FENOLOŠKI GODIŠNJAK · nastala kao rezultat fizioloških i biohemijskih procesa razvoja biljke. Primjena fenoloških podataka u oblasti poljoprivrede je višestruka. Prije svega

FE

DE

RA

LN

I H

IDR

OM

ET

EO

RO

LO

ŠKI

ZA

VO

D

20

16

FE

NO

LO

ŠK

I G

OD

IŠN

JAK

1

BOSNA I HERCEGOVINA FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE

FEDERALNI HIDROMETEOROLOŠKI ZAVOD

FENOLOŠKI GODIŠNJAK

2016

Sarajevo, 2017 godine

2

FENOLOŠKI GODIŠNJAK 2016

IZDAJE

Federalni hidrometeorološki zavod Sarajevo Bardakčije 12 Telefon: +387 33 276 700 Telefax: +387 33 276 701 http://www.fhmzbih.gov.ba/ [email protected]

Glavni i odgovorni urednik: Almir Bijedić

Uređivački odbor: Sabina Hodžić Nedžad Voljevica Bakir Krajinović

Digitalna verzija na: http://www.fhmzbih.gov.ba/

http://www.fhmzbih.gov.ba/

mailto:[email protected]

http://www.fhmzbih.gov.ba/

3

1. SADRŽAJ

1. SADRŽAJ .............................................................................................................................................. 3

2. UVOD .................................................................................................................................................... 6

2.1. Fenologija, pojam i definicija ......................................................................................................... 6

3. FENOLOŠKA OSMATRANJA U BOSNI I HERCEGOVINI .................................................................. 8

3.1. Mreža fenoloških stanica ............................................................................................................... 9

4. METODOLOGIJA I KONTROLA FENOLOŠKIH OSMATRANJA U 2016. GODINI ........................... 10

4.1. Metodologija fenoloških osmatranja ............................................................................................ 10

4.2. Kontrola fenoloških podataka ...................................................................................................... 10

4.3. Program fenoloških osmatranja .................................................................................................. 13

4.3.1. Divlje zeljasto bilje ............................................................................................................... 13

4.3.1.1. Fenološka osmatranja divljeg zeljastog bilja u 2016. godini ....................................... 14

4.3.2. Šumsko drveće i šiblje ........................................................................................................ 17

4.3.2.1. Šumsko drveće i šiblje – Divlji kesten (Aesculus hippoccastanum) ............................ 18

4.3.2.2. Šumsko drveće i šiblje – Bagrem (Robinia pseudoacacia) ......................................... 19

4.3.2.3. Šumsko drveće i šiblje – Lipa krupnolista (Tilia grandifolia) ....................................... 20

4.3.2.4. Šumsko drveće i šiblje – Lipa sitnolista (Tilia parvifolia) ............................................. 21

4.3.2.5. Šumsko drveće i šiblje – Jablan (Populus nigra) ........................................................ 21

4.3.2.6. Šumsko drveće i šiblje – Jasen bijeli (Fraxinus excelsior) .......................................... 22

4.3.2.7. Šumsko drveće i šiblje – Hrast kitnjak (Quercus sessilis) ........................................... 22

4.3.2.8. Šumsko drveće i šiblje – Hrast (Quercus ...) ............................................................... 22

4.3.2.9. Šumsko drveće i šiblje – Breza obična (Betula verrucosa) ......................................... 23

4.3.2.10. Šumsko drveće i šiblje – Topola, trepetljika, jasika (Populus tremula) ....................... 23

4.3.2.11. Šumsko drveće i šiblje – Bukva (Fagus sylvatica) ...................................................... 24

4.3.2.12. Šumsko drveće i šiblje – Vrba iva (Salix caprea) ........................................................ 24

4.3.2.13. Šumsko drveće i šiblje – Bor bijeli (Pinus silvestris) ................................................... 25

4.3.2.14. Šumsko drveće i šiblje – Bor crni (Pinus nigra) .......................................................... 25

4.3.2.15. Šumsko drveće i šiblje – Smrča (Picea excelsa) ........................................................ 25

4.3.2.16. Šumsko drveće i šiblje – Jela (Abies alba) ................................................................. 26

4.3.2.17. Šumsko drveće i šiblje – Jorgovan obični (Syringa vulgaris) ...................................... 26

4.3.2.18. Šumsko drveće i šiblje – Zova crna, bazga (Sambucus nigra) ................................... 27

4.3.2.19. Šumsko drveće i šiblje – Ruža divlja, šipak (Rosa canina) ......................................... 28

4.3.2.20. Šumsko drveće i šiblje – Glog bijeli (Crataegus monogyna)....................................... 29

4.3.2.21. Šumsko drveće i šiblje – Trnjina (Prunus spinosa) ..................................................... 29

4

4.3.2.22. Šumsko drveće i šiblje – Lijeska obična, lješnjak (Corylus avellana) ......................... 30

4.3.2.23. Šumsko drveće i šiblje – Drijen (Cornus mas) ............................................................ 31

4.3.2.24. Šumsko drveće i šiblje – Žuka (Spartium junceum) .................................................... 31

4.3.2.25. Šumsko drveće i šiblje – Ruzmarin (Rosmariunus officinalis) .................................... 32

4.3.2.26. Šumsko drveće i šiblje – Lovorika (Laurus nobilis) ..................................................... 32

4.3.3. Leguminoze i livadske trave ................................................................................................ 33

4.3.3.1. Datum početka cvjetanja ............................................................................................. 33

4.3.3.2. Datum klasanja ............................................................................................................ 33

4.3.4. Ratarske kulture .................................................................................................................. 34

4.3.4.1. Ratarske kulture – Ozima pšenica (Triticum sativum) ................................................ 35

4.3.4.2. Ratarske kulture – Jari ječam (Hordeum sativum) ...................................................... 35

4.3.4.3. Ratarske kulture – Kukuruz (Zea mays)...................................................................... 35

4.3.4.4. Ratarske kulture – Krompir (Solanum tuberosum) ...................................................... 36

4.3.5. Voćarske kulture.................................................................................................................. 37

4.3.5.1. Voćarske kulture – Jabuka (Pirus malus).................................................................... 38

4.3.5.2. Voćarske kulture – Kruška (Pirus communis) ............................................................. 39

4.3.5.3. Voćarske kulture – Šljiva (Prunnus domestica) .......................................................... 40

4.3.5.4. Voćarske kulture – Trešnja (Prunnus avium) .............................................................. 41

4.3.5.5. Voćarske kulture – Višnja (Prunnus cerasus) ............................................................. 42

4.3.5.6. Voćarske kulture – Kajsija (Prunnus armeniaca) ........................................................ 42

4.3.5.7. Voćarske kulture – Breskva (Prunnus persica) ........................................................... 43

4.3.5.8. Voćarske kulture – Orah (Juglans regia)..................................................................... 43

4.3.5.9. Voćarske kulture – Ribizla crvena (Ribes rubrum) ...................................................... 44

4.3.5.10. Voćarske kulture – Ribizla crna (Ribes nigrum) .......................................................... 44

4.3.5.11. Voćarske kulture – Maslina (Olea europaea) .............................................................. 44

4.3.5.12. Voćarske kulture – Limun (Citrus lemonia) ................................................................. 45

4.3.5.13. Voćarske kulture – Slatka narandža (Citrus sinensis) ................................................ 45

4.3.5.14. Voćarske kulture – Nar (Punica granatum) ................................................................. 45

4.3.6. Vinova loza .......................................................................................................................... 46

4.3.6.1. Vinova loza – (Vinis vinifera) ....................................................................................... 47

4.3.7. Opšti poljski radovi .............................................................................................................. 48

4.3.7.1. Opšti poljski radovi – Priprema zemljišta za sjetvu ..................................................... 49

4.3.7.2. Opšti poljski radovi – Košenje livade ........................................................................... 50

4.3.7.3. Opšti poljski radovi – Žetva ozimina ............................................................................ 50

4.3.7.4. Opšti poljski radovi – Poljski radovi pred zimu ............................................................ 51

5

5. ANALIZA REZULTATA ....................................................................................................................... 52

6. MEĐUNARODNI FENOLOŠKI VRTOVI ............................................................................................. 60

7. FENOLOŠKI PREGLED ZA 2016. GODINU - KARTA ....................................................................... 61

6

2. UVOD

Biljke kao indikatori vremena i klime imaju veliki značaj pri proučavanju klime određenog

područja. Prisustvo pojedinih biljnih vrsta, kao i njihov raspored, ukazuju na određene

makroklimatske karakteristike područja, uglavnom na njegov termički i pluviometrijski

režim. Međutim, o lokalnim karakteristikama klime, odnosno o mikroklimatskim

promjenama u području, pored vrste jedan od najznačajnijih pokazatelja je ritam rasta i

razvića biljaka. Poznato je npr. da biljke cvjetaju znatno ranije na južnim nego na

sjevernim ekspozicijama. U uslovima izraženijeg reljefa, usljed oticanja hladnog

vazduha ka dnu kotline ili doline, na padinama nastaje „topla padinska zona“.

