. Lažna pakovanja, upozoravaju stručnjaci, prikrivaju opasne, a nekad i smrtonosne sadržaje. Dio lijekova koji se ilegalno prodaje jesu pravi medikamenti koji su ukradeni. Međutim, većina njih su falsi�kati. Falsi�kati predstavljaju dio jednog šireg fenomena lijekova koj su pra-

102

vljeni ispod dozvoljenog standarda kvaliteta i stoga predstavljaju opasnost po pacijenta i njegovo zdravlje, a takođe su i nee�kasni u liječenju bolesti. Oni mogu biti uvezeni, švercovani ili lokalno proizvedeni u malim, često lošim fabrikama. Neki tipovi falsi�kovanja lijekova su: proizvodi koji ne sadrže neku od speci�ciranih aktivnih komponenti, bez obzira na deklaraciju na etiketi, proiz-vodi koji sadrže drugačije aktivne komponente od onih koje su speci�cirane na etiketi, proizvodi koji sadrže tačnu jačinu aktivne komponente ali čiji proizvođač je različit od onog koji je deklarisan, proizvodi koji sadrže speci�cirane aktivne komponente, ali u jačinama različitim od onih koje su deklarisane. Takođe, oni mogu da sadrže različite količine nečistoća. Lažiraju se sve vrste lijekova, od antibiotika, lijekova za sniženje holes-terola u krvi, za regulisanje hipertenzije, hormona, steroida, do običnih lijekova protiv bolova, a posebno su zastupljeni skupi lijekovi. U zemljama u razvoju, međutim, problem predstavljaju lijekovi za hronične bolesti, kao što su TBC i EIDS, jer njihova redovna upotreba može stvoriti kod pacijenta otpornost na lijek odnosno rezistenciju na pravi lijek. Ima mnogo razloga zbog kojih je falsi�kovanje lijekova tako rasprostran-jeno. Potražnja za lijekovima je beskonačna. Proces lažiranja nije skup, sastojci su je�ini, ako ih uopšte ima u lijeku, i nije potrebna velika i skupa infrastruktura. SZO upozorava da 50 posto ilegalne prodaje lijekova putem interneta otpada na falsi�kate. Pored toga, jedan od ozbiljnih problema, kad su u pitanju lažni lijekovi, jeste i uključivanje organizovanog kriminala u njihovu distribuciju. Falsi�kovati lijekove moguće je zahvaljujući tome što svaki lijek prolazi kroz tri faze. Prva, inovacijska, podrazumijeva najveća ulaganja farmaceutske industrije, jer se u njoj lijek tek stvara. Procjenjuje se da početni trošak otkrivanja nekog lijeka iznosi od 60 do 80 miliona dolara, pa ta faza nije zanimljiva organizo-vanom kriminalu. U drugoj fazi, koju farmaceuti nazivaju inovativnom, otvara se prostor za krađu. Ona traje od sedam do 25 godina, lijek se tada pod zaštićenim imenom nalazi na tržištu i u to vrijeme proizvođač ostvaruje pro�t. Lijek se, nakon ulaganja velikih početnih sredstava, u principu proizvodi relativno je�ino, pa može zaraditi i falsi�kator. Najzanimljiviji su skupi lijekovi, koji se dobro prodaju, jer se kriminalcu onda isplati ulagati i u laboratoriju u kojoj će proiz-voditi »lažni lijek«. Problem falsi�kovanja sastoji se od četiri elementa: nekompetentne proizvodnje, nedovoljne kontrole od strane vlade države, loše e�kasnosti u primjeni zakona postojećih kontrola, kao i staro ljudsko raspoloženje za pohle-pom i korupcijom. Brojni su faktori koji doprinose pojavi falsi�kovanja lijekova. Oni moraju biti jasno diferencirani, kako bi se vladi omogućilo da detektuje probleme falsi�kovanja i prepozna efektivne programe u iskorjenjivanj u falsi�kovanih

103

lijekova u državnim kanalima distribucije. Faktori su nedostatak legislative, neprimjenjivanje postojeće legislative, blage krivične sankcije, korupcija i sukobi interesa, transakcije koje uključuju mnogo posrednika, pojava da potražnja prevazilazi mogućnosti snabdjevača, visoke cijene lijekova, so�sticiranost ilegalne proizvodnje, nee�kasna saradnja između zainteresovanih strana, nedostatak regulacije u okviru zemalja izvoznika i unutar zona slobodnog tržišta. Svaka zemlja treba da razvije plan aktivnosti za borbu protiv falsi�ko-vanih lijekova. Plan treba da bude pragmatičan i da ima realne ciljeve koji se mogu ostvariti raspoloživim ljudskim i �nansijskim izvorima. On treba da obuh-vati sve zainteresovane: vladu i njene agencije, farmaceutsku industriju, uvoznike lijekova i distributere, zdravstvene radnike i njihova udruženja, potrošače i prateće internacionalne, regionalne i nevladine organizacije. Pacijente, takođe, treba podstaknuti da obavijeste svog farmaceuta ili ljekara o bilo kakvim nuspo-javama koje su se javile u toku tretmana (neočekivane nuspojave mogu indicirati da se radi o lijeku koji je falsi�kat). Što je zemlja slabije razvijena, to su i potencijali za šverc lijekovima veći. Crnogorsko tržište je malo, pa nije toliko privlačno velikim švercerima i falsi�ka-torima, što ne znači da ne treba razvijati preporučene sisteme zaštite. Kako se pacijent može zaštititi? Prvenstveno tako da lijek kupuje ili podiže putem ljekarskog recepta u apoteci. Kupovina na bilo kojem drugom mjestu podrazumijeva rizik na vlastitu odgovornost, jer se lijekovi, prema crnogorskom Zakonu o lijekovima, smiju prodavati isključivo u apotekama. Falsi�kovani lijekovi nijesu ono što Crnu Goru brine u ovom momentu. Individualni šverc teško se može iskorijeniti. Njega mogu suzbiti, ako već ne iskorijeniti, inspekcijske i policijske službe i zakonom predviđene kazne. Agen-cija za lijekove i medicinska sredstva planskom sistemskom kontrolom kvaliteta lijekova na tržištu, kao i razmjenom informacija sa drugim agencijama, umnogome smanjuje prostor za ovakve nelegalne aktivnosti. Ukoliko pacijenti posumnjaju u kvalitet određenog lijeka, dužni su da obavijeste Agenciju za lijekove ili Inspekciju Ministarstva zdravlja koje šalju uzorak na analizu kvaliteta. U cilju zaštite stanovništva od upotrebe supstandard-nih lijekova, a u skladu sa preporukama SZO-a, Agencija prikuplja prijave ovakvih medikamenata. Prijava se takođe može popuniti na sajtu Agencije za lijekove i medicinska sredstva Crne Gore.

dr Majda Šahman Zaimović

105

ANTIBIOTICI - PUT DO PACIJENATA

Cilj proizvodnje lijeka je pronalaženje terapije za određene indikacije, rješavanje određenog zdravstvenog problema i njegovo stavljanje na tržište. Cilj regulative ljekova je prije svega zaštita pacijenta i zaštita javnog zdravlja. Da bi se lijek našao na farmaceutskom tržištu, proizvođač mora dokazati njegov kvalitet, bezbjednost i e�kasnost i na osnovu toga dobiti dozvolu za stavljanje lijeka u promet od nadležnog regulatornog tijela iz oblasti lijekova. Regulativa lijekova je skup zakonskih pravila koja se baziraju na naučno utvrđenim principima po kojima se lijek razvija, ispituje, proizvodi i stavlja na tržište. Osnovni princip svih regulatornih sistema je dokazati: SIGURNOST (SAFETY), EFI�SNOST (EFFI- CACY), i KVALITET (QUALITY). Glavni protagonisti na polju kreiranja farmaceutske politike i posljedično legisla-tive u svijetu su EU, SAD i Japan, koji čine 80% farmaceutskog tržišta. Ove zemlje su osnovale u Briselu, aprila 1990, „�e International Conference on Harmonisation of Technical Requirements for Registration of Pharmaceuticals for Human Use” (ICH), organizaciju koja će harmonizovati zahtjeve u pogledu kvaliteta lijekova koji će biti isti u svim zemljama koje ova organizacija okuplja. U Crnoj Gori regulativu iz oblasti lijekova usvaja i sprovodi Ministarstvo zdravlja i Agencija za lijekove i medicinska sredstva, na osnovu zakonodavstva koje je usklađeno sa EU legislativom. Procjenjivanjem dokumentacije o lijeku (koja broji oko 170 različitih dokume-nata), uz asistenciju spoljnih eksperata (stručnjaka iz oblasti medicine, farmacije, farma-kologije i drugih srodnih grana), a na osnovu savjetodavnog mišljenja Komisije za lijekove, (sastavljene od eminentnih profesora iz ove oblasti iz okruženja), Agencija za lijekove i medicinska sredstva izdaje rješenje o statusu lijeka u Crnoj Gori. Registracijska dokumentacija lijeka sastoji se od: -Opšteg dijela koji sadrži administrativne podatke i izvještaj eksperata pro- izvođača o lijeku, -Farmaceutsko-hemijske dokumentacije, koja opi- suje razvoj lijeka i njegovu proizvodnju, odnosno kvalitet, -Farmakološku dokumentaciju kojom se opisuje bezbijednost lijeka (utvrđena kroz eksperimente na živo- tinjama ) i -Kliničku dokumentaciju (klinička ispitivanja na ljudima), kojom se dokazuje e�kasnost lijeka.

106

Lijek je prihvatljivog kvaliteta kada zadovoljava zahtjeve: ICH smjernica (www.ich.org), Evropske farmakopeje (Eu. Ph.) i kada je proizveden u skladu sa pravilima dobre proizvođačke prakse (GMP).

Istorija

Aleksandar Fleming je 1922 god. otkrio lizozim, a 1928. god. otkrio je PENICI-LIN, antibiotik iz plijesni Penicillium notatum.1929. godine objavio je rad koji je prošao nezapaženo. Nastavio je eksperimente, no uzgajanje plijesni i izolacija penicilina bili su veoma komplikovani, odnosno - 1000 L medija s Penicillium-om bilo je potrebno za tretman samo jednog pacijenta. Fleming nije uočio važnost penicilina, te nikada nije ispitao njegov efekat na zaraženim laboratorijskim životinjama, već je penicilin koristio za klasi�kaciju bakterija. On je u početku smatrao da navedena plijesan ne može dugo opstati u ljudskom orga-nizmu, pa iz tog razloga ne može biti ni e�kasna kao lijek, ali daljnjim istraživanjima ispostavilo se drugačije. Premda su mnogi njegovi prethodnici ranije utvrdili antimik-robna djelovanja (Ehrlich,1904; Twight,1923), njemu se ipak prepisuje zasluga izolo-vanja prvog antibiotika. 1938 g. Flori i Čejn uzgajali su Penicillium za eksperimente na životinjama, odnosno na in�ciranim miševima, a 1941. god. počinju sa tretiranjem ljudi. Međutim, prvi pacijent je umro zbog nedovoljne doze. Krajem 1943. god. počinje masovna proizvodnja. Za ovo otkriće Fleming, Flori i Čejn dobili su Nobelovu nagradu 1945. godine. Danas je za 20.000 veća produkcija nego u Flemingovim gljivicama.

