iiFau Alanga'inga Faolu Ana Ala'anga Kwara'ae

The New Testament and Genesis in the Kwara'ae language of theSolomon Islands

Niu Testament na Stat long langguis Kwara'aecopyright © 2003 Wycliffe Bible Translators, Inc.Language: Kwara'aeTranslation by: SITAGThis translation is made available to you under the terms of the Creative Commons Attribution-NoDerivatives license 4.0.You may share and redistribute this Bible translation or extracts from it in any format, provided that:

You include the above copyright and source information.You do not make any derivative works that change any of the actual words or punctuation of the

Scriptures.Pictures included with Scriptures and other documents on this site are licensed just for use with thoseScriptures and documents. For other uses, please contact the respective copyright owners.2017-11-14PDF generated using Haiola and XeLaTeX on 28 Jul 2020 from source files dated 14 Jul 2020100e8c4b-3c10-5adf-8b7e-9b5cdcfb9b38

https://www.wycliffe.orghttp://www.ethnologue.org/language/kwfhttp://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/

Contents

Matthew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1Mark . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Luke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101John . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165Acts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211Rom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2691 Korint . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2962 Korint . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323Galesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340Efesus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350Filipae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359Kolose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3661 Tesalonika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3722 Tesalonika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3781 Timoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3822 Timoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389Titus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394Filemon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398Hebrus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400James . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4201 Peter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4272 Peter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4341 John . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4392 John . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4463 John . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447Jude . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448Reveleson . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451

iii

Matthew 1:1 1 Matthew 1:15

Na FaꞋarongoꞋa LeꞋa NeꞋeSa Matthew Nia KeresiaSa Matthew ta ngwae ana akwala

ma ro ngwae fafarongo ba sa Jesus ki.Sa Matthew keresia buka neꞋe fuanafuuꞋi ngwae nia Ꞌi Jiu. ꞋIta ana kaidaꞋina profet ki saena Fau AlangaꞋingaꞋUa, kira alaꞋa sulia God ke baꞋa kwateamaꞋi taꞋi ngwae faꞋamauri neꞋe kirasaea Ꞌania na Christ nama na Mesaea.Na Jiu ki kira kwaimaꞋa kwali naꞋa ananiaꞋa. Sui bore Ꞌana ka ꞋunaꞋeri, kaidaꞋisa Jesus dao naꞋa maꞋi kira manataꞋuri, “Nia noaꞋa laꞋu na Christ neꞋeri.Nia noaꞋa laꞋu na Mesaea.” Na Farasiki, ma na Sadusi ki, ma na gwaungaꞋingwae Jiu ki, kira Ꞌaila Ꞌani sa Jesus.Na ngwae Jiu ki fia fasi na Christ kedao Ꞌani ngasingasiꞋanga doe, ma katatalafaꞋa fafia ngwae ki taꞋifau. Kirakasi fia nia totolia fuana na Christ kamae ana Ꞌai rara folo. ꞋIu sa Matthewkeresia buka neꞋe fuana Ꞌafilada Ꞌirikika lia saiana neꞋe sa Jesus na Christmamana, ma nia tatalafaꞋa mamanakira. KaidaꞋi Ꞌoro sa Matthew niafaꞋataꞋinia alaꞋanga saena KerekereꞋaAbu neꞋe kira alaꞋa sulia na Christ. Mania ka faꞋataꞋinia neꞋe alaꞋanga ki niꞋidaomamana, kaidaꞋi sa Jesus daomaꞋika tua saena magalia.Na ru talingaꞋi ki saena buka neꞋe:

Futalana maꞋi sa Jesus & 1:1—2:23ꞋI naꞋona neꞋe sa Jesus tatabula na

raoꞋa nia & 3:1—4:11Sa Jesus talaꞋae ana raoꞋa nia Ꞌi Galili

& 4:12—18:35Sa Jesus talaꞋae ana raoꞋa nia Ꞌi

Judea & 19:1—20:34Na asoa ꞋisiꞋisi ki sa Jesus nia tua Ꞌi

Jerusalem & 21:1—25:64Sa Jesus mae ma ka mauri laꞋu &

26:1—28:20

IsufutaꞋanga sulia sa Jesus na Christ(Luke 3:23-38)

1 IsufutaꞋanga sulia sa Jesus naChrist. Nia futa maꞋi ana sa Davidna ngwae tatalafaꞋa neꞋe nia futa maꞋiana kwalafa sa Abraham.

2 Ma na isufutaꞋanga neꞋe, nia talaꞋaemaꞋi ana sa Abraham.

Na ngela sa Abraham neꞋe sa Aesak,sa Aesak alua sa Jakob,ma sa Jakob ka alua sa Juda faꞋinia

ngwaefuta nia ki.3 Ma na ngela sa Juda ki neꞋe sa Peres

faꞋinia sa Sera. (TeꞋa kera sa-tana Ꞌi Tama.)

Ma na ngela sa Peres neꞋe sa Hesron,sa Hesron neꞋe alua sa Ram.4 Sa Ram ka alua sa Aminadab,sa Aminadab ka alua sa Nason,sa Nason ka alua sa Salmon.5 Sa Salmon ka alua sa Boas, ma teꞋa

nia satana Ꞌi Rahab.Sa Boas ka alua sa Obed, ma teꞋa nia

satana Ꞌi Rut.Sa Obed ka alua sa Jesi.6 Sa Jesi neꞋe alua sa David na ngwae

tatalafaꞋa Israel.Sa David ka alua sa Solomon, ma teꞋa

nia neꞋe Ꞌuruna sa Iuraea.7 Sa Solomon ka alua sa Rihoboam,sa Rihoboam ka alua sa Abaeja,sa Abaeja ka alua sa Asa.8 Sa Asa ka alua sa Jehosafat,sa Jehosafat ka alua sa Joram,sa Joram ka alua sa Iusaea.9 Sa Iusaea ka alua sa Jotam,sa Jotam ka alua sa Ehas,sa Ehas ka alua sa Hesikaea.10 Sa Hesikaea ka alua sa Manase,sa Manase ka alua sa Emon,sa Emon ka alua sa Josaea.11 Sa Josaea ka alua sa Jekonaea faꞋinia

na ai burina ki.Kira futa ka sui mala na malimae

kira ki ka fiꞋi ngalia ngwae ꞋiIsrael ki Ꞌuana fanoa ꞋaꞋana ꞋiBabilon.

12 ꞋI buri ana na malimae kira ki kangalia ngwae Ꞌi Israel ki ꞋuanaꞋi Babilon,

sa Jekonaea ka fiꞋi alua sa Sialtiel.Ma sa Sialtiel ka alua sa Serababel.13 Sa Serababel ka alua sa Abaeud,sa Abaeud ka alua sa Elaeakim,sa Elaeakim ka alua sa Aso.14 Sa Aso ka alua sa Sadok,sa Sadok ka alua sa Akim,sa Akim ka alua sa Eliud.15 Sa Eliud ka alua sa Elaesa,sa Elaesa ka alua sa Matan,sa Matan ka alua sa Jakob.

Matthew 1:16 2 Matthew 2:616 Sa Jakobka alua sa Josef araꞋi ꞋiMary

teꞋa sa Jesus neꞋe kira saea logoꞋani na Christ, osiꞋana niaꞋaneꞋe na ngwae God nia filiafuana tatalafaꞋa Ꞌanga.

17 Ma talaꞋae maꞋi ana sa Abrahamleleka ka dao ana sa David na ngwaetatalafaꞋa, akwala ma fai unitaꞋi ng-wae. Sui ka talaꞋae maꞋi ana sa Davidna ngwae tatalafaꞋa lelekamaꞋi ka daoana kaidaꞋi ba malimae kira ki ngaliangwae Ꞌi Israel ki Ꞌuana Ꞌi Babilon, taꞋiakwala ma fai unitaꞋi ngwae. Ma katalaꞋae ana kaidaꞋi ngwae Israel ki kiraleka Ꞌuana Ꞌi Babilon leleka maꞋi kadao ana kaidaꞋi sa Jesus na Christ niafuta, taꞋi akwala ma fai unitaꞋi ngwaelaꞋu.

Na futalana maꞋi sa Jesus na Christ(Luke 2:1-7)

18 Na futalana maꞋi sa Jesus naChrist nia Ꞌuri: KaidaꞋi kira alu fafia ꞋiMary na teꞋa sa Jesus fuana sa Josef,ma noaꞋa kera kasi tua fiku Ꞌua, ꞋiMary ka saiana nia kulufaꞋa naꞋa suliana AnoꞋi ru Abu. 19 Ma sa Josef, nangwae neꞋe kira alu fafia fuana, nia kamanata Ꞌuana ka ilangaꞋinia, osiꞋananiaꞋa na ngwae saga. Borema nia ꞋailaꞋani faꞋaꞋekelana Ꞌi maana ngwae ki,ma ka manata Ꞌuana ka ilangaꞋi agoana. 20 Bore ma kaidaꞋi nia ka manatagoꞋo Ꞌana Ꞌua sulia na ru neꞋeri ki, naꞋainsel God ka faꞋataꞋi fuana Ꞌi saenamaliu boleꞋa ka Ꞌuri, “Josef Ꞌae, ꞋaeꞋongwae ana kwalafa sa David, Ꞌoe kosimaꞋu Ꞌani korelana Ꞌi Mary fuana naꞋafe Ꞌoe. DuꞋungana nia kulufaꞋa lalasulia naAnoꞋi ruAbu. 21Mania ke baꞋafaꞋafuta taꞋi ngela ngwane, ma Ꞌokesaea Ꞌani sa Jesus (neꞋe fadalana ‘FaꞋa-mauri’), sulia nia ke baꞋa faꞋamauriana ngwae nia ki faꞋasia na abula taꞋan-gaꞋa kira ki.”

22Ma na ru neꞋe ki ka fuli fasi Ꞌiri kafaꞋamamana ru ba God nia faꞋarongomaꞋi Ꞌani, ana kaidaꞋi ba profet nia fataꞋuri, 23 “TaꞋi sariꞋi abugani ke baꞋa inama ka faꞋafuta taꞋi ngela ngwane, ma

kira ke saea Ꞌani sa Emanuel.”✡ Mafadalana sata neꞋeri: “God nia tua faꞋikia.”

24 Ma kaidaꞋi sa Josef ada naꞋa, niaka sasi naꞋa sulia ru neꞋeri ki neꞋeꞋainsel God saeꞋe fuana. Ma nia kakorea naꞋa Ꞌi Mary. 25 Bore ma noaꞋakera Ꞌiri tua fiku Ꞌua leleka ka dao anakaidaꞋi Ꞌi Mary nia faꞋafuta na ngelangwane. Ma sa Josef ka faꞋasata Ꞌanisa Jesus.

2Na ngwae neꞋe kira saiana na bu-

lubulu ki1 Ana kaidaꞋi neꞋe sa Herod tata-

lafaꞋa naꞋa, sa Jesus nia futa Ꞌi Betle-hem, na fanoa Ꞌi saena na abaꞋi kulaꞋi Judea. Ma noaꞋa kasi tau goꞋo Ꞌiburi Ꞌana, ti ngwae faꞋasia Ꞌi fanelanasina neꞋe kira saiana na bulubulu ki,kira ka dao maꞋi Ꞌi saena na fanoa doeꞋi Jerusalem. 2 Ma kira ka saefiloangwae ki ma kika Ꞌuri, “ꞋUri ma nangela ba ke baꞋa tatalafaꞋa fuana Jiu ki,nia futa Ꞌi faꞋi? Kami saiana nia futaꞋi neꞋe, osiꞋana kaidaꞋi kaimili tua ꞋuamaꞋi Ꞌi fanelana sina, kami lisia naꞋafaꞋi bulubulu neꞋe faꞋataꞋinia futalanamaꞋi, ma kami ka leka maꞋi Ꞌiri mikabobo uruuru, ma mika faꞋa aofia.”

3 Ma na manatana sa Herod nangwae tatalafaꞋa niamanata Ꞌabera liukaidaꞋi nia rongo sulia na ru neꞋeri,manangwae Ꞌi Jerusalemki logo. 4Mania ka ri Ꞌuana na fata abu doe ki,ma na ngwae faꞋamanata ana taki ki,fuana kira ka fiku maꞋi, ma nia kasaefilo Ꞌuri ada, “ꞋUri ma Ꞌi faꞋi neꞋe naChrist baera ke baꞋa futa maꞋi ana?”

5 Ma kira olisia kira ka fata Ꞌuri,“ꞋI Betlehem ba, na fanoa saena abaꞋikula Ꞌi Judea. OsiꞋana na kerekereꞋaprofet ba fata Ꞌuri,6 ‘Betlehem Ꞌae, na fanoa saena abaꞋi

kula Ꞌi Judea, noaꞋa Ꞌoe kositiꞋitiꞋi Ꞌi safitana fanoa ꞋinotoꞋaki Ꞌi Judea, osiꞋana taꞋi ngwaeꞋinotoꞋa ke baꞋa lekamaꞋi faꞋasiꞋoe, fasi Ꞌiri ke talaꞋia na ngwaenau ki Ꞌi Israel.’ ”✡

✡ 1:23 Aesea 7:14 ✡ 2:6 Maeka 5:2

Matthew 2:7 3 Matthew 2:227 Ma sa Herod ka ri ago maꞋi Ꞌuana

na ngwae neꞋe dao maꞋi ki faꞋasiafanelana sina fuana alaꞋanga agoꞋa,Ꞌiri nia ke dao toꞋona kaidaꞋi tae neꞋekira eta lisia na faꞋi bulubulu baera.8 Ma nia ka baꞋe kira kwau Ꞌuana ꞋiBetlehem, ka fata Ꞌuri, “Muke leka,muka lulu ngangata Ꞌuana na ngelaneꞋeri. Ma diꞋia kamu ka dao toꞋona,muke faꞋarongo nau maꞋi, fasi ꞋirinauꞋa bore nau kui leka fuana faꞋaaofialana.”

9-10 Ma Ꞌi buri Ꞌana sa Herod niafata ꞋunaꞋeri ka sui, kira ka leka naꞋaꞋada. Ma ana kaidaꞋi kira dao naꞋakwau sulia na tala, kira ka lisia laꞋufaꞋi bulubulu ba kira eta lilisia logomaꞋi Ꞌi fanelana sina. Kira ka saeleꞋaliu ana kaidaꞋi kira lisia laꞋu. Ma faꞋibulubulu neꞋeri ka etaeta Ꞌi naꞋo adaleleka ka daudau bolo faꞋinia na kulaba sa Jesus nia teo ana. 11 Kira ruꞋu Ꞌiluma, ma kira ka lisia na ngela faꞋiniateꞋa nia Ꞌi Mary. Kira ka bobo uruurukika faꞋa aofia na ngela neꞋeri, ma kiraka Ꞌifingia na ngwaꞋi kira ki, ma kiraka kwatea naꞋa kwateꞋa liulani doe kifuana: gol, mana runeꞋe sasunamokoleꞋa, ma na ngwaingwai moko leꞋa ki.*

12 Sui kira ka oli naꞋa Ꞌada suliata tala matamata Ꞌuana fanoa kira,osiꞋanaGodnia lui totongaꞋi ada saenamaliu boleꞋa, ma ka saea noaꞋa kirakasi oli laꞋu siana sa Herod.

Na tafiꞋa Ꞌuana Ꞌi Ejipt13Ma Ꞌi buri Ꞌana na ngwae neꞋeri ki

kira oli naꞋa Ꞌada Ꞌuana fanoa kira, naꞋainsel God ka faꞋataꞋi fuana sa JosefꞋi saena na maliu boleꞋa, ma ka fataꞋuri, “Josef Ꞌae, Ꞌoke tataꞋe, ko ngaliana ngela neꞋe faꞋinia teꞋa nia, mukatafi Ꞌuana Ꞌi Ejipt, ma kamu ka tuamaꞋiꞋi neꞋeri leleka ka dao ana kaidaꞋi naukui saea muke oli laꞋu maꞋi. OsiꞋana saHerod nia lulu Ꞌuana na ngela neꞋe fasiꞋiri ke saungia.”

14Masa Josef ka tataꞋe,makangaliana ngela faꞋinia teꞋa nia Ꞌi Mary, makira ka leka saena rodo neꞋeri ꞋuanamaꞋe fanoa Ꞌi Ejipt. 15 Ma kira tua Ꞌi

neꞋeri leleka sa Herod ka mae. Ma naru neꞋeri ka faꞋamamana naꞋa tae baGod saea fuana na profet ba keresiaka Ꞌuri, “Nau ku ri maꞋi Ꞌuana na ngelanau faꞋasia Ꞌi Ejipt.”✡

16 Ma kaidaꞋi sa Herod na ngwaetatalafaꞋa ka saiana neꞋe ngwae neꞋeriki kira leka maꞋi faꞋasia fanelana sinakira Ꞌosoa niaꞋa, na liana ka saetaꞋaliu. Ma nia ka kwatea fatalana fuanangwae fuani oro nia ki fasi Ꞌiri kikesaungia taꞋifau kaela ngela ngwaneki Ꞌi Betlehem ma ana maꞋe fanoakalikalia ki taꞋifau. Nia falamaada Ꞌirikike saungia kaela ngela ngwane neꞋenoaꞋa kasi dao Ꞌua ana ro faꞋi ngaliꞋa,diꞋia na alaꞋanga ba na ngwae baera kisulia kaidaꞋi ba faꞋi bulubulu baera niaeta faꞋataꞋi ana.