Fenološke pojave prate se i osmatraju na različitim geografskim širinama, nadmorskim

visinama ili nagibima terena te se na taj način mogu ustanoviti prostorne promjene

početka i trajanja pojedinih fenofaza. Podaci se također mogu prezentirati kartografski

odnosno na fitofenološkim kartama, gdje se izofenama spajaju mjesta sa istim datumom

početka kao i mjesta sa jednakim trajanjem određene fenološke faze. Pod fenološkom

ili razvojnom fazom, podrazumjeva se vidljiva vanjska promjena na biljci, a koja je

nastala kao rezultat fizioloških i biohemijskih procesa razvoja biljke.

Primjena fenoloških podataka u oblasti poljoprivrede je višestruka. Prije svega isti služe

kao osnova za fenoklimatološka ispitivanja, na osnovu kojih se za svaku poljoprivrednu

kulturu mogu dobiti bioklimatski pokazatelji, koji govore o potrebi određene biljke za

toplotom ili vlagom u svakoj fazi njenog razvića. Ovi pokazatelji predstavljaju osnovu za

agroklimatsko rejoniziranje poljoprivrednih kultura, agrometeorološke analize, prognoze

i slično. Pri fenoklimatskim ispitivanjima, obrada klimatoloških podataka ne obavlja se

po kalendarskim mesecima, već po prirodnim, osmotrenim i registrovanim etapama

razvića biljke (npr. od sjetve do nicanja, od nicanja do klasanja itd. ili od obnavljanja

vegetacije u proljeće, do listanja ili cvjetanja, od cvjetanja do donošenja ploda, itd.).

Fenologija ima veliku primjenu i u voćarstvu. Pri podizanju novih zasada izbor sorata

trebalo bi vršiti na fenološkoj osnovi. Da bi se uopšte očekivali maksimalni prinosi,

potrebno je izabrati sorte za koje su lokalni ekološki uslovi optimalni, sorte koje se

međusobno oprašuju, cvjetaju u približno isto vrijeme itd., a što se kao podatak može

dobiti nakon provođenja fenoloških osmatranja u određenom periodu.

Dio programa koji se provodi u okviru fenoloških osmatranja bavi se i praćenjem biljaka

na koje čovjek ne utiče svojim agrotehničkim mjerama, što se prvenstveno odnosi na

šumsko drveće i šiblje. Praćenjem razvojnih faza ove grupe biljaka, najbolje se može

sagledati uticaj klimatskih promjena na biljni svijet.

2.1. Fenologija, pojam i definicija

Fenologija je nauka koja proučava zakonitosti periodičnih pojava (faza) u rastu i razviću

biljaka i životinja, te njihovu zavisnost od faktora spoljne sredine. Termin „fenologija“

7

predložio je botaničar Ch. Morren, a potiče od starogrčke riječi „phaines thai“, što znači

pojaviti se i „logos“ tj. nauka, dakle nauka o pojavama. Osnovna zadaća fenologije bila

bi osmatranje, praćenje i registrovanje promjena do kojih dolazi tokom životnog ciklusa

biljaka i životinja, pri čemu je težište na fazama koje su najuočljivije, kod biljaka to su

npr. početak listanja, cvjetanje, žućenje i opadanje lišća itd.

Dijeli se na fitofenologiju ili fenologiju biljaka, koja prati faze razvića biljaka od početka

do završetka vegatacionog perioda i zoofenologiju ili fenologiju životinja, koja prati

pojave u razviću životinja. Vremenom se fitofenologija razvila u mnogo većoj mjeri od

zoofenologije, tako da se pod fenološkim osmatranjima uglavnom najčešće

podrazumjevaju osmatranja razvojnih faza kod biljaka. Ako je riječ o zoofenološkim

osmatranjima, onda je to obavezno posebno naglašeno.

Najstarija fenološka osmatranja provodila su se na Dalekom istoku, u Japanu, gdje o

njihovom tradicionalnom prazniku cvjetanja trešnje postoje zapisi o datumu cvjetanja još

od 812. godine n.e. U Evropi je prva osmatranja listanja i cvjetanja nekih ljekovitih

biljaka vršio jedan apotekar iz Krakova u Poljskoj, od 1490. do 1527. godine. Prva

sistematska fenološka osmatranja za naučne svrhe proveo je švedski botaničar Carl

von Linne, evidentirajući pojave na ukupno 18 stanica, od 1750. do 1752. godine. Na

osnovu osmatranja listanja, cvjetanja, zrenja plodova i opadanja lišća napravio je „Biljni

kalendar“ i pokušao da ga, između ostalog, objasni i vremenskim uslovima tokom

perioda u kojem su vršena osmatranja biljaka. Svoj rad prezentirao je u djelu

Philosophia botanica. Osim njega, u ovom periodu istakli su se i Stelligfleet u Engleskoj

1755 godine, a nekoliko decenija kasnije (1786.) i Haenke u Pragu. Quetelet, botaničar

porijeklom iz Belgije, organizovao je mrežu fenoloških stanica u periodu od 1841. do

1872. godine, a prve fenološke karte za područje današnje srednje Evrope izradili su

njemački botaničari Hoffmann 1881. i nakon njega Ihne 1885.

Do intenziviranja aktivnosti vezanih uz fenologiju došlo je nakon završetka Drugog

svjetskog rata, u okviru nacionalnih agrometeoroloških službi. Danas su fenološka

osmatranja sastavni dio osmatranja na agrometeorološkim stanicama u svim zemljama

članicama Svjetske meteorološke organizacije. Koliki se značaj pripisuje ovim

osmatranjima najbolje se vidi po tome sto je Komisija za agrometorologiju Svjetske

meteorološke organizacije (SMO) na svojoj prvoj sjednici 1953. godine do-nijela

Rezoluciju broj 2, prema kojoj fenološka osmatranja treba da budu sas¬tavni dio

programa osmatranja na svim agrometeorološkim stanicama.

8

3. FENOLOŠKA OSMATRANJA U BOSNI I HERCEGOVINI

Fenologija je do 1945. godine u Bosni i Hercegovini predstavljala interes usamljenih

biologa raznih specijalnosti, ponajviše ornitologa, a rjeđe pojedinih institucija koje su

fenološka osmatranja vršile isključivo za svoje potrebe i na veoma ograničenoj teritoriji.

U periodu od 1951. godine, sa porastom interesa za ekologiju, fenološka osmatranja

poprimaju nešto organizovaniji i širi karakter, najprije na teritoriji tadašnjih SR Hrvatske i

SR Slovenije. Ubrzo počinje da funkcioniše jedinstvena mreža fenoloških stanica za

čitavu teritoriju Jugoslavije, organizovana od Agrometeorološkog odjeljenja u Saveznoj

upravi hidrometeorološke službe i odgovarajućih organizacionih jedinica u republičkim

hidrometeorološkim službama. Ova mreža preuzela je sve do tada organizovane

fenološke stanice, proširila njihov broj i počela da radi po jedinstvenom programu za

cijelu zemlju.

