რედაქტორისაგან

რვა საუკუნეზე მეტია ქართველი კაცის გულსა და სულს სიყვარულით მსჭვალავს რუსთველის ხელთუქმნელი ვეფხისტყაოსანი. რვა საუკუნეზე მეტია ქართველი კაცის აზრსა და გონებას აწვალებს მისი ავტორის იდუმალებით მოცული ვინაობის გარკვევის წადილი. თანამედროვენიცა და მომდევნო თაობებიც ვეფხისტყაოსნის იგავმიუწვდომელმა სიღრმემ დაატყვევა და დაიმონა, რადგან მისი ავტორი, როგორც შემოქმედი, ვიდოდა ძლევით, როგორც დროჟამზე წინ გაჭრილი მოწინავე მოაზროვნე, როგორც მეუფე აზრისა და ლექსისა, როგორც ჯადოქარი მხატვრული სიტყვისა, წყვდიადში გზის გამკვლევი სხივი ნათლისა და თვითმყობადი, მოციალე ზოდი ალმასისა.

ვეფხისტყაოსანს მრავალი გამოკვლევა მიეძღვნა. მრავალ სახელოვან მეცნიერს უჩხრეკია გენიალური ავტორის თხზულება, მაგრამ ვეფხისტყაოსანი ყოველმხრივ შესწავლილიაო, დღესაც ვერ ვიტყვით. დღესდღეობით ისიც არაა მეცნიერულად გაანალიზებული და ახსნილი, რა იგულისხმებოდა ჩვენი არცთუ ისე შორეული წინაპრის, ვეფხისტყაოსნის მტერ-მოყვარის - ანტონ პირველის შემდეგ სიტყვებში: ”შოთა ბრძენ იყო, სიბრძნის მოყვარე ფრიად, ფილოსოფოსი, მეტყუელი სპარსთა ენის, თუ სამ ჰსწადოდა ღვთის-მეტყველიცა მაღალ, უცხო საკვირველ, პიიტიკოსი, მესტიხე, მაგრა ამაოდ დაჰშურა, საწუხ არს ესე”

სრულიად არაფერი ვიცით ვეფხისტყაოსნის ავტორის ვინაობის თაობაზე და ამიტომ ყოველი შრომა, რომელიც მიზნად ისახავს პოემის გამოწვლილვით განხილვასა და მისს ავტორის ვინაობის კვლევას, ქართველი საზოგადოებისათვის ცხოველ ინტერესს იწვევს.

ჟურნალების ”მნათობისა” და ”ცისკრის” მკითხველი იცნობს ისტორიულ მეცნიერებათა დოქტორის, პროფესორ პროკოფი რატიანის შრომას ”ვეფხისტყაოსნის ავტორის ვინაობისათვის”. ეს გამოკვლევა ამ ჟურნალების ფურცლებზე დაიბეჭდა და შემდეგ ცალკე წიგნადაც გამოიცა. ამჯერად პროკოფი რატიანის შრომა ქვეყნდება სათაურით: ”ვეფხისტყაოსანი და მისი ავტორი”. ამ პოლემიკური ხასიათის გამოკვლევაში შედის ადრე წიგნად დასტამბული მასალებიცა და ზოგიერთი დამატებანიც.

მეცნიერი მკვლევარის მიერ წიგნში წამოყენებული მოსაზრებანი, მიგნებანი, ვარაუდები და გაბედული დასკვნები რუსთველოლოგთა და მკითხველი საზოგადოებრიობისათვის ძალზე საინტერესო და გულისხმასაყოფი იქნება. მით უმეტეს, რომ შრომაში წამოყენებული ძირითადი საკითხი შოთა რუსთველის სასულიერო პირად შერაცხვისა ”არ ახალია, ძველია”, პროკოფი რატიანის მიერ ახლებურად სულჩადგმული, გაშუქებული, მოხმობილ საარქივო საბუთიანობით შემაგრებული და პოლემიკურ ქურაში ნაწრთობი.

უდავო ჭეშმარიტებად გვეჩვენება ავტორის წადილი და გვჯერა : ”რომ წმინდა იყო განზრახვა და სურვილი მისი”, გამოეჩხრიკა ყველა ის დოკუმენტი, რაც შუქს მოჰფენდა გენიალური წინაპრის საიდუმლოებით მოცულ ვინაობას, და მიზნის მისაღწევად გამოეყენებინა არა მარტო მწირი საარქივო მასალები, არამედ ვეფხისტყაოსნის ტექსტი. ეს წიგნი აშკარად მეტყველი საბუთია გამოკვლევის ავტორის ერუდიციისა, ალღოსი და მეცნიერული გერგილიანობისა. გამოკვლევის ავტორის ძირითადი დებულებები საგულისხმო, გონების ხმით ნაკარნახევი და ქართული სულის ძახილითაა ნასაზრდოები. ვეფხისტყაოსნის ავტორის ნამდვილი ვინაობის დასადგენად, დიდი მიზნის მიღწევისა და ჭეშმარიტების ძიების გზაზე, შეიძლება გამოკვლევაში გამოთქმული ზოგიერთი მიგნება, მოსაზრება და ვარაუდი ჟამთა მსვლელობამ არც დაადასტუროს, გაინაპიროს და გარიყოს, მაგრამ ვეფხსტყაოსნის ავტორის ვინაობის კვლევის დღევანდელ დონეზე ამ მიგნებებს, მოსაზრებებსა და ვარაუდებს არსებობის უფლება აქვთ და მათი სამსჯავროზე გამოტანა, ჩვენი აზრით, ხელს შეუწყობს სანუკვარი, საბოლოო მიზნის მიღწევას.

ელგუჯა მაღრაძე

19 18/VI 74 წ.

წინასიტყვა

რუსთველოლოგიურმა მეცნიერებამ, რომელიც თავის ისტორიას 1712 წლიდან ითვლის, განვითარების საკმაოდ გრძელი გზა განვლო და არა ერთი მნიშვნელოვანი წარმატებაც მოიპოვა. მაგრამ ამ მეცნიერების შემდგომი წინსვლა, თვით მისი განვითარების შინაგანი ლოგიკის მიხედვით, შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მასში გაბედულად დავნერგავთ თანამედროვეობის ყველაზე მოწინავე თეორიის - მარქსიზმ-ლენინიზმის მეთოდოლოგიურ პრინციპებს.

ვეფხისტყაოსანი მრავალნაირი თვალსაზრისით არის განხილული და შესწავლილი, მაგრამ არის კი იგი შესწავლილი ისტორიული მატერიალიზმის თვალსაზრისით, კერძოდ კი ისტორიზმის მეთოდის მოთხოვნილებათა მიხედვით? ამ კითხვაზე ძნელია დადებითი პასუხი გაიცეს.

წინამდებარე ნაშრომში ჩვენ ვცდილობთ, ისტორიზმის პრინციპზე დაყრდნობით, გავარკვიოთ ვეფხისტყაოსნის ავტორის ვინაობა-სადაურობა, რაც რუსთველოლოგიის ერთ-ერთი ძირითადი პრობლემაა.