17 ꞋUnaꞋeri na ngwae neꞋe kira tuasaena Ꞌi Betlehem, kira ka angi Ꞌuanangela kira ki neꞋe mae naꞋa. Kiraangi ꞋunaꞋeri, diꞋia ba sa Jeremaea naprofet nia saea naꞋa maꞋi Ꞌi naꞋo,18 “Kira rongoa lingaꞋi angiꞋa neꞋeri

leka maꞋi faꞋasia na fanoa ꞋiRama neꞋe lingaꞋi oꞋomaeꞋadoe.

ꞋI Rachel ka angisia ngela tiꞋitiꞋi nia ki.KaidaꞋi nia angi, noaꞋa ta ngwae kasi

gwaꞋoa niaꞋa, sulia neꞋe ngelania ki kira mae taꞋifau.”✡

Na oliꞋa maꞋi faꞋasia Ꞌi Ejipt19 Ma Ꞌi buri Ꞌana sa Herod ka mae

naꞋa, na Ꞌainsel God ka faꞋataꞋi laꞋu Ꞌisaena maliu boleꞋa fuana sa Josef ꞋiEjipt, 20 ma ka fata Ꞌuri, “Josef Ꞌae,tataꞋe, Ꞌoke ngalia naꞋa ngela faꞋiniateꞋa nia Ꞌi Mary, muka oli naꞋa ꞋuanaꞋi Israel, osiꞋana ngwae ba kira sasiꞋuana saungilana na ngela neꞋe, kiramae naꞋa.”

21Masa Josef ka tataꞋe,makangalianaꞋa ngela faꞋinia teꞋa nia Ꞌi Mary, makira ka oli naꞋa Ꞌuana Ꞌi Israel. 22 Borema kaidaꞋi sa Josef nia rongoa sa Aki-las nia tatalafaꞋa didifulia maꞋa nia saHerod Ꞌi Judea, nia ka maꞋu Ꞌani tuaꞋa

* 2:11 gold, incense, ma myrrh ✡ 2:15 Hosea 11:1 ✡ 2:18 Jeremaea 31:15

Matthew 2:23 4 Matthew 3:14Ꞌi neꞋeri. Ma na Ꞌainsel ka saea laꞋufuana Ꞌi saena na maliu boleꞋa, fasi Ꞌirikike leka Ꞌuana na abaꞋi kula Ꞌi Galili.23 Nia neꞋe kira ka tua ana fanoa ꞋiNasaret Ꞌi saena abaꞋi kula Ꞌi Galili. Maka faꞋamamana naꞋa tae ba na profetki kira alaꞋa Ꞌuri ana, “Kira ke baꞋa saeaꞋani na ngwae faꞋasia Ꞌi Nasaret.”

3Sa John saea ngwae ki kike sasi akaꞋu

fuana daoꞋa toꞋona na Christ(Mark 1:1-8; Luke 3:1-18; John 1:19-28)

1Ma bara faꞋi ngali Ꞌi burina, kaidaꞋisa Jesus nia ꞋaꞋana naꞋa, sa John ng-wae ni Siuabu ka dao maꞋi, ma kaetangia naꞋa faꞋamanataꞋanga saenana abaꞋi kula kwasi Ꞌi Judea, ka fataꞋuri, 2 “Muke kakari alifaꞋi faꞋasia naabulaꞋanga taꞋa kamu ki, sulia kaidaꞋineꞋe God ke gwaungaꞋi fafia na ngwaenia ki karangi dao naꞋa.”

3 Sa John na ngwae ba na profetAesea nia fata maꞋi sulia, ma ka Ꞌuri,“TaꞋi ngwae ka ri Ꞌi saena na abaꞋi

kula kwasi neꞋe noaꞋa kasi bolofaꞋinia ta ngwae ka tua ana.

Ma nia ka Ꞌuri, ‘Na Aofia nia ke daomaꞋi!

Muke faꞋasaga na tala fuana!’ ”✡4 Sa John ruꞋufia na ifi Ꞌani ifuna

kamel, ma ka nikia na foꞋosae nia ꞋiliꞋitana ana na ꞋuꞋuila buluka. Ma nafanga nia neꞋe siko kima na ngingiduakwasi.* 5 Ma na ngwae Ꞌoro ki kiraka leka maꞋi siana faꞋasia na fanoa baꞋi Jerusalem, ma na fanoa ki taꞋifau Ꞌisaena abaꞋi kula Ꞌi Judea, ma faꞋasiana fanoa ki taꞋifau karangia na kafoꞋi Jodan. 6 Ma kira ka fulangaꞋiniataꞋangaꞋa kira ki, mania ka siuabu kiraꞋi saena kafo Ꞌi Jodan.

7 Ma kaidaꞋi sa John ka lisia nangwae Ꞌoro ana Farasi ki ma na Sadusiki kira leka logo maꞋi siana fasi Ꞌirinia ka siuabu kira, nia ka fata Ꞌurifuada, “Kamu diꞋia goꞋo ꞋamuꞋa kaelabaꞋeko tolo ki! NoaꞋa nau ku Ꞌiri saealaꞋu fuamuꞋa neꞋe na siuabuꞋanga ke

faꞋatafi kamu faꞋasia na kwaꞋikwaꞋingaGod, sui bore Ꞌana noaꞋa kamu kasikakari alifaꞋi. 8 Muke sasia lala runeꞋe nia faꞋataꞋinia kamu kakari alifaꞋinaꞋa faꞋasia na abula taꞋangaꞋa kamuki. 9ManoaꞋa kamu kasimanata Ꞌuri Ꞌisaena liamuꞋa, ‘KamiꞋa na ngwae neꞋekami futa naꞋa maꞋi ana kwalafa saAbraham. ꞋAfitaꞋi ta kwaꞋikwaꞋingafaꞋasia God ka dao amiꞋa.’ Ma nauku sae saga ana fuamuꞋa, nia talang-waraꞋu goꞋo Ꞌana fuana God ka ngaliati gwaꞋi fau ana fau neꞋe ki, ma kasaungaꞋinia Ꞌani kwalafa sa Abrahamki! 10 Ana kaidaꞋi neꞋe, God sasi akaꞋunaꞋa ana kwaꞋikwaꞋinga, diꞋia ta ng-wae ba nia dau ana kwaꞋikwaꞋi, ma kasasi akaꞋu fuana na tufulana Ꞌai ki. Mana Ꞌai ki taꞋifau neꞋe noaꞋa kasi funguꞋani ta fuaꞋi ai leꞋa ki, nia ke tufudamaka toꞋosida Ꞌi saena mafula.

11 “Nau ku siuabu kamu Ꞌani kafofasi Ꞌiri ka faꞋataꞋinia neꞋe kamu kakarialifaꞋi naꞋa faꞋasia na abulaꞋanga taꞋakamu ki. Bore ma taꞋi ngwae neꞋe keleka maꞋi buriku, nia ke baꞋa siuabukamu Ꞌani na AnoꞋi ru Abu ma na ma-fula. Ma nia talingaꞋi ka liufi nau, manaunoaꞋa naisi leꞋa ka bolo faꞋinia naꞋangalilana na taꞋe butu nia ki. 12Maniasasi akaꞋu naꞋa fuana matalangaꞋilanangwae ki taꞋifau, ka diꞋia ta ngwae bania efoa na maga ru leꞋa ki faꞋasia nataꞋetaꞋeru ki. Ma nia ka fikua na magaru leꞋa ki Ꞌi saena luma ni goniruꞋa.Ma nia ka doꞋofia naꞋa taꞋetaꞋeru kiꞋi saena na mafula neꞋe duꞋaduꞋa kasimae.”

Na siuabuꞋanga sa Jesus(Mark 1:9-11; Luke 3:21-22)

13 Ana kaidaꞋi neꞋeri, sa Jesus kaleka maꞋi faꞋasia abaꞋi kula Ꞌi GaliliꞋuana kafo Ꞌi Jodan siana sa John fasiꞋiri sa John ke siuabu nia. 14 Bore masa John ka ili Ꞌuana na rokisilana namanatana sa Jesus, ka Ꞌuri, “Nia bolofaꞋinia ꞋaeꞋo neꞋe Ꞌoke siuabu nau, maꞋoko leka lala maꞋi siaku fuana nau kuisiuabu Ꞌoe.”

✡ 3:3 Aesea 40:3 * 3:4 Na toro ma na fanga neꞋe nia talangwaraꞋu fuana daoꞋa toꞋona saena abaꞋikula kwasi. Sa Elaeja na profet ruꞋufia ifi neꞋe. 2 Kings 1:8; Matthew 17:11-13.

Matthew 3:15 5 Matthew 4:1715 Ma sa Jesus ka olisia ka fata Ꞌuri,

“Sui bore Ꞌana ka ꞋunaꞋeri, Ꞌoke sasinaꞋa maꞋi Ꞌamu ta ru fuaku, osiꞋanasasilana na ru neꞋe, koro sasi naꞋa ru kitaꞋifau neꞋe God nia oga.” Ma sa Johnka ala naꞋa fafia.

16 Ma ana kaidaꞋi sa Jesus siuabu kasui naꞋa, nia ka tataꞋemaꞋi faꞋasia kafo.Ma Ꞌi langi ka Ꞌifi fuana, ma nia ka lisiana AnoꞋi ru Abu God ka kosomaꞋi diꞋiata bola, ma ka toꞋo Ꞌi fafona. 17Ma taꞋilingalinga Ꞌi ru nia talo maꞋi faꞋasia Ꞌilangi ma ka Ꞌuri, “Nia naꞋa neꞋe ngelamutaꞋi nau neꞋe nau ku alafe liu ana,ma nau ku saeleꞋa liu faꞋinia.”

4Sa Saetan ilitoꞋona sa Jesus(Mark 1:12-13; Luke 4:1-13)

1 Ma Ꞌi buri Ꞌana na ru neꞋe, naAnoꞋi ru Abu ka talaꞋia sa Jesus ꞋuanaabaꞋi kula kwasi fasi Ꞌiri sa Saetan keilitoꞋona. 2 Ma sa Jesus ka abu fangasulia fai akwala faꞋi asoa ki, ma faiakwala faꞋi rodo ki, ma nia ka fiolo liunaꞋa. 3 ꞋUnaꞋeri, sa Saetan ka lekamaꞋisiana, ka fata Ꞌuri, “OsiꞋana neꞋe ꞋaeꞋona Ngela God, Ꞌoke fata fuana gwaꞋifau neꞋe ki Ꞌiri ke alua ta beret.”

4 Ma sa Jesus ka olisia ka Ꞌuri, “NaKerekereꞋa Abu ba saea, ‘Na ngwaenoaꞋa kasi mauri goꞋo ana fanga taꞋi-filia. Bore ma, nia mauri naꞋa ꞋanialaꞋanga ki taꞋifau neꞋe saka maꞋi faꞋa-sia God.’ ”✡

5 Sui sa Saetan ka talaꞋi laꞋu sa JesusꞋuana na fanoa abu Ꞌi Jerusalem, mania ka faꞋauua ana taꞋi kula neꞋe niaraꞋe liu Ꞌi langi, fafona na Luma AbuGod. 6Ma ka fata Ꞌuri fuana, “OsiꞋanaꞋaeꞋo na Ngela God, Ꞌoke lofo toli Ꞌi anofaꞋasia Ꞌi neꞋe, sulia na KerekereꞋa Abuba fata Ꞌuri, ‘God ke kwatea maꞋi naꞋainsel nia ki fuamu, ma kike sakuꞋu,fasi Ꞌiri na Ꞌaemu bore kasi foto ana tagwaꞋi fau.’ ”✡

7 Ma sa Jesus ka olisia ka Ꞌuri, “Mana KerekereꞋa Abu ba fata logo Ꞌuri,‘NoaꞋa Ꞌoe kosi ilitoꞋona God Ꞌoe.’ ”✡

8 Sui sa Saetan ka talaꞋia laꞋu saJesus Ꞌuana gwauna totoloa fane liu

neꞋeri, ma ka faꞋataꞋinia na Ꞌino-toꞋanga ki taꞋifau ana magalia ma nakwangaꞋa kira ki fuana sa Jesus. 9Masa Saetan ka fata Ꞌuri, “Na ru neꞋe kitaꞋifau goꞋo nau ku kwateda fuamu,diꞋia Ꞌoko bobo uruuru Ꞌi maana Ꞌaeku,ma Ꞌoko faꞋa aofia nau.”

10 Ma sa Jesus ka olisia ka Ꞌuri,“Saetan Ꞌae, Ꞌoke leka tau kwau faꞋasinau! Sulia na KerekereꞋa Abu ba saea,‘TaꞋifilia God Ꞌoe goꞋo neꞋe Ꞌoke faꞋaaofia, ma Ꞌoko rao fuana.’ ”✡

11 Sui ana kaidaꞋi neꞋeri, sa Saetanka leka naꞋa faꞋasia sa Jesus. Ma naꞋainsel ki kira ka leka maꞋi, ma kikakwaiꞋafi naꞋa ana niaꞋa.

Sa Jesus etangia naꞋa raoꞋa nia(Mark 1:14-15; Luke 4:14-15)

12 KaidaꞋi sa Jesus rongoa neꞋe kiraalua naꞋa sa John saena na luma nilokafo, nia ka oli Ꞌuana abaꞋi kula ꞋiGalili. 13Ma nia kasi tua saena fanoania Ꞌi Nasaret. Nia ka leka, ka tualala Ꞌana Ꞌi Kapaneam, na fanoa Ꞌininimana na Ꞌosi Ꞌi Galili, ana na abaꞋikula Ꞌi Sebulun ma Ꞌi Naftali. 14 Niasasi ꞋunaꞋeri fasi Ꞌiri ka faꞋamamananafatalana profet Aesea ba Ꞌuri,15 “Na fanoa Ꞌi Sebulun ma na fanoa

Ꞌi Naftali, kira tua saena abaꞋikula Ꞌi Galili, ma kira tua suliatala Ꞌuana Ꞌosi doe, ma ka tuataꞋi bali ana kafo Ꞌi Jodan, kulaneꞋe ngwae noaꞋa laꞋu Jiu kikira tua ana.

16 Na ngwae neꞋeri ki, kira tua saenana maꞋerodo, kike baꞋa lisiamadakoꞋanga doe.

Ma sa tai faꞋida neꞋe kira tua saenafanoa rorodoꞋa ana maeꞋaneꞋe, madakoꞋanga ka tala Ꞌafikira.”✡

17 ꞋIta ana kaidaꞋi neꞋeri, sa Jesuska faꞋarongo Ꞌani faꞋarongoꞋa nia kaꞋuri, “Muke kakari alifaꞋi faꞋasia naabulaꞋanga taꞋa kamu ki, sulia kaidaꞋiGod ke gwaungaꞋi fafia ngwae nia kinia dao karangi kamu naꞋa!”

✡ 4:4 Diutronomi 8:4 ✡ 4:6 Sam 91:11 ✡ 4:7 Diutronomi 6:16 ✡ 4:10 Diutronomi 6:13✡ 4:16 Aesea 9:1, 2

Matthew 4:18 6 Matthew 5:11Sa Jesus laefia fai ngwae dee ki(Mark 1:16-20; Luke 5:1-11)

18 Ana kaidaꞋi sa Jesus liu sulia naꞋosi Ꞌi Galili, nia ka lisia sa Simon (neꞋenia saea logo Ꞌani sa Peter) faꞋinia saAndrew na ngwaefuta nia. KeroꞋa rongwae dee ki. KeroꞋa dee adaroꞋo Ꞌanifurai kera saena Ꞌosi Ꞌi Galili. 19 Masa Jesus ka fata Ꞌuri fuadaroꞋo, “MorolekamaꞋi faꞋinau, koroꞋo ro ngwae deeiꞋa ki, bore ma nai baꞋa faꞋamanatakoroꞋo Ꞌani ngali ngwaeꞋamaꞋi fuaku.”20Ma kaidaꞋi neꞋeri nama goꞋo, kera kafaꞋasia naꞋa na furai keroꞋa ki, ma keraka leka naꞋa faꞋinia.

21 Sui sa Jesus ka leka laꞋu kwau,ma ka lisia laꞋu ta ro ngwae, sa Jamesma sa John na ro ngela sa Sebedi ki.Kera tua adaroꞋo Ꞌi saena na gwaꞋibaru faꞋinia maꞋa kera sa Sebedi, makira subungia furai kira ki. Sa Jesuska saedaroꞋo. 22Ma ana kaidaꞋi neꞋerigoꞋo, kera ka faꞋasia naꞋa adaroꞋo nagwaꞋi baru faꞋinia na maꞋa kera, makera ka leka naꞋa faꞋinia sa Jesus.

