Fenomenologija laznog selfa

Tekst je prvi put (u skradenom obliku) publiciran u žurnalu Psymedica, Vol.3(1-2):28-31.

1

Fenomenologija lažnog selfa1

Aneta Sandić

Sažetak:

U uvodnom dijelu teksta autorica se osvrće na fenomenologiju laţnog selfa

iznalazeći oslonac u psihoanalitičkoj metapsihologiji pozivajući se na teoretska

uporišta Helene Deutsch, Donalda Winnicotta i Carla Auerbacha.

Teoretske psihoanalitičke postavke ilustrira kazuističkim prikazom psihoanalitičke

psihoterapije klijenta koji se, u skladu s Winnicottovom gradacijom, uklapa u manje

ekstremnu grupu strukture ličnosti obiljeţene laţnim selfom. U predočavanju

psihoterapijskog toka poseban status dat je teoriji objektnih odnosa u skladu s

vlastitom psihoanalitičkom psihoterapeutskom orijentacijom.

Nakon kliničke vinjete autorica rezimira neke od specifičnosti psihoanalitičkog

psihoterapeutskog rada s klijentima obiljeţava laţni self, da bi u zaključku predočila

centralna obiljeţja terapeutskog rada s ovim vidom psihopatologije: paţljiv

monitoring transfera, nuţnost konfrontiranja klijenta s neautentičnim modusom

njegove egzistencije, kontinuirano obezbjeĎivanje holdinga, te konteiniranje njegove

anksioznosti posebno one potekle iz simbiotskog stadija. Ovo potcrtava kao nuţne

preduslove koji će omogućiti da se u transformacijsku objektnu relaciju u

transfernom odnosu s terapeutom involvira klijentov fragilni istinski self bez čijeg

učešća analitičkom paru prijeti opasnost da zadobije obiljeţje „kao da klijenta i kao

da terapeuta“.

Ključne riječi: laţni self, psihoanalitička psihoterapija, holding, konteining,

transformacioni objekat

Postojati kao autentična ličnost podrazumijeva se samo po sebi. Ipak, u našoj struci česti su

susreti s klijentima koji ţive neautentičan modus vlastite egzistencije. Ukoliko svoju senzitivnost

usmjerimo ka detektovanju neautentičnosti ţivljenja u našoj socijalnoj sredini vrlo izvjesno je da

ćemo registrovati postojanje tog neautentičnog modusa bivstvovanja u različitom omjeru duţ

kontinuuma od vrlo blagih, socijalno prihvatljivih oblika, do formi iznimno naglašene

neautentičnosti egzistencije. O ovom fenomenu kao o „kao-da“ osobi (engl. as-if) u psihoanalizi

je prva pisala Helene Deutsch (1942). Dvadesetak godina kasnije Donald Winnicott (1960) piše

o laţnom selfu, konceptu srodnom „kao-da“ ličnosti Deutscheve. Njegova terminologija kao i

psihodinamsko uokvirenje patologije selfa aktuelni su i u psihoanalizi XXI vijeka.

1 U skradenom obliku ovaj rad prvi put je prezentovan na Tredem kongresu psihijatara Bosne i Hercegovine sa

međunarodnim učešdem (Tuzla, 12-14 oktobar 2012).


2

Ovako strukturisane ličnosti obiljeţava specifična psihodinamska konstelacija. Iz ovog razloga u

praktičnom psihoanalitičkom psihoterapeutskom radu nuţno je prilagoditi interpretativne i

neinterpretativne kurabilne manevre u kontekstu specifičnosti date psihopatologije.

Teoretski dio: lažni i stvarni self

Centralno stanoviste Deutscheve je da „kao-da“ osobe, ekstremni oblik laţnog selfa, pate od

stvarnog gubitka katekse objekta. Odnosi s drugima su imitativnog karaktera, „ekspresija

identifikacije s okolinom, mimikrija koja rezultira u toboţnjoj dobroj adaptaciji svijetu realnosti“

(Deutsch, 1942). Kao-da osoba premiješta identifikacije s jedne osobe na drugu poput „robota“

bez traga unutarnje transformacije. Kod ovakvih individua „rana nedostatnost u razvoju afekata

reducira unutarnji konflikt, čiji efekat je osiromašenje ukupne ličnosti“ (ibid). Autorica se pita da

li su ove osobe prepsihotične, no nikada sasvim psihotične, ili čak uopšte nisu psihotične

obzirom na njihov intaktan test realiteta. U svojim kazuističkim prikazima jasno izraţava

signifikantne poteškoće u analiziranju ovakvih klijenata pišući da „psihoanaliza rijetko uspeva“

(ibid). Već tad se registruje da analiza ovako strukturiranih individua prevashodno pomaţe

putem neinterpretativnih kanala komunikacije kako analizand ne postiţe identifikaciju s

terapeutom, te izostaju uvid i intrapsihička transformacija. Deficiti identifikacije se popravljaju

putem pozitivnog transfera. Deutscheva (ibid) piše da „prianjanjem grupi“ ove osobe

„uspostavljaju validnost svoje egzistencije putem identifikacije“. Bass (2007) ovo permutira u:

„neindividualizirana identifikacija daje validnost egzistenciji“.

