Filozofia nauki - #2 Badania przyrodnicze, empiryzm i ... · I Arystoteles proponuje aby za przyczynowa˛ uznac´ relacje,˛ gdzie atrybut 1.jest prawdziwy w stosunku do kazdego˙

Filozofia nauki#2 Badania przyrodnicze, empiryzm i problem indukcji

Paweł Łupkowski

Instytut PsychologiiZakład Logiki i Kognitywistyki

Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Niniejszy dokument stanowi wyłaczniemateriały pomocnicze do wykładu (notatki wykładowcy).

1 / 81

Wykład przygotowany na podstawie

I John Losee, Wprowadzenie do filozofii nauki, Prószynskii S-ka, Warszawa 2001.

I Adam Grobler, Metodologia nauk, Aureus/Znak, Kraków2006.

I Michał Heller, Filozofia nauki, Copernicus Center Press,Kraków 2016.

2 / 81

Filozofia nauki

I Epistemologia pojawia sie u Platona, ale filozofia nauki(refleksja nad natura nauki, wyjasniania w nauce) dopierou Arystotelesa.

I Do Arystotelesa siega tez tradycja empiryzmu(w postaciach wszelakich).

I Indukcyjna procedura badawcza pojawia sieu Arystotelesa (wraz z nia paradygmat indukcjonizmu –sposób myslenia o naturze nauki popularny do dzis).

3 / 81

Arystoteles (384–322 p.n.e.)

Zródło: Wikimedia Commons

4 / 81

Arystoteles (384–322 p.n.e.)I „W dziedzinie nauk przyrodniczych Arystoteles okazał sie

najbardziej dociekliwym ze wszystkich filozofów,wytrwale dochodził przyczyn zjawisk nawetnajdrobniejszych.” (Diogenes Laertios, Zywoty i pogladysłynnych filozofów, s. 268)

I Wiele innych zagadnien dotyczacych wielu innychprzedmiotów omawiał Arystoteles, tak ze trzeba by je zbytdługo wyliczac. Był bowiem niezwykle pracowity i miałwielki dar odkrywczy w badaniach, jak to wynika z wyzejwymienionych jego pism, które siegaja liczby czterystu...”(s. 270)

I Dwojaka jest nauka filozofii, jedna praktyczna, drugateoretyczna. Praktyczna dzieli sie na etyke i polityke (...);teoretyczna zas obejmuje fizyke i logike, przy czym logikanie stanowi sama działu dla siebie, ale jestnajskuteczniejszym narzedziem dla innych działówfilozofii. (s. 266)

5 / 81

Arystoteles (384–322 p.n.e.)Metoda indukcyjno-dedukcyjna

I � Według Arystotelesa badanie naukowe jestprzechodzeniem od obserwacji do zasad ogólnych i znówdo obserwacji (metoda indukcyjno-dedukcyjna).

I � Z badanych zjawisk nalezy indukcyjnie wyprowadziczasade wyjasniajaca te zjawiska.

I � Sam proces wyjasniania polega na dedukcyjnymwyprowadzeniu zdan o badanych zjawiskach z zasadwyjasniajacych uzyskanych na drodze indukcji.

6 / 81


I Naukowy proces badawczy prowadzi wiec odzaobserwowanych zjawisk do dedukcyjnego wyjasnieniatych zjawisk.

indukcja(1) −→

obserwacje (2) zasady wyjasniajace(3) ←−

dedukcja

[Losee, s. 14]

7 / 81

Przykład[Losee, s. 14]

Zacmienie ksiezyca

1. Obserwacja stopniowego przyciemniania tarczy Ksiezyca.2. Indukcyjne wyprowadzenie ogólnych zasad:

2.1 swiatło rozchodzi sie w linii prostej2.2 ciała nieprzezroczyste rzucaja cien2.3 istnieje pewna konfiguracja ciał nieprzezroczystych, taka ze

jedno znajduje sie w cieniu drugiego

3. Z tych ogólnych zasad, jak równiez z okolicznosci, zeZiemia i Ksiezyc sa ciałami nieprzezroczystymi, które wtym konkretnym przypadku znajduja sie w odpowiedniejgeometrycznej relacji wzgledem wysyłajacego swiatłosłonca, uczony wyprowadza dedukcyjnie twierdzenie ozacmieniu Ksiezyca.

8 / 81


I Indukcja u Arystotelesa: pisze o indukcji enumeracyjnejniezupełnej oraz o indukcji intuicyjnej.

I Oba rodzaje indukcji zwiazane sa z uchwytywaniem formbadanych przedmiotów.

9 / 81

Forma/materia

I Czym sa materia i forma (nieoczywiste ontologicznerozróznienie)?

