UNIVERZITET SINERGIJA

PRAVNI FAKULTET

SEMINARSKI RAD

FILMSKO DJELO I UGOVOR O FILMSKOM DJELU

KANDIDAT:Jelena Manojlović 2011/330105

SADRŽAJ:

I UVOD............................................................................................................................3

1. POJAM FILMSKO DJELO..................................................................................4

1.1. Koautorstvo na filmskom djelu................................................51.2. Pravna priroda filmskog djela...................................................6

2. UGOVOR O FILMSKOM DJELU...................................................................9

2.1. Pravna priroda ugovora o filmskom djelu.............................9 2.2. Elementi ugovora o filmskom djelu......................................11 2.2.1. Ugovor o filmskom djelu kao autorski ugovor......11 2.2.2. Ugovor o filmskom djelu kao ugovor o narudzbi.15 2.2.3. Ugovor o filmskom djelu kao ugovor o radu.........152.3. Koneksni ugovori o filmskom djelu.....................................162.4.Nacini prestanka ugovora o filmskom djelu........................16

II ZAKLJUČAK........................................................................................................17

III LITERATURA....................................................................................................18

2

UVOD

„Nothing is original. Steal from anywhere, that resonates with inspirations or fuels your imagination. Devour old films, new films, musics, books,

paintings, photographs, poems, drams, random conversation, arhitecture, bridges, street signts, trees, clouds, bodies of water, light and shadovs. Select

only things to steal from that speak directly to your sol. If you do this, your work (and theft) will be authentic. Authenticly is invaluable, originality is

nonexistent. And don’t bother concealing your thievery – celebrate it if you feel like it. In any case, always remember that what Jean Luc Godard said: It

is not where you take thing from – it’s where you take them to.“

Jim Jarmusch: The Golden Rules of Filming1

Interesovanje za film je počelo sa prvim filmkim djelima, s kraja XIX vijeka, i od tada razvoj filma ne jenjava. Ogleda se u toliko sfera da je danas gotovo nemoguće govoriti o filmu, a ne baviti se uporedo onim što prethodi njegovom nastanku, samim procesom stvaranja i naposletku puštanjem filma u etar. Sve te dimenzije filma kao posebne vrste autorskog djela savremeno zakonodavstvo reguliše na eksplicitan način s ciljem da svi saradnici na ostvarenju filma zadovolje svoje interese.

Ovaj rad se prvenstveno tiče regulisanja odnosa između producenta i koautora filmskog djela sa neizostavnim upoznavanjem sa pojmom filmskog djela. Koliko je ova tema aktuelna govori činjenica da su brojni kinematografski susreti u prvi plan stavili pravnu stranu filmskog djela. Susjedna Srbija je krajem 2011.godine usvojila novi Zakon o kinematografiji ( „Sl. glasnik RS“, br. 99/11) kojim je utvrdjen opšti interes u oblasti kinematografije, načini ostvarivanja istog, kao i druga pitanja od značaja za obavljanje kinematografskih djelatnosti. Polazište ovog rada ce prvenstveno biti vazeci Zakon o auotrskom i srodnim pravima Bosne i Hercegovine, kao i zakoni zemalja u okruženju, sa osvrtom na pravni status filmskog djela u zemlji gdje je film doživio svoj vrhunac – Americi.

1 http://www.digitalcinemapictures.com/rules/jim.htm (22.05.2012.god.)

3

1. POJAM FILMSKO DJELO

Sredstvo izražavanja kod filmskog djela je pokretna slika sa dijalogom ili muzikom, odnosno praćena zvukom. Pri tome, slika i zvuk moraju da odražavaju „određeni intelektualni sadržaj, odnosno da imaju određeni smisao.“2 Filmsko djelo da bi uživalo autorsko pravnu zaštitu mora da predstavlja originalno autorsko djelo. Autorsko pravo filmskim djelima dugo vremena nije priznavalo pravnu zaštitu. Čak ni Bernska konvencija u svom prvobitnom tekstu od 1886. godine ih ne reguliše kao posebnu vrstu autorskih djela.

Na Berlinskoj konferenciji za reviziju Bernske konvencije 1908. godine unijeta su i filmska djela u tekst Konvencije: „ukoliko bude dao djelu lični i originalni karakter“, (čl. 14. stav 2. Konvencije). Na sledećoj konferenciji za reviziju, 1928. god. u Rimu, novom redakcijom ovog člana, filmsko djelo je donekle izjednačeno sa fotografskim djelom, što je izazvalo zabunu u međunarodno pravnim krugovima. Tek 1948. god. u Briselu ustanovljena je pravna zaštita za filmska djela, kao i za sva ostala autorska djela. Na diplomatskoj konferenciji u Štokholmu 1967. god. revidirane su odredbe o filmskom djelu, tako što je usavršena njegova zaštita čime su izjednačena djela izražena postupkom sličnim kinematografiji.

Danas, u svim zakonima o autorskom pravu, filmska djela uživaju status autorskih djela pod uslovima koji su predviđeni za dobijanje autorsko pravne zaštite. Filmsko djelo se može smatrati kao generični, opšti pojam koji u sebi obuhvata dvije vrste djela kinematografska djela i televizijska djela i na obje vrste se primjenjuje isti pravni rezim.

Predmet autorskog prava je filmsko djelo kao intelektualna tvorevina, a ne filmska traka ili skraćeno „film“ koji predstavlja samo način fiksiranja ili materijalnu realizaciju filmskog djela. Međutim, kod ovog autorskog djela sadržina i forma su tijesno povezane jer bez filmske trake nema ni kinematografskog djela.