Za Winnicotta tokom ontogeneze, razdoblju holdinga, od izuzetnog značaja za ostarivanje

osnova za autentično postojanje je dovoljno-dobra majčina briga. Nuţno je da majka empatijski

prati svoje dijete dozvoljavajući mu i slobodu kreacije, istovremeno ga prateći, neintruzivno.

Ono će već u veoma ranom, dojenačkom uzrastu povremeno signalizirati vlastitu potrebu, ţelju.

Izvor ovog gesta je istinski self. Majka mora empatijski osetiti kada i kako reagovati da ne

zatomi ova rudimentarna ispoljavanja istinskog selfa. „Dovoljno dobra majka“, piše Winnicott

(1960), „susreće omnipotenciju djeteta i u izvjesnoj mjeri čini je smislenom. Ona ovo čini

ponavljano. Istinski self počinje ţivjeti, kroz snagu koju djetetov slabi ego dobija kroz majčino

implementiranje njegove omnipotentne ekspresije“. Majka koja nije dovoljno dobra, tj., ona koja

isuviše dobro zna šta je dobro za njeno dijete, neće mu dozvoliti momenat, prostor kreativnog

akta. Ovakva majka servira ţivot pred svoje dijete prije no što ono uopšte prepozna vlastiti

unutarnji impuls i shodno tome ojseti i signalizira potrebu, ţelju. Ovim ona nameće vlastite geste

što će rezultirati djetetovim prekomjernim prilagoĎavanjem njenim prohtjevima. Na ovaj način

oformljava se osnova za laţni self, neautentični oblik postojanja kako se tokom ontogeneze nije

ostavilo prostora za djetetovo prepoznavanje vlastitog nagonskog impulsa i ustoličenje

interakcije putem istinskog selfa i stvarne katekse vanjskih objekata. U ovim situacijama kada se

majka ne adaptira dovoljno dobro djetetu „dijete biva zavedeno u popustljivost i popustljivi laţni

self reaguje na zahtjeve okoline“ (Winnicott, 1960). Na ovaj način laţni self gradi sebi

imanentan tip objektnih relacija, dok istinski ostaje veoma privatan, izolovan, neki put

egzistirajući tek u rudimentarnom obliku.


3

Ovaj modus egzistencije prolongira se i u odraslom dobu te docnije u ţivotu ovakvo psihičko

ustrojstvo snaţno prebojava subjektov doţivljaj samoga sebe. TakoĎer, daje značajan aspekt

individuinim socijalnim interakcijama kako se one ostvaruju medijacijom laţnog selfa.

Sem davanja laţnog aspekta postojanju Winnicott registruje i gradacije – od ekstremnih oblika

laţnog selfa (vrlo blisko kao-da osobnosti Deutscheve) do zdravih (koji se očituju u uljudnom

socijalnom stavu). Ove gradacije predočava na sljedeći način (Winnicott, 1960):

1. Ekstrem: laţni self uspostavlja se kao da je stvarni i upravo ovo okolina smatra stvarnom

osobnošću datog subjekta. No, u ţivim meĎuljudskim odnosima, radnim realcijama i

prijateljstvima laţni self je nedostatan. Ovo se zbiva iz razloga što u situacijama kad se

očekuje involviranje ukupne ličnosti laţni self ispoljava neke esencijalne nedostatke. U

ovoj ekstremnoj situaciji stvarni self je sakriven.

2. Manje ekstremno: laţni self brani stvarni self. U ovim okolnostima stvarni self je

prepoznat kao potencijal i ima tajni ţivot. Laţni self je uspostavljen s ciljem sačuvanja

individue uprkos neodgovarajućim obiljeţjima sredine u kojoj ţivi. On štiti istinski self

od eksploatacije koja bi rezultirala njegovom anihilacijom.

3. Više ka zdravlju: laţni self kao glavnu preokupaciju ima iznalaţenje uslova koji će

omogućiti egzistenciju i ekspresiju istinskog selfa.

4. Još više ka zdravlju: laţni self je izgraĎen na identifikacijama.

5. U zdravlju: laţni self je reprezentovan u organizaciji uljudnog socijalnog stava. Do ovog

momenta subjekt je prošao ontogenetski razvoj kojim je ovladao omnipotencijom i

primarnim procesom. Dostignuće je zadobijanje odgovarajućeg mjesta u društvu koje

nikad ne moţe biti dostignuto niti odrţavano isključivo posredstvom istinskog selfa.

Organizovani laţni self obiljeţava rigidnost ego odbrana. Registruje se manjak spontanosti.