Sa Jesus leka kwailiu faꞋinia raoꞋa nia(Luke 6:17-19)

23 Sa Jesus ka liufia naꞋa fanoa ki Ꞌisaena abaꞋi kula Ꞌi Galili, ma ka faꞋa-manata na ngwae ki saena na lumafuana foꞋongaꞋa Jiu ki. Ma nia kafaꞋarongo Ꞌani na FaꞋarongoꞋa LeꞋa su-lia na GwaungaꞋi Ꞌanga God, ma kagura na ngwae neꞋe kira mataꞋi ꞋanimataꞋinga matamata ki taꞋifau neꞋesaungida. 24 Ma na alaꞋanga ki suliasa Jesus ka talofia fanoa ki taꞋifau Ꞌisaena abaꞋi kula Ꞌi Siria. Ma ngwaeꞋoro ki neꞋe kira mataꞋi Ꞌani mataꞋingamatamata Ꞌoro ki, kira ka ngalidamaꞋisiana. Na ngwae neꞋe nonida fii liu,ma ngwae neꞋe anoꞋi ru taꞋa ki kakwaiꞋida, ma na ngwae neꞋe baꞋasisaungida ki, ma ngwae neꞋe Ꞌaeda kamae, kira leka maꞋi siana. Ma sa Jesuska gurada taꞋifau. 25Mana ngwae Ꞌoroliu ki logo, kira ka leka sulia sa Jesusana kaidaꞋi neꞋeri. Ngwae faꞋasia abaꞋikula Ꞌi Galili, ma fanoa Ꞌi Jerusalem,ma ti fanoa laꞋu saena abaꞋi kula ꞋiJudea, ma ana abaꞋi kula Ꞌi Dekapolis,

ma faꞋasia na bali kafo Ꞌi Jodan raꞋelana sina.

5Na faꞋamanataꞋanga sa Jesus(Luke 6:20-23)

1 Ma ana kaidaꞋi neꞋe sa Jesus nialisia naꞋa fikuꞋa doe neꞋeri, nia ka raꞋeꞋi gwauna na kula neꞋe taꞋi fane, ma katua Ꞌi ano. Ma na fafarongo nia ki kiraka fiku kalia, 2 ma nia ka talaꞋae naꞋaana faꞋamanatalada, ka Ꞌuri,3 “SaesaeleꞋanga fuada ngwae neꞋe

kira saiana kira dalaꞋa Ꞌimaana God, osiꞋana neꞋe kiraka toꞋo naꞋa ana ru leꞋa ki,kaidaꞋi God ka gwaungaꞋi fafikira.

4 SaesaeleꞋanga fuada ngwae neꞋe kirakwaimanatai ki, osiꞋana Godke baꞋa gwaleda.

5 SaesaeleꞋanga fuada ngwae neꞋe kirafaꞋatiꞋitiꞋi kira talada ki, os-iꞋana God ke baꞋa kwatea namagalia neꞋe fuada.

6 SaesaeleꞋanga fuada ngwae neꞋe kiraoga liua sasilana ru ꞋoloꞋolo ki,osiꞋana God ke baꞋa faꞋatoliamaurilada.

7 SaesaeleꞋanga fuada ngwae neꞋemanatada ofia ngwae mata-mata ki, osiꞋana God ke baꞋaofida logo.

8 SaesaeleꞋanga fuada ngwae neꞋe li-ada sakadola fuana God, os-iꞋana kira ke baꞋa lisia God.

9 SaesaeleꞋanga fuada ngwae neꞋe kirarao fuana na aroaroꞋa Ꞌi safi-tana ngwae ki, osiꞋana God kebaꞋa sae kira Ꞌani na ngela niaki.

10 SaesaeleꞋanga fuada ngwae neꞋekira faꞋakaisida duꞋunganasasilana ru saga ki, osiꞋananeꞋe kira toꞋo naꞋa ana ru leꞋaki, kaidaꞋi God ka gwaungaꞋifafi kira.

11 “SaesaeleꞋanga fuamuꞋa kaidaꞋineꞋe ngwae ki kira ka fata buri amuꞋa,ma kira ka faꞋakaisi kamu, ma kiraka saea ru taꞋa Ꞌoro ki amuꞋa osiꞋanakamuꞋa naꞋa neꞋe fafarongo nau ki.

Matthew 5:12 7 Matthew 5:2512 Nau ku saea ru neꞋeri osiꞋana kikebaꞋa sasia logo ru taꞋa ki fuamuꞋa neꞋengwae ki kira sasi ana profet ki maꞋi ꞋinaꞋo. Muke saeleꞋa amuꞋa, osiꞋana Godke baꞋa kwatea kwaiaraꞋanga doe neꞋenia gonia fuamuꞋa Ꞌi langi.”

Fiki asi faꞋinia na unu(Mark 9:50; Luke 14:34-35)

13 Sa Jesus inaꞋu ana fatalana kaꞋuri, “Na fiki asi neꞋe faꞋaleꞋa na fangafuamuꞋa. Ma kamu logo muke diꞋia nafiki asi fuana faꞋaleꞋalana na ngwae kitaꞋifau. Bore ma diꞋia neꞋe asilalanania leka faꞋasia, nia ꞋafitaꞋi liu ꞋokofaꞋa asila laꞋu. Ma noaꞋa kasi leꞋa naꞋafuana sasilana laꞋu Ꞌani ta ru, ma nialeꞋa fuana muke Ꞌui naꞋa amuꞋa ꞋaniꞋi maa, fasi Ꞌiri na ngwae ki kike urianaꞋa Ꞌada.

14 “Kaumulu diꞋia logo na faꞋi unufuana na ngwae ki taꞋifau saena ma-galia. Na luma neꞋe kira saungaꞋiniaꞋi gwauna faꞋi ua nia ꞋafitaꞋi ka ago.15Ma noaꞋa ta ngwae kasi faꞋaduꞋa nafaꞋi unu, sui ka alua Ꞌana Ꞌi olofana nadako. KaidaꞋi nia faꞋaduꞋa faꞋi unu kasui mala, nia ka ngalia, ka dauraꞋiniaana kula Ꞌi langi, fasi Ꞌiri ka rara fuanana ngwae ki taꞋifau Ꞌi saena na luma.16 Ma ka ꞋunaꞋeri logo, na faꞋi unukamu ka sina kwau Ꞌi naꞋo ana ngwaeki taꞋifau, fasi Ꞌiri ana kaidaꞋi kira lisiana ru leꞋa neꞋe kamu sasiꞋi ki, kika fiꞋibaꞋatafea na MaꞋa kamu neꞋe nia tuamaꞋi Ꞌi langi.

FaꞋamanataꞋanga sulia taki sa Moses17 “NoaꞋa kamu kasi fia fasi nau ku

leka maꞋi fuana na faꞋasuilana na takisa Moses ki ma na faꞋamanataꞋangana profet ki. Nau kusi leka laꞋu maꞋifuana na faꞋasuilada, bore ma nau kuleka lala maꞋi fuana na faꞋa aliꞋafulanana faꞋamanataꞋanga kira ki. 18Nau kusaea ru mamana fuamuꞋa, ana kaidaꞋineꞋe Ꞌi langi ma na magalia kira teoꞋua, noaꞋa ta ru tiꞋitiꞋi ana na taki kikasi sui leleka ka dao ana ta kaidaꞋineꞋe ru ki taꞋifau ana na taki ki ke daomamana. 19Nia neꞋe, sa tai bore ꞋananeꞋe noaꞋa kasi roꞋosulia ta taki tiꞋitiꞋi,

ma ka faꞋamanata ti ngwae fuana ꞋailaꞋanga ana ta taki tiꞋitiꞋi logo, God kebaꞋa alu nia ka ꞋisiꞋisi ana na ꞋIno-toꞋanga nia. Bore ma sa tai neꞋe karoꞋosulia na taki ki ma ka faꞋamanatati ngwae fuana roꞋosulilana diꞋia niaꞋa,God ke baꞋa alu nia ke ꞋaꞋana Ꞌi saenana ꞋInotoꞋanga nia. 20 Nau ku saeafuamuꞋa, diꞋia noaꞋa kamu kasi sasileꞋa ka liufia na ngwae faꞋamanata anataki ki, ma na Farasi ki ana sasiꞋa suliaru neꞋe God nia oga, nia ꞋafitaꞋi liumuke tua faꞋinia ngwae neꞋe God kegwaungaꞋi fafida ki.

FaꞋamanataꞋanga sulia saetaꞋanga21 “Kaumulu rongoa taꞋifau naꞋa na

fataꞋa totongaꞋi neꞋe kira saea fuanakoꞋo bora kia ki Ꞌi naꞋo ba Ꞌuri, ‘NoaꞋaꞋoe kosi sau ngwae. DiꞋia sa tai boreꞋana neꞋe ka sau ngwae, kike baꞋa ngalinia Ꞌi naꞋona na ngwae kwaigiosi ki.’✡22 Bore ma kaidaꞋi neꞋe, nau ku saeafuamuꞋa, sa tai neꞋe ka saetaꞋa fuanana ngwaefuta nia, kike baꞋa ngali niaꞋi naꞋona na ngwae ni kwaigiosi ki. Masa tai neꞋe ka saea fuana na ngwaefutania, ‘ꞋAeꞋo na ru ꞋoꞋo goꞋo Ꞌana,’ kikebaꞋa ngalia Ꞌi naꞋona na ngwae nikwaigiosi ki. Ma sa tai neꞋe ka saea nangwaefuta nia Ꞌani, ‘Na ru boleboleꞋa,’nia ke baꞋa leka saena tala Ꞌuana namafula neꞋe duꞋaduꞋa noaꞋa kasi mae.23TaneꞋe, diꞋia Ꞌoko sasi akaꞋu naꞋa anakwai suꞋusiꞋanga Ꞌoe fuana God fafonana fuli fuꞋa, ma Ꞌoko manata toꞋonanoaꞋa kasi madako Ꞌua Ꞌi safitamuroꞋotoꞋolamu sulia na roraꞋa Ꞌoe, 24 ꞋokefaꞋasia basi kwai suꞋusiꞋa Ꞌoe Ꞌi maanafuli fuꞋa, sui Ꞌoko oli, ma Ꞌoko fatakwaima basi faꞋinia. Sui Ꞌi buri, Ꞌokooli maꞋi, ma ko fiꞋi kwate na kwaisuꞋusiꞋanga Ꞌoe fuana God.

25 “Ma diꞋia ta ngwae ka ngali Ꞌoefuana kwai matalangaꞋinga, Ꞌoko fatakwaima basi faꞋinia, kaidaꞋi noaꞋa ko-roꞋo kasi dao Ꞌua. Si diꞋia koroꞋodao naꞋa, nia ke baꞋa kwate Ꞌoe naꞋafuana na ngwae kwaigiosi, ma Ꞌi buriꞋana nia ka matalangaꞋi Ꞌoe, nia ka fiꞋikwate Ꞌoe laꞋu fuana ngwae firi ngwae

✡ 5:21 Eksodas 20:13; Diutronomi 5:17

Matthew 5:26 8 Matthew 5:42

ki, ma na ngwae firi ngwae ki ka fiꞋialu Ꞌoe laꞋu saena lokafo. 26 Nau kusaea fuamu, diꞋia nia ꞋunaꞋeri, nia Ꞌafi-taꞋi Ꞌoko ruꞋu faꞋasia na lokafo lelekaꞋoko kwatea namanamani Ꞌisi Ꞌoe neꞋenia bolo faꞋinia kwaꞋikwaꞋinga Ꞌoe.

FaꞋamanataꞋanga sulia araꞋinga27 “Kamu rongoa taꞋifau naꞋa na

fataꞋa totongaꞋi ki kira saea, ‘NoaꞋa Ꞌoekosi kakabara.’✡ 28 Ma kaidaꞋi neꞋe,nau ku saea fuamuꞋa, sa tai bore ꞋananeꞋe bubungia ta kini Ꞌani lia Ꞌi ngwaeni kakabaraꞋanga, nia kakabara ka suinaꞋa Ꞌani liana. 29 Nia neꞋe, diꞋia Ꞌokooga Ꞌoke fulia ta ru taꞋa Ꞌani bali maaꞋoloꞋolo Ꞌoe, Ꞌoko lafua, ma Ꞌoko ꞋuiꞋania faꞋasi Ꞌoe. Nia taꞋi leꞋa goꞋo Ꞌanafuamu diꞋia Ꞌoko Ꞌui Ꞌania ta bali anana nonimu, Ꞌasu Ꞌubani God ka fiꞋi ꞋuiꞋania na nonimu taꞋifau Ꞌi saena namafula ana kula ni maeꞋa. 30Ma diꞋiaꞋoko oga Ꞌoke fulia ta ru taꞋa Ꞌani balilima ꞋoloꞋolo Ꞌoe, Ꞌoke siki muusia maꞋoko Ꞌui Ꞌania faꞋasi Ꞌoe. Nia taꞋi leꞋagoꞋo Ꞌana diꞋia Ꞌoko Ꞌui Ꞌania ta baliana nonimu, Ꞌasu Ꞌubani God ka fiꞋiꞋui Ꞌania na nonimu taꞋifau Ꞌi saena namafula ana kula ni maeꞋa.

FaꞋamanataꞋanga sulia kwai ilangaꞋiꞋanga

(Matthew 19:9; Mark 10:11-12; Luke16:18)

31 “Kamu rongoa taꞋifau naꞋa nafataꞋa totongaꞋi ki kira saea, ‘Sa taibore Ꞌana neꞋe ilangani na Ꞌafe nia, niaka kwatea kerekereꞋa ana kwai ilan-gaꞋinga fuana.’✡ 32 Bore ma kaidaꞋineꞋe, nau ku saea fuamuꞋa, noaꞋa tangwae kasi ilangani na Ꞌafe nia. DiꞋiangwae ilangani Ꞌafe nia, niaꞋa neꞋekwatea Ꞌafe nia ka kakabara. Ma diꞋiata ngwae ka korea laꞋu na kini neꞋeri,na ngwae neꞋeri nia kakabara logo ꞋinaꞋona God. TaꞋi ru goꞋo neꞋe ng-wae saiana ka ilangaꞋinia na Ꞌafe niaduꞋungana, diꞋia nia kakabara ana tangwae matamata.

33 “Kamu rongoa logo na fataꞋa to-tongaꞋi ki kira saea fuana na ngwae

ki Ꞌi naꞋo Ꞌua naꞋa maꞋi, ‘DiꞋia ꞋokofaꞋangasingasia alangaꞋinga Ꞌoe Ꞌanisatana God, tama noaꞋa Ꞌoe kosi ꞋoianaꞋa alangaꞋinga Ꞌoe.’✡ 34 Ma kaidaꞋineꞋe, nau ku saea fuamuꞋa, noaꞋa Ꞌoekosi faꞋangasia alangaꞋinga Ꞌoe Ꞌanita ru. Ma noaꞋa Ꞌoe kosi faꞋangasiaalangaꞋinga Ꞌoe Ꞌani Ꞌi langi, osiꞋanaGod nia gwaungaꞋi neꞋeri. 35 Ma Ꞌoekosi faꞋangasia alangaꞋinga Ꞌoe Ꞌanimagalia, osiꞋana God nia gwaungaꞋilogo Ꞌi neꞋeri. Ma Ꞌoe kosi faꞋangasiaalangaꞋinga Ꞌoe Ꞌani Ꞌi Jerusalem, suliania neꞋe fanoa na ngwae tatalafaꞋa doeka tasa. 36 Ma noaꞋa Ꞌoe kosi faꞋan-gasia alangaꞋinga Ꞌoe Ꞌani gwaumu,sulia nia ꞋafitaꞋi Ꞌoko saungaꞋinia taꞋiifu Ꞌi gwaumu ka kwao nama ka goa.37 DiꞋia Ꞌoko alangaꞋi, saea goꞋo, ‘ꞋIu.’Nama diꞋia Ꞌoe kosi alangaꞋi, saea goꞋo‘NoaꞋa.’ Ma diꞋia Ꞌoko saea laꞋu ta ru,na ru neꞋeri nia leka naꞋa maꞋi faꞋasiasa Saetan na ngwae taꞋa.”

FaꞋamanataꞋanga sulia kwaiduꞋuiꞋanga

(Luke 6:29-30)38 Sa Jesus alaꞋa laꞋu ka fata Ꞌuri,

“Kamu rongoa taꞋifau naꞋa na fataꞋatotongaꞋi ki fata Ꞌuri, ‘DiꞋia ta ngwaeka faꞋalia na maana ta ngwae, kikefaꞋalia logo maana ngwae neꞋeri. MagwaꞋi lifa logo fuana duꞋulana ta gwaꞋilifa.’✡ 39 Bore ma kaidaꞋi neꞋe, nau kusaea fuamuꞋa, noaꞋa Ꞌoe kosi duꞋua taru neꞋe ta ngwae sasia ka taꞋa fuamu.DiꞋia ta ngwae ka fidalia na bali sateꞋoloꞋolo Ꞌoe, Ꞌoko alaꞋania nia ka fidalialaꞋu ta bali sate mauli amu. 40Ma diꞋiata ngwae ka ngali Ꞌoe Ꞌuana na mata-langaꞋinga fuana ngalilana na toꞋongifafo doe Ꞌoe, Ꞌoke alaꞋania nia ke ngalialogo na toꞋongi sae Ꞌoe fuana. 41 MadiꞋia ta ngwae ka suꞋumaꞋinia Ꞌokongalia na Ꞌoko ru nia sulia taꞋi kaditala, Ꞌoko ngalia laꞋu sulia ruana kaditala. 42Ma Ꞌoke kwatea fuana tangwaeneꞋe nia ke gania ta ru amu. MakaidaꞋi

✡ 5:27 Eksodas 20:14; Diutronomi 5:18 ✡ 5:31 Diutronomi 24:1 ✡ 5:33 Nambas 30:2 ✡ 5:38Eksodas 21:24; Diutronomi 19:19; Levitikus 24:20

Matthew 5:43 9 Matthew 6:8ta ngwae ka oga na ngali langalana taru amu, Ꞌoko kwatelanga ana fuana.

