. "ıs:~~~_BUL ÜNl~ERSİ~·s! - -EDEBİYAT FAKÜLTE_Sİ-)FELSEFE BÖLÜ~~ No. ·~ • : - 1

FELSEF~RKİVi

Çıkaranlar: ~· von Aster, W Kranz ,11.acit OiJkberk Takiyettin Mengüşoğlu,

Mazhar Sevket iİ;şir

Archives of Philosophy Archives de Philosophie

Archiv für Philosophie

Cilt ı - No. 1

tSTANBUL

l 9 4 5

Ibn Bacca - Avempace Ord. Prof. M. Şerefeddin Yaltkaya

üstad İsmail Hakkı izmirli'ye ithaf. . . . .. ':

Medhal.

lleı: yerıd!e oilic:lıuğu .gillbi .Enıdıüilıi.is'.dı~. ıdıalhi. ıaıvamın •felseıfe v·e ·f.eylıesof­ba·ra karşı ıbi!r aıda:vıEıbi; ıv.a.r:dı. K;emıc:Lil·wiınün yıükeelemeım.ilş ofüdıuıkla.rı yıeı:ıd:e

buılua.ıanha·rı, ık:enıdile:.rıiın1e.ı ıbenızeımeıyen1eı.ıi, ·kiiJir ile :itbilham ·etmıeık, eskiıd1en

beri avamın !her y:eıı:1dıe en evı\r.el v~ eın son ·y:a.paca.klıarı ıbiı: <iş ol­muşbur 1 •

ıEğ,e1· lhü11oümdar •ve zi!mıaımıdıa·r olan ılümseler, iliım ve felıSefe erıba­bıoıdan ıbulwırurtlı:ı•rsa, ;a.vaıma kaıpılm:ayıaırıalk, ;felseıf.eınin foıikJşaıfma yıar·dını

ve lhıiız;met .eıdiyoııl•ar; ·aık&iı taı!OOılııdıe av;aımın dine •fwsa.t •gfu°iyor v.e ·felsefe sönüyordu. Bndiil~-s'ıde ibn Ruşd'odıen ev"'V'eıl ilim ve ınraı:ıiıJebi ıhrl!mıaye hu­sıwsunda Abbasi'Jıenden Ma'miin'ıa benzeyen .Eınıdülüs Emevilerinden Hakanı vıardı. Mıa:nJreık~tindı? iliun ve ımanıf.eıti ıneşrelım~k ıınabad1:;yle bu hii'k.ümdilı, yemi ~e esıki ldoap1ıan tep~ üzere, lher •tıaıcafia ımem'll'l'llıar

gönıderm:iştıi. Şam vıe iran al&nJ:er.inin t;e'1iıf •etımiş olduklıarı kitaıpla:r., !bu­ralardaın e:vv.el .Endill!üs'de <01kıunıt.ııyorıdu. ıBu iıü~ümıdfiu:ın tsk-enıd~r.iyye, Diıınaşk, Bağıcl,a•d ve K®ir.e'ıdıeıri -e-sk.i rve yeni. ~!im lk.üıtaıpl•arını yüksek palha ıi1e ıaılıp Enıdıülüs'e '$öndeınmey•e anıemur adıaım1an vardı.

Abii'L-Farac al,isfahani (H. 284-356 = M. 897-975) 'ye, yaızım~ş oldıuğu ıbir· eserinıiın, d:J•k wiisıh·asını, ıke:nıd.iıS<iıne ·,göndermıesi !i1çin, 1bin ıdıinar

. yollaanıştı kJ ıhu sıu·retfıeı ibıu kiıt;aib İr.a·k'ta o!k.uınımıaıdı31Il evvel Endü]üs'ıde o'ku\Iljfil.uş tu.

Hakam'in saııayı .üıdJeiha, n;esısalMar ve• ımüoelll:ıdler ıillle ıdoJıu- iıdi. Ken­cHsiınıin ıhıusu\Si kıü•tüpihıaınesıiınıdıe 400.000 ciılıt ıkıi'tıap bıu:lıll!llıdıuğıu söylenitl1meık­bedir. ıBu kitaıplaırın yalnız t.6iıhrJstı!:eri 44 cilt beş:kiU ~diyorıdu. für yeııd1en bıaışka ıyere naklıeıdiJ.ecek o1ursa, ıbu lkıiıtapların ~aı1dmlması ıaybm:a

sürüyor-Oluı.

ı ll"ıu'tazila 'fiiesasın-dıan Sumamat b. Aşras'oden ım~aııl'kıul <>lan şu Jıahra, rbire avamm keıtdileri gibi olmayan fnsanıarı nasıl telakki ettiklerirti pek güzel ·gösterir. Bu zat diyor ki : "Ben Bağ<fııtd'da halifenin sarayındla .mahpus bu~unuyorken, ba­şıma unuhafa:za için <bir siyani · ıha:dim .koymuşlwdı. Bu siyahinin Kur'an okurken yapmış oldıuğu yanlışları takbih etmiştim." füyahi hadim bana: "!:>en böyle daima müslü:manlara muhalefette b11lun'ltrsun" diye bu tashihlerimi muhalefete atfetmiş ve beni töhmetli· çıkoM"mıştı."

- 78 :......

.Bu iJı.üıküımıda·r'•diaiki ıbu mim V•e ;fdsef.eıye karşı ·kıı.wveta teımıayü} Ve

ıbunuın ıfo1s•eıf.e ve ıf.ey1esdflıatrı lhiiımaye ·eıtıınıeısi·, . ıMıüsl!im1etr ale Y.aı!ı.uıdi ıve

Hmstıyıanlıarın, arala:rındıalkıi: ıhuğ•z ve ıaıdaıvefıi ıberta.rıaıf ederek, ıbidıeşme~ !'erme v.e anlaşımıa~a:rına se:'bep okliU. İliım ve ıf.elseıf.e ıgölgesindıe.ı .el eie verereık yürumıeğe ıbıaışiaımış-lıar.dı. Bunlaırın yalınız ibir cü:l .ne, Arıapça

i·le y<aiZıp .koruuşmıala:rı •dia \bıj;rleşıın:eıler:iınd koilıaylaştırıyond!U'. Bu üç unsur arasında ıkıarşcl'ı:klı ıbir -tesa:mıulh 1msıı.ııhe gelımıirş v.e adavet yer.ine malhtalbbet kaim olmuştu.

İnsan.a , eıhediyet ık.arşısındıa zıaı' f ·ve acz.i.!nıi· göstıer·en 1felseif.e, ayni z.aım.aınıdıa, ıhıfç thir kimseıd1e ıc:lü.ğ•eir ıbir 'kiımseden ıdıa.Jhıa fazla ıhakilkate saihıiıp olmıa·k ioclidi•asını ıdıa; ıbıra.kiınıay.acağıoo>an, ıhuı:ıaıda lhıer.kes, ;u.muımi ;bi<r ta­v·a.z;u ve saımimiyeıt ·içıi!llid:e, ·illiım. ve marıilfete Uı~diım o•lıuyondıu. Nıe yaa:ık

ki, :bu ıhıal ıuız;un müddet ıdıev.aım ;ederrredi. Sıu .jrkimoi· Hakam'in oğ'lu genç Hişam ım.eıvkıiıni tıa!hıkıim iç.iın a:v:amıa :zxı•uımaşat ·ediyor ve burudan d:o~ayı iJ·im •Vıe ıfe<~seJ.e e:rıbatbını tazyi.k ve takillb •eylliy.oı:ıdıu• . .Bu lhJii.kÜ!mJdar, ilim ve feJ.s•eıre .merı:lkeızi ·olaın I<!wtuha ıs1araıylarınd!a:lti foJ.s'e.ıf.e, ımıaın.ıtık ve ilııey'et

kit.aMarııııı uneyda1nlaı:ıcl!a yıa!ktırıy-0,r, ıb:u !kita!bllann tbir ·kısmını ·dıa ikıuıYiuılıara

a.ttırıyovdıu. Hu vraız;fyet .kıa·rşısmd:a, lhiç.bd~r ·mmıse fol1seı.6e ri!lie al€.lllien ımeş­

g•ul o1•mağa oe,,sıaııd .eıd<em!by.or; ihatıta ıdostJ.annrdıan •h'Hıe ıbu- !İŞt'iıgıalindı ·gizli t.uıôuyor-Oıu.

Gr.anata"lı Abii Hayy-an (H. 654- 754 = M. 1256-1353) al-Bahr al-muhit tesmiye etnı:i.ş d1ıdıuğu tefıs.irirud-e, Kıur'an'm X. ~üresi:n:iın 27. ayeıta!Ilide, Enıdiilüs ~eılii>siınin, ıfaıkillı.ı1erittı kodms-unıdıa.n, tmıalllitıik keli!lllesini ağız·lıarı:nıa· ıalımıağ•a ce•sa•r·elt •eıdıemeyereik, ıbunu !rnıaıf.il · ,dıiye üstü <?ı:bü1ü

rf.aidıe :eıtl!iık1eırini ve .~ndıi.si Mısr'ia •geçtilkten ·scınıııa, ıGr.anatıa'ıdıa dıki hu:çuık asır·dıan .z.iya;de yıa•şaırnış .olan Bani Ahmar ihıükfüımıetinin ·o ta.rJlhtıeki v.eızıiıı:i

oluıp. ibn al-Hakim •diıye ımfuiuıf .oılfaın Abü 'Abdullah Muham.m.ad bin 'Abd al-Rahman'ın ıdoalhi .Enıdiilüs'.tıen :keım:fi.sfoe yazıınış -o1rdıfrğ·u •mekbuıpba

saıtın ıaLmrasını ibafhset:tıiği bir maıni~k ikıiıtıaıbın<la: onıun ıdıaıhıi·, maıntık ·keH­mesiın:i: ·tasııiilı eıd•eımey.e.•r.eık, ım:aıf'.fil .clıeıdı.i:ğ:iıni söyler.

Tıu~ıaıyıball:a';lı müV<erri!h Sa'id'in ıd!eıdiğıi· ıgıilbi, ıbıu: tıa;zyıiıkleır, J'aıkiıMeır.iın

ve_ aıvamın ıhıüıkiimıeıt lellri.nıe celpleri :iigin y.apıJ~or.dluı .

.Aİbbasi'Jerıde ıdıalhi, ·Eelseıf.ey.r lhiım!aıyıesi ile y.e. folse:fi beımay.ii-IJ1eriıyl-e meŞbıur olan Ma'mfuı'ıclien sonna ·gcleın Mutavakkil devrinıde aıksü1ameller

baş;lıaıınış -0llıduğnı ·gıilbıi. lbıu.ı:'3ıdla ıd:a Hakam ıdıev.riınıdeiki• iohşaıf vıe tez·elhlhü~ rü, Hiş~m z.:ıımaınmd.ıaıki ıha·zi·n ıhıaızaın . ·f!ii•kip •eiımıi•şti. tBw ıcLev.iıııdeın 5onıria Qıçı Murabif"ın ıdeıvıleti 'sulkıutıa ıU~·na.y.a•.rıaık, ıbunlıaTin y-e:rine .iHın v.e f~J.seıf.e-

-19-

nıin iha·misi olan Muvahhidin 1 id~vfl·etıi kıaıiım olmuş ve ·bunlar.dan 'Abd al,Mu'min ·mıu1asırı ola-n .f.eyJ~so:fil~.dıaın İbn Zuhar, İbn Tufayl ve İbn Bacca'yı sıaırayınd•a toplaınuş ve :hunJl.ar ile ıfelseıfeyıe yeni ·bir ıballı.ar lhıa­

va.sı ıverırniştıir 2 •

İbn Bacca kimdir ?

Tıa;m ·aıdı Abil Bakr Muhammad bin Ya:lıy:a .olaın. !bu :f.eyl!e.soıf, ibn B~cca, İbn al-Sayiğ '•lmyıu.mou oğ'JiU' n•all}l~arıiıy~e ımamftiu:r .. Aııap ıkaıbi1'ele­

rinin marluıflaınnıdıaın o~aın Kinda :k.aij:,ilesinıfaı tkolllarınıdıan Tucayb a lko­luna ımıeınsuıptur.

Garplıfar ıbu Jeyleso:Jiu Avempace ıdıiıye tbillırıl:er. ispı.a•nyıa'!Cla ~n son banınmış olan ıfeıylesof hu<lıu.r. MiJ.a.di XI. , .e.lhiori V. kıarn.iın sonların­da., Satraık'1lsta.'ıda dıünyıayıaı gelimıiştıi1r.