Razvoj antibiotika

Do sada je poznato oko 300 mikrobnih genoma. Od 1945–1975. patentirano je oko 1,6% svih patentiranih prirodnih antibiotskih proizvoda. Od 1975. taj procenat stalno pada i iznosi oko 0,11 %. Razlozi su: veliki broj novih patentiranih antibiotika završi kao „rediscovery” već odavno poznatih antibiotičkih struktura, a „padaju” i na ispitu rezistencije (zbog postojanja rezistentnih gena za te antibiotike). Od 1975. godine farmaceutske kompanije svoje zanimanje okreću prema liječenju karcinoma i bolesti srca, vjerujući da su infekcijske bolesti pod kontrolom (od 1969. do 1980. fondovi za razvoj antibiotika nijesu imali prioritet). Uprkos pronalasku velikog broja novih antibiotika, samo ih mali broj dobija odobrenje od regulatornih tijela, prije svega EME (EU) i „Food and Drug Administration” (USA) za komercijalnu primjenu. Naime, potrebno je najmanje 7–10 godina razvoja lijeka kao i prethodno nave-denih dokaza da bi novi lijek dobio odobrenje za komercijalnu primjenu. Tokom približno četiri decenije (od 1940-tih do 1970-tih) farmaceutska indus-trija je obezbjeđivala konstantan „priliv” novih antibiotika uključujući nekoliko sa novim

107

Dr spec. Majda Šahman-Zaimović

mehanizmima dejstva koji su rješavali probleme rezistencije na prethodne generacije. Od tada, samo tri sistemski djelujuća antibiotika (quinupristin-dalfopristin, linezolid, daptomycin), uključujući dva iz novih klasa (oxazolidi- nones, lipopeptides) stavljeni su u promet u EU za tretman infekcija koje su uzrokovane multirezistentnim gram-pozitivnim bakterijama. Svi ostali antibiotici koji su u ovom periodu stavljeni u promet na teritoriji EU pripadaju već postojećim klasama antibiotika i nisu e�kasni protiv većine mikroorganizama koji su razvili rezistenciju na druge antibiotike iz te klase. Na tržištu se nalaze 252 spoja s antibiološkom aktivnošću od kojih su: 30% prirodni spojevi, 30% polusintetski spojevi, hemijski spojevi nastali hemijskom modi-�kacijom biosintezom proizvedenih antibiotika i 40% su hemijski sintetizovani spojevi. U 2007 godini, Evropski Centar za kontrolu i prevenciju bolesti ECDC, Evrop-ska Agencija za lijekove EMA i internacionalna mreža Action on Antibiotic Resistance zaključili su da postoji potreba da se napravi izvještaj koji bi razmatrao i dokumentovao jaz koji postoji između porasta infekcija izazvanih multirezistentnim bakterijama i razvoja antibiotika za njihov tretman. ECDC I EMA osnovali su zajedničku radnu grupu koja je sačinila izvještaj za Evropsku komisiju pod nazivom „Bakterisjki izazov - vrijeme za reagovanje. Poziv na smanjenje jaza između multirezistentnih bakterija u EU i novih antimikrobnih agenasa” (“�e bacterial challenge - time to react. A call to narrow the gap between multi-drug resistant bacteria in the EU and development of new antibacte-rial agents”). Jedan od ciljeva EMA jeste da pomogne istraživanja i inovacije u farmaceutskoj industriji u EU. U ovu svrhu je i Komitet za humane lijekove EMA osnovao posebnu grupu koja se bavi inovativnim lijekovima, 2006. godine. Ova grupa pruža mogućnost prezentovanja mišljenja stejkholdera i neformalnog razmatranja njihovih stavova u pogledu strategija razvoja lijekova i tokom ovih procesa značajna pažnja je posvećena malom broju novih antimikrobnih agenasa. EMA takođe izrađuje smjernice za procjenu dokumentacije o kvalitetu lijekova koji se koriste u postupcima registracije u svim zemljama EU (i kod nas) a koje su kroz usaglašavanje na internacionalnom nivou harmonizovane i sa ICH smjernicama. Prilikom donošenja novih smjernica u EMA je prepoznata potreba da se uvaže spe- ci�čnosti antibiotika u odnosu na sintetske lijekove i da se ne postavljaju „nesavladivi” regulatorni zahtjevi koji će obeshrabriti industriju da razvija nove antibiotike.

108

EVROPSKI DAN �CIONALNE UPOTREBE ANTIBIOTI�

Pozivajući se na podatak da su bakterije jedan od najstarijih oblika života koji pokazujući veoma visok stepen prilagodljivosti opstaje na Zemlji oko 3.8 miliona godina, te da antibiotsko djelovanje doprinosi uništavanju samo najosjetljivijih sojeva, doc. dr Vineta Vuksanović, predsjednica Sekcije ljekara mikrobiologa Crne Gore, upozorila je na rezistentnost bakterijskih vrsta na primjenu antibiotika kao pojavu koja u savremenoj medicini poprima obilježje najzabrinjavajuće karakteristike. Pozivajući na sprovođenje preporuka Strategije Svjetske zdravstvene organizacije o usporavanju antimikrobne rezistencije, ona je istakla da bakterijska rezistencija može da se kontroliše redukcijom upotrebe antibiotika i prevencijom širenja rezistentnih oblika i dala važne preporuke za izbjegavanje ove štetne pojave. - Mi ljekari, lica koja se profe-sionalno bave problemom očuvanja zdravlja, imamo obavezu da aktivno učestvujemo u opstanku antimikrobnih ljekova i smanjenju mikrobne rezistencije putem odgovorne administracije ljekova i edukacije medicinskog osoblja u prepoznavanju opasnih infekcija, kako bi se spriječilo širenje rezistentnih sojeva - istakla je doc. dr Vuksanović. Prim. dr Olivera Miljanović, direktorica Kliničkog centra Crne Gore, posebno je istakla značaj upotrebe antibiotika u liječenju, ali je naglasila i štetnost njihovog djelovanja nastalu kao posljedicu neregularne upotrebe. Saopštavajući da oni čine 15-30% svih propisanih ljekova, te da postoji oko 70 vrsta antibiotika, upozorila je na problem njihove proširene i nekritične upotrebe i postojanje realne opasnosti od prerastanja moćnih ljekova u superotporne bakterije. - Klinički centar je potencijalnu opasnost neracionalne upotrebe antibiotika prepoznao i nastoji da sprovodi sve principe racionalne upotrebe antibiotika i kontrole intrahospitalnih infekcija, uz angažman svih svojih stručnih resursa - navela je prim. dr Miljanović. Pored ostalog, ona je navela kao veoma bitan i rad Komisije za kontrolu intrahospitalnih infekcija, oformljene 2001. Štetnost antimikrobne rezistencije, rekonvalentnost ranije liječenih oblika bolesti, problem nepoštovanja pravila režima o izdavanju lijeka, te potreba za edukaci-jom zdravstvenih radnika i stanovništva, neki su od problema navedenih u vezi sa savre-menim pristupom primjene antibiotika koje je tokom svog obraćanja na ovom skupu iznio doc. dr Miodrag Radunović, ministar zdravlja u Vladi Crne Gore, koji je ovom prilikom bio zadužen da svečano proglasi početak seminara. - Antibiotici su stub mod-erne medicine, ali, ukoliko se ne ulože maksimalni napori na globalnom i lokalnom nivou, u vrlo bliskoj budućnosti moraćemo naučiti kako se boriti i liječiti bez njih. U Crnoj Gori imamo normativno uređene propise i trudimo se da poštovanjem propisa učestvujemo u globalnoj borbi protiv rezistencije - istakao je ministar Radunović. Edukacija građana u zemljama Zapadne Evrope, kako je između ostalog naveo, dovela je do redukcije upotrebe antibiotika za 20% u odnosu na raniji period. Odgovornost,

109

moglo se zaključiti, pripada svim slojevima opšte populacije i samo zajedničkim na- porom moguće je dovesti do napretka u kontroli primjene antibiotika.

REZISTENTNOST, NAČINI KONTROLE, BOLNIČKE INFEKCIJE I BEZBJEDNOST ANTIBIOTI�

Bakterijska rezistencija, posmatrana u sinhronijsko-dijahronom kontekstu dešavanja od perioda konstituisanja antibiotske terapije, bila je predmet izlaganja prof. dr Ane Sabo, predavača sa Katedre za farmakologiju i toksikologiju Medicinskog fakulteta u Novom Sadu. Prikazujući rezultate istraživačkog rada vezanog za raširenost pojave nekritične primjene antibiotika, ona je istakla da se u našem regionu tradiciona-lno prekomjerno upotrebljavaju antibiotici. Postojeću rezistentnost nije moguće uništiti, ali je još uvijek moguće djelovati u smislu zadržavanja postojećeg nivoa i sprovođenja kontrole upotrebe antimikrobnih sredstava. Uvođenje novih antibiotskih vrsta, kako se moglo zaključiti, predstavlja sasvim logičan ali ne i posebno preporučljiv oblik borbe. Za sada su u upotrebi lipopeptini, karbapenemi, streptotamini i oksazoli-pini. Posebno značajnu grupu ljekova, koji se preporučuju za čuvanje u redu rezervnih bolničkih ljekova, predstavljaju karbapanemi. Ertapenem, čija su svojstva ovom prilikom posebno obrazlagana, predstavlja inovativni oblik ove terapije. Speci�čnosti ponašanja klepsiele pneumonije (lat. Klebsiella pneumonia), bakterije koja se svrstava u red oblika sa veoma izraženom sklonošću ka rezistentnosti, kao i karakteristike dijagnostičkog i kliničkog djelovanja, predstavila je doc. dr Vineta Vuksanović, stručnjak Instituta za javno zdravlje i professor sa katedre za mikrobiologiju Medicin-skog fakulteta Crne Gore. Terapija karbapanemima, njihova eventualna neaktivnost zbog razvoja dvaju mehanizama rezistentnosti klepsiele, kao i detaljan opis dijagnostičkog pristupa u detekciji ovog bakterijskog soja, predstavljali su osnovne aspekte naučne analize dr Vuksanović. Srećom, rezistentnost na karbapeneme u Insti-tutu za javno zdravlje je detektovana kod manje od 1% sojeva K. pneumoniae. Bolnička infekcija bila je jedan od veoma često pominjanih termina na simpozijumu. Uprkos presudnom značaju što ranijeg suočavanja sa tim problemom, ne samo kod nas već i u zemljama ekonomski razvijenog svijeta, sam termin i mjere kontrole i prevencije bolesti čiji su one uzročnici, ustanovljeni su 1988. godine, regula-tivom Američkog centra za kontrolu i prevenciju bolesti (engl. Center for Disease and Prevention). Obrazlažući naučne, iskustvene i pravne aspekte pojave bolničkih infekcija, dr Veselinka Beatović, predstavnica Centra za kontrolu i prevenciju bolesti Instituta za javno zdravlje, saopštila je da iako prema zasad dostupnim podacima sačinjavaju svega 2-4% infekcija u svijetu, bolničke infekcije uvijek zahtijevaju hitnu reakciju. Prevelika opterećenost bolnica, negiranje postojanja problema od strane odgovornih zdravstvenih radnika, nespremnost za suočavanje sa problemom, nepridržavanje mjera aseptološke zaštite, neopreznost i brojni drugi elementi mogu biti uzročnici nastanka infekcije. Ipak, rezultati nekih istraživanja, naglasila je dr Beatović, ukazuju da se nastanak ovakvih pojava može prevenirati u obimu od 6% do čak 1/3 ukupnog broja bolničkih infekcija. Razvoj zakonske regulative, kakav je npr. utvrđen u Hrvatskoj, predstavlja bitan element tretiranja ovog problema. Infekcije