Da bi filmsko djelo uživalo pravnu zaštitu mora da bude originalna intelektualna tvorevina, a pod tim se misli na originalnost forme u kojoj se izražava duhovni sadržaj autora, njegova ideja.3 Način izražavanja te ideje mora biti dovoljan ličan, originalan i ne predstavljati imitaciju, već sopstvenu kreaciju. Kao drugi uslov za autorsko pravnu zaštitu, filmsko djelo mora da bude fiksirano na materijalnoj podlozi, celuloidnoj ili drugoj podlozi pogodnoj za fiksiranje filmskog djela. U Zakonu o autorskom i srodnim pravima BiH stoji da je nebitna vrsta nosača na kojoj su fiksirana, ali je sasvim očigledno da bez fiksiranja nema filmskog djela.4

2 Besarović V.: Intelektualna svojina – industrijska svojina i autorsko pravo, Beograd, 2005. god., str. 265. prema: Hubmann H.: Urheber und Verlagsrecht, München, 1981.: str. 101.3 Besarović V.: op. cit., str. 266 prema: Presuda Vrhovnog suda BiH, Gž 439/77 – prijedlog da se snimi film na određenu temu ukoliko nije pismeno uobličen u vidu sinopsisa, predstavlja ustvari samo ideju za snimanje filma, pa se ne može smatrati autorskim djelom.4 Zakon o autorskom i srodnim pravima, “Sl. glasnik BiH”, br. 63/2010, čl.109. audio vizuelna djela, prema ovom zakonu jesu kinematografski, televizijski, dokumentarni, crtani, reklamni i kratki muzički videofilmovi, te druga audio vizuelna djela izražena slikom koja u slijedu stvaraju utisak pokreta sa

4

Naslov filmskog djela uživa pravnu zaštitu pod istim uslovima kao i naslovi ostalih autorskih djela – da je originalan.

1.1. Koautorstvo na filmskom djelu

Za razliku od tzv. „voljnog koautorstva“, filmsko djelo je klasično koautorsko djelo koje nastaje mimo volje lica koja u stvaranju filmskog djela učestvuju. Riječ je o „zakonskom“ koautorstvu, odnosno koautorima koji taj status imaju na osnovu zakona. U Zakonu o autorskom i srodnim pravima Republike Srbije stoji da se koautorima filmskog djela smatraju pisac scenarija, režiser i glavni snimatelj, a ako je muzika bitan element filmskog djela (muzički film) i komponovana je za to djelo, onda je i kompozitor koautor filmskog djela. Ako se radi o crtanom, odnosno animiranom filmu ili su crtež ili animacija bitni elementi filmskog djela onda je i glavni animator koautor filmskog djela.5

Zakonska regulativa zemalja u okruženju, a i uporedno pravo, uglavnom isti krug lica definišu kao koautore filma.

U stvaranju filmskog djela učestvuje veći broj lica čiji su doprinsi različiti, od čisto stvaralačkih (scenarista, režiser, snimatelj, scenograf i sl.) preko finansijskih i organizacionih (producent) do čisto tehničkih (doprinosi pojedinih lica koja pružaju samo tehničke usluge). S obzirom da je nastanak filma povezan sa velikim troškovima, a investiranje u film je ekonomski rizična operacija, kao investitori filma su se morali pojaviti poslovni ljudi, a ne stvaraoci djela. Stoga i govorimo da se u stvaranju filmskog djela javljaju dvije osnovne strane sa sasvim suprotnim interesima. Na jednoj je filmski producent, pravno ili fizičko lice koje obezbjeđuje finansijska sredstva i zastupa interese investitora, organizuje stvaranje filmskog djela, a na drugoj strani su intelektualni stvaraoci koji daju pečat filmskom djelu dajući svoje intelektualne doprinose. Suštinska razlika između njih je u tome sto je za investitora bitno da se filmsko djelo pokaže kao profitabilno na tržištu, a stvaraocima je često bitnije da rezultati njihovog rada budu što autenticniji i ispunjavaju estetske i vrijednosne kriterijume.

1.2. Pravna priroda filmskog djela

zvukom ili bez zvuka, nezavisno od vrste nosača na kojem su fiksirane.5 ZASP RS, „Sl. glasnik RS“, br. 104/2009 i 99/2011, čl.11

5

Određivanje autora filmskog djela je u teoriji autorskog prava oduvijek izazivalo neslaganja i uslovilo nastanak različitih teorija.

Po jednoj grupi teoretičara, autorsko pravo na filmskom djelu pripada samo jednom autoru, te se radi o autorskom djelu, a ne o koautorskom. Razlike među njima postoje po pitanju na koji se način jedno lice određuje za autora. Po jednima , to je autor izvornog djela, na osnovu koga je stvoreno filmsko djelo. Ovo shvatanje poriče autorstvo i samostalnost filmskom djelu, jer ga vezuje za izvorno djelo. Po drugima, autor filmskog djela je pisac scenarija, bez obzira da li on piše scenario na osnovu nekog već postojećeg djela ili stvara potpuno novo djelo. Po trećem shvatanju, autor je režiser, jer on aktivno učestvuje u ostavarenju djela. Režiser je nesumnjivo intelektualni tvorac filmskog djela i njegova uloga i doprinos u stvaranju djela su od najvećeg značaja. Ali režiser, kao i scenarista, nije jedini tvorac djela te ova monistička teorija nije održiva kao takva. Najzad, postoji shvatanje o producentu kao jedinom autoru filmskog djela. Ovo shvatanje je posebno zastupljeno u njemačkoj teoriji i britanskoj doktrini, a rezulatat je nastojanja da se producentu – filmskom preduzeću – kao originarnom nosiocu autorskog prava, obezbjedi nesmetana eksploatacija i uživanje svih prava. Ali, njemački zakon o autorskom pravu donijet 1965. god. odstupio je od ovog stava i za autora filmskog djela proglasio tvorca djela. U britanskom i američkom zakonu o autorskom pravu nema odredbi o autorskim filmskim djelima, ali je sudska praksa (i teorija) zauzela stav da je filmsko djelo, po svojoj prirodi, djelo po narudžbini, gdje poslodavac ima glavnu ulogu, te on ima autorsko pravo na djelu.