Tada je Savezna uprava hidrometeorološke službe izdala i prvo „Uputstvo za fenološka

osmatranja“ M. Bogosavljevića (1951), a kasnije je ono zamijenjeno „Priručnikom za

fenološka osmatranja“ B. Ratkovića i V. Malourha (1963). Pored toga što su fenološki

podaci neophodni za proučavanje uticaja vremena i klime na razviće biljaka, jedan od

osnovnih razloga što je hidrometeorološka služba, odnosno njena agrometeorološka

grana, organizovala široku mrežu fenoloških stanica je taj što fenološki podaci

predstavljaju dragocjenu dopunu meteorološkim podacima jer je biljka najbolji indikator

vremena i klime.

Do 1990. godine fenološka osmatranja u SR Bosni i Hercegovini obavljala su se

redovno na 84 fenološke stanice osnovne mreže koje su većinom bile locirane u istim

mjestima gdje i meteorološke stanice. Rezultati ovih osmatranja sastavni su dio

fenoloških godišnjaka koje je za bivšu Jugoslaviju objavio Savezni hidrometeorološki

zavod iz Beograda.

U periodu od 1991. do 1995. godine nisu vršena fenološka osmatranja u Bosni i

Hercegovini, a od 1996. do 2012. godine osmatranja su obavljana na nekoliko glavnih

meteoroloških stanica.

Aktuelni program fenoloških osmatranja u Bosni i Hercegovini obuhvata objekte koje je

preporučila Agrometeorološka komisija Svjetske meteorološke organizacije (SMO), a

osmatranja se obavljaju na 13 glavnih meteoroloških stanica.

3.1. Mreža fenoloških stanica

Karta 1. Mreža fenoloških stanica Federalnog Tabela 1. Spisak fenoloških stanica sa nadmorskom hidrometeorološkog zavoda u 2016. godini visinom i koordinatama

Fenološka stanica

Nad. visina (m)

Geografske koordinate

Bihać 246 Lat. 44° 48´ 31˝

Lon. 15° 51´ 35˝

Bugojno 562 Lat. 44° 03´ 43˝

Lon. 17° 27´ 02˝

Drvar 477 Lat. 44° 22´ 40˝

Lon. 16° 22´ 37˝

Gradačac 225 Lat. 44° 51´ 33˝

Lon. 18° 26´ 30˝

Ivan Sedlo 967 Lat. 43° 45´ 04˝

Lon. 18° 02´ 10˝

Livno 724 Lat. 43° 49´ 22˝

Lon. 17° 00´ 04˝

Mostar 99 Lat. 43° 20´ 53˝

Lon. 17° 47´ 38˝

Neum 7 Lat. 42° 55´ 38˝

Lon. 17° 36´ 30˝

Sanski Most 158 Lat. 44° 46´ 12˝

Lon. 16° 40´ 25˝

Sarajevo 630 Lat. 43° 52´ 04˝

Lon. 18° 25´ 22˝

Stolac 77 Lat. 43° 04´ 33˝

Lon. 17° 57´ 14˝

Tuzla 305 Lat. 44° 32´ 31˝

Lon. 18° 41´ 06˝

Zenica 344 Lat. 44° 12´ 07˝

Lon. 17° 54´ 01˝

4. METODOLOGIJA I KONTROLA FENOLOŠKIH OSMATRANJA U 2016. GODINI

4.1. Metodologija fenoloških osmatranja

Pri organizovanju mreže stanica koje će u svom programu rada imati i fenološka

(biološka) osmatranja cilj je utvrditi geografsko – fenoklimatske zakonitosti u razviću

biljaka, vodeći računa i o tome da fenološka osmatranja budu reprezentativna za

određeno područje, kako po položaju terena i tipu zemljišta, tako i po vrsti biljaka. To se

naročito odnosi na brdsko-planinska područja, gdje oblik reljefa i položaj imaju veliki

uticaj na ritam razvića.

Za program fenoloških osmatranja odabrane su višegodišnje biljne vrste koje su

učestalo pojavljuju na čitavoj teritoriji FBiH. Najveća pažnja posvećena je šumskom

drveću i šiblju, divljim zeljastim biljkama te voćarskim kulturama, na čije pojavljivanje

nije uticao čovjek svojim agrotehničkim mjerama. Drugi aspekt odabiranja biljnih vrsta

je alergogeni – mnoge od njih pripadaju važnim alergenima u atmosferi. Osmatranja u

mreži stanica obavljaju se u skladu sa Priručnikom o fenološkim osmatranjima (2014).

Datum početka fenološke faze se bilježi kao kalendarski dan, ali za obradu se koriste

redni brojevi dana u godini, jer je na taj način lakše vršiti statističke obrade.

4.2. Kontrola fenoloških podataka

Fenološka osmatranja su vizuelna i samim tim postoji veća mogućnost grešaka nego

kod instrumentalnih mjerenja. To se naročito odnosi na osmatranja onih faza razvića

koje se teže uočavaju, kao npr. cvjetanje strnih žita i sl. Veličina subjektivne greške je

pri tome različita, zavisi od iskustva i savjesnosti osmatrača.

Prije obrade, podaci prolaze kroz logičku i kritičku kontrolu. Logička kontrola otklanja

grube, lakše uočljive greške nastale ili pri samom osmatranju ili pri prepisivanju

podataka u izvještajne obrasce. Ona obuhvata i provjeru redosljeda nastupa fenoloških

faza kod iste biljne vrste, koji je za većinu biljaka stalan. Međutim, u slučaju intercepcije

fenoloških faza (promjene redosljeda faza), do koje može doći u pojedinim godinama ili

područjima zbog različite reakcije biljaka na vremenske uslove, utvrđivanje tačnosti

podataka spada već u kritičku kontrolu.

Kritička kontrola osmotrenih vrijednosti je neophodna za konačno utvrđivanje

ispravnosti podataka. Pri tome se svi sumnjivi podaci podvrgavaju individualnoj detaljnoj

analizi radi donošenja definitivne odluke o tome da li su tačni ili ne. Kritička kontrola

biljnog matenijala je veoma složen posao s obzirom na to da je svaka faza razvića

rezultanta djelovanja svih faktora spoljne sredine u određenom periodu vremena.

11

Potrebno je raspolagati objektivnim mjerilima - kriterijumima za svaku biljnu vrstu i

svaku fenološku fazu.

Fenološki podaci se nakon prikupljanja, kontrolišu i unose u bazu podataka u Excelu.

Jedno od objektivnih mjerila kontrole je standardna devijacija i vjerovatna greška,

pomoću kojih se mogu utvrditi vremenske granice pojave određene fenološke faze u

jednom mjestu ili klimatski homogenom rejonu. Kao limiti koriste se vrijednosti u

intervalu -3 δ do + 3 δ.Vrijednosti van ovih limita se smatraju sumnjivim i ne koriste se

za računanje srednjeg godišnjeg datuma za početak neke fenološke faze.

Rezultati u godišnjaku se prezentiraju u formi tabela, grafikona i karti, uključujući

komentare i fotografije.

Slika 1. Faza opšteg (punog) cvjetanja jabuke (Pirus malus) , Sarajevo

12

PROGRAM FENOLOŠKIH OSMATRANJA U 2016. GODINI

13

4.3. Program fenoloških osmatranja

4.3.1. Divlje zeljasto bilje

Program fenoloških osmatranja divljeg zeljastog bilja obuhvata 6 biljnih vrsta na kojima

se osmatra samo pojava prvih cvjetova.