Forma(Platonska idea umieszczona w przedmiotach, istota, eidos)jest tym, co sprawia, ze rzecz nalezy do jakiegos gatunku.Wskazanie formy konkretnej rzeczy jest równoznaczne zewskazaniem własnosci, która dzieli z innymi konkretnymirzeczami.

MateriaIstota-forma nie jest tym, co róznicuje rzeczy, zasadaróznicujaca jest materia.

I Forma i materia to pojecia wzgledne.

10 / 81

Forma/materia

I Pierwotna materia jest pozbawiona jakosci.I Arystoteles przyznawał, ze w tej postaci materia nigdzie w

przyrodzie nie wystepuje.I Materia pierwotna w swiecie widzialnym przyjmuje juz

pewne elementarne własnosci: ciepła lub zimna, suchoscilub wilgoci.

I Najbardziej elementarna postacia, jaka przyjmuje materia wswiecie, jest postac elementów:

I wody (materia zimna i wilgotna),I ognia (materia ciepła i sucha),I ziemi (materia zimna i sucha) iI powietrza (materia ciepła i wilgotna).

11 / 81

Forma/materia a indukcja

I � Indukcja enumeracyjna nie moze sie obejsc bez form:typowy przykład uogólnienia wymaga pojecia„przedmiotów gatunku/rodzaju...” i przypisania własnosci(to tez forma).

I � Z kolei indukcja intuicyjna polega na bezposrednimintuicyjnym ujeciu zasad ogólnych, którychegzemplifikacja sa badane zjawiska.

I Przykład: wyjasnienia zjawisk astronomicznych, np. tego,ze Ksiezyc swieci odbitym swiatłem słonecznym – nie jestto indukcja enumeracyjna skoro wystarczy jedenprzypadek

12 / 81

Metoda

I Metoda indukcyjno-dedukcyjna rozkłada sie wiec na dwaetapy

I etap indukcyjny orazI dedukcyjny.

13 / 81

Etap indukcyjny[Losee, s. 15]

Przesłanki Wnioski

to, co sie stwierdzaw obserwacji jakoprawdziwe na tematwielu indywiduów

uogólnienie→ to, co sie uznaje zaprawdziwe na te-mat gatunku, do któ-rego te przedmiotynaleza

to, co sie stwierdzaw obserwacji jakoprawdziwe na tematwielu gatunków

uogólnienie→ to, co sie uznaje zaprawdziwe na tematrodzaju, do któregote gatunki naleza

14 / 81

Etap dedukcyjny

I � Arystoteles dopuszcza tu wyłacznie zdaniakategoryczne.

1. Kazde S jest P2. Zadne S nie jest P3. Niektóre S sa P4. Niektóre S nie sa P

I Zdania kategoryczne to zdania, w których porównuje siedwie klasy przedmiotów, tj. np. dwa gatunki.

I � Jednym z podstawowych zadan nauki jestodnajdywanie zwiazków pomiedzy gatunkami i rodzajami

I stad waga zdan kategorycznych.

15 / 81

Etap dedukcyjnyRola sylogizmów

Kazde M jest PKazde S jest M.

Kazde S jest P ∴

I Barbara (niezawodny)I P – termin wiekszyI S – termin mniejszyI M – termin sredni

16 / 81

Etap dedukcyjny

I Na etapie dedukcyjnym zdanie uzyskane przez indukcjema zostac wyjasnione, tzn. wydedukowane z przesłaneksylogizmu.

I Wymaga to wprowadzenia tzw. terminu sredniego.

17 / 81

Etap dedukcyjny: termin sredni

I Np. uczony zauwaza na podstawie obserwacji, ze:Wszystkie woły sa zwierzetami pozbawionymi górnych siekaczy.

I Zdanie to zostało uzyskane na etapie indukcyjnym.I Uczony wie ponadto (potrzebna dodatkowa wiedza!), ze:

Wszystkie przezuwacze o czterokomorowym zoładku sazwierzetami pozbawionymi górnych siekaczy.

I Terminem srednim moze byc zatem „przezuwacz oczterokomorowym zoładku”

18 / 81



Wszystkie woły sa przezuwaczami o czterokomorowymzoładku.

Wszystkie woły sa zwierzetami pozbawionymi górnych sie-kaczy. ∴

19 / 81



Wszystkie woły sa przezuwaczami o czterokomorowymzoładku.


20 / 81

Etap dedukcyjnyPoprawnosc przesłanek

I Arystoteles uwazał, ze dla danego zjawiska istnieje tylkojedno adekwatne wyjasnienie.

I Tj. tylko jeden zestaw przesłanek sylogizmu, z któregomozna odpowiednie zdanie wyprowadzic.

I Wyjasnianie naukowe musi spełniac pewne pozalogicznewarunki

I m.in. przesłanki sylogizmu maja stwierdzac przyczynetego, co sie orzeka we wniosku.