Muke alafe fuana ngwae ki ka diꞋialogo God alafe fuana ngwae ki

(Luke 6:27-28, 32-36)43 “Kamu rongoa taꞋifau naꞋa na

fataꞋa totongaꞋi ki fata Ꞌuri, ‘Mukealafe ꞋamuꞋa fuana na ngwae kwaimakamu ki,✡ ma muke suulangaꞋinia namalimae kamu ki.’ 44 Bore ma kaidaꞋineꞋe, nau ku saea fuamuꞋa, muke alafefuada na malimae kamu ki, ma mukefoꞋo fuada sa tai neꞋe kira faꞋakaisikamu. 45 DiꞋia kamu sasi ꞋunaꞋeri,muke alu naꞋa na ngela na MaꞋa kamumaꞋi Ꞌi langi. Sulia nia saungaꞋiniana sina, ma ka rara Ꞌafia na ngwaetaꞋa ki, ma na ngwae leꞋa ki taꞋifaugoꞋo, ma ka kwatea na uta fuada satai faꞋida neꞋe kira fulia ru leꞋa ki, mafuana sa tai faꞋida neꞋe kira fulia rutaꞋa ki. 46DiꞋia muke alafe goꞋo amuꞋafuana na ngwae neꞋe kira alafe fua-muꞋa, God noaꞋa kasi kwaiara kamugoꞋo. OsiꞋananangwae Ꞌaurafuni gonimaniꞋa ana takisi bore, kira sasia logoru neꞋeri! 47 Ma diꞋia kamu fata leꞋagoꞋo ꞋamuꞋa faꞋinia na kwaima kamuki, noaꞋa kamu kasi matamata goꞋofaꞋasia na ngwae ki taꞋifau. Sulia nangwae kira kina God ki bore, kira sasialogo ru neꞋeri! 48 Muke saga taꞋifaunaꞋa, diꞋia na MaꞋa kamu Ꞌi langi basaga taꞋifau.”

6FaꞋamanataꞋanga sulia sasilana na

ru leꞋa ki1Ma sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri, “Muke

madafi kamu, Ꞌasu Ꞌubani muke sasiagoꞋo amuꞋa na ru leꞋa kamu ki, fasiꞋiri ngwae ki kike lisia, ma kika au-raꞋe kamu faꞋiniꞋi. DiꞋia kamu sasiꞋunaꞋeri, noaꞋa kamu kasi ngalia takwaiaraꞋa faꞋasia na MaꞋa kamu maꞋilangi. 2 DiꞋia Ꞌoko kwatea na kwateꞋafuana Ꞌafilana ngwae dalaꞋa ki, noaꞋaꞋoe kosi faꞋafulangaꞋinia fuana ngwaeki fasi Ꞌiri kike baꞋatafe Ꞌoe fafiꞋi. Suliana falafala neꞋeri, ngwae kwalabasa

ki kira sasi. Kira kwaiꞋafi ana ngwaedalaꞋa ki saena luma fuana foꞋongaꞋaki ma sulia na tala doe ki logo, fasiꞋiri ngwae ki taꞋifau kira ka baꞋatafeda.Ma nau ku saea fuamuꞋa, God noaꞋakasi kwatea ta kwaiaraꞋa fuada, su-lia kira ngalia naꞋa na kwaiaraꞋa kiraki. 3 Ma kaidaꞋi Ꞌoko kwatea ta rufuana kwaiꞋafiꞋanga, noaꞋa Ꞌoe kosifaꞋataꞋinia fuana ta ngwae, fasi Ꞌiri takwaima amu bore noaꞋa kasi saiana.4 KaidaꞋi Ꞌoko kwatea ta ru fuana tangwae, Ꞌoke sofongaꞋinia faꞋasia ta ng-wae bore Ꞌana noaꞋa kasi lisia namaka saiana. Sui bore Ꞌana Ꞌoko kwateago ana, na MaꞋa Ꞌoe neꞋe nia tua maꞋilangi, nia ka lisia tae ki neꞋe Ꞌoko sasia,ma nia ka kwatea kwaiaraꞋa fuamu.”

FaꞋamanataꞋanga sulia na foꞋongaꞋa(Luke 11:2-4)

5 Sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri, “KaidaꞋikamu foꞋo, noaꞋa kamu kasi diꞋia ng-wae kwalabasa neꞋe kira foꞋo goꞋo Ꞌadafasi Ꞌiri neꞋe ngwae ki ka lisida. Suliaana kaidaꞋi kira foꞋo, kira oga liu uuꞋasaena luma fuana foꞋongaꞋa ki, namasulia tala doe ki, fasi Ꞌiri neꞋe ngwaeki kira ka lisida, ma kika auraꞋeda. Manau ku saea fuamuꞋa, kira ngalia naꞋana kwaiaraꞋa kira ki faꞋasia na ngwaeneꞋe kira auraꞋeda ki. 6Ma ana kaidaꞋiꞋoko foꞋo, Ꞌoke leka ana ta kula neꞋe tuabanitaꞋi, ma Ꞌoko tua Ꞌi neꞋeri, ma ꞋokofoꞋosia God, ma noaꞋa ta ngwae kasilisia. Sui bore ꞋananoaꞋa ta ngwae kasilisi Ꞌoe ana kaidaꞋi Ꞌoko foꞋo, MaꞋa ꞋoeneꞋe tuamaꞋi Ꞌi langi neꞋe ke baꞋa lisiꞋo.Ma nia logo neꞋe ke baꞋa kwaiara Ꞌoefuana tae ki neꞋe Ꞌoko sasiꞋi.

7 “Ana kaidaꞋi kamu foꞋo, noaꞋakamu kasi diꞋia laꞋu ngwae neꞋe kinaGod ki. Sulia ana kaidaꞋi kira foꞋo,kira fata keta liu, ma noaꞋa kira kasisai madako ana na tae ki neꞋe kirasaeꞋe. Manatada fia diꞋia kira foꞋo ketaꞋunaꞋeri, God ke baꞋa rongoda. 8 ManoaꞋa kamu kasi sasi laꞋu diꞋida, suliaMaꞋa kamu maꞋi Ꞌi langi nia saianataꞋifau naꞋa tae ki neꞋe kamu boꞋoboꞋoꞋuana, sui mala kamu fiꞋi gania.

✡ 5:43 Levitikus 19:18

Matthew 6:9 10 Matthew 6:269 “ꞋIu, ana kaidaꞋi kamu foꞋo, muke

fata Ꞌuri,‘MaꞋa kami Ꞌi langi Ꞌae,Kami oga ngwae ki taꞋifau kike faꞋa-

doea satamu, osiꞋana nia abuliu.

10 Dao maꞋi Ꞌani gwaungaꞋi Ꞌanga Ꞌoefafia maurilana ngwae ki taꞋi-fau.

Ma na kwaiogaiꞋanga Ꞌoe kike sasianaꞋa Ꞌi ano diꞋia logo Ꞌi langi.

11 ꞋOke kwatea maꞋi fuamiꞋa na fanganeꞋe bolo fuana asoa neꞋe.

12 ꞋOke rufuanata ana taꞋangaꞋa kamiki, diꞋia logo neꞋe kami rufua-nata ana taꞋangaꞋa ngwae kitaꞋifau neꞋe kira fulia ru taꞋa kiamiꞋa.

13 ꞋOe kosi danga Ꞌani kami fuana ili-toꞋonga ka liufi kami.

Ma Ꞌoko olitaꞋi kami faꞋasia sa Saetan.’14 “Aia, ma diꞋia kamu rufuanata

ana sa tai neꞋe fulia ru taꞋa amuꞋa,MaꞋa kamu maꞋi Ꞌi langi nia ka ru-fuanata logo ana taꞋangaꞋa kamu ki.15 Ma diꞋia kamu kasi rufuanata anasa tai neꞋe nia fulia ru taꞋa amuꞋa,MaꞋa kamu maꞋi Ꞌi langi bore noaꞋakasi rufuanata logo amuꞋa.”

FaꞋamanataꞋanga sulia abu fangaꞋa16 Sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri, “Ana

kaidaꞋi kamu abu fanga fuana foꞋon-gaꞋa ngasingasiꞋa, noaꞋa kamu kasidiꞋia ngwae kwalabasa ki. Sulia anakaidaꞋi kira abu fanga, kira lia diꞋiangwae kira kwaimanatai fasi Ꞌiri neꞋengwae ki ka lisi neꞋe kira abu fanga,ma kika fataleꞋa ada. Aia, ma nau kusaea fuamuꞋa, na ngwae neꞋe ki ꞋafitaꞋikira ka ngalia ta kwaiaraꞋa laꞋu, suliangwae ki kira kwatea naꞋa na kwa-iaraꞋa kira Ꞌani tafelada. Ma God noaꞋakasi kwatea naꞋa ta kwaiaraꞋa fuada.17Bore ma ana kaidaꞋi Ꞌoke abu fanga,Ꞌoke siu Ꞌamu, ma Ꞌoko salaifu ꞋamudiꞋia Ꞌoko sasia sulia asoa ki, 18 fasi Ꞌirita ngwae kasi lia saiamu neꞋe Ꞌoko abufanga. Ma sui bore Ꞌana ta ngwae kasilia saiamu, MaꞋa Ꞌoe Ꞌi langi ka lisi Ꞌoe,ma nia ka kwatea na kwaiaraꞋa fuamuosiꞋana na tae ki neꞋe Ꞌoko sasiꞋi. Nia

saiana ka lisiꞋo sulia asoa ki, sui boreꞋana noaꞋa Ꞌoe kosi lisia.”

FaꞋamanataꞋanga sulia toꞋoruꞋa(Luke 12:33-36)

19 Sui, sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri,“Kamu kasi gonia na toꞋoruꞋa kamuki Ꞌi neꞋe saena magalia ana na kulaneꞋe sufusufu ma na furaꞋa ke faꞋalia,ma na ngwae bili ki ka bilia. 20Mukegonia na toꞋoruꞋa kamu ki Ꞌi langi,kula sufusufumana furaꞋa kasi faꞋalia,ma na ngwae bili noaꞋa kasi bilia.21 OsiꞋana kaidaꞋi na toꞋoruꞋa kamunia teo Ꞌi langi, na maurilamuꞋa kaagwaꞋi taꞋifau naꞋa Ꞌuana Ꞌi langi. MakaidaꞋi na toꞋoruꞋa kamu nia teo saenamagalia, na maurilamuꞋa ka agwaꞋitaꞋifau naꞋa Ꞌuana ru saena namagaliaki.

22 “Si diꞋia maamu leꞋa, Ꞌoko tuasaena na madakolaꞋa ana faꞋamanataꞋanga God, osiꞋana namaamuneꞋe dautalaꞋia maꞋi madakolaꞋa saena non-imu. 23 DiꞋia noaꞋa Ꞌoe kosi lisia namadakolaꞋa neꞋe, maamuneꞋe taꞋa, maꞋoko tua goꞋo Ꞌamu saena maꞋerodo.Mukemadafi kamu, si diꞋia kamu ilan-gani na madakolaꞋa God, saena mau-rilamuꞋa nia rodoꞋa liu mala.”

Sa Jesus faꞋamanata sulia God faꞋiniatoꞋoruꞋa

(Luke 16:13; 12:22-31)24 Sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri, “ꞋAfitaꞋi

ta ngwae ka rao fuana ta ro ngwaeꞋaꞋana matamata. DiꞋia nia ꞋunaꞋeri,nia ke baꞋa malimaeꞋa ana ta ngwaeꞋaꞋana, ma ka kwaima ana ta ngwaeꞋaꞋana. Ma nia ka rao leꞋa fuana tangwae, ma ka danga faꞋiburi Ꞌani tangwae. Nia neꞋe, ka ꞋafitaꞋi liu diꞋianeꞋe muke rao fuana God ma na manilaꞋu ana taꞋi kaidaꞋi.

25 “Ta neꞋe nau ku saea fuamuꞋa,noaꞋa kamu kasi manata Ꞌabera suliatae neꞋe kamu ke Ꞌania, ma mukakwaꞋufia, ma tae neꞋe kamu ke toroꞋani fafia nonimuꞋa. OsiꞋana na mau-riꞋa neꞋe, nia leꞋa ka tasa liufia nafanga, ma na noni neꞋe, nia leꞋa katasa liufia na toro. 26 Lisia na faꞋinoꞋo ki saena mamanga, noaꞋa kirakasi Ꞌabera goꞋo sulia raoꞋa ana ta

Matthew 6:27 11 Matthew 7:8oꞋola. Ma noaꞋa kira kasi loia goꞋo tafanga, ma kira kasi saungaꞋinia goꞋota babala fuana alu fangaꞋa. Bore maMaꞋa kamu Ꞌi langi sareda goꞋo Ꞌana.Aia, God nia lia doe liu amuꞋa ka liufiamala faꞋi noꞋo ki. Nia neꞋe, God kasare kamu goꞋo Ꞌana. 27 Sui bore Ꞌanakamu ka manata Ꞌabera sulia mauriꞋakamu ki, nia ꞋafitaꞋi liu kamu ka sasimaurilamuꞋa ka taꞋi tau tiꞋitiꞋi laꞋu.

28 “Ma faꞋutamo neꞋemukamanataꞋabera sulia na toro ki? Muke lisia basina takana Ꞌai neꞋe kira afola ki. NoaꞋakira kasi rao goꞋo, ma noaꞋa kira kasisaungaꞋinia goꞋo ta toro fuada. 29Manau ku saea fuamuꞋa, kira lia kwangaka tasa liufia toro neꞋe sa Solomonna tatalafaꞋa nia ruꞋufiꞋi ki. 30 Ma natakana Ꞌai ki, kira teo goꞋo Ꞌada suliakala kaidaꞋi dokodoko, ma kira ka Ꞌuilogo Ꞌanida saena mafula. Sui ka Ꞌu-naꞋeri bore Ꞌana, God nia faꞋaruꞋufidaꞋani ru leꞋa ki. ꞋUri ma kamu fitala fasiGod noaꞋa kasi faꞋatoro kamu logo?Na fitoꞋonga kamu ki nia tiꞋitiꞋi.

31 “TaneꞋe, noaꞋa kamukasimanataꞋabera Ꞌuri, ‘Na fanga, ma na ru nikwaꞋufilana, nama na toro nau ki kebaꞋa leka maꞋi faꞋasia Ꞌi faꞋi?’ 32 ꞋIu, nangwae tua kwaikinai ana God ki, kirasaiana manata ꞋaberaꞋa sulia ru neꞋeriki. Ma kamuꞋa, MaꞋa kamu Ꞌi langi niasaiana ka sui naꞋa neꞋe kamu boꞋoboꞋoꞋuana ru neꞋeri ki. 33 Muke oga liulala ꞋamuꞋa na mauriꞋa neꞋe God niagwaungaꞋi fafia ka tasa faꞋinia sasilanana ru saga ki. Muke oga liu ꞋamuꞋaru neꞋe ki ka liufia na ru matamata kitaꞋifau,mania ke baꞋa kwatea fuamuꞋana ru ki taꞋifau neꞋe kamu boꞋoboꞋoꞋuana ki. 34Nia neꞋe, noaꞋa kamu kasimanata Ꞌabera sulia boꞋoboꞋo Ꞌangafuana rorodo. Teo naꞋa Ꞌana fuanarorodo. NoaꞋa kasi bolo fuana mukefikua na Ꞌabera Ꞌanga rorodo ki faꞋiniana Ꞌabera Ꞌanga ki ana asoa taꞋenalogo. OsiꞋana asoa taꞋena toꞋo anaꞋaberaꞋanga bolo faꞋinia taꞋena.”