U okviru ove grupe vrši se osmatranje slijedećih biljnih vrsta:

Biljna vrsta Plant species Botanical name

1. Visibaba Snowdrop Galanthus nivalis

2. Podbjel Coltsfoot Tussilago farfara

3. Šafran Saffron Crocus vernus

4. Maslačak Dandelion Taraxacum officinale

5. Bijela rada Michaelmas daisy Chrisanthemum leucanthemum

6. Mrazovac Crocus Colchicum autumnale

4.3.1.1. Fenološka osmatranja divljeg zeljastog bilja u 2016. godini

Tabela 1. Visibaba Galanthus nivalis Podbjel Tussilago farfara

Fenološka stanica Datum pojave prvih cvjetova


Redni broj dana u godini Redni broj dana u godini

Bihać 40

Bihać

Bugojno 51

Bugojno 72

Drvar 46

Drvar

Gradačac 59

Gradačac

Ivan Sedlo 50

Ivan Sedlo 80

Livno 61

Livno 101

Mostar 36

Mostar 41

Neum 43

Neum

Sanski Most 39

Sanski Most

Sarajevo 43

Sarajevo 50

Stolac 15 Stolac

Zenica Zenica

Tuzla Tuzla

15

Tabela 2. Šafran Crocus vernus Maslačak Taraxacum officinale




Bihać

Bihać

Bugojno 68

Bugojno 92

Drvar

Drvar 85

Gradačac 57

Gradačac 61

Ivan Sedlo 75

Ivan Sedlo 98

Livno 92

Livno 66

Mostar

Mostar 61

Neum

Neum 46

Sanski Most

Sanski Most 85

Sarajevo 44

Sarajevo 84

Stolac 41

Stolac 80

Zenica

Zenica

Tuzla

Tuzla

16

Tabela 3. Bijela rada Chrisanthemum leucanthemum Mrazovac Colchicum autumnale




Bihać

Bihać

Bugojno

Bugojno

Drvar

Drvar

Gradačac

Gradačac

Ivan Sedlo 152

Ivan Sedlo

Livno

Livno 252

Mostar

Mostar

Neum

Neum

Sanski Most 153

Sanski Most

Sarajevo 144

Sarajevo

Stolac

Stolac

Zenica

Zenica

Tuzla

Tuzla

4.3.2. Šumsko drveće i šiblje

Osmatranja šumskog drveća i šiblja podrazumjeva 27 vrsta na kojima se osmatraju sljedeće fenološke faze:

- početak listanja, - početak i opšte (puno) cvjetanje, - pojava prvih zrelih plodova, - opšte žućenje lišća i opšte opadanje lišća.



1. Divlji kesten Horse chestnut Aesculus hippocastanum

2. Bagrem Common robinia Robinia pseudoacacia

3. Lipa krupnolista Lime Tilia grindifolia

4. Lipa sitnolista Small-leafed lime Tilia parvifolia

5. Jablan Lombardy poplar Populus nigra

6. Jasen bijeli White ash Fraxinus excelsior

7. Hrast lužnjak Red oak Quercus pedunculata

8. Hrast kitnjak Sessile oak Quercus sessilis

9. Hrast ... Common oak Quercus ...

10. Breza obična White birch Betula verucosa

11. Joha crna Alder Alnus glutinosa

12. Topola, trepetljika Poplar Populus tremula

13. Bukva Common beach Fagus sylvatica

14. Vrba iva Pussy willow Salix caprea

15. Bor bijeli White pine Pinus silvestris

16. Bor crni Black pine Pinus nigra

17. Smrča Norway spruce Picea excelsa

18. Jela Silver fir Abies alba

19. Jorgovan obični Common lilac Syringa vulgaris

20. Zova crna Common elder Sambucus nigra

21. Ruža divlja Brier Rosa canina

22. Glog bijeli Howthorn Crataegus monogina

23. Trnjina Sloe Prunus spinosa

24. Lijeska obična Common hazel Corylus avellana

25. Drijen Cornel Cornus mas

26. Vrijesak Heather Calluna vulgaris

27. Žuka Broom Spartium junceum

28. Ruzmarin Rosemary Rosmarinus officinalis

29. Lovorika Laurel Laurus nobilis

4.3.2.1. Šumsko drveće i šiblje – Divlji kesten (Aesculus hippoccastanum)

Fenološka

stanica

Datum početka listanja

Datum početka cvjetanja

Datum punog cvjetanja

Datum pojave prvih zrelih

plodova

Datum općeg žućenja lišća

Datum općeg opadanja lišća

Redni broj dana u godini

Bihać 104 112 117 274 288 294

Bugojno 96 121 126 272

Drvar 103 276 294

Gradačac 75 131 136 146

Ivan Sedlo 101 147 155 284 267

Livno 97 114 121 267 251 285

Mostar 83 100 112 294 289 306

Sarajevo 99 107 110 259 246 267

Zenica 97 106 113 265 291 299

Tuzla 99 112 119 257 303 308

19

4.3.2.2. Šumsko drveće i šiblje – Bagrem (Robinia pseudoacacia)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Bugojno xxxxx 131 136 xxxxx xxxxx xxxxx

Livno xxxxx 144 148 xxxxx xxxxx xxxxx

Mostar xxxxx 103 146 xxxxx xxxxx xxxxx

Sanski Most xxxxx 128 134 xxxxx xxxxx xxxxx

Sarajevo xxxxx 136 141 xxxxx xxxxx xxxxx

Stolac xxxxx 128 141 xxxxx xxxxx xxxxx

Tuzla xxxxx 121 128 xxxxx xxxxx xxxxx

20

4.3.2.3. Šumsko drveće i šiblje – Lipa krupnolista (Tilia grandifolia)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum

općeg opadanja

lišća


Bugojno 111 162 167 xxxxx

Drvar 95

xxxxx 280 294

Gradačac 82 116 136 xxxxx

Ivan Sedlo 108 183 191 xxxxx 280

Livno 109 176 181 xxxxx 273 282

Sarajevo 94 176 181 xxxxx

Stolac 96 159 167 xxxxx 289 320

Tuzla 178 192 xxxxx 303 308

21

4.3.2.4. Šumsko drveće i šiblje – Lipa sitnolista (Tilia parvifolia)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Bihać 102 169 176 xxxxx 275 292

Bugojno 118 167 172 xxxxx

Drvar 99 xxxxx 280 294

Gradačac 85 121 139 xxxxx

Livno 98 165 171 xxxxx 270 281

Sanski Most 98 162 166 xxxxx 284 298

Sarajevo 92 162 167 xxxxx 297 303

4.3.2.5. Šumsko drveće i šiblje – Jablan (Populus nigra)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Livno 108 123 xxxxx xxxxx 275 288

Mostar 94 103 xxxxx xxxxx 312 355

22

4.3.2.6. Šumsko drveće i šiblje – Jasen bijeli (Fraxinus excelsior)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Bihać 105 xxxxx xxxxx xxxxx 291 300

Livno 110 xxxxx xxxxx xxxxx 271 282

Mostar 85 xxxxx xxxxx xxxxx

Sarajevo 95 xxxxx xxxxx xxxxx 289 303

4.3.2.7. Šumsko drveće i šiblje – Hrast kitnjak (Quercus sessilis)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Stolac 106 136 xxxxx 259 289 xxxxx

4.3.2.8. Šumsko drveće i šiblje – Hrast (Quercus ...)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Drvar 115

xxxxx

278 xxxxx

Gradačac 88 116 xxxxx

xxxxx

Ivan Sedlo 115

xxxxx

280 xxxxx

Livno 117 128 xxxxx 282 277 xxxxx

23

4.3.2.9. Šumsko drveće i šiblje – Breza obična (Betula verrucosa)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Bihać 92 84 xxxxx xxxxx 268 291

Drvar 86

xxxxx xxxxx 269 315

Livno 99 101 xxxxx xxxxx 253 286

Sanski Most 92 87 xxxxx xxxxx 280 303

Sarajevo 99 95 xxxxx xxxxx 297 302

Zenica 101 96 xxxxx xxxxx 295 307

4.3.2.10. Šumsko drveće i šiblje – Topola, trepetljika, jasika (Populus tremula)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum

općeg opadanja

lišća


Bihać 109 100 xxxxx xxxxx 277 xxxxx

Livno 107 119 xxxxx xxxxx 277 xxxxx

Stolac 85 156 xxxxx xxxxx 289 xxxxx

24

4.3.2.11. Šumsko drveće i šiblje – Bukva (Fagus sylvatica)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum

općeg opadanja

lišća


Drvar 105

xxxxx

275 292

Ivan Sedlo 112

xxxxx

280

Livno 114 126 xxxxx 281 278 287

4.3.2.12. Šumsko drveće i šiblje – Vrba iva (Salix caprea)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum

općeg opadanja

lišća


Bugojno xxxxx 80 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

Ivan Sedlo xxxxx 112 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

Livno xxxxx 82 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

Sanski Most xxxxx 93 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

Sarajevo xxxxx 94 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

25

4.3.2.13. Šumsko drveće i šiblje – Bor bijeli (Pinus silvestris)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Livno 113 112 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