Subjekt često osjeća, na nedovoljno izdiferenciran način, neautentičnost vlastite egzistencije. No,

pre će se ţaliti na tjeskobu, bezvoljnost, opštu nezainteresovanost, no što će terapeutu otkriti da

doţivljava nestvarnost, laţnost vlastite egzistencije. Razlog ovome su snaţne odbrane i spliting

koji od veoma ranog djetinjstva štite fragilni istisnki self od okoline koja se doţivljava iznimno

prijetećom. Upravo zadatak terapeuta je, u radu s ovakvim klijentom, paţljivo ga konfrontirati s

laţnim selfom. Tek tad se otvara put za uspostavljanje komunikacije s istinskim selfom. Ukoliko

se pristupi analizi ego odbrana (Autor, 2008) prije no što se ne identificira klijentovo

neautentično postojanje (odnosno nepostojanje) rizikujemo beskonačno elaboriranje o

odbranama kako će se njegov laţni self u transfernom odnosu s terapeutom rado uključiti u

saradnju zauzimajući stav popustljivosti i prilagodbe u odnosu na ono što smatra da terapeut od

njega ţeli.

Istinski self, s druge strane, obiljeţavaju sljedeći elementi (Auerbach, 1991):

1. Istinski self, i njegova ekspresija u dejstvovanju, spontani su i prirodni. Laţni self,

kontrastirano, popustljiv je i isforsiran, pojavljujući se u dejstvovanju kao odgovor na

zahtjeve značajnih drugih.


4

2. Ispoljavanje istinskog selfa često uključuje ekspresivno korištenje tijela ili gestikulacije

(ili njihove simboličke ekvivalente). U ispoljavanju laţnog selfa telo ili geste nisu

dostupni način ekspresije.

3. Ispoljavanje istinskog selfa u drugom često inducira naš spontani agnaţman koji se često

doţivljava i na tjelesnom planu. Ispoljavanje laţnog selfa nas, s druge strane, uopšte ne

pokreće.

4. Kapacitet da se ima istinski self asociran je s pristupom i sposobnošću da se modulira

agresija. Ukoliko je agresija uopšte involvirana uz laţni self onda je u obliku disociranog

ili nemoduliranog bijesa.

5. Uprkos činjenici da je ispoljavanje istinskog selfa prirodno i spontano, potrebno je

vremena ovom kapacitetu za spontanost da se razvije. Često se dostiţe nakon dugotrajne

psihoterapije ili ekstenzivnog ličnog rasta.

6. Jednom kad se istinski self razvije on se osjeća kao nešto što subjekt poseduje, rezervoar

iz kojeg moţe da crpi sadrţaj. Za razliku od ovog laţni self je uvek nešto što subjekt čini.

U kliničkoj vinjeti predočit ćemo osnovna obiljeţja kliničke slike laţnog selfa koji se, u skladu s

predočenom Winnicottovom gradacijom, moţe svrstati u manje ekstremnu grupu. Docnije, u

segmentu posvećenom psihoterapijskom toku pozabavit ćemo se nekim specifičnostima u

psihoanalitičkoj psihoterapiji (Autor, 2010) psihopatoloških obiljeţja koja definišu laţni self.

Klinička vinjeta:

Pacijent je star 23 godine. Jedinac je. Upisao je poslednju godinu studija. Ţivi sam. Roditelji su u

drugom gradu. Osnovne tegobe zbog kojih se javlja na psihoanalitički psihoterapijski tretman su

nezainteresovanost za učenje i za izlaske s kolegama s fakulteta. Ovo je počeo doţivljavati ubrzo

nakon upisa posljednje godine studija. Osjeća veliku tjeskobu i nemir kada je okruţen

nepoznatim ljudima. Pomno prati o čemu pričaju i procjenjuje kakvi su, da bi se prilagodio onoj

predstavi sebe kakvu misli da će oni prihvatiti. Ponašanje se uvijek svodi na adaptaciju

stavovima grupe makar oni bili u potpunoj suprotnosti s onim kako on, privatno, ţivi. Klinička

slika prema MKB-10 (SZO, 1999) stoji u prilog blagoj ka umjerenoj depresivnoj epizodi.

Odrastao je u okruţenju obiljeţenom hiperprotektivnom majkom. Nije išao u vrtić jer je ona

prestala raditi tokom trudnoće. Registruje se oteţana separacija prilikom polaska u osnovnu

školu. Nakon škole išao bi kod nje na posao gdje bi radio zadaću. Zajedno su se vraćali kući.

Otac je često bio odsutan. Nakon posla na kratko bi svratio na ručak, potom bi izašao van s

društvom gdje bi ostao do kasno u noć. Tokom osnovne škole klijent je bio uzoran Ďak da bi u

srednjoj počeo da se druţi s problematičnim vršnjacima. Često bi se i napili i potukli. Iako je

osjećao da to nije uredu, posebno tuče nisu mu godile, trudio se biti najbolji meĎu njima (najviše

popiti, biti najopasniji u tuči i sl.). Fakultet upisuje u saglasju s privatnim porodičnim biznisom.