Druga grupa teorija smatra da autorsko pravo na filmskom djelu pripada intelektualnim stvaraocima djela kojih ima više i koji se smatraju koautorima djela. Ova pluralistička teorija, prihvaćena u zemljama Bernske unije, smatra da producent može steći autorsko pravo samo derivativnim putem od autora, odnosno koautora koji su izvorni nosioci svih ovlašćenja u vezi sa filmskim djelom.

Načelno posmatrano propisanim rješenjima većine zakonodavstava je moguće uputiti kritiku da se ogriješuju o osnovni princip autorskog prava, a to je da se autorom djela smatra lice koje je djelo stvorilo. Otuda, zakonska rješenja diskriminišu veliki broj lica koja daju svoje stvaralačke doprinose cjelini filmskog djela, kao što su scenograf, kostimograf i druge. Uz to se javlja par logičkih pitanja. Zašto se koautorom filmskog djela smatra scenarista kad je scenario književno djelo koje prethodi filmskom i šta to opravdava koautorski status kompozitora muzike. Zakonska rješenja nisu plod opštih pravila autorskog prava, no tradicije ne samo jugoslovenskog, no i uporednog autorskog filmskog prava.

Tendencija u autorskom pravu je da se kod filmskog djela broj autora svede na razumnu mjeru kako bi se položaj producenta olakšao. Sama činjenica da su zakonom određeni koautori filmskog djela ne znači da isti moraju uvijek biti koautori određenog filma. Moguće je da jedno lice načini filmski snimak u kome nije učestvovao scenarista ili režiser. Cilj zakonske odredbe o koautorima filmskog djela je ograničenje kruga

6

koautora, a ne obavezujuće promovisanje u koautore onih lica koja u konkretnom slučaju nisu stvaraoci.

Koautorska prava na filmskom djelu su nedjeljiva jer po prirodi stvari filmsko djelo predstavlja nedjeljivu cjelinu. Ukoliko je moguće odvojeno eksploatisati pojedini doprinos, takav doprinos se i odvojeno može koristiti. Tipičan primjer je muzika koja se koristi u filmu. Ona se može odvojeno koristiti pod uslovom da se time ne nanosi šteta djelu kao cjelini ili interesima ostalih koautora.

Pored koautora u stvaranju filmskog djela učestvuju i druga lica. To su prije svega scenograf, kostimograf, autor maske, glumci, statisti i drugi. Njihov status je različit. Neki od njih imaju samostalna autorska prava na svojim doprinosima, u filmskom djelu imaju status autora, a ne koautora. Glumci imaju status interpretatora i pravo ostvaruju prema odredbama o pravima srodnim autorskom pravu. Lica koja ne daju stvaralački doprinos (vozači, tehnički kadar, pomoćnici i sl.) nemaju status ni autora, ni koautora, ni interpretatora, no pravo ostvaruju na osnovu ugovora o djelu ili iz radnog odnosa, u zavisnosti kako su angažovana.

Rasprave o pravnoj prirodi kinematografskog djela su se svodile na shvatanja da kinematografsko djelo predstavlja cjelinu na koju se primjenjuje jedinstven pravni režim. U zemljama common law-a, u cilju odbrane copyright sistema, razvijeno je stanovište o prirodi kinematografskog djela kao djela stvorenog po narudžbi, na osnovu ugovora o djelu, pri čemu producent ima autorsko pravo na djelo. Autorsko pravo mu priznaje pravni položaj koji je povoljniji od položaja drugih korisnika, drugih vrsta autorskih djela. Uvažavajući njegovu nezaobilaznu tehničko – organizaciono – finansijsku ulogu i poslovne rizike, autorsko pravo ga štiti od koautora filmskog djela. Ekstremni primjer tog privilegovanog položaja su filmski producenti u SAD-u kojima zakon o autorskom pravu SAD-a direktno priznaje izvorno autorsko pravo (copyright) na film. Nasuprot tome, u francuskoj teoriji kinematografsko djelo se smatra kolektivnim djelom većeg broja anonimnih saradnika čiji rad objedinjuje i rukovodi filmski producent. Iz današnje perspektive ovo gledište je neprihvatljivo. Umjereniji primjeri su obezbjeđenje zakonske cesije svih ili određenih imovinsko pravnih ovlašćenja sa koautora filmskog djela na producenta ili dopunsko–dispozitivno regulisanje ugovornog ustupanja određenih imovinsko pravnih ovlašćenja koautora producentu.

U sistemima u kojima je predviđeno da koautor ugovorom ustupa producentu određena imovinsko pravna ovlašćenja (a tako je u BiH i zemaljama u okruženju) jedan od instrumenata za ojačanje pravnog položaja producenta je i zakonsko sužavanje broja koautora i precizno određenje ko se smatra koautorom filmskog djela.

U važećem ZASP-u BiH stoji da se koautorima audiovizuelnog djela smatraju:

a) autor prilagođavanja,b) glavni režiser,c) autor scenarija,d) autor dijaloga,

7

e) glavni snimatelj (direktor fotografije),f) kompozitor filmske muzike, stvorene posebno za korišćenje u tom djelu.

Osobenost ovog rešenja (a, slično je i u ZASP-u RH) potkrijepljena je činjenicom da veliki broj filmskih djela u kategoriji izvedenih filmskih djela. Ako pođemo od toga da su izvorna filmska djela nastala na osnovu sopstvene ideje, mašte i zamisli autora, bez imitiranja drugih djela iste ili druge vrste, dolazimo do toga da izvedeno filmsko djelo ono djelo koje je stvoreno na osnovu već postojećeg djela iste ili druge vrste. To može biti književno djelo, pozorišno, ranije filmsko djelo. Ukoliko to djelo prethodno uživa autorsko pravnu zaštitu onda se mora imati saglasnost autora djela prije no se pristupi stvaranju filmskog djela. U slučaju kada se vrši adaptacija već adaptiranog djela potrebno je odobrenje autora adaptiranog djela i autora djela na osnovu kog je izvršena adaptacija. Ukoliko je rok pravne zaštite izvornog djela protekao i djelo palo u javni domen, autor izvedenog filmskog djela ne mora imati saglasnost. Međutim, da bi izvedeno filmsko djelo uživalo autorsko pravnu zaštitu, ono kao i svako drugo djelo, mora da bude originalno i da predstavlja izraz autorovog intelektualnog stvaralaštva.