Tuzla 101 123 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

4.3.2.14. Šumsko drveće i šiblje – Bor crni (Pinus nigra)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Bihać 89 103 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx


Tuzla 101 123 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

4.3.2.15. Šumsko drveće i šiblje – Smrča (Picea excelsa)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Bihać 87 101 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx


Sarajevo 96 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

Tuzla 99 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

4.3.2.16. Šumsko drveće i šiblje – Jela (Abies alba)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća



Sarajevo 105 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

Tuzla 106 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

4.3.2.17. Šumsko drveće i šiblje – Jorgovan obični (Syringa vulgaris)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Bihać 90 93 97 xxxxx xxxxx xxxxx

Bugojno 111 131 135 xxxxx xxxxx xxxxx

Ivan Sedlo 93 121 139 xxxxx xxxxx xxxxx

Livno

106 110 xxxxx xxxxx xxxxx

Mostar 80 101 139 xxxxx xxxxx xxxxx

Neum 70 80 85 xxxxx xxxxx xxxxx

Sanski Most 77 94 98 xxxxx xxxxx xxxxx

Sarajevo 70 97 103 xxxxx xxxxx xxxxx

Zenica 80 98 103 xxxxx xxxxx xxxxx

4.3.2.18. Šumsko drveće i šiblje – Zova crna, bazga (Sambucus nigra)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Bihać 95 119 130 231 xxxxx xxxxx

Bugojno 105 136 145

xxxxx xxxxx

Ivan Sedlo

147 164 246 xxxxx xxxxx

Livno 96 121 128 231 xxxxx xxxxx

Mostar 51 90 99 200 xxxxx xxxxx

Sanski Most 64 124 132 193 xxxxx xxxxx

Sarajevo 64 118 135 268 xxxxx xxxxx

Zenica 78 126 138 204 xxxxx xxxxx

Tuzla 89 121 128 xxxxx xxxxx

28

4.3.2.19. Šumsko drveće i šiblje – Ruža divlja, šipak (Rosa canina)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Bugojno xxxxx 141 149

xxxxx xxxxx

Gradačac xxxxx 122 141 214 xxxxx xxxxx

Ivan Sedlo xxxxx 152 160 267 xxxxx xxxxx

Livno xxxxx 153 160 238 xxxxx xxxxx

Mostar xxxxx 106 146 227 xxxxx xxxxx

Sanski Most xxxxx 131 141 243 xxxxx xxxxx

Sarajevo xxxxx 134 136 xxxxx xxxxx

Stolac xxxxx 122 132 xxxxx xxxxx

Tuzla xxxxx 122 129 xxxxx xxxxx

4.3.2.20. Šumsko drveće i šiblje – Glog bijeli (Crataegus monogyna)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Ivan Sedlo xxxxx 145 xxxxx 246 xxxxx xxxxx

Livno xxxxx 138 xxxxx 246 xxxxx xxxxx

Tuzla xxxxx 96 xxxxx xxxxx xxxxx

4.3.2.21. Šumsko drveće i šiblje – Trnjina (Prunus spinosa)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Gradačac 89 96 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

Ivan Sedlo 129 103 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx


4.3.2.22. Šumsko drveće i šiblje – Lijeska obična, lješnjak (Corylus avellana)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Bihać xxxxx 36 76 241 xxxxx xxxxx

Bugojno xxxxx

80 238 xxxxx xxxxx

Ivan Sedlo xxxxx 63 68

xxxxx xxxxx



Sarajevo xxxxx 37 46 xxxxx xxxxx

Tuzla xxxxx 20 23 220 xxxxx xxxxx

4.3.2.23. Šumsko drveće i šiblje – Drijen (Cornus mas)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Bihać xxxxx 48 63 246 xxxxx xxxxx

Bugojno xxxxx 88 96 241 xxxxx xxxxx

Drvar xxxxx 62 75 235 xxxxx xxxxx


Mostar xxxxx 78 61 253 xxxxx xxxxx


Sarajevo xxxxx 47 56 228 xxxxx xxxxx

Zenica xxxxx 53 60 235 xxxxx xxxxx

4.3.2.24. Šumsko drveće i šiblje – Žuka (Spartium junceum)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Mostar xxxxx 85 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

4.3.2.25. Šumsko drveće i šiblje – Ruzmarin (Rosmariunus officinalis)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Gradačac 80

xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

Mostar 41 53 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

Stolac 51 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

4.3.2.26. Šumsko drveće i šiblje – Lovorika (Laurus nobilis)

Fenološka

stanica

Datum početka

listanja

Datum početka

cvjetanja

Datum punog

cvjetanja

Datum pojave

prvih zrelih

plodova

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja lišća


Mostar xxxxx 50 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

Neum xxxxx 57 xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

4.3.3. Leguminoze i livadske trave

Ukupno 5 vrsta trava na kojima se osmatra početak cvjetanja i klasanje.

Biljna vrsta Botanical name

1. Djetelina crvena Trifolium pratense

2. Lucerka Medicago sativa

3. Zvjezdan žuti Lotus corniculatus

4. Ježevica Dactylis glomerata

5. Mačiji rep Phleum pratense

4.3.3.1. Datum početka cvjetanja

Djetelina crvena Lucerka Zvjezdan žuti

Fenološka

stanica

Datum

početka

cvjetanja

Fenološka

stanica

Datum

početka

cvjetanja

Fenološka

stanica

Datum

početka

cvjetanja

Bihać 147 Bihać 151 Livno 106

Gradačac 146 Livno 113

Livno 110 Tuzla 94

Mostar 63

Tuzla 93

4.3.3.2. Datum klasanja

Ježevica Mačiji rep

Fenološka

stanica

Datum

klasanja

Fenološka

stanica

Datum

klasanja

Livno 112 Livno 105

34

4.3.4. Ratarske kulture

Ukupno 12 vrsta ratarskih kultura i neograničen broj njihovih sorata na kojima se

osmatraju:

- sjetva,

- nicanje,

- klasanje,

- cvjetanje,

- mliječno,

- voštano i puno zrenje,

- žetva i prinosi (kod žitarica),

- zatim sjetva (sađenje, rasađivanje),

- pojava glavice (kapsule, čahure),

- cvjetanje, zrenje,

- berba i prinosi (kod ostalih ratarskih kultura).



6. Ozima pšenica Wheat Triticum sativum

7. Ozimi ječam Barley Hordeum sativum

8. Ozima raž Rye Secale cereale

9. Jari ječam Spring barley Hordeum sativum

10. Jara zob Spring rye Avena sativa

11. Kukuruz Corn Zea mays

12. Krompir Potatoes Solanum tuberosum

13. Šećerna repa Sugar beet Beta vulgaris

14. Suncokret Sunflower Heliantus annus

15. Soja Soybean Glycine hispida

16. Duhan Tobacco Nicotiana tabacum

17. Pamuk Cotton Gossypium herbaceum

4.3.4.1. Ratarske kulture – Ozima pšenica (Triticum sativum)

Fenološka

stanica

Datum

sjetve

Datum

nicanja

Datum

klasanja

(metličenja)

Datum

cvjetanja

Datum

mliječnog

zrenja

Datum

voštanog

zrenja

Datum

punog

zrenja

Datum

žetve


Bugojno 296 315 158 168 180 197 207 213

4.3.4.2. Ratarske kulture – Jari ječam (Hordeum sativum)

Fenološka

stanica

Datum

sjetve

Datum

nicanja

Datum

klasanja

(metličenja)