21 / 81


Wszystkie przezuwacze o czterokomorowym zoładku sa zwierzetamipozbawionymi górnych siekaczy.

Wszystkie woły sa przezuwaczami o czterokomorowym zoładku.

Wszystkie woły sa zwierzetami pozbawionymi górnych siekaczy. ∴

I Powyzszy sylogizm spełnia ten warunek – posiadanieczterokomorowego zoładka zwiazane jest z mozliwosciagromadzenia czesciowo przezutego pokarmu w jednej zkomór zoładka, a nastepnie zwracania go z powrotem dopyska.

I Wyjasnia to, dlaczego przezuwacze nie potrzebujasiekaczy w górnej szczece.

22 / 81


Przykład złego sylogizmu:

Wszystkie przezuwacze parzystokopytne sa zwierzetamipozbawionymi górnych siekaczy.

Wszystkie woły sa przezuwaczami parzystokopytnymi.


23 / 81

Relacja przyczynowa

I Mozna tutaj zadac pytanie, na jakiej podstawie mozemywybrac relacje przyczynowa (istotna).

I Za czasów Arystotelesa pojecie przyczyny nie było jeszczeproblematyczne.

I Arystoteles proponuje aby za przyczynowa uznac relacje,gdzie atrybut

1. jest prawdziwy w stosunku do kazdego egzemplarzaprzedmiotu,

2. jest prawdziwy w odniesieniu do podmiotu jako takiego, anie jako czesci wiekszej całosci,

3. jest „istotny” dla tego podmiotu

24 / 81

Relacja przyczynowa

I � Procedura naukowa powinna obejmowac wszystkieprzyczyny.

1. Przyczyne formalna2. Przyczyne materialna3. Przyczyne sprawcza4. Przyczyne celowa

I Dzisiejsze pojecie przyczyny to pojecie przyczyny sprawczej,to własnie pojecie rozwazał Hume.

25 / 81

Przykład: posag

I Przyczyna materialna posagu jest kamien,I przyczyna formalna – jego kształt;I przyczyna sprawcza – rzezbiarz;I zas przyczyna celowa – np. ozdoba parku, to, po co

zdarzenie/rzecz ma miejsce.

26 / 81

Ideał systematyzacji

Ideał systematyzacji dedukcyjnej i pierwsze zasady:

I Arystoteles twierdził, ze kazda nauka przyjmuje, lubpowinna przyjac, postac dedukcyjnie uporzadkowanegozbioru twierdzen

I to od Arystotelesa przejał ten ideał Euklides

I Nie wszystkie zdania danej nauki mozna wyprowadzicdedukcyjnie z czegos innego (błedne koło lub regres wnieskonczonosc).

I � Stad kazda nauka ma swoje pierwsze zasady (np.aksjomaty, postulaty i definicje geometrii) przyjmowanebez dowodu.

I � Powinny one byc intuicyjne, oczywiste.I Pierwsze zasady maja status prawd koniecznych.

27 / 81

Ideał systematyzacji

I Pierwsze zasady sa zasadami wszelkiego dowodzenia1. zasada tozsamosci2. zasada niesprzecznosci3. zasada wyłaczonego srodka

I Na nizszym poziomie znajduja sie zasady pierwsze i definicjewłasciwe dla konkretnej nauki.

28 / 81

Ideał systematyzacji[Losse, s. 21]

I Pierwsze zasady fizyki1. wszelki ruch jest badz naturalny, badz wymuszony2. wszelki ruch naturalny jest poruszaniem sie w kierunku

naturalnego miejsca połozenia, np. przedmioty stałe znatury przemieszczaja sie w kierunku srodka Ziemi

3. ruch wymuszony jest powodowany przez stałeoddziaływanie poruszyciela (oddziaływanie na odległoscjest niemozliwe)

4. próznia jest niemozliwa

A study of a group of elementary school students learning to control acomputer-implemented Newtonian object reveals a surprisingly uniform anddetailed collection of strategies, at the core of which is a robust “Aristotelian”expectation that things should move in the direction they are last pushed.Adrea A. DISESSA, (1982). Unlearning Aristotelian Physics: A Study ofKnowledge-Based Learning, COGNITIVE SCIENCE(6): 37–75.

29 / 81

Podsumowanie[Losse, s. 24]

I Pierwsze zasady orzekaja atrybuty o terminach ogólnych.1. Pewne własnosci tkwia w sposób istotny w indywiduach

pewnych klas; przedmiot jednostkowy nie mógłby nalezecdo jednej z tych klas, gdyby nie posiadał odpowiednichwłasnosci.

2. Zachodzi w takich wypadkach identycznosc strukturalnapomiedzy ogólnym zdaniem twierdzacym, które orzekajakas własnosc o pewnej klasie przedmiotów, apozajezykowym faktem „tkwienia” odpowiedniejwłasnosci w przedmiotach nalezacych do tej klasy.