ავტორი, რა თქმა უნდა, შორსაა იმ აზრისაგან, რომ მისი ნაშრომი უნაკლოდ მიიჩნიოს, მაგრამ ისიც უცილობელი ფაქტია, რომ უაღრესად მწვავე დისკუსიის პროცესში, რომელიც ამ ნაშრომის ირგვლივ პრესის ფურცლებზე გაიმართა, ავტორის ძირითადი დებულებების წინააღმდეგ არ ყოფილა წამოყენებული არც ერთი მეცნიერულად შემოწმებული საბუთი ან არგუმენტი. ეს გარემოება გვაფიქრებინებს, რომ დაისახა რეალური პერსპექტივა რუსთველოლოგიის ზოგიერთი სხვა სადავო პრობლემის იმავე მეთოდის საშუალებით გადაწყვეტისა, რასაც წინამდებარე ნაშრომის მეორე ტომი მიეძღვნება.

ახალი სიტყვის თქმა ყოველთვის ძნელია, მაგრამ ვიმედოვნებთ, რომ დინჯი და პირუთვნელი კრიტიკა ჩვენს ნაშრომს სამართლიან მსჯავრს გამოუტანს, ხოლო მკითხველი საზოგადოებრიობა, ადრე თუ გვიან, ჭეშმარიტებას სიყალბისაგან გაარჩევს.

ავტორი

ვეფხისტყაოსნის ავტორის ვინაობისათვის

1. ამოსავალი დებულება

ვეფხისტყაოსნის ავტორის ვინაობით ამჟამად დაინტერესებულია არა მარტო ქართველი ხალხი, არამედ თითქმის მთელი ცივილიზებული კაცობრიობა. ამიტომ ყოველი ახალი ფაქტი თუ მოსაზრება, რომელიც

ნაწილობრივ მაინც შუქს მოჰფენს ამ დიდებული ადამიანის პიროვნებას, ვფიქრობთ, ღირსია საზოგადოების ყურადღებისა.

საკითხის ასეთი დიდი მნიშვნელობის შეგნება გვაბედვინებს გავკადნიერდეთ და მკითხველს შევთავაზოთ ახალი თვალსაზრისი ვეფხისტყაოსნის ავტორის ვინაობაზე. ეს თვალსაზრისი, ჩვენი დაკვირვებით, არათუ არ ეწინააღმდეგება რუსთველოლოგიაში დღემდე ცნობილ, მეცნიერულად შემოწმებულ ფაქტებს, არამედ იძლევა ამ ფაქტების ახსნისა და სწორი გააზრების საიმედო გასაღებს.

როგორია ახალი თვალსაზრისის ამოსავალი დებულება?

როგორც ცნობილია, დღემდე მკვლევარები დარწმუნებული იყვნენ, რომ ვეფხისტყაოსნის ავტორი ერისკაცია, ხოლო ”რუსთველი” მისი საგვარეულო სახელწოდება ანუ გვარ-წოდებაა, რომელიც წარმომდგარია რუსთველთა საგვარეულო სამფლობელოს გეოგრაფიული სახელწოდება ”რუსთავიდან”. ამით აიხსნება, რომ ისინი ვეფხისტყაოსნის ავტორს დაეძებდნენ ხან მესხეთში მდებარე პატარა სოფლის რუსთავის მფლობელთა საგვარეულოში, ხან კიდევ თბილისის ახლოს მდებარე ქალაქ რუსთავის (ბოსტან ქალაქის) საერო მფლობელთა შორის. საკითხის გულდასმით და ყოველმხრივ შესწავლამ ჩვენ იმ დასკვნამდე მიგვიყვანა, რომ რუსთველი - იმ პერიოდში, როდესაც იგი თავის პოემას წერდა - არ შეიძლებოდა ყოფილიყო და არც ყოფილა ერისკაცი; პირიქით, ყველა მასალა და ფაქტი მოწმობს, რომ ვეფხისტყაოსნის ავტორი იყო დიდად განათლებული სასულიერო პირი - ეპისკოპოსის ან მთავარეპისკოპოსის ხარისხით - რომელსაც გარკვეულ დროს ეჭირა რუსთავის (ბოსტან ქალაქის) ეპარქიის მღვდელმთავრის თანამდებობა (კათედრა) და სწორედ ამიტომ იწოდებოდა რუსთველად.

ქვემოთ ჩვენ დავინახავთ, რომ ამ დებულების მეცნიერულად დასაბუთება სავსებით შესაძლებელია არა მარტო ლოგიკურ-თეორიული მსჯელობის გზით, არამედ ისტორიულ-ლიტერატურული ფაქტებისა და მოვლენების ანალიზის გზითაც. მაგრამ ვიდრე უშუალოდ შევუდგებოდეთ ჩვენი თვალსაზრისის დასაბუთებას, ვფიქრობთ, ზედმეტი არ იქნება მოკლედ მაინც გავეცნოთ ვეფხისტყაოსნის ავტორის ვინაობაზე ამჟამად არსებულ შეხედულებებს და აგრეთვე იმ მეთოდოლოგიურ-თეორიულ პრინციპებს, რომლებზეც დაფუძნებულია ეს შეხედულებები.

წინასიტყვა

რუსთველოლოგიურმა მეცნიერებამ, რომელიც თავის ისტორიას 1712 წლიდან ითვლის, განვითარების საკმაოდ გრძელი გზა განვლო და არა

ერთი მნიშვნელოვანი წარმატებაც მოიპოვა. მაგრამ ამ მეცნიერების შემდგომი წინსვლა, თვით მისი განვითარების შინაგანი ლოგიკის მიხედვით, შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მასში გაბედულად დავნერგავთ თანამედროვეობის ყველაზე მოწინავე თეორიის - მარქსიზმ-ლენინიზმის მეთოდოლოგიურ პრინციპებს.

ვეფხისტყაოსანი მრავალნაირი თვალსაზრისით არის განხილული და შესწავლილი, მაგრამ არის კი იგი შესწავლილი ისტორიული მატერიალიზმის თვალსაზრისით, კერძოდ კი ისტორიზმის მეთოდის მოთხოვნილებათა მიხედვით? ამ კითხვაზე ძნელია დადებითი პასუხი გაიცეს.

წინამდებარე ნაშრომში ჩვენ ვცდილობთ, ისტორიზმის პრინციპზე დაყრდნობით, გავარკვიოთ ვეფხისტყაოსნის ავტორის ვინაობა-სადაურობა, რაც რუსთველოლოგიის ერთ-ერთი ძირითადი პრობლემაა.

ავტორი, რა თქმა უნდა, შორსაა იმ აზრისაგან, რომ მისი ნაშრომი უნაკლოდ მიიჩნიოს, მაგრამ ისიც უცილობელი ფაქტია, რომ უაღრესად მწვავე დისკუსიის პროცესში, რომელიც ამ ნაშრომის ირგვლივ პრესის ფურცლებზე გაიმართა, ავტორის ძირითადი დებულებების წინააღმდეგ არ ყოფილა წამოყენებული არც ერთი მეცნიერულად შემოწმებული საბუთი ან არგუმენტი. ეს გარემოება გვაფიქრებინებს, რომ დაისახა რეალური პერსპექტივა რუსთველოლოგიის ზოგიერთი სხვა სადავო პრობლემის იმავე მეთოდის საშუალებით გადაწყვეტისა, რასაც წინამდებარე ნაშრომის მეორე ტომი მიეძღვნება.