8

2. UGOVOR O FILMSKOM DJELU

Faktička okolnost koja obilježava ugovor o filmskom djelu je da u trenutku zaključenja ugovora filmsko djelo ne postoji. Filmski producent, kao budući korisnik budućeg djela, pojavljuje se istovremeno i u ulozi naručioca tog djela. Kao druga ugovorna strana pojavljuju se izvršioci narudzbe, među kojima ima koautora budućeg filmskog djela, zatim autora pojedinih kreativnih doprinosa filmskom djelu i lica koja nemaju autorsko pravni status stvaralaca ili čiji status nije unaprijed sasvim jasan.

Ugovorom o filmskom djelu se jedno ili više lica obavezuju proizvođaču filmskogdjela (filmskom producentu) da stvaralački sarađuju na izradi filmskog djela i ustupaju mu svoja imovinsko pravna ovlašćenja, a filmski producent se obavezuje da pribavljena ovlašćenja vrši i licima sa kojima je zaključio ugovor plati naknadu, ako je ista ugovorom predviđena.6 U ZASP-u BiH, ( čl.113. ) stoji: „Odnosi izmedju filmskog producenta i koautora audiovizuelnog djela i autora doprinosa tom djelu, kao i odnosi između samih autora uređuju se ugovorom o filmskoj produkciji, koji mora biti u pisanoj formi.“ I rjesenje u ZASP-u RH je gotovo identično7, s tim što se u toj početnoj odredbi ne spominje pisana forma, ali je bez sumnje ona nužna.

Još neki od naziva za ovaj ugovor sa kojima se u literaturi i zakonima srećemo su: ugovor o snimanju, ugovor o filmskoj produkciji, ugovor o audiovizuelnoj produkciji.

2.1. Pravna priroda ugovora o filmskom djelu

Ugovor o filmskom djelu je specifičan i u velikoj mjeri složen ugovor i to iz više razloga. Sa nekim od tih specifičnosti, kao što su diskontinuitet u vremenu nastanka filmskog djela i zaključenja ugovora i ugovornim stranama smo se dotakli kroz prethodni sadržaj, tako da kao najvažnija odlika ostaje pojašnjenje zašto je ugovor o filmskom djelu sui generis ugovor. To zapravo znači da ovaj ugovor pored čisto autorsko pravnih elemenata sadrži elemente i drugih ugovora (o radu, o narudzbini, o djelu i sl.), što rezultira činjenicom da nije riječ o čistom autorskom ugovoru. U cilju stvaranja filmskog djela, filmski producent ne zaključuje jedan ugovor vec više njih i to:

Ugovor o preradi vec postojećeg i zaštićenog autorskog djela (ako se filmsko djelo snima po već postojećem djelu), kojim autor ili nosilac autorskog prava određenog književnog djela ustupa filmskom producentu ovlašćenje da preradi njegovo djelo radi snimanja filma, i da se, na osnovu djela prerade, snimi filmsko djelo, a producent se obavezuje da plati autoru naknadu, ako je ista ugovorena.6 Miladinović Z.,: Pravo intelektualne svojine, Kragujevac, 2009., str.298.7 ZASP RH, „Sl. glasnik RH“, br.167/03 , br.79/07, br.80/11, čl.118. st.1.

9

Ugovor o scenariju, kojim autor scenarija ustupa producentu svoje imovinsko pravno ovlašćenje na scenariju, s tim da na osnovu scenarija po prethodnoj izradi knjige snimanja može snimiti filmsko djelo, uz obavezu producenta da autoru scenarija plati naknadu, ako je ugovorena.

Ugovor o režiji kojim se autor režije obavezuje producentu da će obaviti režiju određenog filmskog djela, pridržavajući se odobrene knjige snimanja i da stvaralački sarađuje na snimanju filma, s tim da će producent obezbijediti potreban umjetnički, stručni i tehnički kadar neophodan za stvaranje filmskog djela, kao i materijalna i finansijska sredstva, uz obavezu plaćanja režiseru određene naknade, ako je ugovorena.

Ugovor sa glavnim snimateljem, kojim glavni snimatelj ustupa filmskom producentu svoje stvaralačke doprinose na snimcima filma, a producent se obavezuje da mu za to plati naknadu, ako je ista predviđena ugovorom.

Ugovor o filmskoj muzici, kojim se kompozitor obavezuje da za filmskog producenta komponuje muzičko djelo ili mu ustupa pravo na korišćenje već ranije komponovanog muzičkog djela, radi snimanja filma, a filmski producent se obavezuje da mu za to plati naknadu, ako je ista ugovorom predviđena.

Ugovor sa glavnim crtačem (ako je riječ o crtanom filmu), kojim glavni crtač ustupa svoja imovinska prava filmskom producentu, radi snimanja filmskog djela, a filmski producent se obavezuje da mu za to plati naknadu, ako je ista ugovorom predviđena. U zakonima o autorskom pravu BiH, Hrvatske i Srbije stoji da će se koautorom smatrati i crtac-animator ako se radi o crtanom odnosno animiranom filmu ili su crtež ili animacija bitni elementi filmskog djela.8 Lica koja zakon navodi kao koautore ustupaju filmskom producentu svoje idealne udjele u određenim imovinsko pravnim ovlašćenjima iz jedinstvenog koautorskog prava na filmskom djelu. Prava koja nisu prenijeta ugovorom na producenta zadržavaju autori filmskog djela za sebe. Takođe, međusobni odnosi koautora, povodom filmskog djela, regulišu se ugovorom.