Majku tokom intervjua opisuje kao osobu sklonu razgovoru, oslonac jer ga u svemu podrţava.

Otac je sklon da „strašno viče“. I dan danas ga se klijent stoga plaši. Navodi: „DoĎe mi da i ja

njemu kaţem svašta ali se bojim. Ko zna šta bi se onda dogodilo.“ Rado izlazi jedino kad ode u

zavičaj. Ipak, redovno pije s društvom do te mjere da se narednog dana često ne sjeća kako se

ponašao. Od prijatelja zna čuti da je učestalo verbalno agresivan, i dosadan. Do nedavno, dok


5

nije nastupila njegova opšta nezainteresovanost, strepio je kad bi na mobitelu vidio da ga zove

otac očekujući viku.

Psihoterapijski tok:

Tokom inicijalne faze psihoanalitičke psihoterapije otkrivaju se snaţna osjećanja krivice

usmjerena ka majci. Ona je sklona da plače i da bude jako tuţna kad joj nešto nije po volji.

„Cijeli ţivot je organizovala oko mene“ navodi klijent. Budi ga ujutro telefonom, čuju se kad on

završi s predavanjima, zove ga uveče da ga pita je li jeo, šta će raditi kasnije i kada da ga budi

narednog dana. Smeta mu ovakvo intruzivno ponašanje, no nije u stanju da se konfrontira s

njom. Očekuje njen plač i potištenost, što u njemu provocira snaţna osjećanja krivice.

Jaka prilagodba koja se pretočila u mimikriju na majčin stil komunikacije rezultirala je njegovom

nesposobnošću da egzistira u autentičnom modusu komunikacije u adultnom dobu. Tokom

srednje škole kao bunt protiv autoriteta posegao je za uličnim ponašanjem nanovo se

prilagoĎavajući mangupima uz nastojanje da u svemu bude „nabolji“. Ovim je nastojao da oţivi

iskustvo vlastite omnipotencije, jer se samo tako njegov fragilni istinski self izloţen ljudima

osjećao sigurnim. Paralelno, neindividualizirana indentifikacija s grupom omogućavala mu je da

doţivljava validnost vlastitog postojanja.

Klijentove bazične objektne relacije pod uplivom su snaţnih agresivnih pulzija. Osjećaj krivnje u

odnosu s majkom ukazuje na aktivne odbrane od istih, dok ga otac vikom parališe ukazujući na

intenzivna anksiozna doţivljavanja koja potiču iz ovog odnosa. Obzirom na očite manifestacije

laţnog selfa potrebno je uzeti u obzir da se konfliktualno porijeklo osjećaja krivnje (Autor i

Burgić-Radmanović, 2008) nadovezuju na ranije nerazriješenu separaciju – individuaciju. U

ovim okolnostima krivnja se zna doţivljavati usled asociranja teţnji vlastite autonomije i

separiranosti u odnosu na simbiotski objekat. Pacijent je ostao u simbiotskom jedinstvu s

majkom, a trijada je dosegnuta tek parcijalno. Ovo je uzrokom intenziviranja kastracionog straha

(Autor, 2007) koji se u sadašnjosti očituje u njegovoj reakciji „sleĎivanja“ kada otac viče na

njega.

U inicijalnoj fazi psihoterapije transfer je u mnogo čemu podsjećao na objektni odnos s

internaliziranim majčinim imagoom. Jednom prilikom saopštio je sljedeće: „Mama kaţe da Vas

pitam trebam li njoj prenositi sve o čemu mu ovdje govorimo?“ Na njegov pokušaj da na

terapeuta transferira ulogu majke čijim emocionalnim potrebama će se povinovati, terapeut je

odgovorio protivpitanjem: „Šta Vi mislite o tome?“ Bez oklijevanja je odgovorio da smatra da ne

treba sve prenositi. Terapeut je podrţao ove korake ka separaciji i ispoljavanju njegovog

istinskog selfa kako u komunikaciji s majkom, tako i u analitičkom setingu. Na istoj seansi

usledila je interpretacija njegove vlastite hostilnosti prema majci, kao očekivanje da ga neće

podrţati u njegovim ţeljama za autononijom. Uporedo je interpretirano da svoju zdravu

separaciju asocira uz povredu majke, pri čemu mu je predočeno da zdrava separacija ne implicira

„ne-ljubav“. Ubrzo je razgovarao s njom. Bez ikakvih poteškoća uspio je da prorijede telefonske

pozive, djelomično i njeno opšte intruzivno uplitanje u njegovu svakodnevnicu. Razgovarao je i

s ocem. On se „zgrozio“ nad tim da ga se sin plaši i obećao da će nastojati da se kontroliše.


6

Ubrzo je počeo spremati kolokvije. Ali, još uvek je postojao snaţan otpor da pristupi spremanju

ispita. Nije počeo niti izlaziti s društvom s fakulteta.