ახალი სიტყვის თქმა ყოველთვის ძნელია, მაგრამ ვიმედოვნებთ, რომ დინჯი და პირუთვნელი კრიტიკა ჩვენს ნაშრომს სამართლიან მსჯავრს გამოუტანს, ხოლო მკითხველი საზოგადოებრიობა, ადრე თუ გვიან, ჭეშმარიტებას სიყალბისაგან გაარჩევს.

ავტორი

3. საკითხის დაყენებისათვის

უცილობლელი ფაქტია, რომ ქართულ საისტორიო წყაროებში ცნობილი არ არის რუსთველის სახელწოდების მქონე არც ერთი სამოქალაქო პირი. თუმცა მკვლევარებმა დიდი შრომა და ენერგია დახარჯეს საერო დიდებულთა შორის ვეფხისტყაოსნის ავტორის აღმოსაჩენად, მაგრამ წყაროები ამ საგანზე კვლავინდებურად სდუმან: საქართველოს ისტორიაში დღემდე არ ჩანს არც ერთი რუსთველი - ერისკაცი.

სამაგიეროდ საისტორიო წყაროებმა შემოგვინახეს საკმაოდ ვრცელი ცნობები სასულიერო რუსთველებზე, რომლებსაც ეპისკოპოსების (ზოგჯერ კი მთავარეპისკოპოსების ან მიტროპოლიტების) ხარისხი ჰქონიათ და

რუსთავის ეპარქიის კათედრა სჭერიათ. რუსთველ მღვდელმთავრებზე ქართულ ისტორიოგრაფიას მოეპოვება ფრიად საყურადღებო ცნობები შუა საუკუნეების თითქმის მთელ მანძილზე, - მეექვსე საუკუნიდან მეთვრამეტემდე.

ასეთ პირობებში თითქოს მოსალოდნელი იყო, რომ მკვლევარებს ყურადღება მიექციათ რუსთველი ეპისკოპოსებისათვის, შეესწავლათ მათი მოღვაწეობისა და ლიტერატურული საქმიანობის ხასიათი და გამოერკვიათ, იყო თუ არა შესაძლებელი ვეფხისტყაოსნის ავტორის ძებნა ამ დიდად განათლებულ სასულიერო პირთა შორის. მაგრამ, სამწუხაროდ, ეს ასე არ მომხდარა. ჩვენი რუსთველოლოგები ამჟამადაც დაჟინებით განაგრძობენ ვეფხისტყაოსნის ავტორის ძებნას სამოქალაქო პირთა შორის, ხოლო სასულიერო პირებს არავითარ ყურადღებას არ აქცევენ. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ჩვენი მეცნიერები დაეძებენ ისტორიაში არარსებულ რუსთველს, ხოლო ამ სახელით ცნობილ რეალურ-ისტორიულ პირებს ანგარიშში არ აგდებენ; ისინი სავსებით გვერდს უვლიან საქვეყნოდ ცნობილ მღვდელმთვარებს, რომლებიც რუსთველის სახელწოდებით არიან ცნობილი ისტორიაში.

ისმება კითხვა: რა არის მიზეზი იმისა, რომ მეცნიერები არარსებულ რუსთველ-ერისკაცს ასე დაჟინებით დაეძებენ, ხოლო რეალურ-ისტორიულ პირებს, რუსთველებს ყურადღებას არ აქცევენ? რატომ გამორიცხავენ ისინი იმის შესაძლებლობას, რომ ვეფხისტყაოსნის ავტორი სასულიერო პირი ყოფილიყო?

ამ კითხვების პასუხი, როგორც ჩანს, უნდა ვეძებოთ იმ თეორიულ-მეთოდოლოგიური ხასიათის პრინციპებსა თუ წინამძღვრებში, რომლებითაც რუსთველოლოგები ვეფხისტყაოსნის ავტორის ვინაობისა და მსოფლმხედველობის კვლევა-ძიების დროს ხელმძღვანელობენ და რომლებსაც ისინი თითქმის აქსიომატურ დებულებებად მიიჩნევენ. ასეთი წინამძღვრების რიცხვს, უპირველეს ყოვლისა, ეკუთვნის შემდეგი სამი დებულება:

ჯერ ერთი, მკვლევარებს ეჭვმიუტანელ ჭეშმარიტებად მიაჩნიათ, რომ ”რუსთველი” არის არა თანამდებობის (საქმიანობის) აღმნიშვნელი ზედწოდება თუ ტიტული, არამედ გვარ-წოდება, რომელიც, მათი აზრით, წარმოიშვა რომელიღაც აღზევებული ფეოდალის საკუთარი მამულის - რუსთავის - გეოგრაფიული სახელწოდებიდან;

მეორე, მკვლევარები შინაგანად დარწმუნებული არიან, რომ ისეთი ჰუმანური იდეებით გამსჭვალული ნაწარმოების დაწერა, როგორიც ვეფხისტყაოსანია, სასულიერო პირს არ შეეძლო, რადგან ეკლესია იყო რეაქციულ-კლერიკალური ძალა, რომელიც ვეფხისტყაოსნის ავტორის მიმართ მტრულად იყო განწყობილი და კიდევაც სდევნიდა მას;

მესამე, მკვლევარები (ზოგიერთ გამონაკლისს გარდა), დარწმუნებული არიან აგრეთვე, რომ ფეოდალიზმის ეპოქის ქართული საერო ლიტერატურა, რომლის მწვერვალი ვეფხისტყაოსანია, წარმოიშვა საქართველოში რელიგიური იდეოლოგიის შესუსტების შედეგად და რომ საერო ლიტერატურა დაუპირისპირდა სასულიეროს, რომელიც თითქოს მხოლოდ ეკლესიის რეაქციულ-კლერიკალურ ინტერესებს ემსახურებოდა.

ასეთია ეს, ვითომდა ეჭვმიუტანელი, დებულებები, რომლებიც დღემდე ასრულებენ აუცილებელი წინამძღვრების როლს ვეფხისტყაოსნის ავტორის ვინაობისა და მსოფლმხედველობის კვლევა-ძიებისას, მაგრამ ძნელი შესამჩნევი არ არის, რომ სინამდვილეში ეს დებულებები აშკარად ყალბი დებულებებია და მათზე მეცნიერული მსჯელობის აშენება ყოვლად შეუძლებელია.

მართლაც, რა საფუძველი აქვთ მკვლევარებს იმის დასამტკიცებლად, რომ რუსთველი არის საერო დიდებულის გვარ-წოდება და არა სასულიერო თანამდებობა? ვინ შეისწავლა და გამოიკვლია მეცნიერულად ის კანონზომიერებანი, რომელთა მიხედვით ფეოდალურ საქართველოში საერო დიდებულთა გვარ-წოდების ან კიდევ უმაღლეს სასულიერო პირთა თანამდებობის აღმნიშვნელი ზედწოდების წარმოქმნა ხდებოდა? ასეთი სამუშაო, რამდენადაც ვიცით, ჯერ არავის შეუსრულებია, უამისოდ კი შეუძლებელია გავიგოთ, რას ნიშნავს ”რუსთველი” - თანამდებობა-საქმიანობას (ე.ი. სახელოს), თუ საერო დიდებულის გვარ-წოდებას, წარმომდგარს მისი კუთვნილი მამულის გეოგრაფიული სახელწოდებიდან. ქვემოთ ჩვენ თვალნათლივ დავინახავთ, რომ რუსთველი არ არის და არც შეიძლებოდა ყოფილიყო საერო დიდებულის გვარ-წოდება.