ıBdıelbi, felseıfi ıiilıiımler:e vakııf oldıuğ•u ıgilbi riıya.zıiyat, taıbidyat, taıba­

bet v.e anıuıs:iiki id!aıhi i})lj!lıir.dıi .. Maıntık ve ıhenıd!e;;sede ıkendisıfaııe zaımıanen te­kaddü!m ıedıeın •fey~e.c;oJl.arıa faıilk 1ıdi. Çocuıklnığuınıdia ıl<'ll'r'a'aıı .dahi. ihııfaey­leımıi.şbi. Mar.uıf .soıfi M uhyiddin ibn· 'Arab! (H. 560- 638) F utiihat'mda

ı Bu ıdevletin >bu namı almasının sebebini öğrenmek ve •bı.mlaırıdaki felsefi temayıülün •menşeini bilmek öç;in, llahiyaıt ,fa;kiiltesi meomıuasının 10. sayışında:ki benim (lbn Twnart) ıbaşlıklı me!kalemi okuy.unt12.

2 Bu hükiimıınrın to11Unıu Ya'l<ub 'Zamanııtd.a -dahi yine .aıksülameller \r.uku bulmıuŞtu. lbn Ruşd'ün felsefeye 0gösteıtdiği itina ıüzerine, iilema 'bu ·hükiimdllrı tahrik efuniş olduılclarmdan, ıbillıassa lb;ı Ruşd ;ye tlcendisiyde ·ber.aıber bir ızüımre ta;Wcirata ıhedef . olmuşlar.dı. .Bazı şair.ter bu Mkümdarı ·bu !hareketinden dolayı takıdir ile .ha:IGkıııdl:t ~asiideler yıarz:mışlar.dı. Bıu 'hususta 'bir şair şöyle söyliyor : islam dinine ettiğin ibu ıhil2im.et •Ve ıbıt •hususta ;göstendiğin ımücfılhede ve .nHıayet

isfilınun düşm·a·nl•arına .gaJebeıı dıer fürıü taıkıdıklerJn fev.kindedir. irşadın ile ·her.kesi <loğnı.ı yola ıgetindin. lslfuna .ettiğin ·bu ıhi.z,metten dolayı, ıAlla:lı s<ma ecir ıve müka­fat versin, ey ibizinı Halifenııiz! Kaıdirrı ilimleri ileri sürerek, . ıh·a1ka şeriatın yolunıı şaşırttıranlarıa ık:Mşı ·milca!hed~den .geri dıuııma!... Ve şark ve g-arpta onların dcitap­larını yak!... Çürtkıü, ilimlerin en şerlileri onlarda giıılı.~ir. Bır kitaplar, itikatları onlar ıtesınlm eder. lns~nların cisimlerini yilanlar ızeltirledikleri gibi, .bu kitaplar da itik<attarı ızehirler. Bu ~ehirlen.ınelere dev~ ve •bııınların panzehini :kılıçtır.

Diğer bir şair de şöyle söyler: ıkellC!ilerini sefahate vermiş olan bir f~a, islam .dininin ıbaşın:a ·felaketler y.ağ.dırm~a'Clır ki, ıbu fır.~ lsTam dinini arkasına atmış ve :hilcrrİet ve felsefe ıdediği ıbir il:min ıarkıasına ıdiüşilp .gitmiştir.

Diğer •bir& ıde şöyle diyor: Asrımızda ıbir foka afü11ur etti ·ki, ıl:>unun züihıum asria şea;met venmiştir. •Bunlar, ıd~n:de y.alnız lbn .Sina :ve ıFar.a;b1'nin teyid ettikleri cihetleri ·k>aıbul ederler.

s ·Sara;lmsta"da llilkümdarlıkta •b>ulunımıuş olan (H. 410-536 = M. 1019-1141) !3a-ni Tıucayıb daıhi ;bu •kaıbiıleden reliler.

( IL citclfuı. ıb1alk!iyyresi, s. 582) İbn Bacca'nın ne'blaıtat uılımiİJl!d'e tbıi Zuhar'ın dıiınııında o~dlu'ğ·unu söyliıyor. Vıe lbıunu ımüeyyi!t olına·k iizeıre şu lbıi,kayeyi

iraıd. -edtly-0r: ibn Bacca, tıp, lhluısusiyle ıneıbata•tm lhıassalıarını tayin ilımiın..­

de .zı.aziri olm.ayan ihn Zuhar'ıdan 1kenıdıiısiıı:i", lk.enıd•i ~·munca, üstün w­tıuyoııdu. Haolıbuiki, ibn Bacca, yıatlınıız taıbiıiyat:ııa tbn Zuhar'ın fevkinde i•di. Bu iki ıf.eyl•eısof ibdr giü11 ıbiır yolbdıa gı:tdıiıy.OrJıarken ibn Zuhar ya.nındıalki kö1e.ısılnıe görıdıiiıkleri :bıiır ·Olıliaaı 'kopanp getinme1sin1i ·eımretti. İbn Zuhar bu oou· •el:inıde oıvalaıdı v·e kclklıtıyo·r .g•iıbi, ıbıurnıuınıa •göbiir.dükten scınra, nek.a­datr güzel koU(iuy or! ıdıi:yerek, ibıu oUu ibn Bacca'y e ver.dıi .. ıBıu otu koikl1a­

yaın ibn Bacca'nıiın :h~..n b.u·r:nundaın ıkıan a·kını.ağ•aı ıbaşlaıdı.. ibn Bacca, ka·n·ı cıurıc:lnrnmak i·çin biMiği· ç<aT·eler.i:n müm'kiin ohaınlarma 'il11Üra<ea.aıt: ~ttıi.

''

:Bu şiirlerin a:r::.p9aları :

.,,-)~Jı <.t-11_, .-)LY\ 0" 1 - 1

.r-611 (....:Al~ ..:,,)ıJI j\

~_ıı .ı.ırıı c..f. J'­

~..ı.~lı rtJ~ t.r=-H Jt)"

0 l..J ı f~ t. b"' l.:.A'

p-1:-1< ~ \.i..J ı-' r ,,... ....

U~I 1 .J~ J ...-4:..J 1 0 >>;

"-0...J~ \.;;ı 4,~l:.

4..4..i.JI • ,,, 4 .... 0..ı ..:,.c.>IJ

~ljc ... \J:> ·)J~· rr

f'~_,,ı_,ı ı.:,_, ~-' w

- if

.zu 1 !) 1 . \:.:al> ?.

ı.S-V> 0-?. r~">'I .;:.,~-'

lj~l..ıj U"~·ı J~.e.~; ; ; ,,.,... ~~-' \.; ./"'~ l"~:..'ı J.)> J

~ ı:,ı d ~liJljl ._ı~

\y-lb\

"".r ;,r r)L- \lı ~-' ~

\~ ı.S~v-11 tf_.> .::..ı~ ..u

4-i) ~· f'a.C. J .;:., .)~ ..ıj

\.c ~ }I \ u: ..J 1 j ı.S,;.;,;; 'i

Abu' Hayyan'ın al-Bahr al-muhit naımmdaaô tefsiıfoin, Kıur'an'ın X. suresinin . 27. ayetinin tefsiri.

Kıanın ıdul'm'aımasından id:olayı '6elaşı aıııbmış :a1an ibn Bacca·~ ık~şısın .. da ·gülmekte o}a:n ibn Zuhar~ k:eardiısine ~u lhıuısl1!5'tıal<ıi• ıaoziınıi ~itıiıra.f etıttı'lr­

dikten sonra, kölesin•e ibu oıtıuiı kökrfonü ıgıetilirıtel"eık, ibn Bacca'ya kakılıaıt­·mış :ve ıh-emen ·kan ıdıurmruş, ve ibn Bacca, i bn Zuhar'ın :kenıdiısine bluı lhıiı­SıUsta ıf.aıi!k lbwlıuaıdıuğunu itirafa ımıeobn.ır olmıuştıu'.

ibn Sab'in'in (H. 61:4-669 = iM. 1217~1270) at-Kalam 'ala '1-masa'il al-sakalliY}Tıa 1 'siyl·e Budd aVArif'inıdıe ıckıllı;i ibn Bacca lhıalk!kıiı­'dıaı ilJazı tıeınıkiıdler ıgöriiılıür. ıBunl~ıa·n ıbini şuıdur:

Aristo'yu takip .eı:le:n1erin hiırçoğlu: ıbu ıfeıy~esoıfuın sö&l:er:iınıi raıniliamıa .. ma'k v.e lk<t11lananış olduğu keliıı:nderlı:ı ıı:nuhtel.iıf illııtıiımıaJler.ini ın.ıaz;ari ütibare almaımak ve yalll!lıŞ ıan:l<u:nıak v. s. neti.cesıi ollaraık i!htıi.laflwıaı kıapılıınışlaı-­

dır. Ndteıkiım iskandar., lhıeyu1aaıi •aıkılcia ;Ari;sto'nıım söz.üaıü al!ılıaımıayal1aık, 'ken'<liS'ine anıuilı.ıal'flfette buluınmuş; lbuınıdan _başka Samastiyus ve mütıaadı­hirleııd:en ibn Sina ve ibn Sayiğ .. ibn Bacca ;dailııi ıAriıst.O'ılllWl iılailıiyıaıtı

gereği .gihiı şe•.rllı 1etmeımıiş oldıuğıuıııw iitddia dımiŞl.eındrr.. Budd aV~'.de daıhı.i ibn Sab'in, ibn B~cca'nın .keınıdisini lbeğıea:ıımıiş ·

bit @dıaım .o:lıdıuğ·unu ıve lbi:rçoık .saıfısatıaıları ıbu1UiD!dıu'ğunu .söyler.

ılVIüteşerri'ler taraıfmdıan ·dia ıd·ini lhıu.susaıttan ytaaı Ç'iız·er.~ ıfielsıeıfi . ~ıi·­

ddıe:ri <iJtıiızaım etmesiıyl·e •kıe:ıııdisiı ıbernlkiıd ıeıd.ı'll.ımıektı~. Abii ' l-Hasan. 'Ali bin 'Abdul'aziz, i bn Bac<=a'nıın fikirleni ilıakkınıcla V:iiouı&e .gelıirınllş ok:lttıığıu Macmii' '.u'll haşınııda şöy:lıe söıyleanıelkı:eıdir:

ıFelsefi ımeıvzfı·mm ıen yük..sek noktalıaıtıD!a> y.üık-selınrek ve ıeın ederin ye•rJ.e:dnıe i!Ila:nıeıkte, ızıaanaınınıdıa bıuılıuınıaınlıaruı lhepsinıe .fa,iJktıiı. Fdıseıfe ıki>­

taplıarını şatktan ilk ıdeı.Baı Enıdıülüs 'e oelıbetm!i'ş d1ruı .iıkıinci Hakam za, mıanmdıa•nlhex.i il>w lkHıaıplar lbU!l18ldla ımıü~eıdıaMiıl i!diyse ıdie, ~enıdiooden evvel h:içıbir kıiımse ibıunoJıarı lhıakkiylıe an.lıay.aımramıştı. Hatta z:aımanının

en büıyıüok ımıütefekkiııiı •olan ıEşbilye'li ibn H azm (J-I. 384-456 = M. 994-1063) ibıu. ıkıiıtaıplan yan'Jış ıa.nlıyor ıvoe hw:rlıa:ı:ıd:alki 1.füıkirleri teıbdiJ ve tıalhniıf -edi_ıyor.dıu. ibn Bacca ıbı.ıa:ııdıaaı ıdıalha yüks~k ibiır ıı:ııa.z;aııa mıaliik oldu­ğundan, ibıu ıkiıbaıplaxı ey;i ıaa.:ı:hyor ıiıdlii. ıBluınıuınllıa. lberalber; ıEnıdülüs'de eı evvel felsefi dliım:Iere yol açnnış vıeı lhıu.susi ınoktıaiı aıazarlaıı:. ve fi\kiıiloer seı::detımiş olıan zıaıtİar, bıu tbn H azm ille, bunıuın ıhıeunş~ısıi· v.e ımıuasıtı <Ylıan M alik bin Vahab 'ıc:lır .

.ı ıBu eser tarafurudan tashih edilerek türkçemlıe çevrilmiş ve Felsefe Yıllığı Meom.uasının 2. numarasında ·basıldıktan sonra, 1934"de ayrı basım olar-aık da çı­kanlını~tır. ll?n .~acç-?- 1Jıaı!çlç111dalçi !bıu ~~dıler için ibu esefre ·bakırıı.&~

-82-!