Tokom inicijalne faze psihoterapije suočen je s laţnim aspektom vlastitog postojanja kada je

okruţen nepoznatim ljudima. Ovo se očitovalo u njegovom nastojanju da se prilagodi, iako se

zna uopšte ne slagati sa stavom koji ipak podrţava, da ne bi izbio konflikt. Ovim se u dijalog

prizivao njegov stvarni self koji se plašio anihilacije. Ispoljavanje njegovog stvarnog selfa

asocirano je s povredom sebe samog. Njegove objektne relacije još uvek su bile na nivou

simbiotske nediferencijacije self/objekat. Iz ovog razloga povreda vanjskog objekta, poput

povrede majčinog imagoa, rezultirala bi mogućnošću uništenja dijela simbiotske orbite. Pred

prijetnjom straha od anihilacije prilikom ispoljavaja istinskog selfa klijent se, na nesvjesnom

planu, odlučio za promoviranje njegovog laţnog aspekta. Povlačenje u ljušturu laţnog selfa tako

se prenijelo i na ostale meĎuljudske odnose. Okončavanju studija, koje asocira uz „samostalno

ţivljenje svog ţivota“, ne moţe se posvetiti u dovoljnoj mjeri. Otpor iskazan nemogućnošću

koncentrisanja na gradivo otkrio je da ne vidi ništa posebno u svom ţivotu kada završi fakultet.

„Jedino ću imati svoj novac“, napominje klijent. Planira se vratiti da radi u rodnom mjestu, zbog

ljudi koje već poznaje prevashodno iz razloga što se „ne snalazi u kontaktu s nepoznatima“. A

kod kuće, u rodnom mjestu, nude se samo dva ţivotna stila. Nakon posla se ide kući, ili u kafanu,

i tako svaki dan.

Tokom središnje faze psihoterapije klijent je s znatno manje oklijevanja s terapeutom dijelio

vlastitu intimu. Navirala su sjećanja adekvatna datoj analitičkoj situaciji te je sve aktivnije

sudjelovao u analitičkom radu. Paralelno s proraĎivanjem njegovih separacionih strahova, kao i

kastracionih strahovanja poteklih iz nerazriješene edipalne problematike, kontinuirano mu je

pruţan i holding. Ovo je ublaţavalo strepnju da bi u ljudskoj interakciji ukoliko nije sakriven

njegov istinski self mogao biti strahovito povrijeĎen. Interpretacija i prorada manifestacija

upotrebe projektivne identifikacije (kojom je vlastite hostilne pulzije usmjerene prema okolini

doţivljavao kao da upravo okolina prijeti njemu) rezultirali su umanjenjem njegovog straha i

agresije u odnosu na vanjski svijet. Kako je napredovao u vlastitoj transformaciji terapeut kao

konteiner sve je manje bio potreban. Ovo je ukazalo na postignuće neutralizacije agresivnih

pulzija i sve veću diferenciranost odvojene reprezentacija selfa i odvojene reprezentacije objekta.

U početku s unekoliko poznatim ljudima, a potom i sa sasvim nepoznatim, više nije imao

potrebu da štiti svoj istinski self koristeći se laţnim. Spontano se involvirao u socijalne

interakcije osjećajući se zadovoljnim kako bi registrovao da inicijalno „nije bilo konflikta“ iako

bi ispoljavao lični stav. Ovo bi ga ohrabrilo da nastavi ispoljavati ranije skriveni dio sebe i

osjećao je radost. Početkom završne faze psihoterapije počeo je i spremati ispite. Sam navodi:

„Više se ne plašim da ću biti prepadnut cijelog ţivota“.

Neke specifičnosti psihoanalitičkog psihoterapeutskog rada s klijentima koje obilježava lažni self

a) Neophodno je da imamo na umu široki dijapazon kliničkih manifestacija laţnog selfa koji

se proteţe od ekstrema kao-da osobnosti pa do blaţih i onih u zdravlju manifestovanih

oblika kako je notirao već Winnicott (1960). Ova diferencijacija krucijalni je korak koji


7

će nam pomoći da prilagodimo terapeutske intervencije u okvirima interpretacije i

neinterpretativnih kurabilnih manevara datom klijentu u skladu s njegovim aktuelnim

intrapsihičkim kapacitetima.

b) Nuţno je pomno pratiti trasferna zbivanja kako se u tretmanu veoma brzo aktivira

transferna reakcija u kojoj će klijent pokušati udovoljiti terapeutovim zahtjevima kao što

to običava činiti s majkom. Ukoliko se ovo ne prepozna njegov mimikrijom definisan

laţni self će biti podrţavan i sve dublje će se involvirati u dijadni odnos terapeut-klijent

umjesto istinskog. Ovakve okolnosti ozbiljno ugroţavaju učinkovitost tretmana.

c) U intrapsihičkoj konstelaciji kada laţni self sluţi kao zaštita fragilnog istinskog selfa od

iznimne vaţnosti je i pridrţavati se ekonomičke propozicije za interpretiranje koju je dao