Naše pravo, kao što se može zaključiti usvaja sistem „ugovorne cesije“. Situacija je identična i u hrvatskom i srpskom autorskom filmskom pravu. Neki autori se zalažu za sistem „zakonske cesije“ koji je prihvaćen u nekim pravima. Po ovom sistemu, autorsko pravo na filmsko djelo je u cjelini prenijeto na producenta ukoliko ugovorom nije nešto drugo predviđeno. Ovo shvatanje se argumentuje praktičnim razlozima – potrebom jedinstvenog istupanja prema trećim licima i opštim interesom. Shvatanje o „zakonskoj cesiji“ je naš zakonodavac prihvatio kod dijela stvorenih po narudzbi, dok je kod kinematografskih dijela zadržao „ugovornu cesiju“ polazeći od velikog broja lica koja učestvuju u stvaranju djela i legitimnog prava autora da, kao intelektualni tvorci, odlučuju o sudbini svoga djela. Zakon o autorskom pravu od 1957. godine je usvojio sistem

8 ZASP RS, „Sl. glasnik RS“, br.104/2009 i 99/2011, čl.11.

10

„zakonske cesije“, gdje proizvođač ima ex lege pravo snimanja i prikazivanja i ostala prava u odnosu na treća lica.9

Pored koautora, filmski producent zaključuje ugovore i sa licima koja imaju status autora. Ova lica ugovorom o filmskom djelu kao autorskim ugovorom, ustupaju filmskom producentu svoja određena imovinsko pravna ovlašćenja radi snimanja filmskog djela. U tu grupu spadaju, na primjer, autor kostima, autor maske, autor koreografije, autor scenografije i dr. lica.

Treća grupa lica su interpretatori (glumci, izvođači muzike, pantomimičari i dr.). Ova lica imaju status interpretatora i sa njima se zaključuje ugovor o interpretaciji određenih uloga u filmu.

Četvrta grupa su sva ostala lica koja obavljaju pojedine tehničke i fizičke poslove u toku stvaranja filmskog djela. Ugovor između producenta i ove kategorije lica nije autorski ugovor vec je to ugovor o radu ili ugovor o djelu.

Filmsko djelo se javlja kao rezultat kolektivnog rada, ali učešće više stvaralaca doprinosi stvaranju jednog jedinstvenog djela, a ne zbira raznih dijela.10

2.2. Elementi ugovora o filmskom djelu

Predmet ovog rada je prvenstveno ugovor o filmskom djelu kao autorski ugovor, dakle ugovor kojim se ustupaju ovlašćenja na korišćenje budućeg filmskog djela. No nužno je osvrnuti se i na druge njegove elemente, kao što su elementi ugovora o narudžbi filmskog djela i ugovora o radu na flmskom djelu.

2.2.1. Ugovor o filmskom djelu kao autorski ugovor Ovim ugovorom se vrši raspolaganje imovinsko pravnim ovlašćenjima iz autorskog prava na filmskom djelu kao i na pojedinim stvaralačkim doprinosima filmskog djela. Zaključujući ugovor o filmskom djelu filmski producent pribavlja autorska imovinsko pravna ovlašćenja od dvije grupe autora. Sa jedne strane su, kao što smo već ranije vidjeli, koautori filmskog djela , a sa druge autori pojedinih stvaralačkih doprinosa filmskom djelu koje zakon ne smatra koautorima. Dopunsko-dispozitivnom normom zakonodavac je izjednačio obje grupe autora u pogledu njihovog raspolaganja imovinsko pravnim ovlašćenjima. Naime, ako ugovorom nije određeno drukčije, svi oni ustupaju producentu sva imovinsko pravna ovlašćenja na njihov koautorski doprinos,

9 Besarovic V.: op.cit., str. 278.10 Miladinovic Z.:op.cit., str. 300.

11

odnosno njihovo autorsko djelo.11 Nekadašnje uređenje producentskih ovlašćenja je bilo šire postavljeno obzirom da je uz navođenje nekih od njih kao što su: ovlašćenje na umnožavanje (tačnije, snimanje i umnožavanje snimka), puštanje umnoženih primjeraka u promet i javno saopštavanje sa nosača zvuka i slike (prikazivanje), stajalo da se producentu ustupaju imovinskopravna ovlašćenja i na druge oblike iskorišćavanja filmskog djela. Ovakva formulacija podrazumjeva sve oblike korišćenja koji su poznati i koji se mogu podvesti pod neko od imovinskopravnih ovlašćenja koja u zakonu postoje u trenutku zaključenja ugovora o filmskom djelu.12 Ovakvo rješenje je omogućavalo producentu da ukoliko se tokom važenja ugovora pojavi neki novi tehničko-privredni oblik korišćenja filmskog djela, a koji bi po principima doktrine mogao figurirati kao zaseban oblik korišćenja filmskog djela, da se isti podvede pod neki od zakonom predviđenih oblika korišćenja.

Aktuelni ZASP BiH ( čl.132.) predviđa kao iskljuciva prava filmskog producenta: pravo reproduciranja svojih videograma, distribuiranja svojih videograma, davanja u zakup svojih videograma, javnog prikazivanja svojih videograma i cinjenja dostupnim javnosti svojih videograma. Sa današnjeg aspekta posmatrano, oblici korišćenja filmskog djela koje zakon ne pominje ali podrazumjeva jesu, na primjer: prevođenje filmskog djela na strani jezik ( titlovanje/ sinhronizacija ), emitovanje ( bežičnim, žičnim, satelitskim putem), interaktivno činjenje dostupnim javnosti, javno saopštavanje filmskog djela koje se emituje.