Datum

cvjetanja

Datum

mliječnog

zrenja

Datum

voštanog

zrenja

Datum

punog

zrenja

Datum

žetve


Bugojno 92 103 160 xxxxx 182 200 212 218

4.3.4.3. Ratarske kulture – Kukuruz (Zea mays)

Fenološka

stanica

Datum

sjetve

Datum

nicanja

Datum

pojave

prašnika na

metlici

Datum

pojave svile

na klipu

Datum

mliječnog

zrenja

Datum

voštanog

zrenja

Datum

punog

zrenja

Datum

berbe


Bugojno 148 157 202 217 247 270

Gradačac 80 106 172 187 207 219 259 270

Livno 107 132 192 197 226 235 253

Sanski Most 105 122 203 211 228 246 275 283

Tuzla 95 126 201 209 233 263 283 293

36

4.3.4.4. Ratarske kulture – Krompir (Solanum tuberosum)

Fenološka stanica

Datum

sadnje

Datum

nicanja

Datum pojave

glavica

Datum

cvjetanja

Datum tehničke

zrelosti

Datum pune

fiziološke zrelosti

Datum

berbe


Bugojno 119 131 xxxxx 183 xxxxx 245 247

Drvar 96 123 xxxxx 166 xxxxx 245 264

Gradačac 75 101 xxxxx 131 xxxxx 167 183

Livno 106 130 xxxxx 155 xxxxx 202 256

Mostar 80 119 xxxxx 131 xxxxx 157 176

Neum 75 95 xxxxx 132 xxxxx 178 183

Sanski Most 95 121 xxxxx 167 xxxxx 228 240

Sarajevo 119 139 xxxxx 162 xxxxx 272 247

Tuzla 92 113 xxxxx 162 xxxxx 227 246

4.3.5. Voćarske kulture

Šesnaest vrsta voćarskih kultura i neograničen broj njihovih sorata, kod kojih se osmatraju:

- početak listanja, - početak - opšte cvjetanje, - precvjetavanje, - početak zrenja, - berba, - opšte žućenje - opšte opadanje lišća - prinosi.