Fenichel još 1939. godine kada je napomenuo da nije potrebno količinski forsirati

interpretiranje. Ovi klijenti skloni su interpretiranje doţivjeti kao intruzivni akt naspram

istinskog selfa.

d) Laţni self je sklon tranzitornim identifikacijama kojima se brani od internalizacije. Ova

osobina jedna je od čestih uzročnika neučinkovitosti psihoanalitičkog terapeutskog

postupka. Iz ovog razloga nuţno je obezbijediti dobar holding i adekvatnu funkciju

konteineranja.

e) Kako bi se facilitiralo ispoljavanje istinskog selfa značajan je adekvatan holding,

metafora koju u psihoanalitičku teoriju uvodi Winnicott. U svom najranijem obliku,

napominje Ogden (2005), „majčin holding uključuje njen ulazak u djetetov doţivljaj

vremena, na taj način transformirajući za dijete uticaj drugosti vremena i kreirajući iluziju

svijeta u kojem se vrijeme mjeri gotovo u potpunosti u skladu s djetetovim fizičkim i

psihološkim ritmovima.“ Njeno nenametljivo prisustvo „obezbjeĎuje seting da djetetova

konstitucija počinje bivati evidentna, da započne razvoj tendenci, i da dijete iskusi

spontane kretnje i postane posjednik senzacija koje su odgovarajuće za ovu ranu fazu

ţivota“ (Winnicott, 1956). Kako napreduje ontogenetska progresija fizički i emocionalni

tip holdinga bivaju zamijenjeni metaforičkim. Tada je djetetu potrebno obezbijediti

psihološki prostor u kojem ono doţivljava integraciju u prisustvu majke. Winnicott

(1945) piše o „veoma čestom iskustvu kada pacijent nastoji predočiti svaki detalj svog

vikenda i osjeća se zadovoljnim ukoliko je sve izrekao, iako analitičar osjeća da nije

učinjen nikakav analitički rad... Biti znan znači osjećati se integrisanim barem u ličnosti

analitičara“. Stoga u psihoanalitičkoj psihoterapiji metafora holdinga zahtijeva od

terapeuta da je sposoban tolerisati upravo doţivljaj „da nije učinjen nikakav rad“.

Terapeutova uloga holdinga očituje se u tome da jednostavno kontinuirano, empatijski i

neintruzivno „bude to ljudsko mjesto u kojem pacijent postaje cjelovit“ (Ogden, 2005).

f) Za adekvatan progres psihoterapijskog rada na laţnom selfu od velikog značaja je i

terapeutova senzitivnost koja se očituje i u njegovoj ulozi konteinera, onako kako ga vidi

Bion. Odnos majke i djeteta, revidirajući klajnijanski koncept projektivne identifikacije,


8

Bion (1962a, 1962b) predočava na sljedeći način: Dijete projicira u majku emocionalno

iskustvo koje nije sposobno samostalno procesuirati. Majka na nesvjesnom psihološkom

planu elaborira ovo nepodnošljivo iskustvo. Potom ga čini dostupnim djetetu upravo na

način koji mu je prilagoĎen tako da ga moţe doţivjeti u svom vlastitom iskustvu. Majka

koja emocionalno nije dostupna djetetu vraća mu njegove netolerabilne sadrţaje

neobraĎenim. Pod ovakvim okolnostima djetetovi projicirani strahovi vraćaju mu se kao

„neimenovana prijetnja“ posredstvom projektivne identifikacije. Tada se djetetovo

iskustvo funkcije konteinera majke internalizira u obliku ataka upravo na procese kojima

se iskustvu pridodaje značenje.

Kada je odnos konteinera i konteiniranog tokom psihoanalitičkog psihoterapeutskog

postupka usklaĎen dolazi do rasta i jednog i drugog. U pogledu konteinera rast

podrazumijeva uvećanje kapaciteta za nesvjesnu psihološku elaboraciju. Rast kapaciteta

za konteiniranje u analitičkom setingu zadobija različite oblike (Ogden, 2004): klijent se

počinje sjećati snova; ili se ublaţavaju psihosomatske tegobe; ili isčezava perverzno

ponašanje u sprezi povećanjem kapaciteta za doţivljavanje emocionalne lepeze i

znatiţelje u odnosu na vlastiti emocionalni doţivljaj itd. Analogno, istinski self počinje

sve obuhvatnije ţivjeti i u interpersonalnoj relaciji kako se utišava strah od vanjskog

svijeta koji je putem projektivne identifikacije ranije doţivljavan kao iznimno prijeteći.