110

čijem razvoju su posebno skloni pacijenti odjeljenja za intenzivnu terapiju, njihova zastupljenost i speci�čnosti, bili su tema izlaganja prof. dr Ljubice Pejakov, stručnjaka sa katedre za hirurgiju Medicinskog fakulteta Crne Gore i Kliničkog centra Crne Gore. Rezultati EPIC II, studije izvršene na uzorku od 13.796 odraslih pacijenata koji su boravili na odjeljenjima za intenzivnu njegu u bolnicama iz 75 država svijeta, pokazala je, prema navodu prof. dr Pejakov, da nozokomijalne (bolničke) infekcije postoje kod 51% ukupnog broja pacijenata, a da se, u zavisnosti od trajanja vremenskog perioda provedenog na bolničkoj terapiji, zastupljenost obolijevanja kretala od 30 do 70% broja pacijenata. Antibiotska rezistentnost ovih pacijenata, kako je saopšteno, najprisutnija je kada su u pitanju klepsiela pneumonije i ešerihija koli. Još jednu od veoma senzibilnih grupa pacijenata predstavljaju pacijenti sa hroničnom bubrežnom insu�cijencijom. Priroda tretmana kom su svakodnevno i dugoročno podvrgnuti čini ih, kako je navela prof. dr Marina Ratković, ljekar Kliničkog centra i profesor sa katedre za internu medicinu Medicinskog fakulteta Crne Gore, grupom osoba sa posebnim potrebama. Brojnost i raznovrsnost komorbiditeta, kao i značajan učinak u stvaranju multirezistentnosti bakterijskih, najprije sta�lokoknih oblika, problem su sa kojima su veoma često suočeni ljekari i pacijenti. Infekcije su najčešće povezane sa vaskularnim pristupom, a čine 15% ukupnog broja uzročnika smrti ovih pacijenata. Značajan aspekt djelovanja, prema riječima prof. dr Ratković, predstavlja postavljanje efektivne dijagnoze, kao i obezbjeđivanje transparentne i detaljno dokumentovane istorije liječenja pacijenta. Veoma ugroženu populacionu grupu, kada je u pitanju primjena antibiotske terapije, predstavljaju djeca. Budući da su veoma često izložena samoinicijativnom sprovođenju terapije od strane njihovih roditelja, pokazalo se da je ovo problem izražen u cijelom svijetu. Aspekte takve zloupotrebe antibiotika uporednim podacima statistike svjetskog nivoa predočio je dr Nebojša Kavarić, ljekar Doma zdravlja iz Podgorice. U vezi sa ozbiljnošću problema koji se pokazao kao najviše izražen u Kini, a najmanje u Holandiji, dr Kavarić je predočio i podatke dobijene istraživanjem sprovedenim u Domu zdravlja u Podgorici, na uzorku od 200 ispitanika, roditelja djece stare 9-13 godina, sprovedenom u periodu od oktobra 2001. do februara do 2002. Pokazalo se da 45% ispitanika daje djeci antibi-otike bez konsultovanja ljekara, 20% ispitanika samoinicijativno odvodi djecu na vršenje laboratorijskih analiza, a 4% roditelja ne izbjegava ni rendgensko snimanje. 89% ispitanika smatra da laička primjena medicinskih procedura nije zakonski kažnjiva. Regulatorni aspekt proizvodnje ljekova detaljno je obrazložila mr dr Majda Šahman-Zaimović, predstavnica Agencije za lijekove i medicinska sredstva Crne Gore. Obrasci registracijske dokumentacije, načini obezbjeđivanja kvaliteta i proizvodnog procesa antibiotika, dostupnost podataka o trendovima svjetske tehnologije ljekova i uključenost Agencije, koja je formirana od prije dvije godine, u praćenje globalnih tokova proizvodnje, neka su od pitanja koja su razjašnjena ovim izlaganjem. Neže- ljena farmakološka dejstva i nastanak nuspojava takođe su obrazloženi nastupom dr Šahman-Zaimović.

R.T.

112

Iako je u sam osvit 20-og vijeka uspješno patentiran sintetski oblik aspirina, pravo ime istraživača kojem je to pošlo za rukom nije bilo poznato sve do 1999. godine

VIJEK ČE�NJA DO PRIZNANJA PATENTA

Skoro da ne postoji lijek koji bi se po popularnosti primjene mogao porediti sa svima dobro znanim aspirinom (lat. Acidum acetylsalicylicum). Manje poznat pod nazivom acetil-salicilna kisjelina, ovaj salicilat veoma često predstav-lja pouzdano pribježište za kratkoročno i efektivno liječenje glavobolje, a medi-cini su poznata i njegova protivupalna i termoregulatorna svojstva. U kardijalnoj medicini koristi se kao lijek preventive za nastanak infarkta miokarda. Naravno, kada se ima u vidu ovako širok opseg djelovanja, i njegova „omiljenost” u popu-laciji, nije zgoreg napomenuti da i sa primjenom ovog, kao i svih ostalih lijekova, treba racionalno postupati - u skladu sa savjetom ljekara. Posebnu opasnost nosi predoziranje, a činjenica je i da je zbog mogućnosti provokacije nastanka Rejovog sindroma, ovaj „popularni lijek” zabranjen za upotrebu u terapeutici djece mlađe od 12 godina.

Ako izostavimo �zičke, hemijske i medicinske karakteristike lijeka, i osvrnemo se na istorijat farmakoloških otkrića, uočićemo da je riječ o veoma interesantnom polju. Čini se da su pripadnici brojnih drevnih civilizacija poznavali ljekovita svojstva prirodne baze aspirina. Ona je tradicionalno primjen-jivana u liječenju bolova raznih vrsta, groznice i reumatizma. Relevantna materi-jalna potvrda o tome saopštena je u djelu slavnog Hipokrata. Još u petom vijeku prije naše ere njemu su bila poznata svojstva ekstrakta kore bijele vrbe. Tek 1828.

Hipokrat Feliks Hofman

113

godine, francuski farmaceut Henri Leru izolovao je salicin iz kore bijele vrbe. Korak dalje otišao je Italijan Rafaele Piri. On je zaslužan za ekstrahovanje salicilne kisjeline koja je primjenjivana u liječenju, ali zbog nedovoljno prilagođenog oblika, ona je uzrokovala veoma ozbiljne komplikacije kod pacije-nata. 1897. godine došlo je do napretka u �ltraciji preparata.

Zahvaljujući činjenici da se ova radikalna transformacija rudimentarnog oblika lijeka dogodila u vrijeme velike svjetske pomutnje, brojnih kriza i dvaju svjetskih ratova, prava istina o tome ko je zaslužan za ovo značajno otkriće ostala je prikrivena do kraja dvadesetog vijeka. Naime, sasvim nepravedno i u skladu sa protokolom arijevske politike koja je sprovođena u tadašnjoj Njemačkoj, zasluga za patentiranje sintetičkog lijeka pripisana je Feliksu Hofmanu. Tek 1949. godine, oglasio se Artur Ajhengrin, istraživač jevrejskog porijekla i žrtva logorovanja u Terezijenštatu. Nakon što je nekako uspio da prebrodi nevolju rata, pojavio se sa tvrdnjom da mu je oduzeto pravo na potpisivanje patenta. Budući da nije nastu-pio dovoljno uvjerljivo, ili tadašnja naučna javnost ipak nije bila spremna da uvaži njegovu argumentaciju, ovo pitanje je opet „zatureno”. Nakon pola vijeka, 1999. godine, Volter Sneader, škotski istraživač sa Stratklajd univerziteta u Glazgovu ukazao je na uvjerljivost Ajhengrinove tvrdnje i objelodanio dugo prikrivanu istinu. Naravno, sa istraživanjima u ovoj oblasti nikada se nije stalo. 1971. godine trojici naučnika uručena je Nobelova nagrada za otkrića povezana sa djelovanjem aspirina. Jedan od njih, sir Džon Vejn, u svijetu svakodnevnice manje poznat nego njegov holivudski imenjak, ukazao je na svojstvo aspirina da inhibira proizvodnju prostanglandina i tromboksana. Danas je ovaj lijek drag-ocjen u svakodnevnoj medicinskoj praksi, ali i dalje postoje nedoumice u vezi sa mehanizmom njegovog djelovanja. To predstavlja važan podsticaj za dalji uporan rad u ovoj oblasti.

Džon VejnArtur Ajhengrin

godine, francuski farmaceut Henri Leru izolovao je salicin iz kore bijele vrbe. Korak dalje otišao je Italijan Rafaele Piri. On je zaslužan za ekstrahovanje salicilne kisjeline koja je primjenjivana u liječenju, ali zbog nedovoljno prilagođenog oblika, ona je uzrokovala veoma ozbiljne komplikacije kod pacije-nata. 1897. godine došlo je do napretka u �ltraciji preparata.