შემდეგ, რის საფუძველზე ფიქრობენ ჩვენი მეცნიერები, რომ ისეთი ბრწყინვალე ჰუმანისტური ნაწარმოები, როგორიც ვეფხისტყაოსანია, თითქოს სასულიერო პირს არ შეიძლებოდა დაეწერა? თუ გავიხსენებთ სხვა ქვეყნების შუა საუკუნეების კულტურისა და ლიტერატურის ისტორიას, დავრწმუნდებით, რომ ძალიან ხშირად სახელოვანი ადამიანები სწორედ სასულიერო წოდებიდან გამოდიოდნენ. განა საყოველთაოდ ცნობილი არ არის, რომ ევროპის ჰუმანიზმის მამამთავარი, გამოჩენილი იტალიელი პოეტი ფრანჩესკო პეტრარკა სასულიერო პირი იყო? განა ცნობილი არ არის აგრეთვე, რომ რენესანსის ეპოქის უდიდესი მოაზროვნენი ერაზმ როტერდამელი და ჯორდანო ბრუნო, რომელიც ეკლესიამ კოცონზე დაწვა, სასულიერო პირები იყვნენ? განა ასევე სასულიერო პირები არ იყვნენ რეფორმაციისა და გლეხური რევოლუციების გამოჩენილი ხელმძღვანელები, კერძოდ, ჩეხი ხალხის ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის გმირი, პრაღის უნივერსიტეტის რექტორი იან ჰუსი და გერმანიის გლეხთა რევოლუციური მოძრაობის სახელგანთქმული ბელადი თომას მიუნცერი? უფრო მეტის თქმაც შეიძლება: ცნობილია, რომ თვით პირველი ბურჟუაზიული რევოლუციები (კერძოდ ნიდერლანდების

რევოლუცია) და აგრეთვე მუშათა სოციალისტური მოძრაობის პირველი ნაბიჯები ევროპაში რელიგიურ სამოსელში იყო გახვეული. რევოლუციონერები, რომლებმაც ევროპა შუასაუკუნეობრივი ძილისაგან გამოაღვიძეს, ღმერთის სახელით მოქმედებდნენ და იერიშზე ფსალმუნის სიმღერით მიდიოდნენ, მაგრამ ამ ფაქტში საკვირველი არაფერია: ფეოდალიზმის ეპოქაში სწავლა-განათლება, მეცნიერება და ლიტერატურა ეკლესიის ხელში იყო და, ბუნებრივია, რომ სასულიერო წოდებიდან გამოდიოდნენ არა მარტო რეაქციონერები და კლერიკალები, არამედ აგრეთვე ჰუმანისტები და რევოლუციონერები.

მაგრამ თუკი სხვა ქვეყნებში, კერძოდ, ევროპაში, შეიძლებოდა, რომ ჰუმანისტურ-რენესანსული და რევოლუციური მოძრაობის სათავეში სასულიერო პირები მდგარიყვნენ, რატომ არ შეიძლებოდა მსგავსი რამ საქართველოშიც მომხდარიყო? მართალია, საქართველოს ეკლესიის ისტორია ჯერჯერობით მეცნიერულად შესწავლილი არ არის, მაგრამ საეკლესიო და სამონასტრო ცხოვრების ის ფაქტებიც კი, რაც ამჟამად ჩვენთვის ცნობილია, საკმარისია ქართული ფეოდალური კულტურის ისტორიაში ეკლესია-მონასტრების დადებითი როლის გასათვალისწინებლად. ეს ფაქტები უდავოდ მოწმობენ, რომ საქართველოს ეკლესიის წიაღშიც იყო ძლიერი პროგრესული მოძრაობა, რომელშიც უტყუარად აისახა ქართველი ხალხის საზოგადოებრივ-პოლიტიკური და გონებრივი ცხოვრება. სასულიერო პირებზე, კერძოდ კი, ეპისკოპოსებზე დღეს ჩვენი შეხედულება ძირითადად ნეგატიურია, მაგრამ წინათ ასე როდი იყო; სასულიერო პირები, განსაკუთრებით კი ისეთი მაღალი რანგის საეკლესიო მოღვაწენი, როგორიც ეპისკოპოსები იყვნენ, ფეოდალურ საზოგადოებაში უდიდესი ავტორიტეტით სარგებლობდნენ და ერის სულიერ მოძღვრებად, სულიერ მამებად ითვლებოდნენ. ზედმეტია იმის მტკიცება, რომ უმაღლეს სასულიერო პირთა დიდი უმრავლესობა სხვა ქვეყნებშიც და ჩვენშიაც იყვნენ რეაქციონურ-კლერიკალური მიმართულების არისტოკრატები, რომლებიც მშრომელთა დამონებისა და ჩაგვრის საქმეს ემსახურებოდნენ, მაგრამ არც იმის უარყოფა შეიძლება, რომ მათ შორის არაიშვიათად გამოჩნდებოდნენ ხოლმე ხალხის მოწინავე, საამაყო ადამიანები, - მწერლები და მეცნიერები, რომლებიც ერის სულიერ კულტურას ქმნიდნენ. ისტორიული ფაქტია, რომ სწორედ ასეთმა ადამიანებმა, თავისი დროის მოწინავე სასულიერო მოღვაწეებმა შექმნეს შუა საუკუნეების საქართველოს ის დიდი კულტურა, რომლითაც დღესაც სამართლიანად ამაყობს ქართველი ერი. ვინც ყოველივე ამას ჯეროვნად გაითვალისწინებს, დაგვეთანხმება, რომ გაცილებით უფრო ბუნებრივი და კანონზომიერია ვეფხისტყაოსნის ავტორი ვეძებოთ სასულიერო პირთა შორის, ვიდრე საერო დიდებულთა შორის. ქვემოთ ჩვენ დავრწმუნდებით, რომ საკითხის ამგვარად დაყენება მისი ერთადერთი სწორი დაყენებაა.

დაბოლოს, ესეც ვიკითხოთ: ვინ დაამტკიცა ის დებულება, რომ თითქოს ე.წ. კლასიკური პერიოდის, კერძოდ კი, თამარის ეპოქის ქართული საერო

მწერლობა ქრისტიანული რელიგიის შესუსტების შედეგად წარმოიშვა და რომ თითქოს ახალწარმოშობილი საერო ლიტერატურა იდეურად დაუპირისპირდა საერთოდ აღებულ სასულიერო ლიტერატურას? ეს დებულება მეცნიერულად ჯერ არავის არ დაუმტკიცებია და ვერც დაამტკიცებს, რადგან ხსენებული პერიოდის საქართველოს ისტორიაში არაფერი ამის მსგავსი არ მომხდარა. ქვემოთ ჩვენ თვალნათლივ დავინახავთ, რომ ლაპარაკი რუსთველის ეპოქაში ქრისტიანული იდეოლოგიის რაიმე შესუსტებაზე მოკლებულია ყოველგვარ რეალურ-ისტორიულ საფუძველს.