·Maille bin Vahab, ;felsefe iİll·e ınıeşgıu:I oJıınıaının ıhıaya'tı palh~sına oııa.: cağını ıbi.rkaç •dıe:falar ıacı ıacı tecr.ii1be ıettiğinıdre:ıı, ibu fümleır ilıe ıuğr.aşmek­tan v.azgeçımıiş görüne:r·ek .şer'i d1iıını1'er.e dönmıüş ve ibu ıhıusıus1ıa ıuım(utınıun

merciıi oılımhıştru·. Bu ~atıtaın., yıalruz m..ıntıkın anıeilıa.disıi !Jıakkınıdıa ibaızı

sözl:er aııali olunıaibiJım'işııi:. :FaJcıat, mümtıaz ibir 1fıt11atıa m•alUık olan ibn Bacca, lhıer :ne pa•hıai5ınıa

ofo·rsa olsıun, ifdsde He uğ·rıaşınıakbaın .ibir an bile •g<er.i ıdiurunıayar.aık. 6'.ıü­

tün hıayıaıtının sefaU:ıat ve talkaıLlıüıba·tmda ibunu.nla .mıeışgıuJ· ·o:lımıuış, ve ke.ın­ıcilsince saıbi~t olaın llııa·kJ.katLan ·İ<!ayld•e:tımi·ş ve ·hou'sıusi ·Hkıi!ı:ler ortaya koy­muş ıiıd~ .. IMaınıtık v·e tahiiyaıtia ıdfüır ıyaı~mış olduğu yazı,ba.rıındia ibıu u:nıew­

:rulıana bakim o1ıdıuğu ıgörülımıektecLJ.r. Henıdese veı lheyıe.ıt lh•akkınıd'ailci ta'.likat 1 , ibn Bacca'nın hu fu..ıusuıslaroa yüksek bir lkluıd:rete mıaN.k bıwlıun­duğuınnı •göstermeıkteıdir. Yalnız ıiMlhiyıatıa ıdair ·olaın ta':ltıkıa.tınıda ıhıuru5i

bir lrudr-et •gorülmez 2• Bunııuila !her.aıbex, Risalat al-V.ada' :ve ittişal al­insan bi 'Vak! al-!a'al maımmıdailci esederinrdıe ıilımi ıiılaMye .dair d:>azı müıhıiım ~şaretlere ıtıesaıdüıf eıdibneıktedir ılci, ıbun.1-a.r ıkeııııdis!aııiln, ıbütün ifüııı... lecin anlüıntelhıa: ve ıg<ayesi claaı.• ıbu ıilıiımıd:e 3 -kuvvetli olduğtumu· gösteıtınıeık­te;clıiır •. Bütün i!lııniılttin gayesi 0ı'lana.klıaı lbeı.ıaıber, ms·anlıar aras1n1dall<i müm­ta~ ·n!tratfa-rın, iç.leriınrd·en ıdıuy.dıı.ıklaorı lhaımle .ve ıişfiLyaık ile eımek, eniş­mıek ıi:sted.iıl<:lıeııi· bir ar okta olan iQ1ıntl1 ilalhıiıdıe ıbıu mıil~esna ·fıtratın 'k1.1ıvveit­siz obası ımıüımkün ıdie ıdıeğiılıd:i. Sütün ıillilmler bu J1me ıermeık içim. okıunu'1:. Böyle zamanının .ü•stün:d•e ibıix ız:elka ve ıiınliaını3ı iill!aili•k oLan vıe• ıilaıhi' ımıevllı.i­oey·e ıınaz.h•ar olan ibn Bacca'nm, ibıüUü.n ~liınlem tetk~k •eıtı.i.kten sonra. gayıeyJ ımülhınrel ibınakımıası, ibıu?Jd>a ·kıuvıvet ıkesbetım.iş olımıama•sı, haş.fıaın başa lbü.1film i1iımıl•e•rd•e malksaıtsız lhıaırıeıkefi ıeıfimıJ.ş •olim-a.sı ıdıeım•eıkU. . Şüp!lıe yoklıu;ı: ıki, ibn Bacca iböyle ibiır mantıksızlıktan çok ıu.zıakıfi.

Farabi (vefatı: H. 339 = M .. 950)'ıd.en sonna ıfeılsefi ili:m.1ei1de ibn Baccıa'nın !ll!a~ıııi g·eJmeımıişfıi. Bıuınıun ralkvıafl ıve •eıEkarJı. Farahi'•dem sonra. şarkıtıa hu ilınnl.eııi. ıbıillmek.lre ımaruf (ll~an .ibn Sina (.v.eıfatı: H . 428 = M-.

· ı Henhangi bir ilimden vüou'de :getirilen birinci lderecede e'llemımiyeti «ıaiz olan esere ımetin ve bımum seııh ve izaıhı ıhususunıda yazılan esere şerh ve · şerhi izaıh eden esere 'haşiye denildiği gibi, ·haşiyeden sonra. yazılan .ve ehemmiyetçe M­şiyenin dununda olan eserlere tatikat derler.

2 ıBenım Sicilya cevaplan n<ıımınd6!ki tercem~me ;bakınız (s. 133). s ihramın 'Zirvesi mırhtelif ceplerin birleşj:iği en yüksek ve 11ihai nokta olduğu

gıöi, eskilerin 9nd1nde ilmi .ilfuhi, ıbütü.n ilimlerin igaye .ye ıtlhayeti ;0)an :ve b.ütün ilimler kerndisi.n4e toplanan bir ilim i:di.

-83-

1036) ve Gazali (vefatı: H. 505 ·= M. 1ll1 )'ıntiın ıfikiııl'eriyle mıuik-aıyese ·ohınaca!k oılrı.ırsa, .A.dsto'nun sözlerini· anlam:a•k ·ve an.lıatun:alktıa, bu.nıloarın tkisiaı1e ıde faıiıl<.oollıu.nıdıuğıu ıdıeıı:ıha) ımeydaaıoa çikıar. ıMıaım.a:6ilh. ilmn1ıaınn ken:cl±leniınıd-en .evvelki feylesofDaındıan illeri -oldıu.l<larınıdıa• lhıiç şüphıe yoktılır.

İbn Bacca•mn eserleri,

ıBun!un yefüştirtmıiş -olduğu ıtıale'heyi ·es·erLeri ar:asınıdla: saymak !hatta bUJ1ı1ıarı en ıbıaıştıa lhürnnerlıe yaıdetmek laz~mıdır. ıBunıliardlaın Granartıa/lı

Abu '1-H asan 'Ali b. al-inıam nıaımınıda :biır zaı~ ·gör.ülıüıy.oo- ·IG·, kenıdirsi Mısr'a gelımi·ş l\l'e Kos':cla vefat etımiş idi.

Kuı1ıt.ııhıa'lı aneşhıur ıfeylesof ibn Ruşd (H. 520- 590 = M. 1126-1198) dalhıi ;bunun tı:iJını,iızleı<in1d1en iıdi: Buınıu şüpıhal.i; .gör.enler vaırsa ıda, bu büyük ıfeylesofoıın ibn Ruşd'ıun ıdaima lhü.r.m:etle lballısetımıe!k.te okllu-ğu

esederindıe göıii.ilıme-kteıdi·r.

Yazdığı eserler şu.nlaıidtt: Şerhler: Aristo'illllln Sema'-i tabi'i; Asar-i W viyya, Kavn-u fasad; ·Kit.ah al-hayvan ve Kitab a l-nahat na­mındaiki .esedenfurdıen 3:>azıla:rını kısaıı'811 ve .bazılarını ·temaımıen şerllı~ etmiştir. ' ; · ~ .' : ..

Müstıaıkil eset.Ier: Tailın ıiŞtii.y.alklaı- Vie bunla.rın ımel:ıiy.etleri. _:__ Ri­salat al-Vada'. - iBunıun 21eıyli'. - •Aklıın iınsana olan irtılbatı . - Kuvve­i 'nuzu'iyYeye dair. - Aklın insıana olan ıiırtıiıbatı makkında notlaır. -Tadbir al-mutavahhid. - Kitab al-nafs, - Sinaat-i zihniyye-mantık :­haklkınıdıa Farabi'ni.n .Jdtıail:ıı frz;erine notlar. - Siyaset-i ımJeıdeniyye ve şelhir ih:ayatınıa ıdfüır nO't1aır. - Heındese ve ihıeyeıbe ıd.aiır talıi;kat. - Mts-r'a gitiındş ·olıaın ·dostu Abu Ca'far Yusuf bin· Ahmad bin· Hasda'ya yıaız:mış olduğlu risale. - Mütef.errik 0IT1araık lbulunmıuş ·olaın· lhıiıkemi «;ıotlar. -Mülhendıis ibn Sayyid'·in · !henıd.esesiı ve ıbıunw:ı ıüsuılü ıhaıkıkınıda sorıu:1ımıuş

olıaın .suıale cevap. - ·Ca.Iinıus'un Al-adviyat al-mufrada lci!balbı ·hakkımda

notJa.r. - ibn Vafid"in Al-adviya'sı 'hıakkındıa Abii ' l-Hasan Sufyan i!le üşte:rek yazmış o~d'llğu Kitab al-tacribatayn. - Razi'aıiın Al-havi'sıinin

iilı:tisaT1. - insanın gayesi. - Akl-ı fa1ale vukwf .haıkkınıda notılar. -İsim ve anüse.:ı:nımıay.a 1dair. - . -BurJıam :h•akikınıda·. - ıstato.sıara :da.ix. -N efs-i nüzuiyye !haikikmd!a notlaır. - Mizacın ıtıp i!Ycıikımınıdıaın izahı. 1• _

1 Bu eserler.in arapça :asıllan ibugün mevcut değil'dir. A~ı!upa ·~~tüp~anelerinin bazılarm:d-a !>unların birıkaç cüzü mahfuzdur. Bunlar<ian •bir .Jcaçmın ibranice ve t;ıtinq~l~ri v~~r,

- 84 ,___ ' ....

. ' ' tbn Bacca v.ezir.

ibn Bacca'mn ihükfuıret ııicfla·resiıırdıe! ıOOıliun'Cfıuğu .mıuilıiciıkk.a!ktır. Yalnız, nere.de ve kimin vaktınıda lb.ükumeit işleriyle ı.ınıeşgul o~duğu ihaıkkınıdıaki haıberler ·mıiibe:fik ıc:Leğiildiır. Kıfti ('V'e:fuıtı: IH. 646 = M. 1248) Tarih al­hukama' 'sınıdıa ibunıun Murabitin'd•en Ahii Bakr Yahya bin Taşfinliıı veızarebiaı<le ıbu1unıdıuğ1u·nu söyıher. Bus~ni, Da'irat al-ma'ari.f'ıi!ı:ııclıe ıe:vvela Sarakust:a vali.si Ahii Bakr al-Sahravi'ye, ısOIU'a Mıağrıiil:>'ıclıe Yahya b. Yusuf b. Taşfin'e vezıarette buLu•nıdıupu ya'21a:r. İslam .AınsHdopedi'sinrcfe dalhi, Bustaru'nin ya-zfdığı ıgihi, Sarakusta'ıdıa Ahii Baler b. ibrahim al­Sahravi'niıı vezirliğiaıri· yapmış 'Oıl!clıuğu görlülür. ıBluı Ahii Bakr al-Sabravi, Mur:abitin'd-en 'Ali b. Yiisuf'wn ıdıaan·a·~ı ıiidii,, İıptilclıaı ·kıayın ~abası tıarla­fırud:an Gran-atıa'ya., biılah:ar.a Sar.akusta'yıa· 'Vla:1i tayin dlıuınmuş jıdi.

B.u anenıbala.r, ibn · Bacca'nın ıv;eızaırıeıtlin!itnı 20 sene ıd!evıaan ett:iğan'i söybeıınıeıkte mütteıfikti.der. ·

!Bu Ahii Bakr b: ibrahim, ibiı Bacca'nın siyıa<Si teıdibiir.leT.ine . in:zıt­mtatm ·!f!!d•en askeri lru<lır.eti say.eısiilltdıe: ıdüşma:nlarıın.ı ıyeıım-eik.1!e iıdiyse tl'e. bi•lahoara ihıarp ıtaliıi ıaıl·ey'lrıll'e ıdöıııeıreık. ınııağ'lııı.p ·o1mıağa lba-şlaımış v.e Sar.akusta'ıd:an Balansa'yıa gifımiştll. Na:fıiıte ytei!·e lkıuıvv1eı!ılıeın1nı:ı~ğ"e çalışan bu eımi·r.faı ·düşm!aınları ·her.g•ilın· ike:nd:iısıiinr ıbi.rıai ıd• •fiaızyilk ·ıetımıeıkte ol­dıu·k1arın:daaı, teessürahnın neticres~ dl'aır.a.k ıdiün.yıay:a ıelb-eıdi surette ıgöz-

lerini kapaımış rve· •güç <hal ;jjle Sa'rakusta'yıa ıgömüıl'e .biimfr~id:i. · ·

ıBıınıun ölüımünıden sonra, ıclıüşmtaınları fJ:r..saıf'. ıbul&rak Sarakusta'yı el­de etmiŞ v-e h.ur.aıclıa ıtıatlwiıbat icra illıe ot oook ibl11alkım.ıaımlş ~cli111er. Suniaır, Ahii Bakr b. ibrahıni'ıilzr lhdzmetitoıdleı lbıuı!ıuınımıuş !bit kimsıeınin ıdeJaletıilyme. hunıun kaıb:rı.iınıiı ıbıula·ııalk , oe!Se:di klaibir.den ç~karımış],aır ;ve parçıa paırçıa et-mişler-dil:. · . . . .