Sva imovinsko pravna ovlašćenja koja producent pribavlja su isključive prirode, sto znači da njihovi ustupioci imaju obavezu da se uzdržavaju od vršenja i ustupanja trecim licima istih ovlašćenja (u istom sadržinskom, vremenskom i teritorijalnom okviru). Bitno je da se zapazi da se ovlašćenja koja producent pribavlja odnose samo na korišćenje filmskog djela. Izraz „filmsko djelo“ se, u ovom kontekstu, ima tumačiti kao koautorska cjelina, ali kao i djelo u koje su ugrađeni autorski doprinosi lica koja zakon ne smatra koautorima filmskog djela kao cjeline. Ova napomena je bitna zbog određenja vrste i obima imovinsko pravnih ovlašćenja koja producent pribavlja od stvaralaca koji po zakonu nisu koautori filmskog djela. Naime, njihove doprinose (masku, kostim, muziku ako ona nije bitan element filma i dr.) producent smije koristiti samo u okviru filmskog djela, a ne i odvojeno. Ukoliko želi da pribavi ovlašćenja na korišćenje tih doprinosa i nezavisno od filmskog djela, producent to mora izričito ugovoriti. Tako, danas je čest slučaj da producent pribavlja i ovlašćenja na korišćenje filmskih likova, karakterističnih i originalnih rekvizita, ličnih imena i dr. da bi ih koristio za igračke, obuću, odjeću i uopšte dizajn raznovrsnih proizvoda.

Zakonodavcu nije promakla paradoksalna okolnost da produkti stvaralačkog rada scenariste i kompozitora muzike (ako je riječ o muzičkom filmu za koji je muzika specijalno komponovana) mogu da se koriste nezavisno od filmskog djela, iako se scenarista i kompozitor smatraju koautorima filma kao cjeline.13 Sa odredbom ovakve sadržine, u smislu prava scenariste, ne srećemo se u važećim zakonima Hrvatske i BiH, a 11 ZASP BiH, „ Sl. glasnik BiH“ , br. 63/2010, čl.113 st.2

12 Marković S.: op. cit., str. 223.13

12

u ZASP-u RS je pod članom br.89. Ovakvom normom je potvrđeno pravilo da se ustupanje ovlašćenja na zasebno ne-filmsko korišćenje autorskih i koautorskih doprinosa filmskom djelu mora izričito ugovoriti. Kao sticalac isključivih ovlašćenja na korišćenje filmskog djela, producent ima obavezu da ta ovlašćenja vrši. Pod tim se podrazumjeva kako njegova obaveza da filmsko djelo završi u roku koji je ugovorom predviđen, tako i da nakon završetka filmskog djela otpočne sa iskorišćavanjem istog. Rok u kojem film mora da bude snimljen se određuje ugovorom, ali ako ugovor nema odredbu o tome, važi rok od pet godina od zaključenja ugovora, predviđen dopunsko-dispozitivnom normom.14 Ovom normom je ujedno regulisano i pravo koautora da raskinu ugovor zbog neizvršenja ugovorne odredbe o roku dovršenja filmskog djela, ali i pravo da zadrže ugovorenu naknadu. Aktuelni ZASP RH ima identično rješenje15 , dok je u Srbiji taj rok sveden na tri godine.16

Pošto snimi filmsko djelo, producent ima obavezu da u određenom roku otpočne sa vršenjem ostalih imovinsko pravnih ovlašćenja koja je pribavio, izuzev ako ugovorom nije određeno drukčije. To podrazumjeva privrednu eksploataciju filmskog djela npr. prikazivanjem u bioskopu, umnožavanjem i prodajom filma na videokasetama, emitovanjem na televiziji i sl. Ako ugovorom nije precizirano drugačije, producent je u obavezi da u roku od dvije godine od dana završetka filmskog djela otpočne sa bilo kojim oblikom korišćenja filmskog djela.17 Isto je i Hrvatskoj, a u Srbiji je taj rok jedna godina.

Filmsko djelo se smatra završenim kad je sastavljen (montiran) prvi standardni primjerak djela. Producent je dužan da filmsko djelo iskorišćava u verziji o kojoj je postignuta saglasnost između koautora i proizvođača filmskog djela. Ukoliko producent ima namjeru da filmsko djelo iskorišćava u verziji koja se razlikuje od one u kojoj je postignut konačan dogovor između koautora i producenta, producent je obavezan da za takav oblik iskorišćavanja pribavi saglasnost većine koautora, među kojima obavezno mora biti glavni režiser. Jedna od važnih obaveza producenta je da poštuje lično pravna ovlašćenja koautora/ autora. Ova obaveza proizilazi iz subjektivnog autorskog prava, ali se može ugovorom modifikovati. Ukoliko na momenat zanemarimo mogući uticaj producenta na proces oblikovanja filmskog djela, kritičan trenutak sa stanovišta poštovanja lično pravnog ovlašćenja koautora na zaštitu integriteta djela jeste trenutak konačne montaže snimljenog materijala tj. izrada prvog standardnog primjerka filmskog djela. Česti su slučajevi neslaganja koautora i producenta oko konačne verzije prvog standardnog primjerka. Zakonodavac je upravo rukovođen suprotnim interesima dviju strana pribjegao razumnom kompromisu propisujući da nijedna strana ne može samostalno odlučiti šta će biti prvi standardni primjerak filmskog djela, već mora postojati saglasnost svih njih. Ovo pravilo uvažava položaj producenta kao investitora dajući mu glas bez kojeg dogovor o konačnoj verziji filma nije moguće postići. ZASP BiH u čl. 114. st. 2. zabranjuje uništenje matrice prvog standardnog primjerka audiovizuelnog djela. Ukoliko nakon zaključenja ugovora o filmskom djelu, neki od koautora ili autora pojedinih doprinosa odbiju da stvaralački sarađuju na izradi filmskog 14 ZASP BiH, „Sl. glasnik BiH“, br. 63/2010, čl.115. st.1. i st.2.15 ZASP RH, „Sl. glasnik RH“, br.167/03 , br.79/07, br.80/11, čl.121. st.1. 16ZASP RS, „Sl. glasnik RS“, br.104/2009 i br.99/2011 čl.93.17 ZASP BiH, „Sl. glasnik BiH“, br. 63/2010, čl.115. st.1.