7FaꞋamanataꞋanga sulia matalangaꞋi-

lana ta ngwae(Luke 6:37-38, 41-42)

1 Ma sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri,“NoaꞋa kamu kasi matalangani ta ng-wae matamata, Ꞌasu Ꞌubani God kamatalangaꞋi kamu logo. 2 DiꞋia kamumatalangani ta ngwae, God ke mata-langaꞋi ꞋunaꞋeri logo amuꞋa. Ma takitae neꞋe kamu matalangaꞋinia Ꞌani tangwae, na taki neꞋeri logo neꞋe Godke baꞋa matalangaꞋi kamu Ꞌani. 3 ꞋOkotoꞋo ana taꞋangaꞋa doe ki, borema Ꞌokobalufia goꞋo Ꞌamu ta ngwae neꞋe niatoꞋo ana taꞋangaꞋa tiꞋitiꞋi. ꞋOko diꞋiataꞋi ngwae neꞋe nia lisia na gegeo Ꞌisaena na maana sa toꞋolana, bore mania kasi lisia goꞋo ta buli ano doe neꞋenia saena maana talana. 4 Ma Ꞌokofata Ꞌuri fuana na ngwae matamata,‘ꞋOko fulia ta ru neꞋe nia taꞋa, alaꞋanianai faꞋasaga maurilamu.’ Bore ma Ꞌoekosi manata Ꞌabera goꞋo sulia taꞋan-gaꞋa doe neꞋe Ꞌoko sasiꞋi ki. 5 ꞋAeꞋongwae kwalabasa. ꞋOke faꞋasia basina taꞋangaꞋa Ꞌoe ki. Sui, Ꞌoko fiꞋi bolofuana kwaiꞋafiꞋanga kwau ana ta ng-wae matamata fuana na taꞋangaꞋa niaki.

6 “Ma noaꞋa kamu kasi kwatea ruabu ki fuana kui ki, sulia kira ke abula,ma kike baꞋa Ꞌale kamu. Ma noaꞋakamu kasi kwatea na laungi kamu kifuana gwata ki, Ꞌasu Ꞌubani kira katauria goꞋo Ꞌada.”*

FaꞋamanataꞋanga sulia tae neꞋe Godsasia ana kaidaꞋi kulu gania

(Luke 11:9-13)7 Sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri, “Kamu

ke gani ana God Ꞌiri muke ngalia runeꞋe kamu gani Ꞌuana. Kamu ke luluaru kamu boꞋoboꞋo Ꞌuani ki ana God,ma nia ka Ꞌafi kamu, Ꞌiri muke lisia.Kamu ke faꞋafo ana sinamaa, ma Godke Ꞌifi fuamuꞋa. 8 OsiꞋana na ngwaeki taꞋifau neꞋe kira gani ana God, kirangalia naꞋa ru neꞋe kira gania. Ma nangwae ki taꞋifau neꞋe kira lulua ru kira

* 7:6 Jesus fata Ꞌuri ka faꞋataꞋinia neꞋe FaꞋarongoꞋa LeꞋa noaꞋa Ꞌiri totolia ngwae aburongo neꞋe ꞋidufaꞋiꞋaila Ꞌani.

Matthew 7:9 12 Matthew 7:27boꞋoboꞋo Ꞌuani ki anaGod, kira ka lisia.Ma na ngwae ki taꞋifau neꞋe kira faꞋafoana sinamaa, ma God ke Ꞌifi fuada.

9 “ꞋUri ma, sa tai aumulu ana maꞋaki, neꞋe diꞋia na ngela Ꞌoe nia ganiꞋoꞋuana fanga, Ꞌoke kwatea lala na faufuana? 10 Ma diꞋia na ngela Ꞌoe niagani Ꞌuana ta iꞋa, Ꞌoke kwatea lala faꞋiloi fuana? NoaꞋa liu! 11 Sui bore ꞋanakamuꞋa taꞋifau ngwae taꞋa ki, kaumulusaiana kwatelana na ru leꞋa ki fuanangela kaumulu ki. Bore ma na MaꞋakamu neꞋe nia Ꞌi langi, nia leꞋa katasa liufi kamu. ꞋUnaꞋeri neꞋe nia kakwatea na ru leꞋa ki fuana ngwae kineꞋe kira gani nia Ꞌuana.

12 “Ta tae neꞋe kamu oga ana ngwaematamata ki kike sasia fuamuꞋa, mukesasia logo fuada. Sulia nia neꞋe nafadalana na faꞋamanataꞋanga ana takisa Moses ki, ma na profet ki taꞋifau.”

Na tala Ꞌuana mauriꞋa ma ꞋuanamaeꞋa

(Luke 13:24)13 Sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri, “Muke

ruꞋu kwauana sinamaaneꞋe susukuru,sulia na tala ma na sinamaa neꞋe doema ka reba, nia leka Ꞌuana na maeꞋafiri. Ma na lekaꞋa sulia ka talang-waraꞋu goꞋo Ꞌana,manangwae Ꞌoro liuki neꞋe kira leka sulia na tala neꞋeri.14 Aia, na tala ma na sinamaa neꞋesusukuru nia leka Ꞌuana na mauriꞋafiri, ma na lekaꞋa sulia ka ꞋafitaꞋi, mabara ngwae goꞋo neꞋe kira leka sulia.”

Sulia na profet ꞋosoꞋoso ki(Luke 6:43-44)

15 Sa Jesus ka alaꞋa laꞋu ka fata Ꞌuri,“Muke madafi kamu faꞋasia na profetꞋosoꞋoso ki. Muke madafi kamu suliakira lia diꞋia ngwae leꞋa ki, bore mana manatalada neꞋe diꞋia kui kwasi kineꞋe kira oga faꞋali lamuꞋa. 16MamukebaꞋa lia sai goꞋo ꞋamuꞋa ana na profetꞋosoꞋoso neꞋeri ki Ꞌani ru taꞋa neꞋe kirasasiꞋi ki. Kulu saiana Ꞌai ki taꞋifau nialeꞋa nama ka taꞋa, osiꞋana fufuaꞋi rukira ki neꞋe kira fungu Ꞌani. Ma niaꞋafitaꞋi ta ngwae ka fisua na fufuanaꞋai leꞋa faꞋasia na kwalongarangaraꞋa.17 Ma na Ꞌai leꞋa nia fungu nama ꞋanifuaꞋi ru leꞋa ki, ma na Ꞌai taꞋa ki ka

fungu logo Ꞌani fuaꞋi ru taꞋa ki. 18 ꞋAileꞋa ꞋafitaꞋi ka fungu Ꞌani fuaꞋi ru taꞋa,ma na Ꞌai taꞋa ꞋafitaꞋi ka fungu ꞋanifuaꞋi ru leꞋa. 19 Na Ꞌai ki taꞋifau goꞋoneꞋe noaꞋa kasi fungu Ꞌania ta fuaꞋi ruleꞋa, kira ka tufuda, ma kika Ꞌui ꞋanidaꞋi saena mafula. 20 Nia neꞋe, nau kusaea fuamuꞋa, muke baꞋa lia saianana profet ꞋosoꞋoso ki Ꞌani ru neꞋe kirasasiꞋi ki.”

FaꞋi asoa ana kwai matalangaꞋinga(Luke 13:25-27; 6:47-49)

21 Sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri, “NoaꞋalaꞋu na ngwae ki taꞋifau neꞋe kira fataꞋuri aku, ‘Aofia Ꞌae! Aofia Ꞌae!’ kira ketua faꞋinia ngwae neꞋe God ke gwaun-gaꞋi fafida ki. Ma sa tai faꞋida neꞋekira sasi sulia na kwaiogaiꞋanga MaꞋanau Ꞌi langi goꞋo neꞋe, kike tua faꞋiniangwae neꞋe God ke baꞋa gwaungaꞋifafida ki. 22 Ma na ngwae Ꞌoro kikike baꞋa fata Ꞌuri fuaku ana faꞋi asoaana matalangaꞋinga neꞋeri, ‘Aofia Ꞌae,kaimili faꞋatalo naꞋa sulia fatalanaGodꞋani na satamu, ma kami ka ifulani naanoꞋi ru taꞋa ki Ꞌani na satamu, makami ka sasia ru Ꞌoro ni ꞋarefoꞋanga kiꞋani satamu.’ 23 Bore ma nai baꞋa fatamadako Ꞌuri fuada, ‘Nau noaꞋa kusi saiaumulu. Kaumulu na ngwae taꞋa ki.Muke leka tau kwau faꞋasi nau!’

24 “Nia neꞋe, na ngwae ki taꞋifauneꞋe kira rongoa alaꞋanga nau ki, makira ka sasi sulia, kira diꞋia na ngwaeliatoꞋo neꞋe nia saungaꞋinia na lumania Ꞌi fafona na diro Ꞌai ki neꞋe nia Ꞌiliaka koso lalo. 25 Na uta doe ka toꞋo,ma na kafo ki ka igo, ma na iru doeka kwaiꞋia na luma neꞋeri, bore ma nalumaneꞋeri kasi Ꞌasia goꞋo, sulia nia uungasi Ꞌi fafona na diro Ꞌai ngasi ki.

26 “Ma na ngwae ki taꞋifau neꞋe kirarongoa na alaꞋanga nau ki, ma noaꞋakasi sasi sulia, kira diꞋia na ngwaeboleboleꞋa neꞋe saungaꞋinia na lumania Ꞌi fafona one, ma noaꞋa nia kasiꞋilia diro Ꞌai ki kasi koso lalo goꞋo.27Na uta doe ka toꞋo, ma na kafo ki kaigo, ma na iru doe ka kwaiꞋia na lumaneꞋeri, ma na luma neꞋeri ka Ꞌasia, maka mangisi taꞋifau naꞋa.”

Matthew 7:28 13 Matthew 8:1328 Ana kaidaꞋi sa Jesus faꞋamanata

na ngwae ki Ꞌani na ru ki taꞋifau ka sui,kira ka Ꞌarefo liu, 29 sulia kira sai leꞋaana neꞋe sa Jesus nia faꞋamanata ꞋaningasingasiꞋanga ma na mamanaꞋangamaꞋi ana God. NoaꞋa nia kasi dongalaꞋu sai Ꞌi ruꞋanga ngwae faꞋamanataana taki sa Moses ki, osiꞋana kira faꞋa-manata lala Ꞌani ngasingasiꞋanga kiraki talada.

8Sa Jesus gura ngwae mataꞋi(Mark 1:40-45; Luke 5:12-16)

1 KaidaꞋi sa Jesus nia koso naꞋa maꞋiꞋana faꞋasia Ꞌi gwauna faꞋi ua neꞋeri, nafikuꞋa doe liu kira ka leka maꞋi sulia.2Ma taꞋi ngwae neꞋe kuu saungia non-ina ka leka maꞋi, ma ka bobo uruurunaꞋona sa Jesus, ma ka fata Ꞌuri, “AraꞋikwa, diꞋia Ꞌoko maꞋudi, Ꞌoko saianaꞋoke gura nau goꞋo Ꞌamu kwa.”

3 Sui sa Jesus ka taga kwau nalimana, ma ka sama toꞋona nonina,ma ka fata Ꞌuri, “ꞋIu, nau ku maꞋudi.ꞋOko mafo naꞋa.” Ma ꞋaliꞋali Ꞌi buriꞋana alaꞋanga neꞋeri ki sa Jesus saeagoꞋo, na kuu neꞋeri ka siki naꞋa faꞋa-sia ngwae neꞋeri. 4 Sa Jesus ka fataꞋuri fuana, “NoaꞋa Ꞌoe kosi faꞋaron-goa laꞋu ta ngwae Ꞌani ru neꞋe nauku sasia fuamu. Bore ma Ꞌoke lekabasi, ma Ꞌoko faꞋataꞋinia naꞋa nonimufuana na fata abu God, Ꞌoko alaꞋaniafata abu God ka iroꞋo. Sui ma Ꞌokokwatea na kwaisuꞋusiꞋanga Ꞌoe diꞋia basa Moses nia saea fuana kwatelana,fasi Ꞌiri ke kwatea faꞋamamanaꞋangafuananangwae ki taꞋifauneꞋe nonimunia mafo naꞋa.” Ma sa Jesus ka kwateangwae neꞋeri ka leka naꞋa Ꞌana.

Sa Jesus nia gura taꞋi ngwae(Luke 7:1-10)

5 Ma ana kaidaꞋi sa Jesus nia daonaꞋa ana fanoa Ꞌi Kapaneam, taꞋi ng-wae faꞋinaꞋonaꞋo ana ngwae ni fuꞋa kifaꞋasia Ꞌi Rom, nia ka leka maꞋi sianasa Jesus, ma ka gania fuana ke Ꞌafia6 ma ka Ꞌuri, “Aofia Ꞌae, na ngwae nirao nau, nia mataꞋi liu, ma ka teo goꞋoꞋana, ma ka kina faꞋitaꞋilana nonina,ma na nonina ka fii liu.”

7 Sa Jesus ka fata Ꞌuri fuana, “LeꞋagoꞋo Ꞌana, nau kui baꞋa lekamaꞋi ꞋuanaꞋi luma Ꞌoe fuana guralana.”

8 Ma ngwae faꞋinaꞋonaꞋo neꞋe kafata laꞋu Ꞌuri fuana sa Jesus, “KwalaAofia kwa, noaꞋa nau kusi totolia fasiꞋiri nau ku kwalo Ꞌoe Ꞌi saena lumanau. ꞋOke saea goꞋo maꞋi ta alaꞋanga,si diꞋia Ꞌoko saea bore Ꞌamu maꞋi taalaꞋanga, na ngwae rao nau nia ke baꞋaꞋakwa naꞋa. 9Nau ku saiana Ꞌoko bologoꞋo Ꞌamu fuana sasilana ru neꞋeri,duꞋungana nauꞋa talaku na ngwae nauku rao Ꞌi olofana na ngwae doe ki, manau ku toꞋo ana ngwae ni fuꞋa ki neꞋekira rao Ꞌi olofana na gwaungaꞋinganau. Ma diꞋia nau ku fata Ꞌuri fuanata ngwae, ‘ꞋOke leka,’ ma nia ka lekanaꞋa. Ma diꞋia nau ku fata Ꞌuri fuanata ngwae, ‘ꞋOke leka maꞋi,’ nia ka lekalogo maꞋi. Ma diꞋia nau ku saea tangwae rao nau ma nau ku Ꞌuri, ‘ꞋOkesasia nama ru neꞋe,’ nia ka sasia naꞋa.”

10 Ma kaidaꞋi sa Jesus rongo na runeꞋe, nia ka Ꞌarefo liu. Ma nia ka abulafuana ngwae neꞋe kira leka sulia ki,ma ka fata Ꞌuri fuada, “Nau ku saeafuamuꞋa, naisi lisia Ꞌua ta ngwae neꞋenia faꞋamamana ka Ꞌuri, sui bore Ꞌanasaena Ꞌi Israel. 11 Ma nau ku saeafuamuꞋa, ngwae Ꞌoro neꞋe noaꞋa laꞋuJiu ki kike leka maꞋi faꞋasia fanoa Ꞌoroki saena magalia fuana ꞋadoꞋa faꞋiniana koꞋo bora kia ki sa Abraham, saAesak, ma sa Jakob ana maoma anasaeleꞋanga Ꞌi langi. 12Ma Ꞌorolada Jiuki neꞋe fuila kira ka Ꞌado ana ru leꞋa kiana Ꞌi langi, God ke baꞋa lalida Ꞌuanakula rorodoꞋa. Ma kaidaꞋi kira tua anakula neꞋeri, kike baꞋa angi, ma kikeꞋala girigiri Ꞌani lifada, osiꞋana kiranonifii.”

13 Ma sa Jesus ka kakari abula laꞋufuana ngwae doe neꞋeri, ka fata Ꞌurifuana, “ꞋOko oli kwau. Nau ku sa-sia naꞋa ru neꞋe Ꞌoko gania, osiꞋanaꞋoko faꞋamamana ana nauꞋa.” Ma anakaidaꞋi neꞋeri nama goꞋo, na ngwaerao ba nia ka Ꞌakwa naꞋa.

KaidaꞋi sa Jesus gura ngwae mataꞋiꞋoro

(Mark 1:29-34; Luke 4:38-41)

Matthew 8:14 14 Matthew 8:2914 Ma ana taꞋi asoa, sa Jesus ka leka

maꞋi Ꞌi luma sa Peter. KaidaꞋi sa JesusruꞋu Ꞌi luma, nia ka lisia funga kinisa Peter nia teo goꞋo Ꞌana, neꞋe niamataꞋi ana ꞋakoꞋakoꞋa doe. 15 Ma saJesus ka sama toꞋona limana na kinineꞋe. Ma ana kaidaꞋi neꞋeri goꞋo, naꞋakoꞋakoꞋanga neꞋe ka sui naꞋa faꞋasia.Nia ka Ꞌakwa naꞋa, ma ka tataꞋe ka sasifanga naꞋa Ꞌana fuana sa Jesus.