ამრიგად, როგორც ვხედავთ, ვეფხისტყაოსნის ავტორის ვინაობის შესწავლა მეცნიერულად არ დგას სწორ გზაზე, ემყარება ყალბ წანამძღვრებს და უგულებელყოფს რეალურ-ისტორიულ სინამდვილეს.

ჩვენი გამოკვლევა მიზნად ისახავს კონკრეტული ისტორიულ-ლიტერატურული მასალის ანალიზის გზით უარყოს ზემოხსენებული ყალბი დებულებები და დაასაბუთოს ახალი თვალსაზრისი როგორც ისტორიულ, ისე ლოგიკურ-თეორიულ ასპექტში.

დავიწყოთ იმ კანონზომიერებათა ანალიზით, რომელიც ფეოდალურ საქართველოში განსაზღვრავდა საერო დიდებულთა გვარწოდებისა და სასულიერო პირთა ზედწოდების წარმოქმნის პროცესს.

4. გეოგრაფიული ადგილებიდან სახედწოდებათა

წარმოქმნის ორი გზა: საერო და სასულიერო

როგორც უკვე ითქვა, რუსთველი არ არის და არც შეიძლებოდა ყოფილიყო საერო დიდებულის გვარ-წოდება; რუსთველი შეიძლებოდა ყოფილიყო, და იყო კიდევაც, მხოლოდ მაღალი სასულიერო თანამდებობის, სახელდობრ, რუსთავის საყდრის საჭეთმპყრობლის (ეპისკოპოსის ან მთავარეპისკოპოსის) ზედწოდება ანუ ტიტული. ამ დებულების სისწორეში დაგვარწმუნებს იმ კანონზომიერების თუნდაც მოკლედ გაცნობა, რომელიც საქართველოში საფუძვლად ედო, ერთი მხრივ, საერო დიდებულთა გვარ-წოდების, ხოლო მეორე მხრივ, სასულიერო პირთა (ეპისკოპოსთა) თანამდებობის აღმნიშვნელი ზედწოდების წარმოქმნის პროცესს.

საქართველოს ისტორია, კერძოდ კი თამარის ეპოქა, იცნობს მრავალ საგვარეულო სახელწოდების ანუ გვარ-წოდებას, რომელთა წარმოშობა დაკავშირებულია ამათუიმ გეოგრაფიული ადგილის ან ციხე-სიმაგრის სახელწოდებასთან. ასეთებია, მაგალითად, ცნობილი გვარ-წოდებანი: თმოგველი, თორელი, ჯაყელი, ციხისჯვარელი, ფანასკერტელი, სურამელი, გაგელი, ფავნელი და ა.შ. ისტორიული წყაროები საშუალებას იძლევიან

საკმაოდ ზედმიწევნით იქნას გათვალისწინებული როგორც ამ გვარ-წოდებათა წარმოქმნის პროცესი, ისე ამ პროცესის განმსაზღვრელი ფაქტორები.

საერო გვარ-წოდების წარმოქმნის საფუძველი - ესაა ყმა-მამულზე ფეოდალური კერძო საკუთრება, რომელიც მთელი ფეოდალური ურთიერთობის ქვაკუთხედს წარმოადგენს. შუა საუკუნეთა საქართველოს ისტორიას წითელ ზოლად გასდევს აზნაურთა გაბატონებული წოდების მისწრაფება შეუვალ სამემკვიდრეო საკუთრებად ექცია არა მარტო მის მიერ ნასყიდი ან წინაპართაგან მიღებული მამულები, არამედ ერთგული სამსახურისათვის მეფის მიერ დროებით სამფლობელოდ ნაბოძები ადგილები თუ ქვეყნებიც. და როდესაც ესა თუ ის მნიშვნელოვანი ტერიტორია და იქ აღმართული ციხე-სიმაგრე ან ციხე-ქალაქი, მთელი თავისი ფეოდალური მეურნეობით (ყმა გლეხებით, აზნაურ-ვასალებით, საძვალე ეკლესია-მონასტრებით და ა.შ.), გადაიქცეოდა ამა თუ იმ განდიდებული ფეოდალური სახლის სამკვიდრო, ხელშეუვალ, საკუთარ მამულად (განსხვისების, მემკვიდრეობის და სხვ. უფლებით), მაშინ ამ მამულისა და მისი პატრონის სახელები სამუდამოდ და საუკუნოდ გადაეჭდობოდნენ ხოლმე ერთმანეთს და ადგილის სახელი მისი მესაკუთრის საგვარეულო სახელწოდებად ანუ გვარწოდებად იქცეოდა. ეს იყო კერძო საკუთრების ინსტიტუტის მაღალი ფორმა, ფეოდალის ”უკვდავყოფილი” საკუთრება; ეს იყო ერთგვარი სიმბოლო ფეოდალური კერძო საკუთრების ვითომდა მუდმივობისა, უცვლელობისა და სიმტკიცისა; ეს იყო ცდა კერძო საკუთრების საუკუნოდ დაკანონებისა. ”ეს თმოგვი ჩემია; ეს თმოგვი მე თვითონ ვარ; მე ვარ თმოგველი”. - აი, რას უსვამდა ხაზს აღზევებული ფეოდალი, რომელიც ამაყად ატარებდა მისივე მამულის სახელწოდებას, როგორც საკუთარ გვარ-წოდებას.

სულ სხვაგვარი, პრინციპულად განსხვავებული ვითარების წარმონაქმნია უმაღლეს სასულიერო პირთა (ეპისკოპოსთა, მთავარეპისკოპოსთა) ზედწოდებანი, რომელთა რიცხვს ეკუთვნიან საყოველთაოდ ცნობილი ზედ-წოდებანი: მანგლელი, რუსთველი, წილკნელი, ალავერდელი, ბოდბელი, ნეკრესელი, მროველი, კუმურდოელი, მაწყვერელი, წინწყაროელი, გენათელი, ნიკორწმინდელი, დრანდელი და ა.შ. მართალია, ეს სასულიერო ზედ-წოდებებიც გეოგრაფიული ადგილებიდან არიან წარმომდგარი, მაგრამ მათი წარმოქმნა სულ სხვა ფაქტორებითაა განპირობებული; თუ საერო დიდებულებმა თანდათან დაისაკუთრეს სამფლობელო ადგილები და, ბოლოს, საქმე იქამდეც კი მიიყვანეს, რომ მთელი საერისთაოები საკუთარ მამულებად დაიჩემეს, ხოლო სამოხელეო ტერმინი ”ერისთავი” გვარად აქციეს, სასულიერო დიდებულთა ასეთი მეტამორფოზი შეუძლებელი იყო, რადგან ეკლესია-მონასტრებში კერძო საკუთრება არ არსებობდა. ცნობილია, რომ თავდაპირველად საკლესიო ქონება მთელი მრევლის საერთო საკუთრება იყო. შემდეგში სასულიერო წოდებამ ეს ქონება მრევლს თანდათან ხელიდან გამოაცალა, მაგრამ