Zahvaljujući činjenici da se ova radikalna transformacija rudimentarnog oblika lijeka dogodila u vrijeme velike svjetske pomutnje, brojnih kriza i dvaju svjetskih ratova, prava istina o tome ko je zaslužan za ovo značajno otkriće ostala je prikrivena do kraja dvadesetog vijeka. Naime, sasvim nepravedno i u skladu sa protokolom arijevske politike koja je sprovođena u tadašnjoj Njemačkoj, zasluga za patentiranje sintetičkog lijeka pripisana je Feliksu Hofmanu. Tek 1949. godine, oglasio se Artur Ajhengrin, istraživač jevrejskog porijekla i žrtva logorovanja u Terezijenštatu. Nakon što je nekako uspio da prebrodi nevolju rata, pojavio se sa tvrdnjom da mu je oduzeto pravo na potpisivanje patenta. Budući da nije nastu-pio dovoljno uvjerljivo, ili tadašnja naučna javnost ipak nije bila spremna da uvaži njegovu argumentaciju, ovo pitanje je opet „zatureno”. Nakon pola vijeka, 1999. godine, Volter Sneader, škotski istraživač sa Stratklajd univerziteta u Glazgovu ukazao je na uvjerljivost Ajhengrinove tvrdnje i objelodanio dugo prikrivanu istinu. Naravno, sa istraživanjima u ovoj oblasti nikada se nije stalo. 1971. godine trojici naučnika uručena je Nobelova nagrada za otkrića povezana sa djelovanjem aspirina. Jedan od njih, sir Džon Vejn, u svijetu svakodnevnice manje poznat nego njegov holivudski imenjak, ukazao je na svojstvo aspirina da inhibira proizvodnju prostanglandina i tromboksana. Danas je ovaj lijek drag-ocjen u svakodnevnoj medicinskoj praksi, ali i dalje postoje nedoumice u vezi sa mehanizmom njegovog djelovanja. To predstavlja važan podsticaj za dalji uporan rad u ovoj oblasti.

Džon VejnArtur Ajhengrin

R.T.

114

ANALGOANTIPIRETICI

Analgoantipiretici su lijekovi koji imaju analgetičko i antipiretičko djelovanje, odnosno koriste se za smanjenje bola malog i srednjeg intenziteta i povišene tjelesne temperature. U analgoantipiretike spadaju:

- derivati salicilne kisjeline (acetil-salicilna kisjelina)- derivati pirazolona (metamizol i propifenazon)- derivati anilina (paracetamol)

Za smanjenje bola i sniženje temperature koriste se i nesteroidni antireumatski lijekovi. Većina ovih lijekova ispoljava tri glavne vrste efekata: antiin�amatorne efekte - modi�kacija in�amatorne reakcije; analgetički efekat - ublažavanje izvjesnih vrsta bolova i antipiretički efekat - sniženje povišene tjelesne tempera-ture. Mehanizam djelovanja analgoantipiretika je isti kao i mehanizam djelovanja NSAR (nesteroidnih antireumatika), s tom razlikom što je antireumatsko dejstvo analgoantipiretika vrlo slabo, dok je analgetsko i antipiretsko dejstvo puno više izraženo. Oni djeluju tako što inhibiraju enzim ciklooksigenazu 2 (COX2) i time zaustavljaju biosintezu medijatora upale. Medijatori upale uzrokuju bol na nervnim završecima i uzrokuju da se centar za termoregulaciju podigne na viši nivo. Povišena temperatura je u stvari odbrambeni mehanizam organizma a temperatura od 380C pogoduje imunološkom sastavu i uzrokovana je medijato-rima upale. Tek kada temperatura pređe 38.50C opravdano je primijeniti analgo-antipiretike.

Acetil-salicilna kisjelina ( aspirin, anbol, andol, midol, kardiopirin, acetisal... )

Acetil-salicilna kisjelina (aspirin) spada u najranije sintetisane lijekove i danas je jedan od najviše korišćenih lijekova širom svijeta. Acetil-salicilna kisjelina dobila je ime po salicinu, glikozidu koji u svom sastavu sadrži salicilnu kisjelinu, a nalazi se u kori bijele vrbe (Salix alba). Zbog toga se vrbova kora vjekovima koristila kao analgetik i antipiretik. Spominje se i u staroegipatskoj medicini, a o njoj je pisao i Hipokrat.Acetil-salicilnu kisjelinu je sintetisao 1897. god. dr Feliks Hofman (Felix Ho�-man), hemičar, saradnik farmaceutske �rme „Bayer“. Firma „Bayer“ je ubrzo registrovala acetil-salicilnu kisjelinu pod zaštićenim imenon „aspirin“, koji je postao najpoznatiji i najprodavaniji lijek na svijetu. On je u početku pakovan u

115

papirne kesice u obliku praška u dozi od 250 mg acetil-salicilne kisjeline, a kasnije su se pojavile tablete koje sadrže 500 mg acetil-salicilne kisjeline. Acetil-salicilna kisjelina djeluje analgetski, snižava povišenu tjelesnu tempera-turu, pokazuje antireumatsko i antiin�amatorno dejstvo i blokira koagulaciju krvi. Koristi se u liječenju glavobolje, zubobolje, bolova u mišićima i bolova u zglobovima. Male doze (100 mg) koriste se za prevenciju srčanog infarkta. Acetil-salicilna kisjelina inhibira agregaciju trombocita, pa se osim kod in�ama-tornih stanja koristi i kod kardiovaskularnih poremećaja, karcinoma kolona i rektuma, Alchajmerove bolesti i drugih.Acetil-salicilna kisjelina nije bezazlen lijek. Naime, ona često izaziva bolove i krvarenje u želucu. Stoga treba biti vrlo oprezan u primjeni acetil-salicilne kisje-line, pogotovo ako je u pitanju osoba koja boluje od čira na želucu ili gastritisa. Aspirin se ne preporučuje osobama sa oslabljenom funkcijom bubrega, zatim osobama koje boluju od gihta, astme. Kod djece aspirin može izazvati Rejov sindrom (encefalopatija i insu�cijencija jetre), ako se primijeni u toku neke virusne infekcije. Zato je primjena aspirina kod djece mlađe od 8 godina i kod starije djece sa virusnim infekcijama - kontraindikovana.

Metamizol (analgin, novalgetol, baralgin M...)

Metamizol je derivat pirazolona. Ima snažno analgetsko djelovanje i primjenjuje se za suzbijanje bola različitog porijekla. Koristi se za liječenje bola koji ne reaguje na liječenje ostalim analgoantipireticima. Takođe se koristi za snižavanje povišene tjelesne temperature koja ne reaguje na ostale terapijske mjere. Metamizol je jedinstven po tome što može sniziti i normalnu tjelesnu tempera-turu, dok ostali analgoantipiretici to ne mogu. Metamizol se u svijetu sve manje koristi jer može izazvati oštećenje koštane srži i poremećaj krvne slike, što može biti i smrtonosno.

Propifenazon (ulazi u sastav kafetina...)

Propifenazon je derivat pirazolona. Ima slične efekte kao i metamizol, ali takođe može izazvati oštećenje koštane srži i poremećaj krvne slike. Danas se koristi uglavnom u kombinovanim preparatima sa ostalim analgoantipireticima.

Paracetamol (panadol, miralgin, paracet, eferalgan...)

Paracetamol (sinonim: acetaminofen) jedan je od najčešće korištenih analgoan-tipiretika. Vodi porijeklo od fenacetina koji je zbog visoke nefrotoksičnosti izbačen iz upotrebe. Posjeduje analgetičko i antipiretičko dejstvo, ali nema

116

značajno antiin�amatorno i antiagregaciono djelovanje. Za razliku od inhibitora ciklooksigenaze, nema nadražajno dejstvo na gastrointestinalni trakt. On je antipiretik izbora, mogu ga uzimati i djeca (ima ga u obliku sirupa i supozitorija), a njegova primjena u trudnoći je bezbjedna. Treba naglasiti da i paracetamol nije bezazlen lijek jer i on može u većim dozama dovesti do oštećenja jetre. Uz paracetamol za sniženje temperature kod djece najviše se koristi ibuprofen (brufen) u obliku sirupa. Uobičajeni vremenski razmak između dvije doze istog lijeka iznosi 6 sati, ali kad je temperatura visoka može da se smanji na 4 sata, po savjetu pedijatra.

Kombinacije analgoantipiretika (kombinovani prašak protiv bolova, kafetin, saridon...)

Analgoantipiretici se vrlo često kombinuju međusobno i sa ostalim lijekovima. Česte su kombinacije analogantipiretika (acetil-salicilne kisjeline, paracetamola i propifenazona) sa vitaminom C, kofeinom, antitusicima (kodein ili dekstrome-torfan) ili simpatomimeticima (fenilefrin ili pseudoefedrin). Koriste se najviše u slučajevima prehlada, viroza, glavobolje i zubobolje. Smisao tih kombinacija je pojačanje efekata analgoantipiretika i uklanjanje nekih lokalnih simptoma pre- hlada i gripa.

Vitamin C pozitivno utiče na imuni sistem, antitusici ublažavaju kašalj, simpato-mimetici ublažavaju hunjavicu, dok kofein pomaže kod glavobolja. Ovakve kombinacije su uglavnom lijekovi koji se izdaju bez recepta i vjerojatno su najkorišteniji lijekovi uz acetil-salicilnu kisjelinu. Međutim, pitanje je koliko su zapravo opravdane ove kombinacije. U principu, svako kombinovanje lijekova povećava kompleksnost metabolisanja u jetri, opterećuje jetru. Interakcije tih lijekova u organizmu mogu biti takve da se njihovo ukupno dejstvo smanjuje. U nekim slučajevima, dejstvo je bolje nego kada se primijeni samo jedan lijek, ali svaka osoba na istu kombinaciju može reagovati na drugačiji način.