16 Ma kaidaꞋi nia saꞋulafi naꞋa, ng-wae ana fanoa neꞋeri kira ka ngaliamaꞋi ngwae Ꞌoro ki siana neꞋe anoꞋi rutaꞋa ki kira ruꞋufida. Ma sa Jesus kaifulani anoꞋi ru taꞋa neꞋeri ki faꞋasidaꞋani fatalana goꞋo. Ma nia ka gura logongwae mataꞋi ki taꞋifau. 17 KaidaꞋi niasasia na ru neꞋeri ki, nia faꞋamamanana fatalana na profet Aesea ba keresiaka fata Ꞌuri, “NiaꞋa neꞋe faꞋamauri kiafaꞋasia na mataꞋinga kia ki.”✡

Dongalana sa Jesus neꞋe Ꞌuri mala(Luke 9:57-62)

18 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia lisia ng-wae Ꞌoro kira fiku maꞋi kalikalia, niaka fata Ꞌuri fuana fafarongo nia ki,“Kulu toꞋofolo Ꞌuana bali Ꞌosi loꞋoko.”19 Ana kaidaꞋi neꞋeri logo, taꞋi ngwaefaꞋamanata ana taki ki ka leka maꞋisiana sa Jesus ka fata Ꞌuri, “NgwaeFaꞋamanata Ꞌae, nau ku oga nai lekafaꞋi Ꞌoe Ꞌi faꞋi bore Ꞌana neꞋe Ꞌoke lekaꞋuana.”

20 KaidaꞋi sa Jesus rongoa na runeꞋe, nia ka fata Ꞌuri, “NoaꞋa nia kasitalangwaraꞋu. Na kui kwasi ki kiratoꞋo ana na kula kira ki fuana teoꞋa,ma na noꞋo ki logo kira ka toꞋo ana nanuꞋi kira ki. Bore ma nauꞋa, na NgelaNgwae, noaꞋa nau kusi toꞋo ana taluma Ꞌaku talaku fuana maliuꞋa ana.”

21 Ma taꞋi ngwae ana fafarongo niaki, ka fata fuana sa Jesus ka Ꞌuri, “AraꞋikwa, Ꞌoke alaꞋani nau Ꞌiri nau kui leka,ku tua basi faꞋiniamaꞋa nau, leleka niaka mae mala, nau ku kwaiatoa ka sui,nau ku fiꞋi dongaꞋo.”

22 Sa Jesus olisia ka fata Ꞌuri, “NoaꞋa.ꞋOke leka naꞋa maꞋi faꞋinau ana kaidaꞋineꞋe. AlaꞋania na ngwae neꞋe noaꞋakira kasi toꞋo ana mauriꞋa ana God ki,

kike kwaiatoa naꞋa Ꞌada na ngwaemaekira ki.”

KaidaꞋi sa Jesus nia balufia na iru mana nafo

(Mark 4:35-41; Luke 8:22-25)23 Ma sa Jesus ka taꞋe saena gwaꞋi

baru faꞋinia fafarongo nia ki. 24 Maana kaidaꞋi kira Ꞌidu tau naꞋa kwau,maꞋe kauburu ka dao ꞋaliꞋali maꞋi, mana asi ka lualuaꞋa, ma ka magara naꞋamaꞋi fafia na gwaꞋi baru neꞋeri. Mana gwaꞋi baru neꞋeri ka karangi kurunaꞋa. Bore ma sa Jesus nia ka maliugoꞋo Ꞌana saena gwaꞋi baru neꞋeri.25Na fafarongo nia ki kira ka faꞋa ada,kira ka fata Ꞌuri, “Aofia kwa! ꞋOkefaꞋamauri kulu! Kulu karangi maenaꞋa.”

26 Ana kaidaꞋi neꞋeri sa Jesus ka fataꞋuri fuada, “FaꞋuta neꞋe kamukamaꞋu?Nau ku lisia na faꞋamamana Ꞌangakamu aku noaꞋa Ꞌiri doe.” Sa Jesuska fata ꞋunaꞋeri fuada taꞋifau ka sui,nia ka tataꞋe, ma ka fata ngasingasiꞋafuana iru ma na nafo, fasi Ꞌiri kira katua aroaro. Ma ana kaidaꞋi neꞋeri goꞋo,na irumananafo ki kera ka tua aroaronaꞋa, ma ka folaꞋa naꞋa.

27 Ma na fafarongo nia ki kira kaꞋarefo liu, ma kika fata Ꞌuri, “NgwaefaꞋuta naꞋa niniꞋa re? Na iru ma nanafo ki bore kira roꞋo naꞋa sulia!”

Sa Jesus ifulani anoꞋi ru taꞋa ki faꞋasiaro ngwae ki

(Mark 5:1-20; Luke 8:26-39)28 Ma kaidaꞋi kira dao naꞋa ana ta

bali Ꞌosi ana maꞋe fanoa Ꞌi Gadara, saJesus ka dao toꞋona ro ngwae neꞋeanoꞋi ru taꞋa ki tua adaroꞋo. Ro ngwaeneꞋe ki kera tuamaꞋi saenamaꞋe faodaana alu ngwae maeꞋa saena. Ma os-iꞋana keroꞋa balubaluꞋa liu, neꞋe kwatema noaꞋa ta ngwae kasi dao karangiagoꞋo kula neꞋe kera tua ana. 29 AnakaidaꞋi anoꞋi ru ki neꞋe tua ana rongwae neꞋeri ki, kira lisia sa Jesus, kiraka ri Ꞌuri, “Ngela God Ꞌae, tae neꞋe Ꞌokooga Ꞌoke sasia aimili? FaꞋuta Ꞌoko lekamaꞋi fuana faꞋakaisi laimili Ꞌi naꞋona

✡ 8:17 Aesea 53:4

Matthew 8:30 15 Matthew 9:11mala na kaidaꞋi neꞋe faꞋakaisi Ꞌanga kedao?”

30 Ana kaidaꞋi neꞋeri, na gwata Ꞌoroki kira fanga karangia Ꞌi neꞋeri. 31 NaanoꞋi ru neꞋeri ki kira Ꞌengo ana sa Je-sus kika Ꞌuri, “DiꞋia Ꞌoko ifulani kaim-ili, Ꞌoke lali kaimili Ꞌuana saena gwataloꞋoko ki.”

32 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuanaanoꞋi ru neꞋeri ki, “Mulu leka naꞋa!”Ma kira ka faꞋusaka, ma kira ka lekanaꞋa Ꞌuana saena gwata neꞋeri ki.Ma gwata neꞋeri ki taꞋifau kira lekatoli naꞋa sulia ninimana faulifu neꞋeriꞋuana saena Ꞌosi baera. Ma kira kamaetaꞋifau Ꞌi neꞋeri.

33 Ma na ngwae neꞋe kira lia suliagwata neꞋeri ki, kira ka lalili Ꞌuanafanoa kira. Ma kira ka alaꞋa sulia runeꞋe sa Jesus sasia, ma na tae neꞋe niafuli fuana na ro ngwae baera ki faꞋiniana anoꞋi ru ba kiri. 34 Ma na ngwaeki taꞋifau ana maꞋe fanoa neꞋeri kiraka leka taꞋifau maꞋi fuana lisilana saJesus. Ana kaidaꞋi kira dao siana, kiraka Ꞌengoa niaꞋa fasi Ꞌiri nia leka faꞋasiafanoa kira.

9Sa Jesus gura taꞋi ngwae nonina mae(Mark 2:1-12; Luke 5:17-26)

1 Aia, sa Jesus faꞋinia na fafarongonia ki, kira raꞋe Ꞌi saena gwaꞋi baru,ma kira ka toꞋofolo laꞋu ana gwaꞋi Ꞌosidoe neꞋeri Ꞌi Galili. Ma kaidaꞋi kira daonaꞋa ana fanoa nia Ꞌi Kapaneam, 2 tingwae kira ka ngalia maꞋi taꞋi ngwaeneꞋe nonina mae Ꞌi fafona ꞋifitaꞋi sianasa Jesus, Ꞌiri nia ka gura. Ma kaidaꞋisa Jesus ka lisia naꞋa faꞋamamanaꞋangakira, nia ka fata Ꞌuri fuana ngwae non-ina mae neꞋeri, “NoaꞋa Ꞌoe kosi maꞋulaꞋu ngwade, nau ku rufuanata naꞋaana taꞋangaꞋa Ꞌoe ki taꞋifau neꞋe ꞋokosasiꞋi.”

3 Ana kaidaꞋi neꞋeri, ti ngwae faꞋa-manata ana taki ki kira ka manataꞋuri, “TalitoꞋona goꞋo God neꞋe saianarufuanatalana taꞋangaꞋa ki. Nia kafaꞋabolotaꞋinia naꞋa faꞋinia God.”

4 Ma sa Jesus nia sai logo ana man-ataꞋanga kira ki saena liada, ma nia

ka fata Ꞌuri fuada, “Kamu kasi manatataꞋa laꞋu ꞋunaꞋeri.”

Ma sa Jesus saiana logo neꞋe kirafaꞋamamana talitoꞋona goꞋo God neꞋeke gura ngwae ki. 5 GoꞋo ꞋunaꞋeri niaka fata Ꞌuri, “DiꞋia nau ku fata Ꞌurifuana ngwae nonina taꞋu neꞋe ku Ꞌuri,‘TaꞋangaꞋa Ꞌoe ki, nau ku rufuanatanaꞋa ani,’ kaumulu kasi lisia goꞋo neꞋenia fuli. Borema diꞋia nau ku fata Ꞌuri,‘TataꞋe ma Ꞌoko fali,’ Ꞌi neꞋeri kamu kafiꞋi lisia neꞋe ngasingasiꞋanga nia akufuana guraꞋa. 6 KaidaꞋi nai baꞋa gurangwae neꞋe, nai faꞋataꞋinia fuamuꞋaneꞋe nauꞋa, Ngela Ngwae, nau ku toꞋoana ngasingasiꞋanga fuana rufuanata-lana ana taꞋangaꞋa ki.”

Sui sa Jesus ka fata Ꞌuri fuanangwaenonina taꞋu neꞋeri, “ꞋOke tataꞋe naꞋa,ngalia ꞋifitaꞋi Ꞌoe, ma Ꞌoko leka naꞋa Ꞌifanoa Ꞌoe.”

7 Ana kaidaꞋi neꞋeri goꞋo, ngwaeneꞋeri ka tataꞋe, ma ka oli naꞋa Ꞌuanafanoa nia. 8 Ana kaidaꞋi neꞋe ngwaeki kira lisia tae neꞋe sa Jesus nia fulia,kira Ꞌarefo, ma kika maꞋu. Ma kiraka baꞋatafea God sulia nia kwatea nangasingasiꞋanga ꞋunaꞋeri fuana na ng-wae ki.

Sa Jesus ri Ꞌuana sa Matthew(Mark 2:13-17; Luke 5:27-32)

9 Ma ana kaidaꞋi sa Jesus nia lekanaꞋa faꞋasia kula neꞋeri, nia ka lisia saMatthew. Nia tua goꞋo Ꞌana ana kulafuana gonilanamani ana takisi, si neꞋenia rao Ꞌi neꞋeri. Ma sa Jesus ka fataꞋuri fuana, “ꞋOke leka maꞋi faꞋinau.”Ma sa Matthew ka tataꞋe, ma ka lekanaꞋa Ꞌana faꞋinia.

10 Ma Ꞌi buri Ꞌana neꞋe sa Jesus niabaꞋea saMatthew fuana fafarongonia,nia ka leka fanga naꞋa Ꞌi luma nia. Mana ngwaꞋi toꞋa goni mani ana na takisiki tua logo Ꞌi neꞋeri. Ma ti ‘ngwaeaburongo’ logo, kira fanga logo faꞋiniasa Jesus ma na fafarongo nia ki. 11MakaidaꞋi neꞋe Farasi ki kira lisia ru neꞋe,kira ka fata fuana na fafarongo niaki kika Ꞌuri, “Nia bolo faꞋinia nia kasifanga laꞋu faꞋinia ‘ngwae aburongoki’.”

Matthew 9:12 16 Matthew 9:2412 Sa Jesus ka rongoa ru neꞋeri,

ma ka fata Ꞌuri, “Ngwae neꞋe noaꞋakira kasi mataꞋi ki, kira kasi ogagoꞋo ta ngwae kwaigurai, bore mangwae neꞋe kira mataꞋi ki tari, kiraka boꞋoboꞋo Ꞌuana ngwae kwaigurai.13 Muke manata basi sulia fadalanaKerekereꞋa Abu ba Ꞌuri, ‘Nau ku ogakamu ke kwaimanatai fuana ngwaeki, ma noaꞋa laꞋu na kwaisuꞋusiꞋangakamu ki.’✡ Nau ku Ꞌiri leka laꞋu maꞋifuana laefilana ngwae ꞋoloꞋolo ki Ꞌirikike kakari alifaꞋi, bore ma na ngwaeneꞋe abulalada taꞋa ki lala tari neꞋenau ku lekamaꞋi fuana laefilada Ꞌuanarokisi manataꞋanga.”

Aofia dao naꞋa, kwaimanataiꞋanga kenoaꞋa, muke sae saeleꞋa

(Mark 2:18-22; Luke 5:33-39)14 Buri Ꞌana ru neꞋeri ki, na fa-

farongo sa John ngwae ni Siuabu ki,kira ka leka maꞋi siana sa Jesus, kikafata Ꞌuri, “Kaimili faꞋinia na Farasiki, kami saiana mika abu fanga. MafaꞋuta mo neꞋe fafarongo Ꞌoe ki noaꞋakasi sasi ꞋunaꞋeri?”

15Masa Jesus ka olisida ka Ꞌuri, “Niakasi bolo faꞋinia toꞋa neꞋe kira tua anafafangaꞋa ana ara araꞋinga neꞋe kikakwaimanatai. DuꞋungana neꞋe, kaidaꞋiaraꞋi faolu nia goꞋo Ꞌana Ꞌua faꞋinidangwae ki, kira saeleꞋa. Borema kaidaꞋike dao maꞋi aigaꞋi neꞋe kike baꞋea naaraꞋi faolu faꞋasida. ꞋUnaꞋeri mala,kira fiꞋi abu fanga laꞋu, osiꞋana neꞋekira kwaimanatai. Nia neꞋe noaꞋa kasibolo faꞋinia na fafarongo nau ki neꞋekike abu fanga kaidaꞋi nau ku tua ꞋuagoꞋo Ꞌaku faꞋinida.”

16 Sui sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri,“NoaꞋa ta ngwae kasi subungia ta toroneꞋe nia muu naꞋa Ꞌani ta ngisingisitoro faolu. Si diꞋia nia sasia ꞋunaꞋeri,na ngisingisi toro faolu neꞋeri ka ga-sia na toro Ꞌua neꞋeri duꞋungana torofaolu nia lukuluku Ꞌi buri Ꞌana saꞋu-lana, ma nia ka sasi na maꞋekwakwaneꞋe ka doe liu.

17 “Ma muke sai logo ana, neꞋenoaꞋa kasi bolo fuana ta ngwae ka alua

naꞋa waen faolu Ꞌi saena ngwaꞋi Ꞌuaana ꞋuꞋuila nanigot, duꞋungana ngwaꞋiru ꞋuaneꞋeri kasi baꞋu. Si diꞋia nia sasiaꞋunaꞋeri, kaidaꞋi na waen neꞋeri ke to-toro goꞋomaꞋi, nia ka foga naꞋa ngwaꞋiru Ꞌua neꞋeri, ma na waen neꞋeri kakisitaꞋi, ma na ngwaꞋi ru neꞋeri ka taꞋanaꞋa. Nia neꞋe ngwae ke alua namawaen faolu Ꞌi saena na ngwaꞋi ru faoluneꞋe nia saiana ke baꞋu fasi Ꞌiri ro runeꞋeri ki noaꞋa kasi taꞋa.”

Sa Jesus nia gura ro kini ki(Mark 5:21-43; Luke 8:40-56)

18 KaidaꞋi sa Jesus nia alaꞋa Ꞌua, taꞋingwae faꞋinaꞋonaꞋo ana ngwae Jiu kika leka maꞋi. Ma nia ka bobo uruuruꞋi naꞋona sa Jesus, ma ka fata Ꞌuri,“Na sariꞋi nau fiꞋi maemae goꞋo. Nauku oga Ꞌoko leka maꞋi Ꞌiri Ꞌoke alualimamu fafia Ꞌiri nia ka mauri laꞋuꞋana.”

19 Ma sa Jesus faꞋinia na fafarongonia ki kira ka leka faꞋinia ngwaeneꞋeri.20 Ma ana kaidaꞋi kira leka Ꞌua goꞋoꞋada, taꞋi Ꞌafe neꞋe gwaꞋi Ꞌabu tafangia,ma nia ka mataꞋi Ꞌani sulia akwalama ro faꞋi ngali ki, nia ka leka maꞋiburina sa Jesus, ma ka sama toꞋonamumuduꞋana ifi keta nia. 21 OsiꞋanana kini neꞋe nia manata ka Ꞌuri, “Suibore Ꞌana diꞋia nau ku sama toꞋonana mumuduꞋana ifi sa Jesus, nau kuꞋakwa naꞋa.”

22 KaidaꞋi nia sama toꞋona na mu-muduꞋana ifi nia, sa Jesus ka alifaꞋi,ma ka lisia naꞋa kini neꞋeri, ma ka fataꞋuri fuana, “ꞋOe kosi manata ꞋaberalaꞋu. ꞋOko Ꞌakwa naꞋa, sulia Ꞌoko faꞋa-mamana ana nauꞋa.” Ma ana kaidaꞋineꞋeri nama goꞋo, na mataꞋinga neꞋerika sui naꞋa faꞋasia.