ı~,u 'emirin _anıağl'Lllbiyet ve y.eıf.atı .ooeriiıre, ibn Bacca ıaıvamm <fıeoavtü­zünıden ikorkarak, ıiızinj g·aıymetınek ıüzeıı:'e, Saralrusta'ıcfuın çfiomış jjdiı.

Mak_sa'dı Mağrib'e ıgıiıtm•e!kti. Şatbiyya'ya -geMlilğ·~ :vıa,~. Murabitin'ıden Yii~ufb. Taşfin'iın oğ.liı.r Emir Abu ishale İbrahim, !atv8ımıaı llııçış ıg.öriüınınııek maiksaıdiy1e ·kendisini !hıaıps ıv.e ·beıvik~f ıeJtti-.

ibn Bacca, Sarakusta ıvaıJ.isi .Ahu Ba,kr b. ibrahim'e veza•reıtbeı bu­lunduğu sır~da ıdlalnı. y.ilne iböy.le ıaıvamıa: llıoş göriinınek aıra:Jc.gaıdiylıe, Bani Hfıd'dan 'imad al-davla 'Abd al-Malik b. Ahm.ad {H. 503-513 = M. 1 109-1 1 19) • a sefa:retlıe .gü:ttiğıi va•kıit: ibwııu.n ·bamfınıclıan •daıhıi ihapseıdtlnıiş

v~ lb:a:tta ıhu llııüküım:~T tjaıraıfllllıclıan :9iizl.licı~ öildıür.ü1Lm'eısi ıi'çiın. ımıuilra.faızıasın~

- .85 -

1 m~fu ota!Il:lana ıeımir <ie v~r.ilımıiş !ildi. ıBu !felakel!1endeın :ldu:r.tulan ibn Bacca, nilb.ıayet k-eıı:ııd!i$.im Mağrib'e ataıbiWmıiş dıdıiyse_ ıd:e, ar.ada ölıümJıe kaırşı JQa:rşıya. ·ıgelımişti ..

Fath h. Hakan1'ın Kala'id al-.'akyan nam eserine nazaren

ibn Bacca.

ibn Bacca'yı, Murabitin"dıen Yusuf b. Taşfin'ıi.n oğ-Iu Emir Abu ishak İbrahim,, avaıtnıaı ılıoş ıgönün.meık maksa<liyle Şatbiyya'ıcla lbaps ıv-e t-ev.k.iıf ıe.tt:iği iVakiıt, ıbıu emiri dtlınıdıaırılık nıaımın·a teıb.t'.i:k ıile, k,enıdi\S-inin islam diilıİlle s·aıdaıkattıe ıbuhıınmıu1ş oldıuğıuınıu: söyleyen Fath b. Hakan secili ve JI1JU5anna ıbir ·tıarzıclıa. yaızmış ohdıuğ.u Kala'id al,akyan'ında - ki, ıbu eser Endiililüıs'üın uneŞhıuır şaıirJeniınıdıeaı bazılarının llıal ıterceımıelecinıi d!lıtiva

e<leır -. ibn Bacca .hail<ikın:dıa ıağır sözler söylJe<ID!işti>r. Kıfti'nın Tarih al, hukama'sındla ıgöııülıdüğü 'Vlocllı-iı~e•, Fatp. b. Hak.anr ıbu Kala'id'iıne koyımak ü~ere, 1bn Bacca'nın b.iır şiillrini istıeımıiış v.e ibn Bacca ibıunıa kaçamaklı bir cevıaıp v-e.ııım.ıi:ş i1dıi' ki, ıbıunıclıan ic:lıolıayı k.ıa;mış olan Fath b . Hakan kibabın~ dıa ibn Bacca'ıclıan ib<u tüıılü ıiınti!kıaım. ıallmıa·k ıiSt-emişti.

Fath b. H akan, bwıııın isminin il>aşınıda: Abu Balu- b. al,Sıi'iğ -ediip 'Ve vıe v:eızir •di:yıe ıunıv~ ıaçtıktaın sonııa, •aynen şöylıe söy1iıyor:

ıD.iın ıgöz ~aıpağının çıapağı v.e ımıüs1iın:tlıerıiın ti!ç sıkıntmdır. Hiıfı.Eet ve cinneıt ıi!le .mıüştefrri.ııdWr. Di!lliın ·f.aı-zl.a:rını y-e ·sıü:ıınetlerinıi aıık<aya atmış, ve yoklan çıkıp 'SlaıpIXltŞ ve batı!hJıa:11a ıSaıpl.aını:ın.ıştıır. Cenaıbetıt~ tıalhar.et €'tan~

.nll·ş i\f.e ıbir eser..ıiı tin~beıt ıgösteıııneınJ;ştıiır. Haıdıeıstıen ıpaklıiğin ne obduğum.u b.iilimeımıiş, ve göaıli1DJden kraibiııd·e yıal-ruz OC.aiıac-ağını biran bHe .geç.iırmıeo­

·Ill!J1şt.i!r. Ken:disJni y.aıratan Bari'yJ ıilkrıaır etımıeız ve a:ııgıniıık mey;dıanıtııdoa·n

başıka ıbi:r cilhete ~itmez o1di. Onun n-a?Ja:rı:111da kötülıüOC eyfükten dı:ı\ha maıkbuıl rve ıbelhayim fosanıdıan <lallııa una·krulıdlll!I. Esıki yunıaruılaıı:ıdıaın kal­mış olaın ıi•lıiımleri ıta·kıip eıcle-r v:e •göklende ıbullıuna:n. yıldızlıarın ·aırıka·lta.rırv

d1an •g·Lder ... A1lıalhm ık>?tıaibıını ıbıııaıktı ... oınıu, ıaıik(~sıına :attı!: V.e• ıbıatılın -hiç­bi-r cıiheble .ken·d.i!sine yol bluJaım•aıdığı ıbıu ılciıtıaıbı !iıp'tale kalkıştı. .iBütıün

kıuıvıvıeıbİ!ll!İı !heyete sarf ıv.e lhıaısr a~e. lbıi:r •gün Allallun !huııuırııınaı çıkılıp !hesap v.eıniJeoeğini inka.r ıe:tti.. Ka:inaıtı yı}dJZlann idiaıre ;ettiklerJni: ve kainat üııwilillde b:uınılıarıın teSide'I1i'll!deın başık>a ij:,ir ıtes-1r ve !bir müessi'r o·lımaıdı-

.ı H. 529 =:: M. 1134_ veya 535 = 1140'ıda Meraıkeş'rde katle.dilmiştir. !En'dü­lüs'ün meşh~ ediplerindendir.

- 86 ·-

ğıını ısöyleyevek, ·tıanrının !k•tl'kıulkıu.nıa 'tecav.ü:z e~~. ıGiinalh dışliye:İıler !lıa1c­

, ikınıdıaki Kur' ani t-eıhıditre-ı: üıJıe ıa~ay ıeıder ıve ıhesap ıv-e ırkıaıbıiaı v.ukıu ibula­cağını bir lhuraıfıe sayıaır:dı.

:Buıııa göre msan lbi-r. nebat uldf; y-eıtden biter, Jrunu·r ve m'ihıay-et bir dıd·ç ·olıur ... Ka1lıbmd-en te!lllıaımily'le ıımıan <Silinmiş, ıhiıçıbir •eseri :k:almaım,ış!. .. Ralhmıaın.ın aıdı ıdıaı ıc:l.i1iııı!dıe:n kaldırılımış ridıi.

&rgün ·gelip fherlkesin iş!lıeıdiklıer.fınıden lh'esarp v;el'ec·eğföi ·inkar ıeıdier ve sa1ptkın aıeıf.soi ıda:iıı:na '<l!Zgınlı'k ılııaıvıailiarınldia- yeler<li. Ömııfuıü l·e!h'V-ü lu.'lbe •ve revtk..fil tarebe ihasrefıµtiş ıv.e -kıiıbr-ü azamet :vadıHerıine gitmiştir.

Mıu\Sliıkıi pa~rınıa revnak v-eruniş V·e ıbun:uın zev-kiıni •etnaıf ına yaymıştır. H er zamanki meşguliyet.ini ımıı.ısiıki teşkil -eıder, ve ıgün:l:eri- saiba·r ve ses­leır 1rlıe.ı geçfrJır . .Alhr-et ikayıgusııı ·hıaıtırınıdıan ıbile ıgıeçmez; sea:navi e.aııi-rJere

bti·r an lb-illıe il<ıukıık asmaz!. .. iBunlıar li!lıe ıheraıber ıkötü bir aslı ıve adi bir menşei v·ar.dır 1 • Ayni zamıaında yüzü dkıadıar ç.iıı.ıkinıdıiır iki, eğ·er hu. yüzü köpe)k ıgö.r.se !havlar, ıuhu·r! ... V.e kendi· -0kaıdıar ·pist.İT ki, ·etrafa. yıaıy:dığı kokıu:landa:n, şelhideır rahatsız olıur. Kirliıl!rğ~. ibir pis demirci. çırağını

andırır ...

tbn Bacca -Granata camiinde.

Suyiiti (ıveıliaıtı: ıH. 9İ 1 •= M. 1505)'.niın Buğyat al~vu'at'mdlaı (s. 207) •gö.r.ü~dıüğü ıve~He, ü:>i11gıüaıı .Granıaıf:a· oa.mihlınıe girunıiş olan ibn Bacca, bwıaıdıa ıbir ta•kım •geııçlere Dralhirv ·oıkıuıtımıaktıaı ola.n ıb.iır a:nıüıdıeırl"i1siın lbıaılka­

sına takıa•rrup ıetımiş ıi.ıdi. Su ogençleı.ıd.en il:>azclıarı ibn Ba~ca'yı ika·~de.doerclc . "Bu fakUı,alim lhanıgi ilımi bıidıir? V.e n•eyti: Gıaani~c:Liır? Ve ne ıbuynırurla;r?" diye dtlıtıapta buillunıd'l.l!!ar. ibn Bacca: "ıbildiğ.fu:n onıi·ki iliqn vaııdır. Onlıaır­

dıaa:ı. OJiri, ıhu si.ziın -okıuıma-Ic.ta o-}dıuğıtıın!tıız aııaıbi:yatıtır" ıdıeıdi . . Bun;dan som:1a,

koynıundıaın lhrerıbiıri' hin •dıin·a.r •kıymetinde oLaın ·oılJilkJ. aıdıet yaıkıut çıkarıp: "naım.il -Ollldııığıum •dıaı buırutar.dır" <leıdi.

Nilhıayet, ıbuynıraoağını, ıdıfyıeoeğ.iln:i: söyleım:eğe ibaşLayarak, ihu genç, lere ayrı -ayrı ınasillıatlar ve.cdıi.

1 Bu .feylesofun .kuyumcu oğlu olması, Fath b. Hfil<an'nın <ledıiği ıgi-bi, ·Valli"

bir aileye .mensup olduğ.unıu gösterir ise de, ıbu-rriın Sarak11Sta'dla ıdoğmuş -ve Tucayb .kalbilesiıne mensup bulunım:uş 0olıması ve hu kabileden -Olan Bani Tucayb'in bu şehrin ·hiikilmdarları ıl>ul.udınıaLarı düşünülürse, bu feylesofun fillesi ılrakkında kati •bir ·hüküm verilmek ıdoğru olmaz.