Mr ph spec. Zorica Potpara

118

UTICAJ H�NE NA RESORPCIJU LIJEKOVA

Poznato je da postoje interakcije lijekova i hrane. Određene namirnice utiču na djelotvornost pojedinih lijekova, a taj uticaj je različit za svaku osobu u zavisnosti od doze lijeka, sastava obroka, starosne dobi, pola, građe tijela i zdravstvenog statusa pojedinca. Osobe koje su najpodložnije interakcijama su osobe starije životne dobi, djeca i adolescenti, loše uhranjene osobe i hronični bolesnici. U starijoj životnoj dobi često dolazi i do slabljenja funkcije bubrega i jetre, što uzrokuje slabije varenje i elimi-naciju lijekova iz organizma starijih osoba. Kao rezultat te pojave, lijekovi se duže zadržavaju u organizmu i imaju jače dejstvo nego što je potrebno. Naučnim studijama dokazan je smanjeni nivo vitamina B grupe, vitamina C i A u grupi ljudi od 65 do 93 godina, što se, uz neadekvatnu ishranu, velikim dijelom može pripisati interakcijama lijekova i hrane. Resorpcija lijekova poslije peroralne primjene rezultat je brojnih i složenih interakcija koje zavise od karakteristika ljekovite supstance, primijenjenog farma-ceutskog oblika i uslova koji vladaju u gastrointestinalnom traktu (GIT). Lijekovi koji se uzimaju oralno prolaze kroz jednjak i stižu do želuca gdje bivaju u potpunosti ili djelimično razgrađeni. Kroz sluznicu tankog crijeva lijekovi se apsorbuju u krvotok, a dio koji se ne apsorbuje fecesom se izlučuje kroz debelo crijevo. Interakcije sa hranom mogu biti i uzrok ispoljavanja neželjenih dejstava lijekova. Značajne interakcije mogu nastati kod primjene lijekova sa malom terapijskom širinom kod kojih promjene u resorpciji ili metabolizmu značajno mijenjaju nivo u plazmi (digoksin, teo�lin) i lijekova kao što su antibiotici, kod kojih je za ispoljavanje dejstva potrebna tačna koncentracija u plazmi. Faktori koji utiču na interakciju hrane i lijekova su: sastav i �zičko-hemijske osobine lijeka, razmak između obroka i uzimanja lijekova i sastav hrane. Sastav hrane (proteini, masti, ugljeni hidrati, cerealije) ima ključnu ulogu na biološku raspoloživost lijekova, dok konzistencija hrane ima manji uticaj. Tokom čitavog puta lijeka kroz orga-nizam može doći do izvjesne interakcije između hrane i lijeka, odnosno, hrana može djelovati u svim fazama kinetike lijeka - resorpcije, distribucije, metabolizma i elimi-nacije, a najčešće hrana djeluje u fazi resorpcije i metabolizma lijeka. Resorpcija lijekova uzetih uz obrok može biti ubrzana, odložena, smanjena ili povećana zbog �zičkih ili hemijskih interakcija, kako ljekovite supstance tako i ljekovi-tog oblika sa komponentama hrane. Prisustvo hrane u gastrointestinalnom traktu, pogotovo ako se radi o masnoj hrani, usporava pražnjenje želuca i resorpciju lijekova u tankom crijevu. Ako pacijent uzme lijek odmah poslije obroka, on će kompletno dosp-

119

Poznato je da postoje interakcije lijekova i hrane. Određene namirnice utiču na djelotvornost pojedinih lijekova, a taj uticaj je različit za svaku osobu u zavisnosti od doze lijeka, sastava obroka, starosne dobi, pola, građe tijela i zdravstvenog statusa pojedinca. Osobe koje su najpodložnije interakcijama su osobe starije životne dobi, djeca i adolescenti, loše uhranjene osobe i hronični bolesnici. U starijoj životnoj dobi često dolazi i do slabljenja funkcije bubrega i jetre, što uzrokuje slabije varenje i elimi-naciju lijekova iz organizma starijih osoba. Kao rezultat te pojave, lijekovi se duže zadržavaju u organizmu i imaju jače dejstvo nego što je potrebno. Naučnim studijama dokazan je smanjeni nivo vitamina B grupe, vitamina C i A u grupi ljudi od 65 do 93 godina, što se, uz neadekvatnu ishranu, velikim dijelom može pripisati interakcijama lijekova i hrane. Resorpcija lijekova poslije peroralne primjene rezultat je brojnih i složenih interakcija koje zavise od karakteristika ljekovite supstance, primijenjenog farma-ceutskog oblika i uslova koji vladaju u gastrointestinalnom traktu (GIT). Lijekovi koji se uzimaju oralno prolaze kroz jednjak i stižu do želuca gdje bivaju u potpunosti ili djelimično razgrađeni. Kroz sluznicu tankog crijeva lijekovi se apsorbuju u krvotok, a dio koji se ne apsorbuje fecesom se izlučuje kroz debelo crijevo. Interakcije sa hranom mogu biti i uzrok ispoljavanja neželjenih dejstava lijekova. Značajne interakcije mogu nastati kod primjene lijekova sa malom terapijskom širinom kod kojih promjene u resorpciji ili metabolizmu značajno mijenjaju nivo u plazmi (digoksin, teo�lin) i lijekova kao što su antibiotici, kod kojih je za ispoljavanje dejstva potrebna tačna koncentracija u plazmi. Faktori koji utiču na interakciju hrane i lijekova su: sastav i �zičko-hemijske osobine lijeka, razmak između obroka i uzimanja lijekova i sastav hrane. Sastav hrane (proteini, masti, ugljeni hidrati, cerealije) ima ključnu ulogu na biološku raspoloživost lijekova, dok konzistencija hrane ima manji uticaj. Tokom čitavog puta lijeka kroz orga-nizam može doći do izvjesne interakcije između hrane i lijeka, odnosno, hrana može djelovati u svim fazama kinetike lijeka - resorpcije, distribucije, metabolizma i elimi-nacije, a najčešće hrana djeluje u fazi resorpcije i metabolizma lijeka. Resorpcija lijekova uzetih uz obrok može biti ubrzana, odložena, smanjena ili povećana zbog �zičkih ili hemijskih interakcija, kako ljekovite supstance tako i ljekovi-tog oblika sa komponentama hrane. Prisustvo hrane u gastrointestinalnom traktu, pogotovo ako se radi o masnoj hrani, usporava pražnjenje želuca i resorpciju lijekova u tankom crijevu. Ako pacijent uzme lijek odmah poslije obroka, on će kompletno dosp-

jeti u tanko crijevo poslije 2-3 sata, čime je resorpcija lijeka usporena. Ako se želi postići brz efekat lijeka (npr. nekog antihipertenziva) treba ga uzeti prije obroka, odnosno na prazan želudac, dok za lijekove koji se koriste duži vremenski period vrijeme uzimanja lijeka nije toliko bitno.

POJEDINE VRSTE H�NE I LIJEKOVI

Uzimanje lijeka odmah poslije obroka, na pun želudac, može uticati na stepen resorpcije lijeka. Nekim lijekovima masnoća iz hrane pomaže da se bolje resorbuju, jer stimulišu sekreciju žučnih kisjelina koje olakšavaju rastvaranje lijeka u lumenu crijeva, a samim tim povećavaju njegovu resorpciju. Povećano prisustvo masti u hrani ima veliki uticaj na biološku raspoloživost većeg broja antimikrobnih lijekova, kao npr. makrolidnih antibiotika, azitromicina, antituberkulotika. Bez obzira na to da li dolazi do usporavanja ili ubrzavanja resorpcije, najbolje je ove lijekove uzimati između obroka. S druge strane, pojedini lijekovi nijesu stabilni u kisjeloj sredini, pa se razgrađuju pod dejstvom želudačnog soka, kao što su neki antimikrobni lijekovi: ampi-cilin, azitromicin, eritromicin. Hrana bogata proteinima dovodi do značajnih interakcija sa beta-blokatorima. Biološka raspoloživost propranolola povećava se kada se uzima zajedno sa hranom bogatom proteinima. Poznato je da hrana bogata kalcijumom ometa resorpciju tetraciklina (čak i male količine mlijeka gotovo u potpunosti sprečavaju resorpciju). Hrana bogata vitaminom K (kupus, spanać, jetra, kravlje mlijeko, žumance) smanjuje dejstvo oralnih anikoagulanasa. Sastojci iz soka grejpfruta inhibiraju metabolizam i transport nekih lijekova prije nego što oni dospiju do sistemske cirkulacije, čime se povećava koncentracija tih lijekova u krvi. Zato treba izbjegavati unošenje soka od grejpfruta ako se istovremeno uzima amjodaron, statini, benzodiazepini ili blokatori kanala za kalcijum. Riba, posebno haringa, vino, pivo, ekstrakt kvasca, sir, čokolada i soja, ne preporučuju se osobama koje uzimaju antidepresive iz grupe MAO inhibitora. Alkohol, čak i u malim količinama može biti uzrok ispoljavanja neželjenih dejstava velikog broja lijekova (antibiotici, antidepresivi, antihistaminici, barbiturati, antiin�amatorni lijekovi i mnogi drugi). Za sprečavanje neželjenih dejstava, kao i neželjenih interakcija između hrane i lijekova, od posebne važnosti je pravilna upotreba lijeka, uz poštovanje savjeta ljekara i farmaceuta.

Mr ph spec. Zorica Potpara

120

Homeopatija je terapeutska metoda koja se bazira na aplikaciji farmakološkog zakona nazvanog „ Zakon sličnog“ ili „Princip sličnosti“. Teorija je potekla od Hahne-manna (kreatora homeopatije) još 1796. godine, koji je kazao: „Da bi radikalno izliječili određene hronične bolesti trebali bi tražiti remedium koji, normalno, u ljudskom orga-nizmu uzrokuju sličnu bolest ili što je moguće sličniju“. Naprimjer, kafa remeti san mnogih osoba, ali u minimalnoj homeopatskoj dozi se koristi protiv nesanice. Trebalo bi napomenuti da je teško naći perfektan similimum, obično se koriste 2-3 rimediuma da bi pokrili simptome pacijenta. Za razliku od klasične medicine koja liječi bolest, homeopatija posmatra kompleksnije – liječi individuu. Kada ljekar-homeopata uzima anamnezu, pored medicinskih nalaza studira do detalja pacijenta kao individuu, kom biotipu pripada, šta je bio „okidač“, šta je uzrokovalo i dovelo do neravnoteže. Terapijom se teži da se uspostavi ravnoteža, da se ojača organizam, da ispravno reaguje na spoljne agense. Naravno da se ne radi da jedna drugu isključuju, naprotiv, jedna drugu dopunjuju (klasična i homeopatska metoda). Homeopatija u Engleskoj, Njemačkoj i Francuskoj priznata je i lijekovi idu na recept. U Londonu još od 1840. godine postoji Homeopatska bolnica. Najpoznatija farmaceutska kuća homeopatskih preparata je BOIRON laboratories. Homeopatija daje izvaredne rezultate u pedijatriji, dermatologiji, kod hormonskih disbalansa itd. U Italiji npr. pedijatar-homeopata pita roditelje da li žele da dijete liječe alopatskom (klasičnom medicinom) ili homeopatskim lijekovima. Npr. kod asmatične djece daje odlične rezul-tate, i, što je važno, nema neželjene efekte, za razliku od kortizonske terapije.

NE OBA� SE IMUNITET NEGO SE JAČA

Veoma je speci�čno da prvi homeopatski pregled pacijenta pored klasičnog pregleda obuhvata i najmanje dva sata razgovora sa pacijentom, tj. detaljno prikupljanje anamneze, kako pacijenta tako i njegove familije, karakteristike i navike, osobine pacijenta, što ljekaru-homeopati pomaže da shvati kom biotipu pripada, da uspostavi dijagnozu i terapiju, što je najteže, jer jedna ista osoba u životu može da pređe iz jednog biotipa u drugi. Hahnemann je de�nisao tri dijateze: Psora, Sikoza i Luizinizmo. Dijateza je „skup“ individua koje imaju analogne simptome bolesti. Psora je pozitivna zrdava dijateza kada je reakcija organizma 100 odsto, kada se, kako se to narodski kaže „izbacuje vani“, bilo da se radi o reakciji na koži poslije intoksikacije hranom ili, npr. o pozitivnoj odbrambenoj reakciji na stres. Svi se rađamo kao Psore, poslije pod uticajem raznih životnih faktora se prelazi u Sikozu ili, nažalost, evoluira u Luizinizam. Nažalost, djeca od roditelja koji su uzimali teške droge, ili koji rade u industriji, izložena otrovnim hemikalijama već se rađaju sa karakteristikama Luizinizma. Sikoza je stanje u kom se

Neonatalna farmakoterapija

Farmakokinetika je branša farmakologije koja studira kvantitativnu apsorpciju, di- stribuciju, metabolizam i eliminaciju lijekova. Analizira efekte organizma na lijek tj. procese koji kondicioniraju postizanje i održavanje adekvatne koncentracije lijekova u različitim zonama.