საეკლესიო ქონება მაინც ბოლომდე დარჩა სასულიერო კრებულის (ეკლესია-მონასტრების მსახურთა) კოლექტიურ საკუთრებად და არასოდეს არ მიუღია კერძო საკუთრების ხასიათი. საყოველთაოდ ცნობილი ფაქტია, რომ ბერად აღკვეცილი პირი მოვალე იყო ხელი აეღო საკუთრებაზე და შესულიყო ”ძმობაში”, სადაც ის კერძო საკუთრების უფლებას ვერ დაიჩემებდა (ეს ვალდებულება შეეხებოდა არა მარტო ჩვეულებრივ ბერს, არამედ აგრეთვე ეპისკოპოსსაც, რადგან ეპისკოპოსი უთუოდ ბერი უნდა ყოფილიყო); თუ ამასთან ერთად იმ გარემოებასაც გავიხსენებთ, რომ ბერს (და, მაშასადამე, ეპისკოპოსსაც) ცოლ-შვილი, როგორც წესი, არ ჰყავდა, გასაგები იქნება, თუ რატომ არ განვითარდა სასულიერო დიდებულთა შორის მისწრაფება ყმა-მამულის სამემკვიდრეოდ დაჩემებისა. საქართველოს ისტორია არ იცნობს შემთხვევას, რომ საეკლესიო მამული რომელიმე ეპისკოპოსის საგვარეულო საკუთრებად გადაქცეულიყოს. აქედან კი ის გამომიდინარეობს, რომ ამა თუ იმ გეოგრაფიულ ადგილთან (ეპარქიასთან) ეპისკოპოსი დაკავშირებული იყო არა საკუთრების უფლებით, არამედ სახელოთი ანუ თანამდებობით, რომელიც გვარ-სახელად არასოდეს არ გადაქცეულა და ვერც გადაიქცეოდა.

ზემონათქვამიდან ლოგიკურად გამომდინარეობს ის დებულება, რომ საგვარეულო გვარ-წოდება, რომელიც აღზევებულმა ფეოდალურმა სახლმა მამულის საკუთრების საფუძველზე მოიპოვა, არ არის და არც შეიძლება იყოს მარტო ერთი ადამიანის, ვთქვათ, ამ სახლის უფროსის კუთვნილება; რამდენადაც ხსენებული მამული სამემკვიდრეოა, ცხადია, გვარ-წოდება შვილებზეც უნდა გადასულიყო და გადადიოდა კიდევაც. გარდა ამისა, რამდენადაც ფეოდალური სახლი გაუყოფელი იყო, გვარ-წოდება უნდა გადასულიყო და გადადიოდა კიდევაც ძმებზე და აგრეთვე დანარჩენ სახლიკაცებზეც. მაშასადამე, ერთსა და იმავე დროს ერთი და იგივე გვარ-წოდება, ვთქვათ, თორელობა ან თმოგველობა უნდა ეტარებინა რამდენიმე, ზოგჯერ კი მრავალ პირს, რაც სინამდვილეში სწორედ ასეც ხდებოდა. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ საქართველოს ისტორიულ წყაროებში არაერთხელ არიან მოხსენიებულნი, როგორც ერთდროულად მოღვაწენი, თორელნი, თმოგველნი, ჯაყელები, სურამელები და ა.შ. თავისთავად იგულისხმება, რომ გვარსახელს დიდებული ფეოდალი ინარჩუნებდა ყველა ვითარებაში, დამოუკიდებლად იმისა, თავის მამულში მოღვაწეობდა იგი თუ მის გარეთ.

სრულიად საწინააღმდეგო სურათს ვხედავთ სასულიერო ზედ-წოდების მიმართ. რამდენადაც სასულიერო ზედ-წოდება თანამდებობაა და დაკავშირებულია ერთ გარკვეულ გეოგრაფიულ ადგილთან (ეპარქიასთან), არ შეიძლებოდა, რომ საქართველოში ერთსა და იმავე დროს არსებულიყო ორი ერთნაირი ზედწოდების პირი, ვთქვათ, ორი მანგლელი ან ორი რუსთველი. ერთსა და იმავე პირს (ეპისკოპოსს), შეეძლო ხან მანგლელი, ხან რუსთველი, ხან კიდევ წილკნელი ყოფილიყო; იმავე პირს შეეძლო ერთდროულად ორი კათედრაც სჭეროდა (იყო, მაგალითად, მანგლელ-

თბილელი, გენათელ-ნიკორწმინდელი, ბედიელ-ალავერდელი და ა.შ.), მაგრამ ყოვლად შეუძლებელი იყო, რომ ერთ თანამდებობაზე (კათედრაზე) ერთდროულად ორი ეპისკოპოსი მჯდარიყო. ამიტომაა, რომ მანგლელი, ისევე როგორც რუსთველი, წილკნელი, მროველი და ა.შ. ერთდროულად მხოლოდ ერთი შეიძლებოდა ყოფილიყო.

ზემოთნათქვამიდან ლოგიკურად გამომდინარეობს აგრეთვე ის დებულება, რომ საერო გვარ-წოდება და სასულიერო ზედ-წოდება, რამდენადაც ისინი სულ სხვადასხვა შინაარსის გამომხატველი ტერმინები იყვნენ, არ შეიძლებოდა ერთმანეთს დამთხვეოდნენ. ასეთი დამთხვევა გამორიცხულია, უპირველეს ყოვლისა და უმთავრესად იმის გამო, რომ საერო ტერმინი კერძო საკუთრებას გულისხმობდა და მის გარეშე არსებობა არ შეეძლო, სასულიერო ტერმინი კი, პირიქით, კერძო საკუთრებას არ სცნობდა და ეკლესიის მთელი კრებულის საერთო საკუთრების ნიადაგზე იდგა; მაგრამ საკითხს მარტო ეს ეკონომიური მომენტიც არ სწყვეტდა; ამასთანავე ერთად დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ და იდეოლოგიურ მომენტებს, რომელთა გავლენით, როგორც წესი, შეუძლებელი იყო, რომ სასულიერო და საერო ტერმინები და ცნებები ერთმანეთს დამთხვეოდნენ. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ეპისკოპოსები და საერთოდ სასულიერო პირები ამ ქვეყნად ღმერთის წარმომადგენლებად, ქრისტეს მოადგილეებად ითვლებოდნენ და თვით მეფეებსაც კი (ფორმალურად მაინც) არ ემორჩილებოდნენ. რაც შეეხება საერო დიდებულებსა და მოხელეებს, ერისთავებსა და მთავრებს, ისინი ამქვეყნიური, ე.ი. ”წუთიერი სამყაროს” საქმეთა გამგებელნი იყვნენ, რაც, იმდროინდელი თვალსაზრისით, გაცილებით უფრო უმნიშვნელო საქმე იყო, ვიდრე ერის სულიერი მწყემსობა და ამ გზით ღვთის სამსახური. ამასთან დაკავშირებით ზედმეტი არ იქნება გავიხსენოთ აკად. ივ. ჯავახიშვილის აზრი საერთოდ სასულიერო პირებზე, კერძოდ კი, ეპისკოპოსებზე. ემყარება რა ძველ ქართულ საეკლესიო საბუთებს, ივ. ჯავახიშვილი ამბობს: ”გრიგოლ ხანძთელის სიტყვით, ”მღვდელობაჲ უფროჲს არს ყოველთა დიდებულებათა სულიერთა და ხორციელთა, რამე თუ ქრისტეჲს ნაცვალობაჲ არსო”... ებისკოპოზნი იყვნენ ”პატივსა მღვდელმთავრობისასა” და ამის გამო მას მღვდლები და ეკლესიის ყველა მსახური ხელქვეით ჰყავდა. ამის გარდა იგი იყო სულიერ ”მთავრად ერისა”. მას ჰქონდა ”სული ჴელმწიფებისაჲ” და შეეძლო როგორც განსმაჲ ყოვლისა კრებულისაჲ” ისევე დაკრულვა. ებისკოპოსი თვით ”სწავლულებითა და მეცნიერებითა” განმტკიცებული ”მწყემსი” იყო ერისა და მუდამ ითვლებოდა მზრუნველად და ”მლოცველად ერისა” და ”მცველად სარწმუნოებისა”.