Iako su koncept holdinga i koncept konteinera-konteiniranog okviri dva različita pogleda

na analitičko iskustvo oni zajedno čine „'stereoskopsku' dubinu razumijevanja

emocionalnih iskustava koja se zbivaju u analitičkom setingu“ (Ogden, 2005). Stoga ih je

uputno njegovati u psihoterapeutskom radu općenito. Kad se razmatra patologija laţnog

selfa holding ili konteiner-konteinirano, odnosno njihova kombinacija, od vitalne su

pomoći terapeutskim procesima kojima se teţi ostvariti transformacija klijentovog selfa u

cilju omogućavanja bivstvovanja na autentičan način.

g) U konceptu „transformacionog objekta“ Bollas (1987) predočava suštinu terapeutskog

agensa u psihoterapiji laţnog selfa praveći vlastitu sintezu koja unekoliko podsjeća na

konglomerat koncepta holdinga i konteininga. On identificira novoroĎenčetovo prvo

subjektivno iskustvo objekta kao objekta transformacionih obiljeţja. Iskustveno, dijete ga

poistovjećuje s procesima koji mijenjaju iskustvo selfa. „To je identifikacija koja izranja

iz simbiotskog odnosa, gdje prvi objekat ne biva 'znan' putem prezentiranja istog u

reprezentaciji objekta, već kao rekurentno iskustvo bivstvovanja – više egzistencijalno,

kao protivno reprezentacijskom znanju“. Kako se radi o identifikaciji koja se odvija prije

no što je postignuto prepoznavanje vanjskog objekta odnos s transformacionim objektom

Bollas shvata kao objektnu relaciju koja ne potiče iz ţelje, već perceptivne identifikacije

objekta s njegovim funkcijama. To je „objekat kao sredinski transformator subjekta“.

Analogno, prilikom terapeutskog rada s patologijom laţnog selfa potrebno je obezbijediti

poseban ambijent u kojem su interpretacije od manjeg značaja u pogledu njihove

verbalne semiotičke poruke. One su za klijenta značajnije zbog iskustvenog doţivljaja


9

empatijskog odgovora, koji podsjeća na majčino prisustvo. Interpretacije, barem u

početnim stadijim tretmana, će rezonirati s klijentovim unutarnjim osjećanjima, mislima i

raspoloţenjima, tj. s njegovim skrivenim istinskim selfom. Upravo ovakvi momenti

raporta usmjeravaju klijenta da u analitičkom setingu nanovo iskusi objektnu relaciju s

transformacionim objektom. Bollas nas podsjeća da je na sceni preverbalno pamćenje,

„nemisleno a znano“, pamćenje koje moţe biti spoznano jedino u govoru koji očituje

neintruzivnost, holding, proviziju, insistiranje na vrsti simbiotskog ili telepatskog znanja,

i facilitaciji od misli do misli ili od afekta do misli. U ovim seansama primarni oblik

diskursa je klarifikacija koju klijent doţivljava kao transformativni akt.

Zaključak:

Potragu za transformacijom i za transformacionim objektom Bollas (1987) vidi kao najviše

proţimajućom arhaičnom objektnom relacijom s čim se usaglašava i autorica ovog teksta.

Korjene psihopatologije laţnog selfa iznalazimo upravo u ovim domenu objektnog odnošenja. Iz

ovog razloga u psihoanalitičkom psihoterapijskom postupku potrebna je posebna obazrivost kako

se u inicijalnom stadiju tretmana u transferu ne bi učvrstila objektna relacija po modelu one s

intruzivnom majkom (ili kao drugi ekstrem na ovom kontinuunu – emocionalno nedostupnom,

odsutnom majkom). Ovakve okolnosti dovest će do situacije koju Bass (2007) metaforički

predočava kao „kao da pacijent - kao da analitičar“. U ovom kontekstu od vitalnog su značaja

holding, kao i terapeutovo funkcionisanje u vidu dobrog konteinera.

Kad se ukaţe za to zgodna prilika potrebno je klijenta oprezno konfrontirati s laţnim aspektom

njegovog postojanja. Ovo se radi s ciljem buĎenja njegove znatiţelje što će, u već

obezbijeĎenom protektivnom i neintruzivnom analitičkom miljeu, omogućiti zaobilaţenje

defanzivnh rigidnih manevara kojima laţni self štiti istinski. Ovako pozvan u komunikaciju,

kontinuirano doţivljavajući transformacijsku objektnu relaciju u transfernom odnosu s

terapeutom, istinski self će s manje straha sve učestalije biti prisutan u interakciji.

Ovo su centralna obiljeţja psihoanalitičkog psihoterapeutskog postupka u inicijalnoj fazi

tretmana i dobrim dijelom su značajni i u njegovom središnjem dijelu. Tek kada očitovanje

istinskog selfa preuzme primat, tj. kad registrujemo manifestacije koje ukazuju na obuhvatnu

disolucije patogenih obiljeţja laţnog selfa moţemo se detaljnije posvetiti eventualnim zaostalim

psihopatološkim manifestacijma koristeći se primatom interpretativnog akta. Sada će se

posredstvom znatno manje fragilnog istinskog selfa očitovati ontogenetski zrelije objektne

relacije i u transfernom odnosu. Naravno, i u ovom stadiju psihoterapeutskog postupka kao i u

završnom, neminovni su tranzijentni regresivni pomaci kada će se ukazati povremena potreba za

naglašenijim holdingom i konteiniranjem. No, ukoliko je zadovoljavajuća progesija terapeutskog

rada klijentov self je već doţivio obilje transformacija ka dosezanju maturaciono adekvatnih

nivoa, te će njegove regresivne potrebe biti ispoljene u znatno manjoj učestalosti i intenzitetu no

što je tipično za početak psihoterapije.