“Putovanje” jednog lijeka unutar organizma može se podijeliti u 4 etape:• Apsorpcija: prelaz lijeka iz sjedišta davanja (npr. oralno, intravenski, intramuskularno, aplikacijom na kožu, inhalacijom itd.) u sistemsku cirkulaciju. • Distribucija: prelaz lijeka iz plazme u tkiva.• Metabolizam: zajednički procesi koji služe da olakšaju transformaciju lijeka. • Eliminacija: zajednički procesi koji služe za sekreciju, izlučivanje lijeka iz organizma.

Informacije dostupne u naučnoj literaturi dokumentovale su postojanje značajne razlike u apsorpciji, distribuciji, metabolizmu i eliminaciji lijekova u primjeni kod novoro- đenčadi u odnosu na odraslog čovjeka.

Apsorpcija lijekaGastrointestinalni trakt Lijekovi prepisani – uzeti oralnim putem moraju proći gastrointestinalnu barijeru prije dostizanja sistemske cirkulacije, štaviše putem mehanizma pasivne difuzije. Apsorpcija je in�uencirana sa 2 faktora: pH i vrijeme gastričnog (želudačnog) pražnjenja, koje se modi�kuje po rođenju. Faktor pH je neutralan u prisustvu amnionske tečnosti u želucu u prvim časovima života, tačnije 6−8 časova. Kapacitet potreban da se HCl aktivira razvija se u prvih 24−48 časova života, što ima za posljedicu pojavu da u toku prvih sedmica po rođenju kisjelost želuca raste i tek sa 6 mjeseci postaje slična kisjelosti želuca odraslog čovjeka. Kod prevremeno rođene djece pH želuca ostaje mnogo duže vremena sa redukovanom sekrecijom, što nosi sa sobom veću apsorpciju lijekova acidolabilnih (npr. penicilin, ampicilin) u odnosu na druge lijekove (npr. fenobarbiton, fenitoin).Brzina pražnjenja želuca tokom neonatalnog perioda produžena je i varira a na nju utiče gestacionalno i postnatalno vrijeme sa produženim vremenom koje prevremeno rođeno dijete dostiže sa oko 8 mjeseci života. To generalno donosi i kašnjenje u apsorp-ciji lijekova.Moramo takođe konsiderovati smanjenu količinu bilijarnih kisjelina i enzima pankreasa kao i smanjeni razvoj intestinalne �ore značajno smanjuju apsorpciju lijekova u neonatal-nom periodu, naročito onih liposolubilnih kao npr. vitamin E.

Koža i mišići:Potkožna apsorpcija može se drastično povećati kod novorođenčeta zbog povećane površine tijela (standardizovane na težinu), nezrelosti epidermalne barijere i povećane

121

hidratacije kože. Aplikacija pojedinih supstanci kao npr. ezaklorofena ili izopropranolola može uzrokovati sistemsku toksikaciju; sa druge strane povećana potkožna apsorpcija može biti iskorištena za prepisivanje lijekova u terapeutske ciljeve.Apsorpcija posle intramuskularne injekcije slabog je efekta i ima nepredvidljivu reakciju, jer su cirkulacija krvi i tonus mišića još uvijek slabi. Zbog toga je u neonatalnom periodu bolje izbjegavati ovaj način davanja lijeka.

DistribucijaDistribucija lijeka u tkiva uslovljena je, u prvom redu, tjelesnim sastavom (voda i masno tkivo) i koncentracijom plazminih proteina. Tjelesna voda obuhvata 85−90% od tjelesne težine prevremeno rođenog djeteta i 75% težine novorođenčeta rođenog u predviđenom terminu. Kada je u pitanju apsorpcija hidrosolubilnih lijekova kao npr. amino-glikozida, javlja se kao posljedica pojava da teo�lin volumen distribucije biva povećan u odnosu na onaj koji je karakterističan za odraslu osobu, dok za distribuciju lipo�lnih lijekova (kao diazepam) volumen biva smanjen.Veza sa proteinima plazme je slaba, kako zbog koncentracije albumina i drugih plazminih proteina tako i zbog konkurencije između lijeka i bilirubina usljed povezanosti sa albuminima. Ovo posljednje je važno kod novorođenčeta jer je veza sa bilirubinima �ziološki povećana. Zbog toga se stvara slobodna kvota lijeka (aktivna) i moguće je povećanje koncentracije bilirubina. Ovaj kompetitivni mehanizam predstavlja bazu slučaja “kernitera” koji su veri�kovani posle propisivanja sulfonamida majci neposredno prije porođaja i novorođenčetu u prvim danima života.

Što se tiče distribucije, treba istaći i da hematoencefalna barijera po rođenju prezentuje nezrelost zbog slabe mijelinizacije. Ovo dovodi do povećane penetracije određenih lijekova na nivou likvora, kao npr. amino-glikozida.

Metabolizam lijekaMetabolički procesi se odvajaju u 2 tipa: faza I (npr. oksidacija, redukcija, hidroksilacija) i faza II ( npr. glukuronizacija, acetilacija, sulfatizacija).Metabolički procesi su nezreli kod novorođenčeta i stepen sazrijevanja je različit u odnosu na enzimatski proces. On dostiže kapacitet svojstven odrasloj osobi tek oko šestog mjeseca života. Metabolizam mnogih lijekova, npr. fenobarbitona, diazepama, fenitoina, smanjen je u neonatalnom periodu. Takođe, mora se imati u vidu da izlaganje lijekovima u toku trudnoće može modi�kovati postnatalni metabolizam: npr. novo- rođenčad koja su u uterusu bila izložena dejstvu fenobarbitona, imaće metabolizam ovog lijeka više rapidan u odnosu na bebu koja nije bila izložena, usljed mehanizma enzimske indukcije. U neonatalnom periodu smanjeni su procesi faze II. Glukuronacija, na primjer, dostiže kapacitet svojstven odrasloj osobi tek u 3−4 godini života. Nasuprot ovome, kod novorođenčeta je prisutan kapacitet sulfatizacije (reakcije u kojoj se formiraju sulfati ) pa je kod djece paracetamol pretežno sulfotiziran, dok je kod odrasle osobe pretežno eliminisan posle glukuronizacije.

122

Mr ph spec. Neda Mišković

EliminacijaVeći dio lijeka biva eliminisan sa urinom tokom glomerularne �ltracije i tubularne sekre-cije. Novorođenče ima smanjenu funkciju bubrega koja se rapidno modi�kuje sa gesta-cionalnom i postnatalnom starošću. Brzina glomerularne �ltracije iznosi 0.6−0.8 ml/min kod prevremeno rođenog djeteta, 2−4 ml/min kod novorođenčeta rođenog na vrijeme i 125 ml/min kod odrasle osobe. U toku prvih 72 sata života brzina glomerularne �ltracije drastično se povećava i dostiže vrijednost do 4 puta veću u odnosu na početnu vrijednost. Ovo predstavlja nivo koji se postiže oko 6. mjeseca života.

Poluživot lijekovaSve farmakokinetičke karakteristike gore izložene utiču na poluživot lijeka (t1/2 ) tj. na interval neophodnog vremena neophodnog da se plazmatična koncentracija lijeka prepolovi. Generalno gledano, kod prevremeno rođenog djeteta t1/2 je 4 puta veći u odnosu na onaj kod odrasle osobe, dok je kod novorođenčeta rođenog na vrijeme poluživot uvećan 2 puta. U prvim danima života varira sa ekstremnom rapidnošću. Zbog toga je neophodnan konstantni monitoring i izmjena doze, praćenje plazmatične koncen-tracije lijekova koji imaju sužen terapeutski efekat.

Novorođenče sa patologijomU slučaju neonatalne patologije, naročito ako je u pitanju više od jednog organa, kao i u slučaju preranog rođenja, farmakološke karakteristike rezultiraju značajnim uvećanjem. One time kreiraju jedan začarani krug, jer se javlja i neophodnost da se prepiše veći broj lijekova zbog povećane apsorpcije, distribucije, metabolizma i eliminacije istih. Kod novorođenčeta izloženog intenzivnom liječenju, naročito kod niskog gestacionalnog života, javljaju se različiti uslovi koji utiču na farmakokinetiku: hiperbilirubinemija, metabolička i respiratorna acidoza, tendencija ka hipotermiji i periferna hipoperfuzija, otpornost na vaskularni “shunts” sa fetalnim ishodom, veća permeabilnost hemato-encefalne barijere i smanjena funkcija bubrega. Takođe, može da dođe do interakcije između postojeće patologije i samog lijeka. Ona dovodi do neizvjesnosti farmakokine-tike (npr. u slučaju nekrotizirajućeg enterokolitisa ili u slučaju abdominalne hirurgije sa usporenom funkcijom jetre ima se jedna produžena eliminacija fentanila). Znači, evidentno je da novorođenče i beba koja se još doji imaju �ziološke karakteristike koje se ne pokazuju kod starije djece i odraslih. Imajući u vidu da propisivanje farmakološke terapije novorođenčetu zahtijeva posebnu pažnju, zato što su i sami studiji e�kasnosti, sigurnosti i postojanje eventualnih neželjenih efekata lijeka nepotpuni (jer se faze ispitivanja lijeka − II, III, IV − uglavnom obavljaju testiranjem odraslih), neophodno je formulisati dozu prema individui i konstantno pratiti reakciju. Ovo se naročito preporučuje kod upotrebe lijekova gdje je terapeutski efekat sužen.