აქედან აშკარაა, თუ რა დიდი პატივი ჰქონდათ ძველ საქართველოში სასულიერო პირებს, განსაკუთრებით კი, ეპისკოპოსებს, და რა მკვეთრად განირჩეოდა მათი მდგომარეობა და საქმიანობა ერისკაცთა მდგომარეობისა და საქმიანობისაგან. თავისთავად ცხადია, რომ ისეთ მღვდელმთავრებს,

რომლებიც ერის სულიერ მწყემსებად ითვლებოდნენ და რომლებიც ბერად შედგომის დროს თავის საკუთარ საერისკაცო სახელსაც კი იცვლიდნენ, არ შეეძლოთ რომელიმე თავადის საზიარო სახელწოდება ეტარებინათ. სხვადასხვა შინაარსის ტერმინთა ასეთი ურთიერთდამთხვევა და გაორება, როგორც ითქვა, გამორიცხულია. ამით აიხსნება, რომ საქართველოში არასოდეს გვარ-წოდებად არ გადაქცეულა სასულიერო პირთა (ეპისკოპოსთა) ზედ-წოდებანი: მანგლელი, რუსთველი, წილკნელი, ბოდბელი, მროველი, ნეკრესელი, ნიკორწმინდელი, დრანდელი და ა.შ. ამითვე აიხსნება ისიც, რომ არასოდეს სასულიერო ზედ-წოდებად არ გადაქცეულა გვარ-წოდებანი: თმოგველი, თორელი, ჯაყელი, გაგელი, სურამელი, ფანასკერტელი და სხვ. საქართველოს ისტორია არ იცნობს ეპისკოპოსს თმოგველის, თორელის, ჯაყელისა და ა.შ. სახელწოდებით, ისევე როგორც არ იცნობს საერო დიდებულს მანგლელის, რუსთველის, წილკნელის, ბოდბელის, და ა.შ. სახელწოდებით.

ასეთია ეს ეჭვმიუტანელი დებულებანი, რომლებიც ლოგიკურად და ბუნებრივად გამომდინარეობენ სასულიერო ზედ-წოდებათა და საერო გვარ-წოდებათა წარმოქმნის კანონზომიერებიდან. ძნელი შესამჩნევი არ არის, რომ ეს დებულებები საფუძველს აცლიან საერო დიდებულთა შორის ვეფხისტყაოსნის ავტორის აღმოჩენის ყოველგვარ ცდას და უდავოს ხდიან შემდეგ ჭეშმარიტებას: რაკი ჩვენ ვიცით, რომ რეალურ-ისტორიულად საქართველოში არსებობდა მხოლოდ სასულიერო თანამდებობის აღმნიშვნელი ზედწოდება ”რუსთველი”, სრულიად ზედმეტია და დროის ფუჭად დაკარგვაა კიდევ რომელიღაც სხვა, საერო ”რუსთველის ” ძებნა. თუკი ის არავის მოსდის აზრად, რომ საქართველოს ისტორიაში ეძებოს ერთდროულად არსებული ორი მანგლელი (ერთი სასულიერო პირი, ეპისკოპოსი, ხოლო მეორე - საერო დიდებული), ორი მროველი, ორი წილკნელი, ორი მაწყვერელი, ორი ნეკრესელი, ორი ნიკორწმინდელი, ორი კუმურდოელი და ა.შ. - რატომ უნდა ვეძებოთ ორი რუსთველი?

გაუგებარია აგრეთვე: თუკი ის არავის უკვირს, რომ ფეოდალიზმის ეპოქის არა ერთი გამოჩენილი ქართველი ისტორიკოსი სასულიერო პირი იყო, ხოლო საქართველოს ისტორიის მამად აღიარებული ლეონტი მროველი ეპისკოპოსიც გახლდათ; თუკი ის არავის უკვირს აგრეთვე, რომ მრავალი გამოჩენილი ქართველი მწერალი, მათ შორის აბდულმესიას ავტორი, სახელოვანი მგოსანი იოანე შავთელი და ასევე სახელოვანი სულხან-საბა ორბელიანი სასულიერო პირები იყვნენ, ხოლო იოსებ თბილელი ეპისკოპოსიც გახლდათ; თუკი ის არავის უკვრის, დაბოლოს, რომ იმდროინდელი ქართველი ფილოსოფოსები ყველანი სასულიერო პირები და ღვთისმეტყველები იყვნენ, ხოლო გელათის სასულიერო აკადემიის მოძღვართ-მოძღვრები - მათ შორის ისეთი პროგრესულად მოაზროვნე, როგორც იოანე პეტრიწი, ეპისკოპოსები იყვნენ, - რატომ უნდა იყოს საკვირველი, რომ ვეფხისტყაოსნის ავტორიც დიდად განათლებული და მაღალი რანგის სასულიერო პირი ყოფილიყო, რომელმაც მიზნად

ქართველი ხალხის არა მარტო ”საღვთო ”, არამედ საერო სამსახურიც დაისახა? თუკი თვით ილია ჭავჭავაძეც კი - მეცხრამეტე საუკუნეში - ამბობდა ”მე ცა მნიშნავს და ერი მზრდისო”, რატომ უნდა იყოს საკვირველი, რომ XII საუკუნის მოწინავე მოღვაწეს, თუნდაც სწორუპოვარ გენიოსს, მიზნად ”ღვთისა და ერის სამსახური” დაესახა? ცხადია, ეს სრულიად ბუნებრივი მოვლენაა. მაგრამ დავანებოთ თავი ანალოგიებს და განვაგრძოთ ანალიზი ფეოდალურ საქართველოში სახელწოდებათა წარმოქმნის პროცესისა.

შესაძლებელია, ჩვენ შემოგვედავონ და გვითხრან: მართალია, საქართველოში არაა ცნობილი საერო გვარ-წოდებისა და საეპისკოპოსო ზედწოდების ურთიერთდამთხვევის ფაქტები, მაგრამ იქნებ ეს მოვლენა აიხსნება არა ამ ტერმინების სხვადასხვა შინაარსით, არამედ იმ უბრალო მიზეზით, რომ არ არსებულა ორი ერთნაირი სახელწოდების გეოგრაფიული ადგილი, რომელთაგან ერთდროულად ერთი სასულიერო (საეპისკოპოსო) ცენტრი ყოფილიყო, ხოლო მეორე - საერო დიდებულის მამული, საიდანაც ამ დიდებულის გვარ-სახელი წარმოიშვა. მაგრამ ხომ შეიძლებოდა, რომ საქართველოში არსებულიყო ხსენებული დანიშნულების ორი ერთნაირი სახელწოდების გეოგრაფიული ადგილი, - მაშინ როგორღა ავიცდენდით სასულიერო და საერო სახელწოდებათა ურთიერთ დამთხვევას?