Jabuka Apple Pirus malus

Kruška Pear Pirus communis

Šljiva Plum Prunus domestica

Trešnja Cherry Prunus avium

Višnja Wild cherry Prunus cerasus

Kajsija Peach Prunus armeniaca

Breskva Apricot Prunus persica

Badem Almond Amygdalis communis

Orah Walnut Juglans regia

Ribizla crvena Red currant Ribes rubrum

Ribizla crna Black currant Ribes nigrum

Maslina Olives Olea europaea

Limun Lemon Citrus lemonia

Narandža Orange Citrus sinensis

Nar Pomegranate Punica granatum

Smokva Fig Ficus carica

4.3.5.1. Voćarske kulture – Jabuka (Pirus malus)

Fenološka

stanica

Datum

pojave prvih

listova

Datum

početka

cvjetanja

Datum

punog

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum

početka

zrenja

Datum

berbe

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja

lišća


Bihać 99 92 100 106 263 284 290 296

Bugojno 92 99 101 109

Drvar 87 102 106 112 289

Ivan Sedlo 98 115 127 139 280

Livno 96 104 108 129 247 274 275 282

Mostar 88 97 106 16 252 259 310 318

Sanski Most 94 92 98 109 270 283 288 301

Sarajevo 93 97 101 119 254

Zenica 94 96 100 107 257 270 294 301

Tuzla 92 94 98 103 253 256 309 319

39

4.3.5.2. Voćarske kulture – Kruška (Pirus communis)

Fenološka

stanica

Datum pojave

prvih listova

Datum

početka

cvjetanja

Datum

punog

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum

početka

zrenja

Datum

berbe

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja

lišća


Bihać 92 85 92 100 267 279 285 294

Bugojno 89 96 99 108

Drvar 88 98 105 112 284 299

Ivan Sedlo 103 107 109 115

Livno 97 98 103 111 270 275 278 288

Sarajevo 90 96 106 251 255

Zenica 91 93 95 100 235 246 296 306

Tuzla 85 70 114 118 249 255 306 319

40

4.3.5.3. Voćarske kulture – Šljiva (Prunnus domestica)

Fenološka

stanica

Datum

pojave prvih

listova

Datum

početka

cvjetanja

Datum

punog

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum

početka

zrenja

Datum

berbe

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja

lišća


Bihać 86 79 89 99 228 245 288 291

Bugojno 85 93 158 106

Drvar 85 82 88 112 277 284

Ivan Sedlo 105 100 103 112

Livno 100 101 106 115 228 244 271 281

Mostar 90 51 61 79 126 172 288 302

Sanski Most 97 91 95 105 238 242 288 294

Sarajevo 92 96 106 238 245 252

Zenica 92 76 81 89 179 195 293 300

Tuzla 183 192 293 306

41

4.3.5.4. Voćarske kulture – Trešnja (Prunnus avium)

Fenološka

stanica

Datum

pojave prvih

listova

Datum

početka

cvjetanja

Datum

punog

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum

početka

zrenja

Datum

berbe

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja

lišća


Bihać 94 91 96 104 151 156 260 269

Bugojno 80 90 93 101

Drvar 89 93 105 112 284 299

Ivan Sedlo 105 105 109 121

Livno 99 100 104 114 173 179 273 298

Mostar 85 92 106 122 131 145 286 302

Sanski Most 89 77 80 102 154 161 228 242

Sarajevo 83 95 105 111 162

Zenica 93 85 89 96 147 156 286 296

Tuzla 88 88 90 92 140 146 288 298

42

4.3.5.5. Voćarske kulture – Višnja (Prunnus cerasus)

Fenološka

stanica

Datum

pojave prvih

listova

Datum

početka

cvjetanja

Datum

punog

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum

početka

zrenja

Datum

berbe

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja

lišća


Bugojno 90 99 101 109

Drvar 89 93 102 112 284 299

Livno 99 100 104 112 171 178 276 298

Mostar 90 106 143 124 141 158 282 295

Sanski Most 96 89 93 105 161 166 245 254

Sarajevo 86 94 98 107 170 184

Zenica 95 97 101 105 169 189 288 295

Tuzla 69 83 90 93 173 179 244 273

4.3.5.6. Voćarske kulture – Kajsija (Prunnus armeniaca)

Fenološka

stanica

Datum

pojave prvih

listova

Datum

početka

cvjetanja

Datum

punog

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum

početka

zrenja

Datum

berbe

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja

lišća


Livno 97 98 103 110 275 282

Mostar 88 54 78 92 146 155 281 292

Sanski Most 94 87 92 100 280 294

Sarajevo 92 87 90 94 177 189

43

4.3.5.7. Voćarske kulture – Breskva (Prunnus persica)

Fenološka

stanica

Datum

pojave prvih

listova

Datum

početka

cvjetanja

Datum

punog

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum

početka

zrenja

Datum

berbe

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja

lišća


Tuzla 92 65 69 74 242 251 291 306

4.3.5.8. Voćarske kulture – Orah (Juglans regia)

Fenološka

stanica

Datum

pojave prvih

listova

Datum

početka

cvjetanja

Datum

punog

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum

početka

zrenja

Datum

berbe

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja

lišća


Bihać 100 92 97 104 276 286 292 300

Drvar 102 108 279 298

Ivan Sedlo 109

Livno 103 104 109 113 271 274 275 284

Mostar 88 94 101 116 279 289 308 329

Sanski Most 99 93 99 113 270 280 231 258

Sarajevo 97 100 105 122

Zenica 97 103 107 114 252 265 291 298

Tuzla 90 93 94 100 245 252 275 283

44

4.3.5.9. Voćarske kulture – Ribizla crvena (Ribes rubrum)

Fenološka

stanica

Datum pojave

prvih listova

Datum

početka

cvjetanja

Datum

punog

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum

početka

zrenja

Datum

berbe

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja

lišća


Drvar 81 86 92

Livno 80 105 110 170 177 271 279

Mostar 80 92 98 136 130 302 320

Sarajevo 80 97 101 162

Zenica 77 87 94 160 168 292 304

4.3.5.10. Voćarske kulture – Ribizla crna (Ribes nigrum)

Fenološka

stanica

Datum pojave

prvih listova

Datum

početka

cvjetanja

Datum

punog

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum

početka

zrenja

Datum

berbe

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja

lišća


Livno 80 105 110 170 177 271 279

Mostar 82 94 139 130 304 322

Zenica 79 90 97 162 170 292 305

4.3.5.11. Voćarske kulture – Maslina (Olea europaea)

Fenološka

stanica

Datum pojave

prvih listova

Datum

početka

cvjetanja

Datum

punog

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum

početka

zrenja

Datum

berbe

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja

lišća


Neum 107 115 123 280 310

45

4.3.5.12. Voćarske kulture – Limun (Citrus lemonia)

Fenološka

stanica

Datum pojave

prvih listova

Datum

početka

cvjetanja

Datum

punog

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum

početka

zrenja

Datum

berbe

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja

lišća


Neum 111 122 133 299 310

4.3.5.13. Voćarske kulture – Slatka narandža (Citrus sinensis)

Fenološka

stanica

Datum pojave

prvih listova

Datum

početka

cvjetanja

Datum

punog

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum

početka

zrenja

Datum

berbe

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja

lišća


Neum 116 122 128 294 315

4.3.5.14. Voćarske kulture – Nar (Punica granatum)

Fenološka

stanica

Datum pojave

prvih listova

Datum

početka

cvjetanja

Datum

punog

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum

početka

zrenja

Datum

berbe

Datum općeg

žućenja lišća

Datum općeg

opadanja

lišća


Neum 126 131 137 259 275

4.3.6. Vinova loza

Fenološka osmatranja vinove loze obuhvataju neograničen broj sorata, kod kojih se

osmatraju:

- početak tjeranja lastara, - pojava prvih listova, - početak cvjetanja - završetak cvjetanja, - početak zrenja, - puno zrenje, - berba, - prinos, - sadržaj šećera - kiseline.


Vinova loza Grapevine Vinis vinifera

4.3.6.1. Vinova loza – (Vinis vinifera)

Fenološka

stanica

Datum početka

tjeranja lastara

(2-3 cm)

Datum pojave

prvih listova

(3 cm)

Datum početka

cvjetanja

Datum

završetka

cvjetanja

Datum šarka Datum punog

zrenja

Datum

berbe


Bihać 96 102 107 115 249 267 281

Livno 131 108 127 139 250 260 274

Mostar 111 119 123 137 235 248 256

Neum 90 95 105 115 233 245 259

Stolac 126 136 177 187 238 259 264

Zenica 99 102 146 158 222 253 266

4.3.7. Opšti poljski radovi

Pod fenolopkim osmatranjem opštih poljskih radova podrazumjeva se osmatranje

radove koji se tokom vegetacijske sezone provode u polju.

Opšti poljski radovi General field works

Početak proljetnih poljskih radova Beginning of spring works

Košenje livada Moving pastures

Žetva ozimina Harvest of winter crops

Poljski radovi pred zimu Field works before wintertime

4.3.7.1. Opšti poljski radovi – Priprema zemljišta za sjetvu

Fenološka stanica Datum početka rada Datum opšteg obavljanja rada Datum završetka rada


Bugojno 75 96 141

Drvar 93 95 109

Gradačac 61 75 90

Livno 77 102 156

Mostar 70 82 90

Sanski Most 79 92 111

Sarajevo 76 97 129

50

4.3.7.2. Opšti poljski radovi – Košenje livade



Bugojno 167 172 192

Drvar 169 182 197

Gradačac 136 153 167

Ivan Sedlo 154 186

Livno 175 180 193

Mostar 88 101 146

Sanski Most 175 183 192

Sarajevo 126

Tuzla 146 183 201

4.3.7.3. Opšti poljski radovi – Žetva ozimina



Bugojno 210 213 223

Livno 208 210

51

4.3.7.4. Opšti poljski radovi – Poljski radovi pred zimu



Bihać 289

Livno 286

Sanski Most 320

5. ANALIZA REZULTATA

Pojava prvih cvjetova kod maslačka (Taraxacum officinale), koji je jedan od osnovnih

fenoloških objekata i pokazatelj dolaska proljeća, osmotrena je ranije u odnosu na

višegodišnje vrijednosti referentnog niza 1969 – 1989. godina.

Grafikon 1. Pojava prvih cvjetova kod maslačka u 2016. godini, u odnosu na višegodišnji prosjek 1969-1989. godina.

Na primjeru jorgovana (Syringa vulgaris, grafikon 2.) primjetno je da su fenofaze

početak cvjetanja i opšte cvjetanje nastupile znatno ranije u odnosu na uobičajene

višegodišnje prosječne vrijednosti, kao posljedica izuzetno toplog predproljeća (slično

kao i kod maslačka). U Sarajevu i Livnu je početak cvjetanja osmotren 22 dana ranije, u

odnosu na višegodišnji prosjek. U Bihaću je ova pojava osmotrena 19 dana ranije od

uobičajene. Opšte cvjetanje je u Livnu osmotreno 25 dana ranije, u Sarajevu 24, a u

Bihaću 19 dana ranije u odnosu na višegodišnji prosječni datum.

0

60

120

180

240

300

360

Gradačac (69 -89) Gradačac 2016 Zenica (69 -89) Zenica 2016

Re

dn

i bro

j dan

a u

go

din

i

Maslačak (Taraxacum officinale)

53

Grafikon 2. Početak cvjetanja i opšte cvjetanje jorgovana u 2016. godini, u odnosu na višegodišnji prosjek 1961-1990.

Fenološka stanica i period osmatranja

Divlji kesten (Aesculus hippoccastanum)

Početak listanja Početak cvjetanja Pojava prvih zrelih

plodova

Zenica (61-90) 104 122 285

Zenica (2016) 97 106 265

Livno (61-90) 112 131 291

Livno (2016) 97 114 267

Bugojno (61-90) 109 126 281

Bugojno (2016) 96 121 272

Sarajevo (61-90) 108 121 289

Sarajevo (2016) 97 107 259

Tabela 2. Datum pojave pojedinih fenofaza Divljeg kestena (Aesculus hippoccastanum) na stanicama Zenica, Livno, Bugojno i Sarajevo. Analizom osmotrenih fenofaza u Tabeli 1. primjetno je da su nastupile znatno ranije u

odnosu na prosječne datume pojave za referentni niz 1961 – 1990. godina. Početak

listanja divljeg kestena uslijedio je prije uobičajenog za 7 dana u Zenici, 11 u

Sarajevu,13 dana u Bugojnu i 15 dana u Livnu. Početak cvjetanja osmotren je u

rasponu od 5 dana ranije u Bugojnu, do 17 dana ranije u Livnu.

0

60

120

180

240

300

360

Sarajevo (61-90) Sarajevo 2016 Bihać(61-90) Bihać 2016 Livno (61-90) Livno 2016

Re

dn

i bro

j dan

a u

go

din

iJorgovan (Syringa vulgaris)

Početak cvjetanja Opšte cvjetanje

54

Grafikon 3. Datum početka listanja i početka cvjetanja divljeg kestena (Aesculus

hippoccastanum) u 2016. godini u odnosu na višegodišnji prosjek 1961 - 1990.

Pojava prvih zrelih plodova kod divljeg kestena također je nastupila ranije na svim

pobrojanim stanicama, a što je vidljivo iz Grafikona 4. u nastavku teksta.

Grafikon 4. Datum pojave prvih zrelih plodova divljeg kestena (Aesculus

hippoccastanum) u 2016. godini u odnosu na višegodišnji prosjek 1961 - 1990.

Fenofaza početak cvjetanja kod sitnolisne lipe (Tilia parvifolia), kao i većina proljetnih

faza kod šumskog drveća, nastupila je ranije u odnosu na višegodišnje prosječne

vrijednosti. Na stanicama u Sanskom Mostu i Bugojnu osmotrena je 11 dana ranije.

0

60

120

180

240

300

360

Zenica (61-90) Zenica 2016 Livno (61-90) Livno 2016 Bugojno (61-90) Bugojno 2016 Sarajevo (61-90) Sarajevo 2016

Re

dn

i bro

j dan

a u

go

din

iDivlji kesten (Aesculus hippoccastanum)

Početak listanja Početak cvjetanja

0

60

120

180

240

300

360

Zenica (61-90) Zenica 2016 Livno (61-90) Livno 2016 Bugojno (61-90) Bugojno 2016 Sarajevo (61-90) Sarajevo 2016

Re

dn

i bro

j dan

a u

go

din

i

Divlji kesten (Aesculus hippoccastanum)

Pojava prvih zrelih plodova

55

Grafikon 5. Datum početka cvjetanja sitnolisne lipe (Tilia parvifolia) u 2016. godini u

odnosu na višegodišnji prosjek 1961 - 1990.