23 Ma kaidaꞋi sa Jesus faꞋinia nafafarongo nia ki kira dao, kika ruꞋu Ꞌiluma ngwae faꞋinaꞋonaꞋo neꞋeri, kiraka lisia na ngwae ki kira ufia naꞋa Ꞌauana maeꞋa, ma na ngwae Ꞌoro ki laꞋugoꞋo kira fiku Ꞌi neꞋeri, ma kira ka angi.24Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuana ngwaeneꞋeri ki, “Kaumulu taꞋifau goꞋo mukeruꞋu Ꞌi maa. Ngela kini neꞋe noaꞋakasi mae goꞋo, bore ma nia maliu goꞋo

✡ 9:13 Hosea 6:6

Matthew 9:25 17 Matthew 10:4

Ꞌana.” KaidaꞋi kira rongoa sa Jesus niafata ꞋunaꞋeri, kira ka gaꞋasia lala niaꞋa.25 Ma Ꞌi buri Ꞌana na ngwae ki kiraka leka faꞋasia, sa Jesus ka ruꞋu kwausaena mae luma neꞋeri, ma ka sama Ꞌimaana na limana sariꞋi neꞋeri, ma niaka tataꞋe. 26 Buri Ꞌana ru neꞋe sa Jesusnia sasia, na alaꞋanga sulia fiꞋi talofiana abaꞋi kula neꞋeri taꞋifau.

Sa Jesus gura ro ngwae maada rodoki

27 Buri Ꞌana sa Jesus nia leka kwaufaꞋasia kula neꞋeri, na ro ngwaemaadarodo ki kira donga sa Jesus, kera kari, ma keka fata Ꞌuri, “Ngwae neꞋefuta ana kwalafa sa David na ngwaetatalafaꞋa Ꞌae, Ꞌoke manatai keroꞋo!”

28 Ma ana kaidaꞋi sa Jesus nia ruꞋuꞋi saena taꞋi luma, ro ngwae maadarodo neꞋeri ki kera ka ruꞋu logo Ꞌiburina. Ma sa Jesus ka fata ꞋurifuadaroꞋo, “ꞋUri ma koroꞋo faꞋama-mana ana nauꞋa fasi nau ku bolo fuanaguralana na maamuroꞋo?”

Ma kera ka olisia keka fata Ꞌuri, “ꞋIu,Aofia.”

29 Ma sa Jesus ka sama toꞋona namaadaroꞋo, ka fata Ꞌuri, “OsiꞋana neꞋekoroꞋo faꞋamamana, ru neꞋeri ka fulimamana naꞋa fuamuroꞋo.” 30 Ma namaada ka lia naꞋa, ma sa Jesus ka fatangasingasiꞋa fuadaroꞋo noaꞋa kera kasifaꞋarongo Ꞌani ta ngwae.

31 Ma sui ana kaidaꞋi kera ruꞋu naꞋakwau, kera fiꞋi alaꞋa naꞋa adaroꞋo suliasa Jesus siana sa tai faꞋida neꞋe keradao toꞋona saena bali abaꞋi kula neꞋeri.

Sa Jesus gura taꞋi ngwae kwakwanakulu

32 Aia, ma kaidaꞋi ro ngwae ba kirikera ruꞋu kwau, ti ngwae kira ngalialaꞋu maꞋi taꞋi ngwae siana sa Jesus. Nakwakwana ngwae neꞋeri nonoto, suliataꞋi anoꞋi ru taꞋa neꞋe ruꞋufia. 33 Masa Jesus ka ifulani anoꞋi ru taꞋa neꞋerifaꞋasia ngwae neꞋeri. Sui, na ngwaeneꞋe ka fata logo Ꞌana. Ma na ngwaeneꞋe kira fiku ana kaidaꞋi neꞋeri, kiraka Ꞌarefo liu ana, ma kira ka fata Ꞌuri,“NoaꞋa kulu kasi lilisia Ꞌua maꞋi ta ruꞋuri Ꞌi fanoa kia Ꞌi Israel!”

34 Bore ma na Farasi ki, kira ka fataꞋeꞋe ana sa Jesus kika Ꞌuri Ꞌada, “NgwaegwaungaꞋi ana anoꞋi ru taꞋa ki neꞋekwatea ngasingasiꞋanga fuana ngwaeneꞋe ka ifulani Ꞌana anoꞋi ru taꞋa ki.”

Sa Jesus nia kwaimanatai fuana Jiu ki35 Ma kaidaꞋi sa Jesus nia liliu Ꞌana

ana fanoa doe ki ma na maꞋe fanoa ki,nia ka faꞋamanata saena luma fuanafoꞋongaꞋa kira ki, ma ka fulangaꞋiniana FaꞋarongoꞋa LeꞋa sulia ꞋInotoꞋangaGod, ma ka gura ngwae neꞋe kiramataꞋi Ꞌani mataꞋinga matamata toꞋo-toꞋo ki taꞋifau. 36Ma sa Jesus nia lisiana ngwae neꞋe ki, ma ka kwaimanatailiu fuada sulia kira ngwataꞋutaꞋu, makira kasi totolia Ꞌafilada talada. KiradiꞋia sipsip ki neꞋe noaꞋa ta ngwaefuana liaꞋa sulida. 37Ma nia neꞋe sa Je-sus ka fata Ꞌuri fuana fafarongo nia ki,“Na ngwae neꞋe ki diꞋia na unitaꞋi Ꞌainia maua naꞋa saena oꞋola ma niꞋi kaꞋoro liu. Bore ma na ngwae rao ki neꞋenoaꞋa kasi Ꞌoro Ꞌiri kike talaꞋida ꞋuanaGod. 38Aia, ꞋunaꞋeri kamu ke foꞋo, mamuke gania God neꞋe ꞋaꞋana ana raoꞋafasi Ꞌiri ke kwateamaꞋi ngwae ni rao kikike talaꞋida Ꞌuana God.”

10Sa Jesus nia filia na akwala ma ro

lifurongo ki(Mark 3:13-19; Luke 6:12-16)

1 Sa Jesus ka saea naꞋa maꞋi akwalama ro ngwae ni fafarongo nia ki siana,ma ka kwatea naꞋa ngasingasiꞋangafuada fuana ifulangaꞋilana na anoꞋiru taꞋa ki, ma fuana na guralana namataꞋinga matamata Ꞌoro toꞋotoꞋo kitaꞋifau. 2Ma na satana na akwala maro ngwae lifurongo nia ki neꞋe Ꞌuri:etana, sa Simon (neꞋe nia saea logoꞋani sa Peter), ma na ngwaefuta niasa Andrew, ma sa James ma sa John,ro ngela sa Sebedi ki. 3 Ma sa Filip,ma sa Batolomiu, ma sa Tomas, ma saMatthew, na ngwae ba fuana gonilanamani ana takisi, ma sa James na ngelasaAlfeas,ma sa Tadeas, 4ma sa Simon,ta ngwae ana ngwaꞋi toꞋa Jiu neꞋe kiraoga lalilana na ngwaꞋi toꞋa Ꞌi Rom

Matthew 10:5 18 Matthew 10:21faꞋasia Ꞌi Israel, ma sa Judas Iskariot nangwae ba nia ke baꞋa Ꞌolosaea sa Jesusfuana malimae nia ki.

Sa Jesus asungaꞋinia na akwalama rongwae lifurongo ki

(Mark 6:7-13; Luke 9:1-6)5 Ma sa Jesus ka asungaꞋinia na

akwala ma ro ngwae neꞋeri ki, ka Ꞌuri,“NoaꞋa kamu kasi leka Ꞌi safitada ng-wae noaꞋa laꞋu Jiu ki, ma kamu kasiruꞋu Ꞌi saena ti fanoa ana ngwae ꞋiSamaria ki. 6Muke leka lala Ꞌaumulufuada na ngwae Ꞌi Israel ki, neꞋe kiradiꞋia na sipsip ki neꞋe kira oꞋosi naꞋaꞋada. 7 Ma ana kaidaꞋi kamu leka,kamuka fulangaꞋinia Ꞌuri, ‘KaidaꞋi Godke gwaungaꞋi fafia ngwae nia ki, niadao karangi kamu naꞋa!’ 8 Ma kamuke gura ngwae mataꞋi ki, ma kamuke taꞋea ngwae mae ki, ma kamu kegura na ngwae neꞋe kuu nia faꞋalidaki, ma kamu ke ifulani na anoꞋi rutaꞋa ki. Kaumulu ngali sakongaꞋi ana,ꞋunaꞋeri neꞋe muke kwate ꞋoꞋo logo.9-10 Na ngwae ni rao, nia bolo faꞋiniana ngwae ki ka lia sulia. Nia neꞋeana kaidaꞋi kaumulu leka, noaꞋa kamukasi manata Ꞌabera Ꞌuana dauꞋa fafiata mani. NoaꞋa kamu kasi ngalia tangwaꞋi. Ma noaꞋa kamu kasi ngalia taro toꞋongi nama ta taꞋe butu, nama tafaꞋi kuba bore.

11 “Ma diꞋia kamu dao ana ta fanoa,muke lia Ꞌuana ta ngwae neꞋe ogake kwalo kamu Ꞌuana Ꞌi saena lumania. Mamuke tua faꞋinia ngwae neꞋerileleka ka dao ana kaidaꞋi muke lekafaꞋasia maꞋe fanoa neꞋeri. 12 Ma anakaidaꞋi kamu ruꞋu Ꞌi saena ta luma,muke fata Ꞌuri fuana ngwae neꞋe kiratua neꞋeri ki, ‘God ke faꞋaleꞋa kamu,ma na aroaroꞋanga nia ka tua faꞋikamu Ꞌi saena na luma neꞋe.’ 13 DiꞋianeꞋe ngwae saena luma neꞋeri kiraka kwaima faꞋi kamu, na faꞋaleꞋangakamu ke baꞋa tua logo faꞋi kira. MadiꞋia noaꞋa, na faꞋaleꞋanga neꞋeri kaoli logo maꞋi fuamuꞋa. 14 Aia, madiꞋia kamu dao ana ta fanoa, manoaꞋa ta luma nama noaꞋa ta ngwaekasi maꞋudi goꞋo fuana kwalo lamuꞋa,

nama kira ka Ꞌaila Ꞌania rongolanafatalamuꞋa, muke leka faꞋasia na kulaneꞋeri. Ma ana kaidaꞋi kamu lekafaꞋasia, muke kwaꞋi tafula ano faꞋasiaꞋaemuꞋa diꞋia na faꞋabasuꞋanga naꞋafuada neꞋe God ke baꞋa matalangaꞋikira, duꞋungana kira Ꞌaila Ꞌania ron-golana fatalana God. 15 Ma nau kusaea ru mamana fuaumulu, ana faꞋiasoa neꞋe God ke baꞋa matalangani namagalia, na kwaꞋikwaꞋinga neꞋe niake baꞋa kwatea fuana ngwae neꞋeri kika doe ka tasa liufia matalangaꞋinganeꞋe God ke baꞋa kwatea fuana ngwaetaꞋa ba kiri saena ro maꞋe fanoa ba ꞋiSodom ma Ꞌi Gomora ki.”

Sulia na faꞋakaisi Ꞌanga(Mark 13:9-13; Luke 21:12-17)

16 Ma sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri,“Muke fafarongo leꞋa, nau ku baꞋekamu kwau Ꞌuana na ꞋafitaꞋiꞋanga, os-iꞋana kamu leka naꞋa diꞋia sipsip kisiana ngwae taꞋa ki neꞋe kira diꞋia naꞋakui kwasi ki neꞋe kira oga faꞋalila-muꞋa. Nia neꞋe, muke lialia leꞋa, manoaꞋa kamu kasi sasi ta ru rora neꞋekika fafi kamu Ꞌani. 17 Muke lia sulikamu, osiꞋana ti ngwae kira ke baꞋadau kamu, ma kira ka talaꞋi kamusiana ngwae kwaigiosi ki, ma kikaulasi kamu saena luma ni foꞋongaꞋakira ki. 18 DuꞋungana neꞋe kamu lekasuli nau, kike baꞋa tara kamu sianangwae faꞋinaꞋonaꞋo ma na tatalafaꞋakira ki fuana matalangaꞋilamuꞋa. Maana kaidaꞋi kira sasi naꞋa ꞋunaꞋeri,muke faꞋarongo Ꞌani na FaꞋarongoꞋaLeꞋa fuada ma fuana ngwae noaꞋa laꞋuJiu ki. 19 KaidaꞋi kira ngali kamu ꞋinaꞋona ngwae ni kwaigiosi ki, noaꞋakamu kasi manata Ꞌabera Ꞌuana ta taeneꞋe muke saea ma muke baꞋa fatafaꞋuta Ꞌani, osiꞋana God naꞋa neꞋe kebaꞋa kwatea alaꞋanga ki fuamuꞋa fuanasaelani ana kaidaꞋi neꞋeri. 20 NoaꞋakamu kasi baꞋa alaꞋa taꞋifili kamu naꞋa.Na AnoꞋi ru God na MaꞋa kamu maꞋilangi neꞋe ke baꞋa faꞋafata kamu.

21 “Ngwae Ꞌoro ki, kike baꞋa ngaliangwae asina kira ki neꞋe kira faꞋama-mana aku fuana ngwae ki Ꞌiri kika

Matthew 10:22 19 Matthew 10:38saungida. Ma ngwae Ꞌoro ki logo,kike baꞋa sasi logo ꞋunaꞋeri ana ngelakira ki neꞋe kira faꞋamamana aku. Mangela Ꞌoro ki logo, kike baꞋa malimaenaꞋa ana maꞋa ma teꞋa kira ki, ma kikangalida siana ngwae ki fuana saungi-lada. 22Na ngwae Ꞌoro ki, kika ila Ꞌanikamu sulia kamu na fafarongo nauki. Ma diꞋia sa tai bore Ꞌana neꞋe kafaꞋamamana ngasi, leleka ka dao anana Ꞌisilana kaidaꞋi ana ꞋafitaꞋi Ꞌanga,God ke baꞋa faꞋamauri nia. 23 DiꞋiangwae ana taꞋi fanoa kira faꞋakaisikamu, muke tafi, muke leka faꞋasiamaꞋe fanoa neꞋeri ꞋaliꞋali, ma kamu kaleka laꞋu Ꞌaumulu Ꞌuana ta fanoamata-mata. Nau ku saea fuamuꞋa, ꞋafitaꞋikamu ka faꞋasuia goꞋo na raoꞋa kamuana maꞋe fanoa Israel ki, Ꞌi naꞋo ananauꞋa, na Ngela Ngwae, nai baꞋa daomaꞋi.

24 “Aia, na ngwae neꞋe nia saesaeꞋiru goꞋo Ꞌana, nia ꞋafitaꞋi ka doe liufiana ngwae neꞋe faꞋamanata nia. Mana ngwae ni rao noaꞋa kasi doe liufiana araꞋi gwaungaꞋi nia. 25 Nia ka leꞋafuana ngwae saesaeꞋi ru ke baꞋa usuliana ngwae faꞋamanata nia. Ma na runeꞋe kira sasia ana ngwae gwaungaꞋi,ke baꞋa sasia logo ana ngwae rao niaki. Ma diꞋia nauꞋa, na ngwae gwaun-gaꞋi kamu, kira sae nau Ꞌania sa Sae-tan* neꞋe ngwae gwaungaꞋi ana anoꞋiru taꞋa ki, Ꞌirai ma kamuꞋa bore, kikebaꞋa sae kamu Ꞌania ta sata neꞋe taꞋaka tasa.”

Muke maꞋungia God(Luke 12:2-9)

26 Sa Jesus ka fata laꞋu fuana nafafarongo nia ki ka Ꞌuri, “NoaꞋa kamukasi maꞋu Ꞌani na ngwae ki. Ru ki taꞋi-fau neꞋe ngwae ki kira sofongaꞋinia,God ke baꞋa faꞋataꞋinia. Ma na ruago ki taꞋifau, God ke baꞋa fata sulia.27Ma na ru neꞋe nau ku saea fuamuꞋaꞋi saena na rodo, muke saea laꞋu goꞋoana ꞋataꞋata asoa. Ma ru neꞋe nauku kwaroro ana fuamuꞋa, muke fataabitako fuada na ngwae ki taꞋifau.28 Ma noaꞋa kamu kasi maꞋungia na

ngwae ki neꞋe kira saungia na non-imuꞋa ka mae, bore ma nia ꞋafitaꞋifuana na saungilana na mangoꞋi ru.MukemaꞋungia lala God, osiꞋana niaꞋaneꞋe bolo faꞋinia naꞋa malangisilananamango Ꞌi ruma na noni ru saena nakula neꞋe mafula duꞋaduꞋa kasi mae.29Ma na noꞋo tiꞋitiꞋi ki bore neꞋe miga,nia ꞋafitaꞋi fuana kala taꞋi noꞋo adaka Ꞌasia Ꞌi ano diꞋia na MaꞋa kamu Ꞌilangi noaꞋa kasi alaꞋania. 30 Aia, makamuꞋa bore, na ifu ana gwaumuꞋa ki,God nia saiani taꞋifau goꞋo. 31Nia neꞋenoaꞋa kamu kasimaꞋu, osiꞋana God niamanata doe ana ngwae ki ka liufia nafaꞋi suba miga Ꞌoro neꞋe ki!