- .87-

·ibn Sid al-Bafalyiisi 1 ile ibn Bacca ıar'asında geçen bir nahiv

meselesine dair müb,ahasa • .

i Arap. n•ail:ıirvcilıenim:loen ımeşhur ibn Malik'.ını Alfiya'si iizerine Usmu~

ni'niııi Manhac al- Salik ila al-fiyyat ibn Malik namıiyle ya:z.mış oldfuğ·u

şeı!hin Zavahir al-kavaltib li-bavahir al-inavaki.b ·naıınıaııdaki 'haşiyede ( cd. I, s. 177, Tıunıus ıbi.aısımaısı 1927) 0görıübdıüğü veçhiıle, ibn Sid al-Ba­t?lyiisi, Kitab al:-masa'il'Jrrde ·koocLiıS>iıyLe ibn Bacca arasında geçımıiş olan lisaıni ıbir müil:ı·alluasayı şöy'ie lh!iıkay.e •eliiyor: "S'irgiin bir mecliste kenıdi­siyle bera:ber •bu.Jıundıuğıuıın ıbiır zıa>t [ibn Bacca], ıbenianle ıll!aıhve ıdai:r biır

m:esde ihakkında mün•azaa •etmiıştıi. :Ar.aıdan birçd.k günler 'Seçmiş olıınak­lıa, ben bll!llu ıunutmıuş V<! zıaıt-en ·eıhoeıınımıiıyet vermediğim ıbu meseleyi lha­tırıtmdıa rtlu1.mıaımışt11Ill. Bilallıa:re bu mesel1Jeıniın ıbeniım e:leyllıiımde, onun }e­

hmde olıaıralk ·riıvayet o1unıdıu.ğ'l.lnıu, ve ona ıbu ımeselede taraftarlık eıd-en­

ler olup, ıbıuıolaırm ıbeınıiım ıll'aıta etıtiğimi 1SöybeıcLi1lclerilli· işittiım. Bunun içi!Iı.

bu hnı.sustıaı k:iım:in s·e.rnııayesiıruiın yavan oil!dıuğu aruaşıl.sın ;dıiy.e. ıbu.ııaıclıa

.zıikreıtıme'k ıi1stiyoıt"uım. İpt-hd:a, ibu zaıt şöyl•e söy1eıdi: "Sarakustıa '11.ıalhıiıvci-

1erindıen biır zfün.ııe, Kusayr'ın 2 şu: «ımıaksıaıdl'lll !kısa: boylu bd~nlar ıdıe-

. ği1dir: Kasirat al-hical = ıaıfif ·ka<lıınlau:ıd'ır. •Heı;ı.c·e. k-ardınların ·en çirkıiınıil,

kı-sl3ı boıylıu olanlıarııdır» 3 şitiırinıdıe i!lıtilıa:fa ıdüştıi.i!ler. ıBaz~lıarı, "al;öahatir = ·kı-sa ıboyfo, ıboıduır"ıu ımıüpteda. ..;.e "şarr al-nisa' ·= ıkaıdın-la'l'ın en çfr, lciıni''yi ıhu ~üpteıdanıın ha!bem y.aıptı:lar. Bazıları ·:ise, ıbnın'llll aksine o.la,. natk, "şarr al-nisa"nın aniipt-eda. ve " bahatir"in ıbu:Dum il:ıaıbe.ri oUmasını

cfilız ·gör:dıüler. :Be:n. -blu· ıiıkiıncileııe i·bimız vıe• ımıuıhıa.J.eıkt i1e, yalınız hmnci şeıklin .doğru olıaoağ ını . .cfiğer şeklıin ca'i!z oılım·ayıae:ağrnı söylleıdiım."

Ben- Sizin ıdeıdiğiniz IIllJUlh:tar olaın vreci.hıdü~. DJğeri ıde . d:iı.zıdi.r ; mfiiımteınıi cteği1dir.

ı H .. 444-521 = M. 1052-1127'.cie Bataıyus'•d!a: ıdoğm'.uş; Balansa'<la ölmüş­tü. Atlı, 'Abdullah b. Muhammad'dır. Eıdebi illinler.de ·derecesi yfrksekli Hikemi Bimlere -de ıintisabı vıar-dı. -Pe.lc çok taJebeye ıınalikti. .~urruba ·hükümdarı lbn aı­

Hacc'ın üç güzel oğullannıa aşıklı. Bu .üç genç ıhakkınOa.ki şiirleri diller-de dolaş­mağa başlamış oldıuğumdaın Kuı:tuba'yı terke ımecbur ()lmruştu. Birçok edebi eser­leri var.dır:

2 hap şairlerinden ve •ayni rzrun:anda meşhur aşıkiarın.<fandır. Sevgilisi 'A:aa'ya iııafetle, Kusayr 'Arı.i. !diye -anılır. ıH. 105 = M. 723'ıde Medine'de ölmüştür .

. ib-JI .LJI ... ~ Li!I ;W . ; . . . . .

- $8 -

O- Nas~ olıaıbilir? Şa!i!riın ımıalksad'ı, kaıd'ınla:rın -en çi!rk.iinaıerin!İ!Il, ıkı­sa tboylu Joaıc;lllıJıaır· o]dıtigıuiiu .söyleımı~. ıDed!iıktıe:n sonra, \bu. bz:iyıyeyle ·meıvru "al-bahatir", ı.ııirahil:nul da "ş.arr al-nisa"ıdır ·diye, işi mantıka dö­kerek, ım.antı..kçılıaır ıaxasındia k.ullaınıiliaııı ihir. çok ikeli.mıeler iııaıd evti 1 • .

Ben- Sen, nal:ı:iıv mı.-eısdeleriD'e anıaıntıık llıakiıı:iı etım-ek iısıtıiyor~. Nailııiv 1başlka, llll'aıntıık ıbaşka!... Nalhi:v:dıe, anantikıt.a lku!llraırulımıası diiz ol­mıayaın ııll'ecazlar ve rmıüsıaım.ıallıaı!Jaır kullanılır. ıF<e)'llesofiıar, lh·e.r .sıa!Il;atıııı

kanuiı vıe ·ka·~deJ.e.riıızjn ayrı oıklnığlunıu, mulhte:J.il .san.aıtllann '.kendı1 lhıu~si kanıucları <lıaıhiilinıde ıınüta~aıa ohın:ıımıası lazl!ID cgeldüğ.iıni 2 vıe iherUıaın.ıgi bir saınatı başka ıbir sanaıtla karıştıru:nanıın ceı!ıJ1iıd-e.n :neşet ıettiğmi veya· bir saınıak:ı<ttıaın ıdiğıer sa.nıaıaıve.ı · ·gıeçeırek, biraız ne.fos ıalımıalk 11.steımıe-k &a·i•kasiıyıle

v:eyıa ımıuıgalatıa icr.a ıetımelk üzere, :kaısıdeın ıy.aıpıJıdığını söyleımişle.cıcLir. . .

Nıaı!Wv saoJlatmdıa lıafıxla·r, ımanayıa. mi\.IJtıalb& Q~clıuğıu ıgJ.bi·, M :zan dJa, mıu!lııaıtıap mıur.aıdı anllıaıdığı zıaımıan, la.fı-zl:a:r ananayıa ımıu!lıalıif ıd•e olur. iBi~

naıenaleyih, ıbaıfz.e:n dsnaıd, ananadıa isnıaid lkend:isiınıe olaın şeyı.iın gayri!Ile ol­d'llğu 'VJa!.C1d.ır. Mıuıhatap, mütelkehlıiımin ane.raım ıve maksadının ıne o1dltrğunıu

bi'lıe.cek o1ur.sa, mesela "Zeyde paıra vıeıııilıdi" ıdiye, lbir ımeÇihul ·fiil!iın nfilh-i· faili oıtaırıaık, ıpaııa zikl.'eıdıiılir vıe v.errıi.lım.ıeık . .fufi1i ıpooaya dLSn.aıd ıo1unıuır. Biınıun g.ilbi, Zeyde :v;eı:iiılıclir ıpaıra ... " dıiyı~. v·~r.tlıme Zeyde iısnıaıd olıuna·cıa:k.~-dlıursa, ~

bu ıda .ayni fıaıiıdeyi ımıüıfüıd oJJu.r. NaO:riıvıde mrullııaılıa'.bin söz-ü aaılamış a.lmıaısı istilhıdıa·f obuınıdltrğ'll'lld:am, mrel1aıIIl 'Ve.o ımaıksat anlaşıldıktan sonra, ılıaıfwJıar ile anana.1ar ıa·ı:ıa:sıınıdaki' · 'lilıiitıaJbakıa:t aırıanılımıaız. Güınılıedelciı lhıilikımün şıu . . . veya· tbu la~za ıi:snıaıdıiyFe ıilktiıf.a ·oılıuınıtııp, mana ve lhalkikattanci isn1aıda ha­kıJmıaz. Yıa~ ıme.oaıını ilfa0deyıiı istillııdatf edıe:n nıaıhivıdeki bu. .türLü ıın'üısa­

malhıalaır, şitlıri il:>ir zarurete anıelbqi ıdeği:lıdıir. FıaıS~'Uı a.rapfaırın ıar.allarmdıa0ki . .mıulhıaıvere1'erinıdle lbıtı; :türlıü dsnattlıalli cereyan ıeıdıer. Nalhiiıvcileroe ibunlı:ırrın isbatıınıa .kalkış.oıağıa. ihacet . yokbur. Nail:ııirvciler.iln: ıb'ir cümlleıde lllllU'al"r.eıfe

bulununca, ib!uın:laroan lheıihraınıg.iSinıi.n iıslmı veya ihaıber 0Jıill!a1.51 müsarv&dir d<eımıe.Iem :dıe ıbıunuı •gösteı:ıiir. Mıeseıla: "Z eyd, senin ık:aınd!aşın oldıu" v.e

.. . . ı lbn Bacca'nm ıbu fikri, mantıkan ıırasıl ımıü.'Cl.aiaa ettiği, lbn Sid tar-afından

i-zah edilmiyor. Anlaşıldığına .göre, "al-bahatir" "şarr al-nisa"ıdır •ka.z.iyyesi müs­·teviyyen raıksolıunıaııaık, "şarr al·nisa" "al-bahatir" dertilecek olıUır ıve anenıu maıh­mrt.tl ve maıhmrııJ menu yıapılırsa, •urııun tıoy~u ıkaıdınlar ıa:r-asında "şarr al-nisa" hu­lunma.ıOOk · ıa,zım .geİir. tbn Bacca'nın mantıkçılar ıarasında anüstamel olan kelime­lerden .zi.kr ve irad ettikleri ıhunlar <ılmfilıdır.

2 Her ilim we sanatın -ayırı mantığı 'Var;dır . .Bir m•aıntık her mm ve sanıata ta!t­bik edilmez; ıher. mm ;ve sanata tatbik etdilecek ayrı il11antık. varıdır,.

- 89-

"senıiln ildau.ıdaşıın Zeyrd o1d.ru" · ofunleleırin!oo oDdiuğu. ıg.ilbi, .Z.eyıdi ıiısiım ~-e 1kaııd1aş lha:hqr yıapmıaık vıe bir ıclıeıfa ıdıa •kıa:r.dıaşı :iıS.iım ·vıe: Zeıyıdi lhıalber yaıp­mıaık mıiis•arviıcliiır. Niteıkiım•. Kıu•r'an'ın XXVJI. siires.iıııin 56 .. ayıelıiın:dıe:

' . . . j\i ~\ )/\ ~I _,~ ~~ W » = Lüt ıkaıvminıiııı. cev'albı, y.alnız şunıu

denl'elk <:ıilıdıu : . • " :dıaılciı c-evıap ıkıedıiıınıe:si, , 0 t;;' ıı ıliiıi1in:iın rismi oJıınıa.k

üzeııe, ııeıf ile V•e: ilııaheııi olnraık üıııe.re nasp ıiıle ·k!iOO!at oJiuıı:ıımuşfıuır 1 • Buınıuın­

la. il:>eııaiber, Jb.u w ık.ıl.'la'aıttıaııı, maıkısıaıdın •aıyrı ıayrı ŞC.'}"ler ·olımıaıdığınıdia m"lç­•bir :kiıınsenm ruıF.aık mir şüphesi ydktur.

Y.iıneı · Kıurr'aın'ı·n LIX. sfı.r.esia:ın:n 17. ayetiınde: \ ... ~\ L..;~~ 0'tCi ,

' ... ) u 1 J Ü'.. -il~ = şeytıaın ·Vie in&.anın aok:ilb'etleıri', odhenll!eıındıe: -eıbeıdi dl­

maık oldru ... " ·dıakii a!l<Jü:>et .k!ellim·esi ide, .r.eıf ıve n1asp ile olruııım:uşbur ki. · bu iıki ikııı:aıaıt aınasmdıaı n•e Basriyyiin ve .ne Kiifi.yyün2'1dıaaı :b'iır ·kiımse ıin­

d?ntlıe •a•sla bir !fia.rk yolk:tıuır 3•

Maıntıkçıl'ar :ilı:ııd.in!de rdalhıi lhıeı:ıhaınıg.i ılr.iır ıkaıziyy;e, sıc:bkı rve kiıı:b:i; M•ki kıaJım.ıa0k şartiy1e, :aıksoluınıaı:ıa:k, anıeıv.mııu· mail:ıımw Vıe ımıalhımul:ü mevzu ıyıap1-lacıa1k olıursa., ·h~ ıiılci 1ıaık?dirde dı6ade o!lıuneın ıfaıi.tle d:>i1r oLur. A:bımoet çalış­kaııdır ıka.zıiyyesiın!dıı:ıki •m•eNZıU o}aaı Allınned.:'iiı mıalhımıulı ve ma!lımıu~' ,olan çalı.şkıaıııı ıınevz!w yaıpıp, çalış'kıanı Aıhıınıet'tıilr ıdiy.e<!!eık olul'sla·k, hu 'ilki tıaık­

diııde faide yeıkıdiğ'e.r.i:n1iın ıaynı ol1ur.· · !Bazı kırumıyyeı}er o~uır ·kıi, ımüsbeıv.iyyıeın aıltisleri saUtilh o.hnıaz: Mesela:

hoeır insan ıhay.vanıdır ikraızfyiyoesi a·kseıdi!lıiıp, ıher lhayv.aın iı:ı:saınıdır d•enıiıleıınıez.

thn Bacca';nın şiirleri.

l F a th b. Hakan'ın Kala'id al-:'akyan'mdaı (s. 303) söyleıdiğine ba~

ı Bu ili •kıraıat.fan 'fef ıktl'a·atma ıgöre ceva-p isim, diğer ta:tıir ile, mii'bteda ol­muş olıur ~i, bu ıda: "Lıit kaıvntinin ceva:bı şu söıJeııden :başkası oı~maoelı" suretiyle terceme edilir. Nasp Jcıraatma ·göre, cevap ıh·aıber oLur. Btı t~rıde terceıne: "şu sözleııden ;başkası olmaıd't Lıit .kav.minin cevabı ... ".