123

KORIJENI KINESKE FARMACEUTIKE U početku, tj. do perioda do kog sežu najstariji sačuvani pisani podaci, kineska medicina je predstavljala sinkretizam �loso�je, religije, proricanja, farmacije i različitih tehnika liječenja. Kao i veći dio duhovne baštine, stečena znanja prenošena su sa koljena na koljeno, a medicina je zauzimala veoma istaknuto mjesto na ljestvici kineske kulture. Prva Materia medica1, koja je živjela u narodu, iz religijskih, moguće još kojeka-vih razloga, iako napisana 168. godine prije nove ere, ostala je prekrivena plaštom mističnosti i ostala nedostupna širim masama. Tek u prvom vijeku sabrana je prva zbirka te namjene. Slična tendencija postojala je i na Zapadu2. Ako zanemarimo momenat sinkretičnosti, te prve zbornike savjeta iz medicine posmatramo kao preteče modernih farmakopeja, konstatovaćemo da su značajan dio njihovog sadržaja sačinjavali popisi ljekovitih svojstava biljki i ostalih „medicinskih materijala”. Kada je kineska farmaceutika u pitanju, hronološki najstariji zbornik ove vrste čini zbirka Recepti za pedeset dvije bolesti. Riječ je o dokumentu pisanom na svili, koji je, prema tvrdnjama arheologa, oko 168. god. p. n. e. zakopan u jednom od grobova na Mavangdui. Budući da je taj lokalitet istraživan tek u periodu 1972-1974. godine, jasno je da je i sadržaj zbirke ostao nedostupan čak do tada. Tačnije, 1973. godine u trećoj grobnici Hanovih, pronađeno je više od 200 rukopisa na svili koji su se ticali svih značajnijih oblasti kineske kulture. Utvrđeno je da 7 tih rukopisa pripada oblasti medi-cine i predstavlja reliktan sažeti zapis najznačajnijih preporuka iz te oblasti. Prije svih, odnosi se na oblasti hirurgije i farmacije. Većina artefakata iz Mavangduija čini stalnu postavku Hunanskog muzeja. Veoma značajan tekst kineske farmakološke tradicije jeste lista recepata sastav-ljena u prvom vijeku nove ere. Autorstvo se pripisuje slavnom Šenong Bencao Džingu. To je zbirka koja sadrži veoma veliki broj recepata za liječenje, a opisano je više od 360.000 biljki. Ovo je naravno, bila odlična osnova za farmakopeje koje su kasnije nastale: Rasprava o prirodi ljekovitog bilja i Rasprava o biljnoj medicini. Jedan od najvažnijih postulata kineske medicine: bolje spriječiti nego liječiti, važna je poruka zbog koje je ona postala tako popularna. Poznavaocima ove jedinstvene tradicije poznato je da ovdje postoje veoma inventivni pokušaji liječenja onostranog, osmatranja nadnaravnog, te da su pažljivo prezentovane i poruke o njegovanju tijela nakon smrti, a nije izostala ni potraga za besmrtnošću i dugovječnošću. Jedinstven spoj biomedicine i tradicionalnih tehnika liječenja, moderna kineska medicina danas posjeduje i farmakopeju koja obiluje bogatstvom i raznovrsnošću preporuka. R.T.

1. Materia medica, lat., termin koji se koristio za imenovanje zbirki ljekarskih recepata. Obično su to bile preporuke bazirane na upotrebi lijekova biljnog, životinjskog i mineralnog porijekla. U toku 20-og vijeka ovaj naziv izlazi iz upotrebe i zamjenjuje nazivom farmakopeja. 2. Dioskoridesova Materia medica

124

LIJEČENJE BILJEM

U svim vremenima i različitim kulturama širom svijeta ljudi su koristili biljke kao ljekovito sredstvo. Biljni ljekovi su medicinski proizvodi koji sadrže aktivne sastojke biljaka, djelova biljaka i biljnog materijala (sokove, smolu, masna ulja, eterična ulja ) ili njihove mješavine, svježe ili prerađene. Priroda je podarila čovjeku bogat svijet biljaka, koje on koristi od svog postanja kako za ishranu, tako i za liječenje. Fitoterapija je prirodna medicina koju omogućavaju biljke, a biljke sadrže važne sastojke za život i zdravlje (koristan efekat - poboljšavaju kvalitet života). Biljni medikamenti su bezbjedni, otklanjaju zdravstvene tegobe i hronična oboljenja, a mnogo manje izazivaju neželjene posljedice. Cijena im je niža. Pravilna upotreba je veoma važna i zato je potrebno imati znanje iz farmakog-nozije, farmakologije, pato�ziologije, toksikologije. Ranije su se koristile samonikle biljke, danas se gaje, te na taj način dobijamo kvalitetno bilje, a samim tim i biljne medikamente izuzetnog kvaliteta, sa de�nisanim hemijskim sastavom i farmakološkim dejstvom. Cijela biljka je e�kasnija nego njene pojedinačno izolovane komponente. Mješavina biljaka ima veće dejstvo, organizam je u mogućnosti da izabere ono što mu je najpotrebnije. Biljka sadrži nekoliko aktivnih principa u malim koncentracijama: alkaloide, glikozide, �avonoide, saponine, etarska ulja) i ostale složene supstance, balastne supstance (smole, polisaharidi) koje modeluju i modi�kuju efekte svakog principa. Biljke djeluju na više sistema istovremeno, dejstva su usmjerena u opštem terapeutskom pravcu, njihova dejstva se međusobno dopunjuju i ispoljavaju zbirni efekat. Dejstva su često nespeci�čna (široka). Biljni preparati pomažu tijelu da se samo izliječi, djeluju blago, podstiču i podržavaju sisteme i procese koji su postali de�citarni (istrošeni, usporeni, iskrivljeni) ili preovladavajući (hiperfunkcija). Usporavaju procese starenja pa su biostimulatori, imaju regenerativno dejstvo na tkiva, dovode do revitalizacije organizma; biljka je u stanju da podstakne životni proces i snagu izvjesnog organa time što će njegovim ćelijama pružiti materijal za njegovu posebnu djelatnost. Od biljaka se prave i dijetetski proizvodi koji dopunjuju normalnu ishranu, koji predstavljaju bogat izvor vitamina, minerala i drugih materija koje ispoljavaju hranljivi ili �ziološki efekat. U prometu se nalaze u određenim oblicima kao što su sirupi, kapi,

125

tablete, kapsule, pilule, a uzimaju se kontrolisano kao jedan, dva ili tri obroka dnevno (obrok može biti mala kašika 5ml, čajna kašika 10ml, supena kašika 15ml). Biljke sadrže aktivne principe koji ispoljavaju udruženo dejstvo, te se na taj način uspostavlja biohemijska ravnoteža u organizmu i uklanja se uzrok bolesti. Flavonoidi - daju boju plodovima i povrću, jačaju i poboljšavaju vezivno tkivo tako što stimulišu sintezu kolagena i sprečavaju razaranje kolagena, blokiraju produkciju proin�amatornih prostaglandina i leukotrijena, djeluju kao antioksidanti jer sprečavaju oštećenje tkiva slobodnim radikalima i lipidnu peroksidaciju, smanjuju rizik da se oboli od infarkta jer djeluju kao trombostatici, sprečavaju oksidaciju LDL holesterola (lipoproteina koji transportuju holesterol do ćelija).

Etarska ulja – složeni biljni proizvodi karakterističnog mirisa, koji se sastoje od isparljivih jedinjenja i dobijaju se iz lista, cvijeta, stabljike. Imaju antimikrobno dejstvo (koriste se kao dezi�cijensi i antiseptici), spazmolitično dejstvo (koriste se za opuštanje spazma glatke muskulature organa digestivnog trakta), stimulišu lučenje u digestivnim organima i poboljšavaju varenje hrane, imaju blago sedativno, relaksantno dejstvo (otklanjaju nesanicu), koriste se kao ekspektoransi i diuretici, koriste se i kao iritansi za kožu i sluznicu (povećavaju prokvljenost i smanjuju bol – rubefacijenti).

Heterozidi - (glikozidi) – hemijska jedinjenja nastala vezivanjem šećera za molekul nekog drugog jedinjenja, koriste se kao kardiotonici, laksativi, spazmolitici, antipiretici, diuretici.Saponini - kompleksna hemijska jedinjenja koja podstiču brže izlječenje rana i sman-juju nivo holesterola u serumu, koriste se kao ekspetoransi, antiin�amatorici, antiede-matozna sredstva, služe za liječenje oštećene sluznice i poremećaja venske i rektalne cirkulacije.

Hloro�l - ta biljna krv je po svojoj molekularnoj građi slična ljudskoj krvi. Razlika je u tome što hloro�l sadrži atomsko jezgro magnezijuma, a hemoglobin atom-sko jezgro gvožđa.Hloro�l i bjelančevine daju hemoglobin od koga se sastoji 75% naših ćelija. Zdrava krv i krvna slika su u direktnoj vezi sa zelenom biljnom hranom.

Alkaloidi - hemijski stabilna bazna organska jedinjenja heterociklične struk-ture, biljnog porijekla i različitog �ziološkog dejstva, djeluju na centralni nervni sistem depresivno ili stimulativno, imaju citotoksično, antibakterijsko i antiaritmijsko dejstvo.

prim. mr. ph Ljiljana Živadinović

126

Homeopatija Homeopatija je terapeutska metoda koja se bazira na aplikaciji farmakološkog zakona nazvanog „ Zakon sličnog“ ili „Princip sličnosti“. Teorija je potekla od Hahne-manna (kreatora homeopatije) još 1796. godine, koji je kazao: „Da bi radikalno izliječili određene hronične bolesti trebali bi tražiti remedium koji, normalno, u ljudskom orga-nizmu uzrokuju sličnu bolest ili što je moguće sličniju“. Naprimjer, kafa remeti san mnogih osoba, ali u minimalnoj homeopatskoj dozi se koristi protiv nesanice. Trebalo bi napomenuti da je teško naći perfektan similimum, obično se koriste 2-3 rimediuma da bi pokrili simptome pacijenta. Za razliku od klasične medicine koja liječi bolest, homeopatija posmatra kompleksnije – liječi individuu. Kada ljekar-homeopata uzima anamnezu, pored medicinskih nalaza studira do detalja pacijenta kao individuu, kom biotipu pripada, šta je bio „okidač“, šta je uzrokovalo i dovelo do neravnoteže. Terapijom se teži da se uspostavi ravnoteža, da se ojača organizam, da ispravno reaguje na spoljne agense. Naravno da se ne radi da jedna drugu isključuju, naprotiv, jedna drugu dopunjuju (klasična i homeopatska metoda). Homeopatija u Engleskoj, Njemačkoj i Francuskoj priznata je i lijekovi idu na recept. U Londonu još od 1840. godine postoji Homeopatska bolnica. Najpoznatija farmaceutska kuća homeopatskih preparata je BOIRON laboratories. Homeopatija daje izvaredne rezultate u pedijatriji, dermatologiji, kod hormonskih disbalansa itd. U Italiji npr. pedijatar-homeopata pita roditelje da li žele da dijete liječe alopatskom (klasičnom medicinom) ili homeopatskim lijekovima. Npr. kod asmatične djece daje odlične rezul-tate, i, što je važno, nema neželjene efekte, za razliku od kortizonske terapije.