ასეთი შემოდავება, ერთი შეხედვით, საფუძვლიანი ჩანს, მაგრამ საკმარისია ადამიანი საქართველოს ისტორიის წყაროებს ყურადღებით გაეცნოს, რომ მაშინვე დარწმუნდეს ამ შემოდავების სრულ უსაფუძვლობაში. ხსენებული წყაროებიდან ირკვევა, რომ საქართველოში მართლაც არსებულა ორი ერთნაირი სახელწოდების გეოგრაფიული ადგილი, კერძოდ ორი ტბეთი, რომელთაგან ერთი (ქართლში) ქართლის ცნობილ დიდებულ აზნაურთა მამულის ცენტრი და ციხე-სიმაგრე იყო და ამ აზნაურთა გვარ-სახელის აღმოცენებას საფუძვლად დაედო, ხოლო მეორე (შავშეთში) შავშეთის ეპისკოპოსის ზედწოდების ანუ ტიტულის წარმოქმნის საფუძველი გახდა. მაგრამ დაემთხვა თუ არა ერთმანეთს, ამ შემთხვევაში მაინც, საერო გვარ-წოდება და სასულიერო ზედწოდება? სრულიადაც არა! პირიქით, ენობრივმა ტრადიციამ აქაც არ დაარღვია ტერმინების წარმოქმნის კანონზომიერება და ერთი და იმავე გეოგრაფიული სახელწოდებიდან - ”ტბეთიდან” მივიღეთ ორი სხვადასხვანაირი სახელწოდება: ქართლის საერო აზნაურები ტბელების გვარ-სახელს ატარებდნენ, ხოლო შავშეთის ეპისკოპოსმა მიიღო მტბევარის ზედწოდება ანუ ტიტული. ეს მაგალითი პირდაპირ კლასიკური სიცხადით გვიჩვენებს, თუ რამდენად მტკიცე იყო საერო და სასულიერო სახელწოდებათა სხვადასხვაგვარი წარმოშობის ის კანონზომიერება, რომელზეც ზემოთ გვქონდა საუბარი.

ეს მაგალითი მით უფრო საყურადღებოდ მოგვეჩვენება, თუ იმ გარემოებასაც გავითვალისწინებთ, რომ შემდგომში შავშეთის ერთ-ერთმა

მღვდელმთავარმა, სახელდობრ საბა მტბევარმა, უცხო დამპყრობთა წინააღმდეგ თავგანწირული ბრძოლით (XI ს.) მოიპოვა შავშეთის ერისმთავრობაც და, ამრიგად, ერთდროულად იყო საქართველოს ამ პროვინციის როგორც სასულიერო, ისე საერო ხელმძღვანელი. მაშასადამე, საბა მტბევარს ჰქონდა სრული უფლება როგორც სასულიერო, ისე საერო ტიტული თავისი სურვილის მიხედვით აერჩია. მაგრამ მან, ცხადია, იცოდა, რომ მის დროს საქართველოში არსებობდნენ ტბელი აზნაურები, ამიტომ არ შეცვალა თავისი სასულიერო ზედწოდება და დარჩა მტბევარად, ხოლო მტბევარი საქართველოს ისტორიაში ერთია და არც შეიძლებოდა, რომ ერთდროულად ორი ან მრავალი მტბევარი არსებულიყო.

აქედან შეგვიძლია გამოვიტანოთ სრულიად კანონიერი დასკვნა: თუკი საქართველოში ორი დიდი მნიშვნელობის მქონე ტბეთი არსებობდა, რომელთაგან ერთმა საერო გვარ-წოდება, ხოლო მეორემ სასულიერო ზედწოდება წარმოქმნა; თუკი ამავე დროს ერთ-ერთი მათგანის (შავშეთის ტბეთის) რეზიდენტი ერთდროულად ორივე ჴელს, როგორც სამოქალაქო, ისე სასულიერო ხელმძღვანელისას ფლობდა, და ასეთმა განსაკუთრებულმა სიტუაციამაც ვერ დაუმკვიდრა მას ზედწოდება ტბელი, ე.ი. ვერ გამოიწვია საერო და სასულიერო ცნებათა დამთხვევა, მაშ, როგორღა შეიძლებოდა, რომ საქართველოში ორი რუსთველი გაჩენილიყო? განა ნათელი არ არის, რომ ორი რუსთველის არსებობა ფეოდალურ საქართველოში ყოვლად შეუძლებელი იყო?!

ზემოგანხილული მაგალითი ჩვენ სრულ უფლებას გვაძლევს განვაცხადოთ შემდეგი: კიდევაც რომ დამტკიცდეს (თუმცა ეს ძალიან საეჭვოა), რომ საქართველოში (ვთქვათ, მესხეთში) არსებობდა მეორე ისეთი დიდმნიშვნელოვანი რუსთავი, რომელიც საფეოდალო მამულის ცენტრი იყო და შეეძლო წარმოექმნა საერო დიდებულის გვარ-წოდება, მაშინაც ვერ შევიწყნარებდით იმ აზრს, რომ თითქოს ეს გვარ-წოდება იქნებოდა ”რუსთველი”, რადგან საქართველოში უკვე მე-6 საუკუნის დამდეგიდან არსებობდა სასულიერო ზედწოდება ”რუსთველი” და ერთი სახელმწიფოს ფარგლებში მისი გაორება, მისი დამთხვევა საერო გვარ-წოდებასთან, როგორც აღვნიშნეთ შეუძლებელი იყო.

ამრიგად, ვიმეორებთ: რუსთველი სასულიერო პირის ქ. რუსთავის (ბოსტან-ქალაქის) ეპისკოპოსის თანამდებობის აღმნიშვნელი ზედწოდებაა და შეუძლებელია, რომ, ამ რუსთველს გარდა, საქართველოში არსებულიყო კიდევ სხვა რუსთველი, როგორც საერო დიდებულის გვარ-წოდება.

ასეთია დასკვნა, რომელსაც გვაძლევს ფეოდალურ საქართველოში გეოგრაფიული ადგილებიდან საერო და სასულიერო სახელწოდებათა წარმოქმნის კანონზომიერების ანალიზი. ჩვენ მიგვაჩნია, რომ ეს არის ვეფხისტყაოსნის ავტორის ვინაობაზე ახალი თვალსაზრისის

დამამტკიცებელი ერთ-ერთი დიდად საყურადღებო და გადამწყვეტი მნიშვნელობის საბუთი.

გადავიედთ მეორე, ასევე დიდმნიშვნელოვანი საბუთის განხილვაზე.

5. ვეფხისტყაოსნის ტექსტის მონაცემები

მისი ავტორის ვინაობაზე

მეორე საბუთი, რომელიც სრულიად ეჭვმიუტანლად ამტკიცებს ჩვენს მიერ �