2 Arap ııııaıhi.vcileri Basna ve Küfe mektepleıiıne ayırılırla:r. a Bu ıımsaııerden .tr.ı~a. lbn Sid, Fazdak'ın Kutayba b. Muslim'e söylemiş ol­

duğu 1mersiyesl-nıden iki şeıkil'Cle inşad edilmiş ola:ıi ,ıbir ıbeyti ve :bundan başka Zuhayr'ın ıbir .beytini ve .daıha ıbarkaç ·naılwi misaıller iraıd ederk, ılrabeıin müptectı

ve anüptedanın ıha.her yapılmasiyle ·vaki olan takdim ;ve tehiJlden ayni faide ıh.asıl ol<fu.ığ.unu .göstemiştir. ·

'

- 9.ô -.

kılirsa, ihu ıfoyl-esof başka şai_rler<l-en alld1ğ1 nrazmıunlıaır ~l~ şfü !flanziım. ediyo.ııdu. . .

Yıukarrdıa: v.ezıaretıi<D1dıe lbıuli.ınmnış <>hdn.ı.ğıuniı söy.l!edıiğiımi'z Abu Bakr b. ibrahim'ın ıv.ef.a.tmdıa söyJooııi·ş okliuğ.u şıu:

".Ey Hükümdar! Yemiın 'Olsıım iki, seaıin öliiıı.nJü:nii ıağlaya:rıaık, ıyliilks·ek sesileriıyLe lhıa:lkıa, i•lan ıerden •kıaıdıınlaı~. mead ıvıe şe.rıeıfüın ö~üım:ünii Han ~tııniş olıdıulax ... "

".Felalkıeıt · seıni k.ar.a toprıağıa ·gCu:nıüınceye ıkıaidıar, -sen ın;iıc·e fdakeıtler ve nioe ikor'ku·lru işler ille ruğrıaştın, V'e :nfoe lha·d:iselerıi ye:ı:ııdiın... Sir türlü senin öLümiin·e i'llıaınnuıyorumı ... Bu: llııa·kikaıtı ıb.ix ~aaı ızann·eıdiyoruıın ... "

"Seniınile ne zaanıan ve n:e.rıeıde bulııışacağıımı ve sana n•e va·ki•t ıkav.u­şaaağl!lllı sonuyorıuıın. :Bana bu ıbıul'llşıı:ııaanızın hıaşl'e ik!a1dığını 5öyliyoırla·r ... Ben öküz ıkıaıclar bluı ıhıü.zıııü na-sıJ: taşıy-a.Y.ııın? .. Bu ayrılığa nasıJ sail>r­edeyim?..." meaJıdıeılci ımıersi-y-esi«ıi, ~u· ;mıiiefüfe ıgö.ııe, Ahu '1-'Uta (v.clıaıt~: H. 449 = -M. 1057) 'run validesi ıhaık.kındaki şu:

"Ey ölüm karübaru!... İçıiıniız;d-e ıbe:nıden ona., onuın ırı.ıllı.unıa içiımıdeın kopaaı selanumın gürel :koikruıları:nı belbli'ğ .00.ec-elk ;biT. kiımse yok anu?"

"Onıa n-e vıa!kir l<ıavuşacıağıımı so.ııc:Luım: "ölüler ıka!bb:leııiın; üz.erLeoo_deiki tıaşların al.tından •kıalkınc·a:y;ao 1<ıaıdar

ifl!iırak ıdcevıaım ıeıdıec.ektir_... ıdıeıd:iıler" ... ·kıtıasın<ı-am. ıaıhmıştır.

Ö'liüımün, kencLHerJDi d:>izıdren ayıırmış oldıuğıu ·kiımse1er..C ·dıüşünen llıer­tkesin, bir ·dıallııa oınlıa.r a-lıe buLuşm:anın ıhaşl'e ikalmış ibıu~uınıclıuğluaııu söyle­an·esi ~çrn, bunu kenıdisinıden ıbıaşkıa bir kiımseden ıdıuıymıuş -0kn·ası lazım

ıdeğıiılıdıir. Bıu: basiıt ıhıaıl91katı ıheı:lkıes söıyleyıeıbıllir .. Zaueın, Kala'id aVakyan'm en sonıunıdıa: •zi!krıetımıiş ·o~dıuğu ıbu zatı,

F:ath b. Hakan ıbaştıan aşağıya kıaıı:lıaır 1fonıa ve .kıaJba .bir lis1aaı. i1e yazunış v:e kıenıd.isıiıil!İJD. bıiıbdiğJ !iıliunler.cLeaı ve yazıdığı •eserleı:ıd·en !hiç ıJ:ııaJh-se~em:iış­tir. Bu yazılıaırın lhıeır sartırınıdıa, ıken•disine karşı bir iınıfüal .g'Ö&berm.iş ·V'e •bunıuın lbaşına •gelen .fellaket:leı:ıdıen •bi:r ımıeınmuniyıet h.isse:lııniş <>~dıuğıunnı

g.iııJeımıeımdştıir. ıBu :iınfü.a.l:lerin, y·ukıaırrda Kifti'.den nıaıklE!tımiş oLdıuğuıınıuz

sebeıpben haşkıaı, ıbi·hmıeıdiğ.imiz il:>irÇ-0k seJb-eıpler.i •ölıdıuğıu şü.pıhıesıizdir. lBu­raıda ibiziım ıbiıldiğiıniıiz bfr ciihet :va:rsa, <> ıdıa ibn Bacca'nın 'heır şaıir kaıdıar şiir söylemiş o!bdıuğıudıuır. Şiirlerinin - ımeŞhıuı: şaider 1IllÜStesna olmaık

üzere - başka şaıirleındeın. aşağı lıaıl'aıfı yokıtıur.

. . ı&i·rQOğ~ K~'id al-'~kY.an'ın anıaAJbuıuınıqıa .·ölım~y.aaı ıbu şiirleri, Kala'id aVakyan'ın ım!iiıteıa:ddit yaMı'CllarıncL:in V'e tbn H?llikan'.ın Vafa ...

-91: -

yat al-a'yan'ınıdıaın t{).piay.:ırak, ynıl<ıaxıki meırsiyeSinıcfoo ib,aşka, aşıa"ğıya ·doğru sıra•lıyoruz.

ı.

Seıvdiğ_~ "Razak" .n-aımmda1ki· Habeşistan'Iı ıbiır lkölıe ilıalk:kındıa s&yre­miştıir .ki, bu ·köle, sıalhi.p}eniyle, !kendisince ımıeçlhıul ıbir anıaihıallıe ıgitımiş iıdi· ..

"Ey be:n:i lbır~tkıp, lbıillmeıd.iğiım. ıbiır ıyıe:ııe ıgjJden ıs•evıgillriımı!.. . . Sen ben­den ·eJbeıd:iyyen ıkıayıboldun ... Neweye giıctiğini ıhilmi,yo.rıum ıki, senin a11ka­na düşeyim ve saına yetişeyim!..."

"Seınden soııına gümıdüıı:lerfan, sab.alhları .geceye 9e:vıni·Lnri-ş v,e ıbinaıen­

aleylh saıballıları ıdıa a•kŞ'aımhar giıbi ka·raımıış ofan ıbk geoeı::lir. Ken.dr lh.ı3ıya­limıde kuır.dıuğum ıboş eme!ller i:be av.wııuyonuım. O -em-ellerim haşındıa, saına

kavıuşmeık ıean·eli· vardır. Ha:lıbıulk.i, foletk heni ıbltr eaueliane kıa-vuştıurıma­yaoa1k:tır."

iL

ıBu költtıin ölüımünü dıuyıduğıu ıvıakit:

-~ "Ey sevg11i Rıaızııtld Sen ıi:ster üste, . Jste:ı:":isbeıme, ıkaıdıer kene# i1S:beıd.ıği gfüi 'hıar~eıt :eder. Ka.zaya ·kaırşı nasıl taıhaımımıül eıruıleceğJm· ıb'en ibi!lıiırian.

Sen doe, şikayet ebmic.dıen, ıbıunıa ·ııa\bJamımül ıeıdenlendıen misin?... Herşeyin tekerrfü edeceğıi!Ili v.e ıhayaıtın ıdfüııni ibir odevıi-r oldıuğUdllll söylıiıyorlaT. İşte btııgıün, ·onu kıaıyıbetıtıiğ.iıın •glüaııdıüır. Aoalba •OD!aı ka.v.uşmalk ne ~aımaın dıeıvi'r ve teik-errür eıdecektir? ... "

m. "Aşk 'Ve sev.danın şcclıdletır., ban·a, ıgece yaırısı llre:tk-es uy.urkıen, zıiya.:.

retçi güz~l ıbir Joaıdın ıgeti.rıd!i. O ·güzel -kadın, ba'Il!a eğzınıın şer.ahını veri­yor. Ben ·de oıia ·göz yaş-lıar~mın ~ıicLlıerJni h:ediye ıeclıiyoDdıııu:n. O gece. ben·iom saydıeıtn:mş olıal~ğıuan .gazal, mi.ısli ı!Jıı:ılununıaıyan. ibir •9!'1·zal 1'c:l!i. L.akin, onu ~en elimle ıdeğıill, .iç.iımıde:lci yıuvasındıan ıgönlüme saydeUim."

IV.

"Na'man al-arak'ıda ofnm"an seıvıgiiliJ:erim! ... ıBiLiıniız •ki, silz ıheruım. kal­biıµ.de sa.ki·nsiaıi.z. Siz; se~ız,i ımıt.ılhıa.f.azaıyıa ıdevam -.eıdıi.n. Biz, kendi- . lerıiıne emanet ecl:Heın sevgiyi ıazilz tıuıtıınay·aaı v:eı.6aıSizlıa.r da . . gördük: ..

- 92 -

· Gecelerıe sorun!... füzfendıeın. ıayrı'Mıktıan sonrıa, lbeniım gözJe:rian4n kaP'andığını gönmıüşler ımiidıiır? ... S.iıziıll ıu;.6kıwnıuzıda.n çakan şiımşekleııiın uzıat>tığı tblıçll!aırın ıkın'!ıa.rı, ben.um göz lkıapaıklıaıi-~m olımıuştıuır 1 ... "

v. ''.Sevı&ıkllelıiım, çıaıd'ırJıa.rmı bi.r. çaıyı11dıa·lci ıpıaıpaıtyalıa:rın üzederine

kulldıulaır. Orıayaı uğ.ııayan haıfiıf ı:ıü:zıgarl:~. ihullaıdıan a1dıJdaxı ıgüzeJ: ko1klu..­lar1 ıeıt.racfıa yıayıyor"Jar. Ben ıgönlıüım.ü <>'Ill<aınn yia-n1ıarınıdıa :bı.rıaktım. Y axa..­la·rınıdan kanları a.kıan ıgönılıüım on-~a·rı, -on1ann J<anüıbaınlarını trukı.iıp 001!:­cıek:tfr. By arkıa:daşıım!... .Onla-rın ~~ınde ıbıı -esk ıgön"lıümü e$·r~tte:n M:ıald edecetk bir .kıiıınse: var mı'dı.r? ... tBtmu ıkemıdi;lıenndıen sorsana!...