Na primjeru zove (Sambucus nigra, grafikon 6.) vidi se da su fenološke faze pojava

prvih listova, početak cvjetanja i puno cvjetanje, na stanicam u Gradačcu i Zenici,

nastupile u 2016. godini znatno ranije u poređenju sa vrijednostima iz perioda 1969 –

1989. godina.

Grafikon 6. Početak listanja, početak cvjetanja i opšte cvjetanje zove u 2016 godini, u

odnosu na višegodišnji prosjek 1969-1989 (prema rednom broju dana u godini).

0

60

120

180

240

300

360

Sanski Most 1961 -1990 Sanski Most 2016 Buugojno 1961 -1990 Bugojno 2016

Re

dn

i bro

j dan

a u

go

din

iSitnolisna lipa (Tilia parvifolia)

Početak cvjetanja

0

60

120

180

240

300

360


Re

dn

i bro

j dan

a u

go

din

i

Zova (Sambucus nigra)

Pojava prvih listova Početak cvjetanja Puno cvjetanje

56

Grafikon 7. Vegetacioni ciklus šljive u Gradačcu i Zenici tokom 2016 godine u odnosu na višegodišnji prosjek 1969-1989 (prema rednom broju dana u godini)

Vezano za voćarske kulture (grafikon 7.), također je uočljiv trend ranijeg nastupanja

pojedinih fenoloških faza. Kao primjeri mogu se izdvojiti stanice u Zenici i Gradačcu

gdje su rane fenofaze, pojava prvih listova, početak cvjetanja i puno cvjetanje kod šljive

(Prunus domestica), praktično bile završene sa prvim danima kalendarskog proljeća. Po

sličnom scenariju odvijali su se vegetacijski ciklusi i kod preostalih osmatranih

fenoloških objekata iz ove grupe.

Na osnovu podataka prezentiranih u tabelama i grafikonima, može se zaključiti da je

glavna odlika fenoloških prilika u 2016. godini znatno ranije kretanje vegetacije, a što je

posljedica nadprosječno toplog januara i ekstremno toplijeg februara. Srednja mjesečna

temperatura u januaru 2016. godine bila je na svim stanicama veća od uobičajene za

referentni niz 1961 – 1990, ovisno o stanici te razlike su iznosile od 1,8 °C u Mostaru do

čak 3,9 °C u Gradačcu, što je praktično dovelo do kretanja vegetacije već tokom prvog

mjeseca u godini. Februar je bio još topliji, pa su na pojedinim stanicama srednje

mjesečne vrijednosti za ovaj mjesec bile i preko 5 °C veće od uobičajenih. U Gradačcu

je srednja mjesečna temperatura za ovaj mjesec bila za 6,2 °C veća od prosječne. U

Bugojnu za 6,0 °C, u Sarajevu za 5,9 °C, Tuzli 5,7 °C itd. Jedino su u Livnu i Mostaru

ove razlike bile nešto manje, u Livnu 4,9 °C, a u Mostaru 3,7 °C. Ove razlike u pogledu

srednjih mjesečnih temperatura su bile postepeno manje izražene od sjevera ka jugu

zemlje.

Općenito, fenološke prilike tokom 2016. godine, bile su u skladu sa trendom globalnog

zagrijavanja, shodno tome i povećanja dužine vegetacijskih perioda, ne tako izraženo

na kraju, koliko na samom početku godine, kroz ranije kretanje vegetacije. Predproljeće

0

60

120

180

240

300

360


Re

dn

i bro

j dan

a u

go

din

iŠljiva (Prunnus domestica)

Pojava prvih listova Početak cvjetanja Puno cvjetanje

57

je bilo izrazito toplije u odnosu na prosjek, dok je predzima bila pretežno u okviru

prosjeka ili uz manja pozitivna odstupanja, pa je tako i kraj vegetacijskog ciklusa ipak

nastupio nešto kasnije (u prosjeku 5 – 6 dana), što je svakako uticalo na povećanje

ukupne dužine ciklusa.

Uzmemo li u obzir sve lokacije, u prosjeku su vegetacioni periodi bili duži za preko 37

dana. Izuzmemo li Mostar i Stolac, na kojima ove razlike nisu bile tako izrazite, a što je i

razumljivo obzirom da se radi o toplijim krajevima, mjestimično je od dana kretanja

vegetacije do konačnog prestanka, ovaj period bio duži na skoro svim stanicama za

više od 40 dana.

Fenološke stanice Početak Kraj

2016 1961-1990 2016 1961-1990

Sarajevo 33 74 325 321

Bihać 25 66 333 328

Drvar 40 78 326 321

Gradačac 24 65 332 327

Bugojno 36 78 322 316

Livno 39 81 325 318

Mostar 15 18 350 350

Sanski Most 34 71 328 324

Stolac 15 20 351 351

Tuzla 32 70 329 323

Zenica 34 68 326 321

Tabela 3. Početak i kraj vegetacionog perioda prema rednom broju dana u 2016. godini (tabelarni i grafički prikaz)

Iz grafikona u prilogu vidljivo je da je kretanje vegetacije nastupilo znatno ranije na

gotovo svim stanicama (izuzev Mostara i Stoca), kao i da je kraj vegetacijskog ciklusa

uslijedio kasnije u odnosu na prosječne vrijednosti, pri tome je i ovdje najmanja razlika

na jugu, u Mostaru i Stocu.

58

Grafikon 8. Početak vegetacionog perioda na fenološkim stanicama FHMZ-a u 2016. godini u poređenju sa referentnim periodom 1961-1990. godina

Grafikon 9. Kraj vegetacionog perioda na fenološkim stanicama FHMZ-a u 2016. godini u poređenju sa referentnim periodom 1961-1990. godina

-40

10

60

110

160

210

260

310

360

Sarajevo Bihać Drvar Gradačac Bugojno Livno Mostar Sanski Most Stolac Tuzla Zenica

Bro

j dan

a u

go

din

iPočetak vegetacionog perioda

2016 1961-1990

290

300

310

320

330

340

350

360

Sarajevo Bihać Drvar Gradačac Bugojno Livno Mostar Sanski Most Stolac Tuzla Zenica

Bro

j dan

a u

go

din

i

Kraj vegetacionog perioda

2016 1961-1990

59

Slika 2. Fenološke faze razvoja drijena (Cornus mas) u Sarajevu, 2016. godina

60

6. MEĐUNARODNI FENOLOŠKI VRTOVI

U saradnji sa Humboldt Univerzitetom iz Berlina, Federalni hidrometeorološki Zavod Bosne i Hercegovine od 2014. godine provodi osmatranja fenoloških objekata u međunarodnim fenološkim vrtovima uspostavljenim u Sarajevu, Mostaru i na Ivan Sedlu. Ovi vrtovi su u krugu ili neposrednoj blizini navedenih meteoroloških stanica. Rezultati osmatranja i prikupljeni podaci sa 17 fenoloških objekata dostupni su pod rednim brojevima 210, 211 i 212 na linku:

http://ipg.hu-berlin.de/ipg/faces/list_stations.xhtml;jsessionid=9154dbc2c99d1336e7562d04ed1d

Slika 3. Slika 4. Slika 5. Ivan Sedlo Sarajevo (Bjelave) Mostar (Bijeli Brijeg) Ariš (Larix decidua) Bukva (Fagus sylvatica) Jarebika (Sorbus aucuparia)

http://ipg.hu-berlin.de/ipg/faces/list_stations.xhtml;jsessionid=9154dbc2c99d1336e7562d04ed1d

7. FENOLOŠKI PREGLED ZA 2016. GODINU - KARTA

Documents

FENOLOŠKI GODIŠNJAK · nastala kao rezultat fizioloških i biohemijskih procesa razvoja biljke. Primjena fenoloških podataka u oblasti poljoprivrede je višestruka. Prije svega