13

djela, ili ako, uslijed više sile nisu u mogućnosti da nastave započetu saradnju, filmski producent ima pravo da iskorišćava njihove doprinose koji su nastali do prekida stvaralačke saradnje. S druge strane fimski producent je obavezan da koautoru, odnosno autoru pojedinog doprinos isplati naknadu, ako je bila ugovorena, za korišćenje njegovog stvaralačkog doprinosa koji je on uložio u stvaranje filmskog djela do momenta prekida saradnje. Podrazumjeva se da filmski producent ima pravo da koristi doprinose ovih lica samo u konkretnom filmskom djelu.18

Pored obaveze na vršenje pribavljenih imovinsko pravnih ovlašćenja producent ima obavezu da koautorima filmskog djela i autorima pojedinih doprinosa filmskom djelu plati autorsku naknadu. Odredbe o autorskoj naknadi predstavljaju bitan elemenat ugovora. Način utvrđivanja naknade autorima može biti različit. Može biti utvrđen u procentu od prihoda ostvarenih u zemlji ili od izvoza djela u inostranstvo, od ostvarene čiste dobiti itd. Prilikom utvrđivanja naknade stranke moraju tačno odrediti na šta se odnosi utvrđena naknada, jer je zakonska pretpostavka da se naknada odnosi samo na ona prava koja su u ugovoru pomenuta. Iz tog razloga, ugovorena naknada za snimanje djela ne obuhvata naknadu za umnožavanje i javno prikazivanje djela, već se, za svaki oblik ekonomskog iskorišćavanja filmskog djela, mora predvidjeti posebna naknada (čl. 113 st. 3. ZASP BiH). Otuda ZASP BiH u (čl. 113. st. 5. pod c) navodi da koautori zadržavaju pravo na pravičnu naknadu od filmskog producenta za svako davanje u zakup primjeraka audio vizuelnog djela.

Za razliku od drugih autorskih ugovora u mnogim državama ugovaranje paušalne naknade nije dozvoljeno u ugovoru o filmskom djelu. U uporednom pravu je česta i imperativna obaveza producenta da koautorima, odnosno autorima pruža informacije o ostvarenim prihodima od korišćenja filmskog djela, kao i da im omogući uvid u poslovne knjige. Ovim zakonodavac uzima u zaštitu interese koautora, autora, stvarajući solidan zakonski osnov za ugovaranje naknade srazmjerno privrednom efektu korišćenja djela.

2.2.2. Ugovor o filmskom djelu kao ugovor o narudžbi

Polazeći od definicije ugovora o filmskom djelu, evidentno je da se producentovi saugovarači obavezuju da načine filmsko djelo. Taj aspekt ugovora odgovara po svojoj

18 ZASP BiH „Sl. glasnik BiH“, br. 63/2010. čl.114. st.3.

14

pravnoj prirodi ugovoru o narudžbini autorskog djela, koji je kao varijanta ugovora o djelu regulisan u ZOO. Odatle proizilazi sledeće: na odnos između producenta kao naručioca filmskog djela, i koautora/autora kao izvršioca posla stvaranja filmskog djela, primjenjuju se, primarno posebne odredbe ZASP-a, koje se odnose na ugovor o filmskom djelu; supsidijerno se primjenjuju odredbe istog zakona koje se odnose na ugovor o narudžbini, pa tek zatim primjenu nalaze odredbe ugovora o djelu iz ZOO.

Postoji samo jedna odredba ZASP-a u vezi sa ugovorom o filmskom djelu, kojom se regulišu elementi ugovora o narudžbi filmskog djela, odnosno ugovora o djelu. Ona se odnosi na situaciju u kojoj jedan ili više koautora odnosno autora prekidaju saradnju na izradi filmskog djela iz bilo kojeg razloga za koji ne odgovara producent, uključujući i višu silu. Osnovno autorsko pravno pitanje koje se postavlja je: da li producent smije, nezavisno od volje koautora/autora, da objavi i koristi njihove doprinose koji su već urađeni, snimljeni? Vodeći se opštim pravilima autorskog prava on to ne bi smio da učini jer bi tim povrijedio autorska ličnopravna ovlašćenja. Međutim, pomenuta odredba propisuje izuzetak od opštih pravila, po kojem producent ima pravo da objavi i koristi koautorski/autorski doprinos koji je urađen do momenta prekida saradnje, ali samo u konkretnom filmskom djelu.

Koautori/autori bi mogli da uskrate producentu pravo da koristi njihove doprinose filmskom djelu ukoliko bi do prekida rada na filmskom djelu došlo zbog razloga za koje odgovara producent. Ovo pravilo važi samo ako ugovorom nije određeno drukčije.

2.2.3. Ugovor o filmskom djelu kao ugovor o radu

Zaključujući ugovor o filmskom djelu, koautori/autori se obavezuju ne samo da će načiniti filmsko djelo, već se obavezuju da će poštovati određenu radnu disciplinu i odnos subordinacije koje određuje producent. Elementi ugovora o radu u ugovoru u filmskom djelu su zastupljeni u različitoj mjeri zavisno od ugovorne pozicije konkretnih subjekata. Uglavnom nam ukazuju na povoljniji položaj producenta. Tipičan primjer je zakonski položaj producenta u SAD-u jer je on ex lege izvorni nosilac autorskog prava na filmskom djelu. Sa stanovišta našeg prava, u kojem je ugovor o filmskom djelu vrsta autorskog ugovora, specifične radno pravne obaveze i prava ugovornih strana moraju biti izričito ugovorene.

2.3. Koneksni ugovori o filmskom djelu

15

U vezi sa ugovorom o filmskom djelu važno je ukazati na ugovor o koprodukciji, koji je danas vrlo cesta pojava, kao i na ugovor o iskorišćavanju filmskog djela i ugovor o prikazivanju filmskog djela.