·O seıvıgWlıllLeır'.iın ıboyJıa.rını fiıdan ıgilb~ yıaratıaın v:e oınların ,dıfşlerıiın.iı pa­paifya çiç.eğıiaııiın ıdıizisi gıill:ıJ ımuntıaızıam ıvıe: ibeyaız yaıpıaın· Tıanrıya ıand içe­l'ilını kıi, ·onha.ııdıaın ay.rıJıdtkıtan 1Soırurıa, ·iç~me ·a·ldığım saıba rüz,ga.rı, içiıınıdıen bi'r c-elh:enınem ·abeşıi• ıgiıbi" çıkıa.r ... "

VL

Bıi'.r :kıaıdın Uıaıkıkınldtaki mersiy:esi: "il3ıuıgün !bir ıincimın ıziyamdıaın. ıdoLa;yı yülkseklıi'ğiın ·vıeı ımeod-'ii şe.r~iın.

gönlü parça pıarçıa olinuŞtur. Onıun toıprağa tevıdıi.ı ıeıdJlımiı.ş oJ.mıası, hir seırv.et:in· .mıwhaıfa:zıaısı J·çin-: o ~erıvıet!iın. ıtıoprıağıa ıgö.mıülımesi kah:i·lmde:nıdü:. O. iffet ve ~1smet u.fkıumı ıgıiizel 1<aldU'.siıyle ıdoılıdıu'Dan bir çiçek ıi!di.. Zıaımıan. onıu -mıulh.a.fa.zıaı ve ıv.iıkay..e ıiçin, yiıne ·tounıtıırouğU!ll'a. ·solkbu ... "

\

vıı.

'';Ey ıgönıülılrer ıi.'çıilnıde oıtle1:yıa:n aıhu yavrıusu! ... Sıeıni he'llim 9özleıriıın­

den ıuxaıklaştıııdıla.İ: . . Fa•kıa.t, ben, onlıam rağmen, se..nıiı teilieıkküııümiiln ayi-

ı tbn Hallikan, bu şiiri Halep'te dcelllClisine Mağrip ıülem~smdıa.n 'bir tzabn, lbn· at-Sa'(ğ - J bn Bacca'nın <>lma:k .üzere <>kın:liı.ığunu :ve •bilahare 1bıu şiiri ibn Cay­yus''!ln ıdıiıvıamn:d·an gönmüş .-0l:dı.1.!ğ:unu ıve ıdaıh-a sonra ıdıa •pu .şiirin fallı b. Hakan taıııaıfı~d•an. lbn Bacca'yıa · isnad eıdilmiş :bulıu:n:duğıınıı, hunıun Matniah al-anfus - bu zat, 'hijyük, orta ve .kıüçük <>lmaık üızere, Matmati al-anfus ınaımı iıe üÇ eser yaa.mış ve ıbu.ınlaııd:an bil1İ 1302 .ele aı-cava'ib :ınatbaıasın:da basılmıştır ık;i, •b.u · anatbCı olıın Matmah al-anfus'.cle lbn Bacca'.nın ıhfil terceıınesi ıve ibu şiiri mevcut <>lmaıdığırııdıan, lbn Hallikfuı'm göııdıüğü ılıu matbüUndaın .g.ayı:i o1an!Mdan biı:i -01mJ3!k lazım . gelir -nam eserinde ıgördJüğünü ·ve ıbinaenaleyıh ıb:u ılnısusta mütereddH ibulundıuğ.unu

Vafayat'ındıa söylemektedir. ·

- 93-

noesi:Dıde vüızuıhı1a gönmıeikbeyiım. O sevg.iJi ıb'iir ıaıyrdır •ki, ~ıun hurcıu ·beDJiım 'k:alıbimıdi·r 1

• Vıe: a•dlaırmın müıı:ılhanriı1erJ ıde onun eıflakiıctir ... "

VIII.

"ıEy gözlıerinıi süızer,ek etra.fın.a yan tba·kıan güz-el!... Güzei1llıiği'ne

mağrur olmıa!. .. ·Gü~eıHLlc .bi-r ıgün ·g•eç-er; .aız:lıolmıuş bir va.lill ·gilbi bhrsın ... Semıim .gözlerim, ıaskerll:eni ·gönıüılleıriı yıağma eıdıen ve ıkend:isine. dün­

ya ca·riy-e ve ibitbün .hürler kö}e olımıuş ola'll ve kMnata lhfrkıınebmekte bu­lummuş olan senıin ıgiihi nice vatlJleır rgörmüştür ·ki. niıhıa-y~t onları, yüzle­rinde ·biten tüy~~ taraıfmdan seıvk olun~n ~kara tbulu.t giıbi ask-eder lillağ­luıp ebnlİ'ş, ·ve rbütün .güze]:Jıi•kler-ini•n padailclrldarı sönüp .gitmişt4if ... "

IX. ,

' \GüzeHıi:k onuın yüzün·de parla.mıalkta:dır. Orra na.zıaınan. ·gıiineş sö­nük •kalır.

Onıun ııaıkiık Qlan yaınağını heni•m ıbaıkışım y.aralaım.aıdı. O ·klil'llllizı­

hklar, onımı, •gön.ijllıert:l;e raıçım.ış oiıdıuğu C·~i!hıaha!rın kUililıızılıiklıandııır.: ,

.o alhnı yavrıusrunun lbıalkışılıarı. dns·aınla.rın ırulhıu ü:zıerdnıd•e ölıiiıınıiiıı vıaızi­

ıfosi·ne işhlııalk eıdıer. 'Abdullah al-Saffa.h'ın ıkılıcı, .Em~'Jıeci Qıfnıa ebtiğ.i

g·ibi, .o ıda ıa~k ve ·seıvıda en'baıbını ıifna etımelkneıdiT. ·

O ıgü.z:el:iım saçlıaırı siyalh. ve yüzü ıbeyıaız;dır.' Saçlaı:ınıdıan ıg.ece ve yüzündeın saıbafh .gör.üıliir. Aoaıba o gıüzel, ;benim gönlıüımün her an onunla,

. ohlıuğıunu v.e ona kıanatsı-z ıuçfiUğ!uınu ıbfür mi?_ ...

Eğıeır ıaşik vıe ıaşkın ihlııa.rnha•rı ollımaıyıayrd ı , ıeğeır güzel gözler .göto.ıU:lılıeri a9mıayıayıda, ·gönüller ıaınıalhıtıaırsız :k..iiliiıt ıgi!bi k!apa:lı kaaır.dı. · -

ıBemiım onru sev.dıiğiı!lle lher ıhalıiıın şaıhıitfü. ıBU.. ıhaıpiıaıki krinayeier, ·tıas·­ııi1hleırden ıdallıa sarjjhtıiT ... "

Ytt.ııkaırrda söyleıdiğiımriız ·Vedlı üzere, Murabit'ın'in üçtınıcü.'feri olan 'Ali b. Yüsuf'ıu:n ıdıa.m.adı clup, Gra'll•aıba Vie Sat"akusta vıaılıiılikleriınıfe bu­lunımuş olıan Abü Balc.r .b. ibralıim lh~kmdıa ibn Bacca'nın a:nıeıdıh·iydrer.i ve ö}ümündıeın soil.I'a, ıbıu ıeunir içiın söy}eımıilŞ o~dluığru mıer.siyeıleni v.aı:ıdır.

Bunlaırdaın 'lll'aıtıbü ve .gaıy.ri ımıaltıbü K-ala'id al-~akyan nüsllııa:l•arınıda· ıgör­

düklerıiımi&~ de aş-ağı doğnu sır>Crlıyom.ı.z.

ı Kamerin' burçlarınd!an biri.njn ~dı kalp'hr. ·

- .94" -

x. M-eızıkur .Emir ıhıaJckınıd!a :bir uneıdlhıiyes-'i:

"Gac-e, u~ık ufu.k.la.tıdw:ı, 3<.ıt.ıvve~iz ·gözleciın ıbiıle ıgörıeıbileceğ1 ıbir pa­rılıtı .peıyıdıa oldu.

Bu parıltıya, maşukia SaJıma.aı'ın ıdıi·şlerinin p•axı:ltısı ·dıeımel ... Bıı.ı, ona bir Hti'rf3! V.e ıbir lbıuıhtatll oJııır. Bu, n>aısıl onun ıdıişllerıiaıin panltısı olur ki. bütün g·foeyi ·kapllıatmış v:e onru ibütıün ıbütün ay:dınlaıbmış, ve bütün saıha­l·ara ·güzel ibiır kolkluı yayclımış •dıeğHdir? ...

·Ey sevgıiWl-e.r!. .. Si.zle:IIİ'll koıınşullıa•rn:ma 'karşı .alhdınıza v-efia etl:iğföiz doğru ımıud<l.1!1'?.. 1Fa1kiat, sizim nevcivan olan ıgazalımz ıahltlerin<e vıefl.a eıy'I·eımiyor.

Zaanıan o !kıaıclıar ıboru:Iımıuşfru:r 'ki. a rslanlar lbilıe, yıa:vı:ıı.ıliı:Mını_ !koouımıa­maıkta ve yavrul~ı.rıaı en ıbıiiy!ü!k :z;araır onlal"dan ıg>elımıe:kteıdir.

Z.aımıan llıerşeıyU, alt :üsf etımiş, ıve lb.ıç bir yeroe <Ve thıi'ç ıbiT kiımseıde

vefa. ·kaılıı:ııaım ıştır.

Yıalruız lbeın. ıF.ıınir ıillıe, ıBminin izilk:r.ıy~e lhaıyıaıtımı tıeıma-di ebHLr-mekbeyiım. '

O ·Emir öylıe hiır ;z>a für ki, · onıun yağtmıuır ıgi~iı yağlattıı cıid--ü kıereiIJıi

bulutlıara; ıb.eınzer. S~t:vıeıt ve. şiıdıdıeıbiı ıde kwgı_n ıg.üıneşi ıat.Illdıxır. "

XI.

Bani Hiid'.dlaın 'im.ad al-Davlat 'Abd al-M alik b. Ahına~ ;tıart:ııfınd!al!l lhaıpseıdıiliıp ölıdürüllımesi dçin, ıbıu lhüküıınıdar ıta·raıf ınıd:an gıi.z!lic-e eımi-r veril­.mıeısi ıüzeriıııe, Zii'l-Vazar.atayn Abu Ca'far Yazid b. Mucahid'e h..itaıben şöY.tle söylemiş ıiıdi: .

"Ey Yazid! A,caba ihalihnden agallı ımısm? Ne Uıale .v.e ıııe ,feılakıete

gıiiriftaır o1dluığıuanıu; ibiliyor ımusun?

Eğ·er, lbeaı dm .f,elaketıbeın. kmllullıa lb:iılinsıem. lhe.Vkıes ·ta-raıfınıdan hıaıy­

r.etlıe 1karşılıaınıma•lıyım!.. "ıBenıiım aıl:ey!hiunıdıe olaa:ıfaı: dalh.i ibu folaketıiımi bü­yük bıir tıalihSİ!Zliğe ıaıtıf.ediyonlar. H.ıa.kikiaıt-en v.e ciıclıden ıbüyıüık ıbiır I.eilaket ve ıhüyüik ıbir bectbalhtlık dçfu:ııdıey.iım!... :Fa.loat, 'O"lllar ıclıa zaımanıdan eıniın olmasınlar. Zamanı lhıiıçıbir •kn!mse iıle müsale!ha haLindıe ·değildir: ve o-1•maz da!. .. Onlıar ıdıa. isteıneıdii-klerl lhalde, •zıaımıanın bama swııdııığu acı şarap­

tan i~eoekl~xıçLiır/ '

XII.

"ıEy tbi:r •d:alhıa. ·d!önmreyeoelk ~ban ydlcu!... ·Ey -eıbeıdi ıuıyıkuya ıdlaLmış olla~ lkıiım'Se!...

ıEğe:r sen! senıdeııı yar-dmı isteyenle.re s~ ·verece'k -güil:>i, aıdi uyku­ya yıa'tıınış ·ol-saytlın, kıiışnıeıın•esiyJ.e seni• atın ıuya11ıdırındı ... .Faıkaıt, hıeyJıaıt!... J3ıu ıeımiri ın:ı,1eıdlhıeıcfen lk~lm:se.nı:ın .söıyılıeıdiğıi .sözler iıçinıdıe, •en ıdoğ~uı. on.u medllııeıbınıekt·en aciız oLdıu,ğıu lhıa:lcl<.mdıaıkm 1.5özüıdıüır. Çilıılkü. fıaziletleri sa­yıJ.aımıa;yaoak kaıdaır çok ofia.n ıkfiım:seniın ıınıeıdıM ıhaıkikmıdaılci· •sözlıer ıdıe saı­

yıl•amayaca·k •kıaıdıar Ç·ok olu:r.

xnı.