NE OBA� SE IMUNITET NEGO SE JAČA

Veoma je speci�čno da prvi homeopatski pregled pacijenta pored klasičnog pregleda obuhvata i najmanje dva sata razgovora sa pacijentom, tj. detaljno prikupljanje anamneze, kako pacijenta tako i njegove familije, karakteristike i navike, osobine pacijenta, što ljekaru-homeopati pomaže da shvati kom biotipu pripada, da uspostavi dijagnozu i terapiju, što je najteže, jer jedna ista osoba u životu može da pređe iz jednog biotipa u drugi. Hahnemann je de�nisao tri dijateze: Psora, Sikoza i Luizinizmo. Dijateza je „skup“ individua koje imaju analogne simptome bolesti. Psora je pozitivna zrdava dijateza kada je reakcija organizma 100 odsto, kada se, kako se to narodski kaže „izbacuje vani“, bilo da se radi o reakciji na koži poslije intoksikacije hranom ili, npr. o pozitivnoj odbrambenoj reakciji na stres. Svi se rađamo kao Psore, poslije pod uticajem raznih životnih faktora se prelazi u Sikozu ili, nažalost, evoluira u Luizinizam. Nažalost, djeca od roditelja koji su uzimali teške droge, ili koji rade u industriji, izložena otrovnim hemikalijama već se rađaju sa karakteristikama Luizinizma. Sikoza je stanje u kom se

127

Mr ph spec. Neda Mišković

Homeopatija je terapeutska metoda koja se bazira na aplikaciji farmakološkog zakona nazvanog „ Zakon sličnog“ ili „Princip sličnosti“. Teorija je potekla od Hahne-manna (kreatora homeopatije) još 1796. godine, koji je kazao: „Da bi radikalno izliječili određene hronične bolesti trebali bi tražiti remedium koji, normalno, u ljudskom orga-nizmu uzrokuju sličnu bolest ili što je moguće sličniju“. Naprimjer, kafa remeti san mnogih osoba, ali u minimalnoj homeopatskoj dozi se koristi protiv nesanice. Trebalo bi napomenuti da je teško naći perfektan similimum, obično se koriste 2-3 rimediuma da bi pokrili simptome pacijenta. Za razliku od klasične medicine koja liječi bolest, homeopatija posmatra kompleksnije – liječi individuu. Kada ljekar-homeopata uzima anamnezu, pored medicinskih nalaza studira do detalja pacijenta kao individuu, kom biotipu pripada, šta je bio „okidač“, šta je uzrokovalo i dovelo do neravnoteže. Terapijom se teži da se uspostavi ravnoteža, da se ojača organizam, da ispravno reaguje na spoljne agense. Naravno da se ne radi da jedna drugu isključuju, naprotiv, jedna drugu dopunjuju (klasična i homeopatska metoda). Homeopatija u Engleskoj, Njemačkoj i Francuskoj priznata je i lijekovi idu na recept. U Londonu još od 1840. godine postoji Homeopatska bolnica. Najpoznatija farmaceutska kuća homeopatskih preparata je BOIRON laboratories. Homeopatija daje izvaredne rezultate u pedijatriji, dermatologiji, kod hormonskih disbalansa itd. U Italiji npr. pedijatar-homeopata pita roditelje da li žele da dijete liječe alopatskom (klasičnom medicinom) ili homeopatskim lijekovima. Npr. kod asmatične djece daje odlične rezul-tate, i, što je važno, nema neželjene efekte, za razliku od kortizonske terapije.

NE OBA� SE IMUNITET NEGO SE JAČA

Veoma je speci�čno da prvi homeopatski pregled pacijenta pored klasičnog pregleda obuhvata i najmanje dva sata razgovora sa pacijentom, tj. detaljno prikupljanje anamneze, kako pacijenta tako i njegove familije, karakteristike i navike, osobine pacijenta, što ljekaru-homeopati pomaže da shvati kom biotipu pripada, da uspostavi dijagnozu i terapiju, što je najteže, jer jedna ista osoba u životu može da pređe iz jednog biotipa u drugi. Hahnemann je de�nisao tri dijateze: Psora, Sikoza i Luizinizmo. Dijateza je „skup“ individua koje imaju analogne simptome bolesti. Psora je pozitivna zrdava dijateza kada je reakcija organizma 100 odsto, kada se, kako se to narodski kaže „izbacuje vani“, bilo da se radi o reakciji na koži poslije intoksikacije hranom ili, npr. o pozitivnoj odbrambenoj reakciji na stres. Svi se rađamo kao Psore, poslije pod uticajem raznih životnih faktora se prelazi u Sikozu ili, nažalost, evoluira u Luizinizam. Nažalost, djeca od roditelja koji su uzimali teške droge, ili koji rade u industriji, izložena otrovnim hemikalijama već se rađaju sa karakteristikama Luizinizma. Sikoza je stanje u kom se

reaktivitet smanjuje za 50 odsto, ponestaje snage i zatvara se u „sebe“, „zadržava, guši u sebi“, somatizuju se spoljni problemi, na primjer na želudcu, i dolazi do gastritisa i sl. Luizinizam je sljedeće stanje ako se homeopatskom terapijom ne liječi i teži da se vrati iz Sikoze u Psoru. Luizinizam je stanje u kom su energije organizma istrošene, tendencija ka samouništavanju - gubitku ravnoteže, reaktivitet je na nuli, to je stanje u kom dolazi do autodegenerativnih, autoimunih i, samim tim, malignih oboljenja. Luizinizmu su podložni biotipovi: Phosforus, Muriaticum i Fluoricum. Postoji terapija koja olakšava i relativno poboljšava stanje pacijenta u ovom stadijumu, ali je nemoguće povratiti ga u stanje Sikoze, jer se radi o ireverzibilnoj fazi. Homeopatija teži da organizam reaguje globalno. Npr. bolesnik dijateze psora je onaj koji tokom djetinjstva ima ekcem, kao adolescent astmu, bezvoljan je, ima hepatičke krize, različite bolove i povratak ekcema. Primjer psore je Sulfur, znači sklon psoriazi, ekcemima, lepri. Za homeopatu kožno oboljenje se mora liječiti iznutra, kako kaže homeopata Hering, bolest se liječi iznutra prema spolja. U suprotnom, bolest se „vraća“, u drugoj formi i manifestuje se unutar organizma, što je teže.

MATERIJA MEDI� (HOMEOPATS� „ABECEDA“)

Osnovni rimediji U ovom broju ću govoriti o Arniki. Arnica Montana je biljka prisutna u cijeloj Evropi na visokim planinama nadmorske visine iznad 500 metara, a raste na zemljištu bogatom kalcijumom i siliciju-mom. Ima cvjetiće žuto-narandžaste boje. Prikuplja se u jesen, koristi se rascvjetana biljka u cjelini. Nekada davno su se suvi listovi arnike koristili za pravljenje pušačkih cigareta koje su bile djelotvorne kod suvog kašlja. Koristi se kao tinktura (TM), krema od arnike i u obliku granula i tubo doza u niskoj i visokoj diluiranosti.Indikacije: Fizičke traume: lombalgije, distorzije, komplikovane frakture, interkostalni bolovi, cefalo-hematom novorođenčeta, akne, traume glasnih žica kod pjevača, glavobo-lje. U ovim slučajevima se daje tzv. nisko razblažena doza od 5 CH granule (5 granula 3x dnevno prije jela, uzima se bez vode). Kod bolova, mehaničkih trauma po poboljšanju se prekida terapija, dok npr. kod liječenja akni ide se ka visoko razblaženim dozama ka 7CH, pa naredne sedmice 15CH, da bi se prešlo na tubo doze od 30CH i 200CH. Psihičke traume: Arnika se preporučuje ako je u pitanju psihička trauma, blaga depresija, razočarenje, razvod, gubitak drage osobe... Indikovana je u svim slučajevima gdje se pacijent osjeća kao žrtva neke traume. Arnika je odličan kardiovaskularni rimedium. Preporučuje se kod uvećanog srca kod sportista. U ginekologiji kod obilnih menstruacija (Arnica 4CH ).

SadržajAlkaloid d.o.o. ..........................................................................................................................5

Kotorska apoteka - prva na našim prostorima ..........................................................................6

Pedanije Dioskorid ...................................................................................................................7

Avicena ......................................................................................................................................8

Emil von Behring ....................................................................................................................10

Frederik Grant Banting ...........................................................................................................12

Aleksander Fleming ................................................................................................................14

Danijel Bove ............................................................................................................................16

Luisu Ignaru, Robertu Ferdžgotu i Feridu Muradu ................................................................17

CALIMS .................................................................................................................................21

Kompanija Actavis ..................................................................................................................26

Kompanija Astra Zeneca ........................................................................................................28

Galenika Crna Gora d.o.o. ......................................................................................................31

Kompanija Hemofarm ............................................................................................................32

Kompanija Nobel ....................................................................................................................34

PharmaSwiss d.o.o. .................................................................................................................35

Hoffmann - La Roche Ltd - Dio stranog društva Podgorica ..................................................37

Kompanija Sanofi Aventis .......................................................................................................38

Kompanija Worwag Pharma GmbH & Co.KG .......................................................................40

Apotekari i ljekari ...................................................................................................................42

Standardi kvaliteta u farmaciji ................................................................................................45

A.U. C.G. Montefarm..............................................................................................................70

Veledrogerija AMG Pharm .....................................................................................................72

Baypharm d.o.o. ......................................................................................................................73

Decco Monte Int. d.o.o. ..........................................................................................................74

D.o.o. Derasco .........................................................................................................................76

Farmegra d.o.o. ........................................................................................................................78

Kompanija Farmont M.P. .......................................................................................................80

Inel Medica d.o.o. ...................................................................................................................81

Meditas d.o.o. ..........................................................................................................................82

Kompanija MPM d.o.o. ..........................................................................................................86

Nativa d.o.o. ............................................................................................................................89

NetPharm d.o.o. ......................................................................................................................90

Osmi Red - D d.o.o. ................................................................................................................91

SPA Medica d.o.o. ..................................................................................................................92

Kompanija Siemens ................................................................................................................93

Bezbjedna primjena lijekova ...................................................................................................96

Neželjena dejstva lijekova .......................................................................................................98

Falsifikovani lijekovi .............................................................................................................101

Antibiotici - put do pacijenata ..............................................................................................105

Evropski Dan racionalne upotrebe antibiotika.....................................................................108

Vijek čekanja do priznanja patenta .......................................................................................112

Analgoantipiretici .................................................................................................................114

Uticaj hrane na resorpciju lijekova .......................................................................................118

Neonatalna farmakoterapija .................................................................................................120

Korijeni kineske farmaceutike ..............................................................................................123

Liječenje biljem ....................................................................................................................124

Homeopatija .........................................................................................................................126