Ugovor o koprodukciji filmskog djela je ugovor koji zaključuju dva i više producenata, radi proizvodnje određenog filma. To je uglavnom ugovor između dva privredna subjekta kojim se uređuju njihova međusobna prava i obaveze. Razlog zaključivanja je po pravilu finansijske prirode i želja producenata da podjele rizik koji postoji kod stvaranja filmskog djela. Ovim ugovorom uređuju se pitanja kao što su obezbjeđenje finansijskih sredstava, korišćenje studija, filmske laboratorije, umjetničkog i tehničkog kadra i sl. Po pravilu ove ugovore zaključuje filmski producent sa drugim producentom koji je finansijski tehnički opremljeniji i iskusniji u stvaranju fimskih djela.

U vezi sa privrednom eksploatacijom filmskog djela u praksi se javljaju još dva ugovora. To su ugovor o iskorišćavanju filmskog djela, između producenta filmskog djela i filmskog distributera na osnovu koga distributer dobija isključivo pravo da na određenoj teritoriji dozvoljava bioskopima prikazivanje filmskog djela. Drugi ugovor kojim se obavlja privredna eksploatacija filmskog djela je ugovor o prikazivanju koji zaključuje filmski distributer sa bioskopom, na osnovu koga je bioskop ovlašćen da prikazuje određeno filmsko djelo uz obavezu plaćanja određene naknade.19 Ova materija se podrobnije regulise zakonima o kinematografiji.

2.4. Načini prestanka ugovora o filskom djelu

Kao što je poznato iz ugovornog prava, a shodno tome primjenjivo i ovdje, ugovor o filmskom djelu prestaje na dva osnovna načina: izvršenjem ugovornih obaveza i raskidom ugovora zbog neizvršenja ugovornih obaveza. Sa svim tim načinima smo se u radu već susreli pa ćemo ih ovdje samo navesti: izvrsenje ugovora kao redovan nacin prestanka ugovora, nedovršenje filmskog djela u predviđenom roku20, neiskorišćavanje filmskog djela u roku od dana završetka istog21, odustanak nekog od koautora, odnosno autora pojedinih doprinosa na saradnji u stvaranju filma22 i prestanak ugovora usled više sile.23

Prava filmskog producenta traju pedeset godina od dana prvog fiksiranja videograma. Ako je videogram u tom roku zakonito izdat ili zakonito saopšten javnosti, prava traju pedeset godina od dana takvog prvog izdanja ili dana takvog prvog saopštavanja, zavisno od toga koji je dan bio ranije.24

19 Besarović V.: Intelektualna svojina-Industrijska svojina i autorsko pravo, Beograd, 2005., str. 32820 ZASP BiH „Sl. glasnik BiH“, br. 63/2010. čl.115. st.1.21 ZASP BiH „Sl. glasnik BiH“, br. 63/2010. čl.115. st.1.22 ZASP BiH „Sl. glasnik BiH“, br. 63/2010. čl.114. st.3.23 ZASP BiH „Sl. glasnik BiH“, br. 63/2010. čl.114. st.3.24 ZASP BiH „Sl. glasnik BiH“, br. 63/2010. čl.134.

16

ZAKLJUČAK

U nastojanju da se na što sveobuhvatniji način upoznamo sa osnovama filmskog prava poslužila sam se uporedno-pravnom tehnikom, uz oslanjanje na teorijska shvatanja

17

filmskog djela i ugovora o filmskom djelu. Prvenstveno su kao osnov za rad poslužili zakoni o autorskom pravu zemalja u okruženju (BiH, RS, RH). Kroz zakonsku regulativu smo došli do pojma filmsko djelo i shvatili da se radi o vrsti koautorskog djela, kod koga kao koautori u najvecem broju zakonodavstava figuriraju pisac scenarija, režiser i glavni snimatelj. Ali, su i tu moguce razlike među zakonskim rješenjima obzirom da se čak četiri kruga lica javljaju u vezi sa stvaranjem filmskog djela. Kroz detaljna pojašnjenja pravne prirode ugovora o filmskom djelu profesora Markovica, koja su u radu korišćena, dobijamo potpuniju predstavu o filmskom djelu i odnosima koautora i autora doprinosa filmskom djelu sa producentom. Upoznali smo se sa imovinsko pravnim ovlašćenjima producenta, koja predstavljaju pored autorskih honorara bitne elemente ugovora o filmskom djelu, kao i sa mogućim ograničenjima istih u korist koautora, odnosno autora pojedinih stvaralačkih doprinosa. Ono sto nije detaljnije obuhvaćeno ovim radom su odredbe zakona o kinematografiji, ali u toj oblasti su tek poslednjih godina činjeni značajniji pomaci. Srpski Zakon o kinematografiji je (posle zakona iz 1992. god.) donijet tek početkom ove godine i primjena pocinje polovinom 2012., a FBiH ovakav zakon i nema. Ni Republika Srpska se ne bi mogla pohvaliti ovom regulativom obzirom da je aktuelno pitanje ustavnosti Zakona o kinematografiji Republike Srpske. I završićemo citatom američkog režisera i glumca Jim Jarmusch-a koji u centar priče vraca upravo koautorske doprinose, dajuci smisao radu svih onih cije je opredjeljenje umjetnost, konkretno film: „The production is there to serve the film. The film is not there to serve the production.“

LITERATURA

1. Besarović V.: Intelektualna svojina – industrijska svojina i autorsko pravo, Beograd, 2005. god.

18

2. Marković S.: Pravo intelektualne svojine, Istočno Sarajevo, 2007. god.

3. Miladinović Z.: Pravo intelektualne svojine, Kragujevac, 2009. god.

4. ZASP BiH, „Sl. glasnik BiH“, br. 63/2010

5. ZASP RS, „Sl. glasnik RS“, br. 104/2009 i br. 99/2011

6. ZASP RH, „ Sl. glasnik RH“, br.167/03 , br.79/07, br.80/11

7. Ostali izvori (Internet):

www.basmp.

www.digitalcinemapictures.com

19