ıBu ıBmintn Sarakusta'ıdıalki ıkaıbıiiınıc:lleın., ıcliüşmlaınJia:rı :tiaMfınıcl!ain, .k-e­mri'.k:JerıL çıkarıLdığı vıa.:lci!t:

. "ıGözl'erimi, yine ağlama•s1ylıe ve ıwyikusllirluğJy!le ıbırelk!. .. Sına-da biır yığın ·kem1·k va:rıdır ·kır, o:nllıar lalhi·lıtJen dışarı çıkİa.nlmış.

orıtıaya atılımıştı:r. ıBu k-eıııı4ıkJeri la1hıi:Meaı çikaıran dıler. onııı.n gö~g-esiın.de asüdıe olımıuış vıe onıuın. ;bilD! türılıü llıu~fiunıu •görımtüş ·ol-aaı ıe'lılıarıdir. ·· ·

Ey ıf.enayıa m:a•hlküımı o~an .Bıniı:l ... Üzıe.niıne gelen •d'iişınıan <SUrvarileri'. senin üz;~ıe tozlar yağıdındı.Iıa:r. Sen ·on~anaı bi_r ınıuıkalbellede lbiılunaımıa ... dın!... füeğiın sana ıg-ey.dıiırunıiş oLdıuğ·u lilbası, onlar senin ilı7ierıiınıd~ çı­

kandıfaır iıse ıd:e, se:n !kenıdıi şe:refüın<:len çrkMFl•maız lbir ~bas ıgey.e:nler­dıensiın !. .. ,,

XIV.

Yulda:rırdıa söyileldliğii:nıi:z mall:ılbıusiyet~erinıiin ıbir'itnıde, Barsıqlona ufkuın­

daıı:ıı ça!kan ibiır şiım~ekofıen ıı:nıiLtı3llıaıssis ola:ı:ıa!k, söyıbeımiş oldıuğıu ıbir . . şfüi:

"Ey şilımşek! Neciıd'e •dair tte sö~ün. ıvarsa söyle!. .. Neoiıd'e benden bin ıbım selam çlsıun!. .. Söyleyeoe-Meriınıiın ıaslı. yoksa .dıa •. 1Söyk .. Be:nıim veocliım:i, a.ncak ıNıedd'•e awt söz~eır. ıteskıin ıedıeıhl1lirr. ·

xv. ŞatibiyYa'.dıa Emir Ahu ishak ibrahim maııa:fınıcfian frı!aıpsolunıdıuğlU' va­

kit •dıa şöyleı söyleı:Wş iıdıi:

,___:_ 96 ~

"M.üıtıeıessi.r olına!. .. Zıaımıa:n ve zıaımıamm ıg;eıbi'..dd'iğiı ıfel'aıke~<er, .devam' ~den ·şeyı1ienden ıdıeğiwdıiır ... Haıyıatın ık.€lllJdıiısi ıdıe ıdfilmi ıdeği·Ldir... Zaınıan ıbir Uı·al 11-zer-e ·1.cıailınııaız!... Halıi-n ıçl!evamı ımıulhaMır. Şiiımıdıi .ballıtiyıaır olıaın 1bi1r ıkıiimsıe. bir an sonra lheidıbaıbıt ·oıl:abiılıeoeği ıgiıbi', bu fuııdJa. obeıdballre olaın <lıa, bir an içıiım:lıe ibıalhtıi;yar olaıbi-J.iır. Servıeıt v.e saımıaınlıaTJy!]ıe ıiıftıiılııar edıe·n ı:enıgiınJıei:ıiin. ıeı1ı1eı:iiınıde, ibıi,r fun .sonı~a. lbiırşey k:aı1ımıaıyıa. ıbi~·ecıeğıi- gıiil>l, Jm'VVet vıe s.ılhJOO.t ooilıi.pl•erJ 1dıe, bir an soiD.!Da, .ihıaısta. v.e <l!a!k.aıtsız .oillurLar. iBıuıgün bailıbiıyarlJ:ılklıarınıaı lhıa\Slet •eıdHeın: !kiımseleır:, kenıdilıeııiın•e tlııa·set eden kiırnselıer g-illYi·; Ü)jır k-aıbı:ıe ıg-Jireı:tek, ıbirıbtiır:l:emyılıe ıhıeım!hal o:la·ca'klıandır."

XVI.

Af,Musta'in Billaih. 1'ın hıUJZıuırıuna· kaıbul olunmasını rica e;dıiyor:

".Y.üıkseıklıiği ıbıiızi\ı:n öllçül&i!llliz4ın :Fm:lciınıdıa -0larn zata, ıbeıı:ıiİlmı r-icannı teıb1iığ ıeıdıeoek !lciım ıdıiır? ...

Kenıdıisinıe. ıbeniımı ıarzedeceğ.iim öy~ei söZ:leır va·r.dır lci, .eğer onlıaırı

ben ibik •taşa söy1eıyıe-0ek ·olsam, o tıaştıa beınıiıın ·o s-ooleııilm yıeşil y.aıpı'IC!il<.la.r

bitim . • ~n •kaplillldıa lbel<ı'!:iyor. O !d•eırıe:cıe ımıaılreuıp lbir ihaLdıeıdık ati, onıd!alki

hi·daıp nengiısıte olısaıy<dı, [lıergis '~rzarıııdı 2 ."

Şuı ş.iıilr ıdıalhi. ibazdoilmse1er faır.aıfınıdıan ib~ Bacca'yıa !İ'Snaıd dliun, maıktıaıd:ı:r 3 :

}'ıBıüıminı liılıiım ·ve t.eveıkıkfü ıvaıcMerinıi ıdofaş:tıı.ını v.e ıbütıün fols.eıf.e ıve

mar:iıfeıt al~ıınlerini göZ'dıen g•eçwdjım. -Heıp ·göndiiıkLeı:ıiım, lhıay.reıt :eı'tiıyle çe-ndeııini ·tıu•!iaınll!ar rv;eya nı~datmıeıt ıdıiş1eıiinıiı gıcurıdıamnlıa:ndır." ·

ibn Bacca'nın bestekarlığı.

SarakU:stıa:'ıoo rv;eza.rtetinıdıe ıbu[IU!lllID.ıu•ş .oLdiuğu Abii Bakr b. ibrahim'in mıağlıulbiyeı.t ve vefatı ;ÜZie.rliıne, · Ma-ğDilb'·e geçımıeık ıiiZ'eı.ıe Sarakusta'ıd:an yo1a-.çı~ış oılıan ibn Bacca, Şatıbiyya'ıda ıBmir Ahu ishak İbrahim :tıa­ı<aıf11D1dlaın ıhaıps Y.e tıevkıiıf · -eıdıiillm:işti. Kenıdisiınıi' llıraıpseıdiea:ı !bu .Emir Ahu ishak ibıiihim jLe Ahu Bakr b. ibrahim .ar.asınıdıa: !kıaıraibeıt Umlundıuğıun-

1 .Bani Hud'•clian Ahınad-i Sani al-Musta'in Billah otm1alıcfır.

2 :R~gip Paşa lkiitüp1ıanesi, sayı 1177. _ a ŞaJıristaru'nin Nib.ayat al-ikdam'ırun başuı:dıa -olan Şll şiiıi, Şahristani'ye

!s~d! Çıde.µI~ ı~e vardır,

-97-

'Çi·~!l •. IPu.N:>ii ishak ibrahim'i rikkateı ıgetirtınieık ve ıbu s<uı.riede ·hiir'rıily.ebiıni

kıa~nmaık içfo, Abii Bakr b. ibrahim ihıalkkınıclıa na·z.m diniş olduğu Şu :

"Balhıa·r "ibulıµıtlıamüiı yağunıurl<!.rı. zıiy.aııeıt etmrekten -mıallıınwm olc:İıuğuım u~lklaroo•kJ lkıaıhir ilizeri·ne yağsın!.. . Ve .gön:tümiin en d•erin noktıaıla:rın­

da·n :kopan binlbir selam, o kabr·e olsun!. ..

Emir Ahfı . Bakr b. - ibrahim'.iın alıdüğıü ·gerçek mrudıir? O. lhakika~~n ölmüş mıüıclıiir?.. . · ;'

. Onıa gd~ heyetlerin ~ahul oonld.iği saray, şiımıdii ·sıüıkun içiaı<le

miıdıir? ...

.Onun ·lalhıdinin ıb-uiluınıclıuğu k·aıbristanclıa!kd •l<ia!birler dli•rer saray oloo ... Faklaıt, oınıun •m•eımleketleri ·ve sa•rıay.ha:rı, ıbuıgün bker kıaıbüıdıir!..."

şirid, hıaıılİlll bir sıuret:te ıbeste.leyer-ek, •gıüzell sesli ıkızlara E mir Abu ishak'ın ooz.ur.uınıda olmbınıu:ş ve :bUı su:reıl'11e ·kıur.fiulımağa muvaıf.fıa·k ol­mıuştlur.

ib.n Bacca, -k~ıdıiıSıin~ın şu:

"K•ar.ga, ·onılıarın aY'rılacatldlarını ıhaber ·venmiş; göçken ·kuşu :dıa,

onuıı:ll3ı ce~lıaşmış i'di.

O sev;gıilil'er ·göçüp ıgıi•tltil er; sen, onların ·arkıallarınıd1:1., -rulhsuz ıbir

ceset ıgd!bi kaldın!. .. Y.aızık [<ıi., onlıar, •göçec•e'klıeır.i saıb1alh1 ıda !hi:ze bilhdıi·rm1eıdıi1ter ... "

ibn Bacca'nın ut çıalıınıakba ıdıa ımaıhıaır:eti var-dı. Bunu-, ibn Ahi Usaybi'a ıbize lhıaıber veırıme!ktedir.

ibn Bacca'nın bazı fikirleri.

ıfür iJım•iaı -meınıfıaıa<t v-e 6a;iıdesi· geç lhüsillıe gelse ıde, o j}im t-erk oluın­maım·a:lı<lır.

Hınfni <i·sla!h eıden kiımse. ıAU~\h'.t-an ımlillka.fatını ıbulıur.

ibn Bacca'nın ölümü.

ibn Bacca, .genç ıdenilec·ek ıbir sinıde iken, .H. 525 = M. 1130 veya 533 = 1138'ıde Fıas'ta ımesmum~n ölmüştür. MıuıhrteJi.f meınıbalardıa . .foy­·ıe.sOi.f oldıuğ1ıı .giJbi, ıa)"ll!İ z;aım;aa:ııdıaı faıbiıp oılıaaı ibn Bacca'nın, ımeslıe!ki ·re-­'kıa!het sauıkıa&yle, tıaibi!pler ta:ra.f.ıınıdıa zelhiı:iieil!lll:İ'ş, ve ıbu surette ıdiinyaıya 9özle•rıinıi· kaıpamı~ oldu~u şör.ülm~kt·~dıiı: 1

-98 --

.ı . İslam Ansilklopedisfuı:de, ·tıaib~ıp ibn Zuhar (?)'in teşviıltiıyıl'e. te-Smi!m

~~ş ·ohduğıuı zikredilir. 13.ustani'Icin Da'irat al-ma'arif'ıin:de, sıaıMy katipleri' ve tla.biıplıe.r tıa­

· ~aıfırudıan, h·a~et 1Sailkıaısiy'lie, · ·H. 523 ·= M. 1128',cLe IZ'eıhirlenıdiği görülJil.r. ibn Halli.kan, Vafayat al-a'yan'mdıa, tesmiımin, ıkendiısine zeılmli

p·atlıcaın veciilımek surelıiyı}:e vıah ohdıuğ'Ulllu y.a-zmıaık.!13ıdır. ibn Bacca ~u-· raidıa, ~~ş{hıur fıak.ilh ·Ahii Bakr b. al-'Arabi (H. 468-542 = M. 1075-1147) 'nın kaıbrıi ıyıanma ıgöımülırruiiş idi iki, bu :fiaıkilııin ·kaıbrJ', Fas şellırJınıin Bab ·al-mahriik'ıuın.ıun ıd1şmdla1 olım1a!lda , ibn Bacca'nın dıa ibu an-aıhaJde

medıfun olduğu· ıanlaşılır.

ıKenıcİıisinoiın, ö1ü-rkoo şu şiıi1rJ söy.l:eıdiğa ·rivayet od'll!llur: "Göç vaıktı ·geLdj• .. . Muvalkkıat ıbir zıaımıan ıiçin sana ıikıaıınebgah olan

'bu :eve veda -eyle!. .. . "Maıbüd olaırıaık, yıa•Jımz Allaıh'ı v.e ıdin oilar.aık, yıa.Jn·ıız M<Uil:ııaımım:e!d'in

diınimd :tıam.ı.ımış ıolıan ıkıul, senin ıkereııniiniın ;kapısmdıaıdır ... " dJ.ye. Tanrı

:Jı.uzfırıundıa baş açıp yaı1Y.ar, yaık:a-r ... "

Diyanet işleri reisi, Ord. Prof. M. Ş~efeddin Y altkaya.