10

Ono što je od esencijalnog značaja u psihoanalitičkom psihoterapeutskom postupku je da smo

spremni napustiti logocentrični model misli (Derrida, 1978; prema Biton, 2012) i dopustiti susret

u kliničkim manifestacijama Winnicottovog potencijalnog prostora. Samo u tom području

terapeut moţe posluţiti kao istinski transformacioni objekat koji će, gradualno, klijentu

omogućiti da s manje straha egzistira u svojoj svakodnevnici.

Phenomenology of the False Sef

.

ABSTRACT:

Keywords: false self, psychoanalytic psychotherapy, holding, containing, transformational

object

In introductory part of the paper author reflects upon the phenomenology of the false self

finding theoretical background in psychoanalytic metapsychology, particularly writings of

helene Deutsch, Donald Winnicott and Carl Auerbach.

Presented theoretical framework is illustrated by clinical vignette of psychoanalytic

psychotherapy with the client who, accordingly to Winnicott's gradation, fits into the less

extreme category of personality marked by false self pathology. Throughout the whole

presentation special status is given to the object relations theory in accordance with author's

psychoanalytic orientation.

The clinical vignette is followed by a resume of some specific issues of psychoanalytical

psychotherapeutic work with false self psychopathology. Conclusion of the paper focuses

around central issues of therapeutic work with this type of pathology: careful monitoring of

the transference, necessity of confronting the client with inauthentic modus of his /her

existence, continuous holding, as well as containing of lient's anxieties, particularly the ones

originating fom the symbiotic stadium. Author underlines those as essential foundations that

would enable client's fragile true self to get involved in the transformational object relation

with the therapist. Without this involvment the analytic diad is treathened to gain the traits of

„as if client and as if therapist“.


11

Literatura:

Auerbach C (1991) Development of the true self: A semiotic analysis. Psychonalysis and

Contemporary Thought, 14: 109-142.

Bass A (2007) The as-if patient and the as-if analyst. Psychoanalytic Quarterly, 76:365-386.

Bion WR (1962a) Learning from experience, u knjizi Seven Servants. New York: Aronson,

1977.

Bion WR (1962b) A theory of thinking, u knjizi Second Thoughts. New York: Aronson, 1967,

110-119.l

Bitan S (2012) Winnicott and Derrida: Development of logic play. The International Journal of

Psychoanalysis, Vol 3(1), 29-51.

Bollas C (1987) The Shadow of the Object. London: Free Association Books.

Deutsch H (1942) Some forms of emotional disturbance and their relationship to schizophrenia.

Psychoanalytic Quarterly, 11:301-321.

Fenichel O (1939) Problems of psychoanalytic technique. Psychoanalytic Quarterly, 8:57-87.

Ogden T (2004) This art of psychoanalysis: Dreaming undreamt dreams and interrupted cries.

International Journal of Psychoanalysis, 85:857-877.

Ogden T (2005) On holding and containing, being and dreaming, u knjizi: This Art of

Psychoanalysis. London and New York: Routledge, 2008.

Sandić A (2007) Evaluacija efikasnosti autogenog treninga s verbalnim suportivnim

intervencijama u tretmanu anksioznih poremećaja. Sarajevo, Magistarski rad.

Autor (2008) Ego odbrane granično organizovane ličnosti - prikaz slučaja. Psihijatrija danas.,

40(1):31-36.

Sandić A, Burgić-Radmanović M (2008) Etiopatogeneza neurotske anksioznosti iz ugla

psihodinamske teorije. Engrami - časopis za kliničku psihijatriju, psihologiju i granične

discipline, 30(1):27-39.

Sandić A (2010) Na pragu 'Velike debate', i danas, 2010? Engrami - časopis za kliničku

psihijatriju, psihologiju i granične discipline. 2010; 32(3):71-77.

Svjetska zdravstvena organizacija (SZO) (1999) Klasifikacija mentalnih poremećaja i

poremećaja ponašanja: Klinički opis i dijagnostičke smjernice. Deseta revizija (MKB-10).

Medicinska naklada: Zagreb.


12

Winnicott DW (1945) Primitive emotional development, u knjizi: Through Pediatrics to Psycho-

Analysis. New York: Basic Books, 1975,145-156.

Winnicott DW (1956) Primary maternal preoccupation, u knjizi: Through Pediatrics to Psycho-

Analysis. New York: Basic Books, 1975, 300-305.

Winnicott DW (1960) Ego distorsion in terms of True and False Self. U knjizi: The Maturational

Processes and the Facilitating Environment. London: The Hogarth Press and the Institute of

Psycho-Analysis, 1965, pp. 140-152.

Documents

Fenomenologija laznog selfa