32 “Ma sa tai neꞋe ka fulangaꞋiniafuana na ngwae ki fasi nia ka faꞋa-mamana nau, nau ku fulangaꞋinia Ꞌu-naꞋeri logo fuana na MaꞋa nau Ꞌi langi.33Ma sa tai bore Ꞌana neꞋe ka tofe nauꞋi maana ngwae ki, nai baꞋa tofe logofafia fuana na MaꞋa nau Ꞌi langi.”

BarangisiꞋa osiꞋana faꞋamamanalanasa Jesus

(Luke 12:51-53; 14:26-27)34 Ma sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri,

“NoaꞋa kamu kasi fia laꞋu fasi nau kuleka maꞋi faꞋinia na aroaroꞋa fuanamagalia. NoaꞋa nau kusi ngalia goꞋomaꞋi aroaroꞋa. Nau ku leka maꞋi fasiꞋiri sa tai neꞋe noaꞋa kasi faꞋamamanaaku, kira ke baꞋa fuꞋa faꞋinia na ngwaenau ki. 35-36Na malimae ngwae, niaꞋaneꞋe ta ngwae goꞋo ana kwalafa nia.Sulia ngwae Ꞌalako ki, kike baꞋa fuꞋafaꞋinia maꞋa kira ki. Ma na kini sariꞋiki, kike baꞋa fuꞋa faꞋinia teꞋa kira ki.Aia, na kini neꞋe Ꞌafe maꞋi ki bore, kikebaꞋa fuꞋa faꞋinia funga kini kira ki.

37 “Ma sa tai bore Ꞌana neꞋe ka alafeana na maꞋa nia nama na teꞋa niaka liufi nau, nia noaꞋa kasi totolia kadonga nau. Ma sa tai bore Ꞌana neꞋeka alafe fuana na ngela nia ki ka liufinau, nia noaꞋa kasi totolia ka donganau. 38Ma nia ꞋafitaꞋi fuana ta ngwaeka diꞋia ta fafarongo aku, si diꞋia nianoaꞋa kasi maꞋudi fuana donga laku,sui bore Ꞌana kaidaꞋi nia ke nonifii,

* 10:25 Bielsebul nia ta sata logo ana sa Saetan.

Matthew 10:39 20 Matthew 11:11ma ke mae ana Ꞌai rara folo. 39 Masa tai bore Ꞌana neꞋe Ꞌaila kasi donganau duꞋungana ni oga ka sasi Ꞌanasulia kwaiogaiꞋanga nia ki talana, niake baꞋa talafia na mauriꞋa firi. Borema diꞋia sa tai bore Ꞌana neꞋe noaꞋania kasi sasi sulia kwaiogaiꞋanga nia kitalana, ma nia maꞋudi ke mae osiꞋanania donga nau, nia ka toꞋo anamauriꞋafiri.

KwaiaraꞋa ki(Mark 9:41)

40 “Ma sa tai bore Ꞌana neꞋe niakwalo kamu, nia kwalo nau logo. Masa tai bore Ꞌana neꞋe ka kwalo nau, niakwaloa logo God neꞋe nia asungaꞋi naumaꞋi. 41 Ma sa tai bore Ꞌana neꞋe kakwaloa na profet, osiꞋana neꞋe ngwaeneꞋeri nia rao fuana God, nia ke baꞋangalia naꞋa kwaiaraꞋa diꞋia logo nakwaiaraꞋa neꞋe God kwatea fuana naprofet. Ma sa tai bore Ꞌana neꞋe kakwaloa na ngwae saga, sulia na ngwaeneꞋeri nia saga, nia ke baꞋa ngalia naꞋakwaiaraꞋa diꞋia naꞋa ngwae saga. 42Manau ku saea rumamana fuamuꞋa, diꞋiata ngwae ka kwatea tamaꞋe kafo gwarifuana ta taꞋi ngwae ana na fafarongoneꞋe nau ki, sulia neꞋe niaꞋa na fa-farongo nau, nia ke baꞋa ngalia logo takwaiaraꞋa.”

11Sulia sa John ngwae ni Siuabu(Luke 7:18-35)

1 KaidaꞋi sa Jesus nia alaꞋa fuanana akwala ma ro fafarongo nia ki kasui, nia ka leka laꞋu fuana faꞋatalon-gaꞋilana FaꞋarongoꞋa LeꞋa faꞋinia faꞋa-manatalana ngwae ana maꞋe fanoa kikalikalia Ꞌi Galili.

2 Ana kaidaꞋi neꞋeri sa John ngwaeni Siuabu nia tua Ꞌi saena na luma nilokafo, nia ka rongoa na raoꞋa neꞋesa Jesus Christ nia sasiꞋi ki, ma niaka kwatea ti ngwae ana fafarongo niaki kira ka leka siana sa Jesus. 3 Makira saefiloa, kira ka fata Ꞌuri, “ꞋOkefaꞋarongo kami maꞋi. ꞋUri ma ꞋaeꞋo

naꞋa neꞋe na Christ neꞋe sa John saeake baꞋa dao maꞋi, nama kami ke masialaꞋu Ꞌaimili ta ngwae matamata?”

4 Ma sa Jesus ka olisida ka Ꞌuri,“Kamu ke oli, ma muka faꞋarongoa saJohn Ꞌani na ru neꞋe kamu rongoꞋi makamu ka lisiꞋi ki. 5 Na ngwae neꞋemaada rodo ki, kira ka lia laꞋu. Ma nangwae neꞋe Ꞌaeda mae ki, kira ka falilaꞋu. Ma na ngwae neꞋe kuu faꞋalidaki, na nonida ka mafo naꞋa. Ma nangwae neꞋe alingada bani ki, kira karongo laꞋu. Ma na ngwae neꞋe kiramae naꞋa ki, kira ka mauri laꞋu.✡ Mana FaꞋarongoꞋanga LeꞋa baera, ba nauku fata naꞋa sulia fuana ngwae dalaꞋaki.✡ 6 Ma ꞋoilakiꞋa fuana sa tai neꞋenoaꞋa kasi manata ruarua ana nauꞋa.”

7 KaidaꞋi neꞋe na fafarongo sa Johnki kira oli naꞋa, sa Jesus ka fata suliasa John fuana na fikuꞋa neꞋeri, ka Ꞌuri,“Ana kaidaꞋi kamu leka siana sa Johnsaena abaꞋi kula kwasi, sa tai ninikamu leka fuana lisilana Ꞌi neꞋeri? Tangwae neꞋe manata ruarua ka diꞋiagoꞋo Ꞌana ta gwango rade neꞋe niasaola ana iru? NoaꞋa! Sa John nianoaꞋa laꞋu ngwae ꞋunaꞋeri. 8 ꞋUri ma,tae neꞋe kamu leka fuana lisilana? Tangwae neꞋe nia toro Ꞌania ifi neꞋe fo-lilana doe? NoaꞋa! OsiꞋana ngwae neꞋekira toro ꞋunaꞋeri ki, kira tua Ꞌi saenaluma ngwae tatalafaꞋa ki. 9 Kamu kefaꞋarongo nau maꞋi. Tae neꞋe kamuleka kwau fuana lisilana? Ta profet?ꞋIu! Nia ta profet mamana logo! Mania liufia mala na profet Ꞌi naꞋo ki taꞋi-fau. 10 Sa John naꞋa ba kira kerekeresulia saenaKerekereꞋa Abu ana kaidaꞋiGod nia fata fuana na Christ ka Ꞌuri,‘Lia basi, nai baꞋa kwatea kwau nangwae ni ngali alaꞋanga nau Ꞌi naꞋoamu, fasi Ꞌiri nia ke sasi akaꞋu anangwae ki fuamu.’

11 “Nau ku saea ru mamana fua-muꞋa, sa John nia talingaꞋi ka liufiana ngwae ki taꞋifau neꞋe kira futamaꞋi Ꞌi saena magalia neꞋe. Sui kaꞋunaꞋeri bore ana, na ngwae neꞋe kira

✡ 11:5 Aesea 35:5-6 ✡ 11:5 Aesea 61:1 * 11:11 Sa Jesus saea ru neꞋe osiꞋana noaꞋa ta raoꞋa ꞋiritalingaꞋi ka liufia talongaꞋilana neꞋe na Christ ke baꞋa dao likotaꞋi maꞋi. Na raoꞋa neꞋe ba sa John sasia.

Matthew 11:12 21 Matthew 11:27tiꞋitiꞋi ki saena na GwaungaꞋi ꞋangaGod, kira talingaꞋi ka tasa ka liu ana saJohn.* 12 Aia, talaꞋae maꞋi ana kaidaꞋisa John nia etangia faꞋarongoꞋa ꞋaniFaꞋarongoꞋa LeꞋa leka ka dao taꞋena, nangwae taꞋa ki kira ka fuꞋalia GwaungaꞋiꞋanga God, ma kira sasi Ꞌuana laulanaGwaungaꞋi Ꞌanga God. 13 Na taki saMoses ki,manaprofet ki taꞋifau lelekaka dao ana kaidaꞋi sa John, kira fatafaꞋatalo maꞋi sulia daolana maꞋi naChrist. 14 Kira saea sa Elaeja na pro-fet ke baꞋa oli laꞋu maꞋi Ꞌi naꞋona naChrist. Ma nia leꞋa fuana kamu kafaꞋamamana neꞋe sa John naꞋa neꞋe saElaeja baera. 15 Muke fafarongo leꞋaana alaꞋanga neꞋe nau ki.”

16Ma sa Jesus ka fata laꞋu Ꞌuri fuada,“Nau kui faꞋabolotaꞋinia fuamuꞋa natua lamuꞋa ngwae ana taꞋena, kamuꞋadiꞋia na kaela ngela neꞋe kira fiku Ꞌimaana usiꞋa Ꞌani ro fikuꞋa ki. Makira ka ri kwailiu fuada, 17 ‘Kaimiliufi Ꞌau, ma kamu kasi ngwaꞋe goꞋosulia. Ma kaimili ka ngulia na faꞋi ngusulia maeꞋa fuaumulu, ma kamu kasikwaimanatai goꞋo.’ 18 KaidaꞋi sa Johnngwae ni Siuabu nia dao maꞋi, nia abufanga,manoaꞋa kasi kwaꞋufia tawaen,ma kira ka saea fasi nia toꞋo ana anoꞋiru taꞋa. 19 Sui, kaidaꞋi nauꞋa, na NgelaNgwae, nau ku daomaꞋi, nau ku fangafiku, ma nau ku kwaꞋu faꞋinia ngwaeki, ma kamu ka fata logo Ꞌuri, ‘Kamulisia! Nia fanga doe, ma ka kwaꞋu doeana waen, ma nia ka kwaima faꞋiniangwae neꞋe kira goni mani ana takisiki ma ngwae abulalada taꞋa ki logo.’Bore ma, ngwae neꞋe kira roꞋosulia naliatoꞋo God ki, kira faꞋataꞋinia neꞋe Godnia mamana.”

Fanoa doe ki noaꞋa kasi faꞋamamanasa Jesus

(Luke 10:13-15)20 Buri Ꞌana sa Jesus fata ꞋunaꞋeri

ka sui, nia ka talaꞋae ka fata daleanaꞋa maꞋe fanoa ba nia sasia maꞋi nafaꞋanadaꞋa Ꞌoro ki ana, sulia ngwaeana maꞋe fanoa neꞋeri ki kira kinakakari alifaꞋi Ꞌanga faꞋasia taꞋangaꞋa

kira ki. 21 Sa Jesus nia fata Ꞌuri, “NiataꞋa lilisu naꞋa fuamuꞋa neꞋe kamu tuaꞋi Koresin. Ma kamuꞋa neꞋe kamu tuaꞋi Betsaeda ka ꞋunaꞋeri logo. OsiꞋanakamu Ꞌiri faꞋamamana na faꞋanadaꞋaꞋoro ba nau ku sasia fuamuꞋa ki. DiꞋiakira sasi faꞋanadaꞋa neꞋeri ki Ꞌi TaeamaꞋi Saedon† Ꞌi naꞋo, na ngwae Ꞌi neꞋeriki kira ka tua Ꞌi ano, ma kira ka ruꞋufiatoro biliꞋa ki, ma kira ka rafua nonidaana fuꞋa, fasi Ꞌiri ka faꞋataꞋinia neꞋekira kakari alifaꞋi taꞋifau naꞋa faꞋasiaabula taꞋangaꞋa kira ki. 22 Ru ma-mana neꞋe nau ku saea fuamuꞋa, anafaꞋi asoa God ke baꞋa matalangaꞋiniangwae ana magalia neꞋe, na kwaꞋik-waꞋinga kamu ke baꞋa tasa ka liufia nangwae Ꞌi Taea faꞋinia Saedon ki.

23 “Aia, kamuꞋa na tuaꞋa Ꞌi Ka-paneam, kamu fia God ke baꞋa lafukamu Ꞌuana Ꞌi langi. Bore ma, nia kebaꞋa Ꞌui lala Ꞌani kamu Ꞌi saena kiluana nonifiiꞋa. Sulia na faꞋanadaꞋa banau ku sasiꞋi Ꞌi maꞋe fanoa kamu ki,si diꞋia nau ku sasia maꞋi ꞋunaꞋeri ꞋiSodom, Ꞌirai ngwae Ꞌi Sodom ki kiraka kakari alifaꞋi naꞋa, ma God noaꞋakasi malangisia fanoa kira ki. 24 NianeꞋe, nau ku saea fuamuꞋa, ana faꞋiasoa neꞋe God ke baꞋa matalangani nangwae ana magalia, na kwaꞋikwaꞋingakamu ke baꞋa tasa ka liufia na ngwaeꞋi Sodom ki.”

Leka maꞋi muka mamalo(Luke 10:21-22)

25 Ana kaidaꞋi neꞋeri, sa Jesus kafoꞋo ka fata Ꞌuri, “MaꞋasi, ꞋaeꞋo neꞋeꞋoko gwaungaꞋi fafia ru ki taꞋifau Ꞌilangi ma Ꞌi ano logo. Nau ku baꞋatafeꞋoe, duꞋungana neꞋe Ꞌoko faꞋataꞋiniaGwaungaꞋi Ꞌanga Ꞌoe fuana ngwae neꞋekira diꞋia ngela tiꞋitiꞋi ki, ma Ꞌoko so-fongaꞋinia ru neꞋe ki faꞋasia ngwaeneꞋe kira auraꞋeda duꞋungana kira lia-toꞋo,ma kika lia saiana ru Ꞌoro ki. 26 ꞋIuMaꞋasi, na runeꞋeri ki nia ꞋunaꞋeri naꞋasulia na kwaiogaiꞋanga Ꞌoe Ꞌua naꞋamaꞋi Ꞌi naꞋo.”

27 Ma sa Jesus ka fata Ꞌuri fuana nafikuꞋa neꞋeri, “MaꞋa nau nia kwatea ruki taꞋifau naꞋa fuaku. Ma taꞋifilia na

† 11:21 Na ro fanoa doe neꞋe ki, kira talo faꞋinia taꞋangaꞋa kira ki.

Matthew 11:28 22 Matthew 12:12MaꞋa goꞋoneꞋe nia saiakunaNgela nia.Ma taꞋifilia logo na Ngela talana neꞋenia saiana MaꞋa nia, ma taꞋifili goꞋongwae neꞋe na Ngela nia filida fuanafaꞋataꞋilana fuada ki, neꞋe kira saianana MaꞋa.

28 “Na fataꞋa totongaꞋi neꞋe na ng-wae faꞋamanata ana taki sa Moseski kira alua fuamuꞋa ki, niꞋi kwatema kamu ka laeorooro naꞋa olofaniꞋi.Mulu leka maꞋi siaka, ma nai baꞋalafutaꞋinia faꞋasi kamu. 29 Ma mukekwairoꞋoi aku, ma nai baꞋa faꞋamanatakamu, sulia na falafala nau ki enoenoma ka aroaro, ma muke dao toꞋona namamaloꞋanga fuana na mangomuꞋa.30 OsiꞋana na kwai talaꞋi Ꞌanga naufuamu, nia talangwaraꞋu fuana don-galana.”

12Sa Jesus naꞋa neꞋe ngwae ꞋinotoꞋa ana

asoa Sabat(Mark 2:23-28; Luke 6:1-5)

1 Ma ana kaidaꞋi neꞋeri, ana taꞋiSabat asoa ana mamaloꞋanga, sa JesusfaꞋinia na fafarongo nia ki kira leka,ma kira ka liu toꞋo folo ana taꞋi oꞋolaana witi, na ru kira saungani fuanaberet. Ma ana kaidaꞋi neꞋeri, na fa-farongo nia ki kira fiolo, ma kira kafisua fingi ru ki, ma kira ka Ꞌania. 2Mati ngwae ana Farasi ki kira lisida. Makira ka balu