3. Uczony jest w stanie poprawnie intuicyjnie uchwycicizomorfizm jezyka i rzeczywistosci.

30 / 81

Metoda naukowa w sredniowieczuWazne postaci

I Robert Grosseteste (1168–1253)I Roger Bacon (1214–1292)I Jan Duns Szkot (1265–1308)I Wilhelm Ockham (1280–1349)

31 / 81

Robert Grosseteste (1168–1253)

Zródło: Wikimedia Commons 32 / 81

Robert Grosseteste (1168–1253)

I Rektor Uniwersytetu Oksfordzkiego (1215–21).I Jako pierwszy ze sredniowiecznych uczonych podjał

problem indukcji i weryfikacji.I Napisał m.in. komentarze do Analityk wtórych i Fizyki

Arystotelesa.

33 / 81

Roger Bacon (1214–1292)


34 / 81

Roger Bacon (1214–1292)

I Studiował a nastepnie nauczał w Oksfordzie i Paryzu.I Pisał komentarze do róznych pism Arystotelesa.I Szczególnie zainteresowany był optyka.I Bacon miał podobno narazic sie przełozonym w zakonie

franciszkanskim ostra krytyka poziomu umysłowegowspółbraci. Interesował sie tez alchemia i astrologia.Podobno kilka pózniejszych lat zycia spedził podnadzorem. [Losse, s. 39]

35 / 81

Jan Duns Szkot (1265–1308)


36 / 81

Jan Duns Szkot (1265–1308)

I Franciszkanin.I Studiował w Oksfordzie i Paryzu.I Starał sie przyswoic filozofie arystotelesowska nauce

chrzescijanskiej.

37 / 81

Wilhelm Ockham (1280–1349)


38 / 81

Wilhelm Ockham (1280–1349)

I Studiował i nauczał w Oksfordzie.I Zaatakował twierdzenie o doczesnym zwierzchnictwie

papieza.I Bronił stanowiska nominalistycznego w sporze

o uniwersalia.

39 / 81

Metoda naukowa w sredniowieczu

I Akceptacja indukcyjno-dedukcyjny schemat metodynaukowej przedstawiony przez Arystotelesa.

I Uczeni Badacze staraja sie stosowac ten schemat, kładacduzy nacisk na „aktywne eksperymentowanie”.

I � Do schematu Arystotelesa uczeni sredniowiecznidodaja dodatkowe techniki indukcyjne:

I Grosseteste zalecał metode odpowiadajaca połaczonejmetodzie zgodnosci i róznicy Milla.

I Duns Szkot zarysował indukcyjna metode zgodnosci,I zas Wilhelm Ockham metode róznicy.

40 / 81


I Techniki te maja uzupełniac indukcyjna czesc procedurynaukowej opisanej przez Arystotelesa.

I � Ponadto Grosseteste i Bacon zalecali uzupełnieniemetody Arystotelesa o trzeci etap: eksperymentalnesprawdzenie zasady wyjasniajacej wywiedzionej przezindukcje z doswiadczenia.

I Robert Grosseteste wprowadził tez idee falsyfikacji,odwołujac sie do schematu modus tollendo tollens

((p→ q) ∧ ¬q)→ ¬p

(konkurencyjne hipotezy mozna eliminowac na podstawieich fałszywych konsekwencji).

I Zalecenia Grosseteste i Bacona starał sie wypełniacGalileusz.

41 / 81


I Grosseteste zastosował metode falsyfikacji m.in. napoparcie hipotezy dotyczacej pochodzenia ciepłasłonecznego.

I Uwazał, ze słonce wytwarza ciepło koncentrujacpromienie i chciał wykluczyc pozostałe mozliwosci(wytwarzanie ciepła droga przewodzenia od ciałarozgrzanego i droga „przez ruch”.).

Jesli słonce rodzi ciepło dzieki przewodnictwu, to przylegajaca do niegomateria niebieska nagrzewa sie i podlega zmianie jakosciowej.

Ale przylegajaca do słonca materia niebieska jest niezmienna i nie pod-lega zmianie jakosciowej.

A zatem słonce nie rodzi ciepła dzieki przewodnictwu. ∴

42 / 81


I � Według Ockhama prostota jest istotnym kryteriumprzy tworzeniu pojec i konstruowaniu teorii.

I Pojecia zbyteczne nalezy eliminowac.I Sposród dwóch konkurencyjnych teorii zawsze nalezy

wybierac te prostsza.I Ta metodologiczna wskazówka zwana jest dzisiaj „brzytwa

Ockhama” (nie nalezy mnozyc bytów ponad potrzebe).

43 / 81


I Ockham stosuje swoja zasade np. w odniesieniu dopopularnej w tamtym okresie zasady impetusu.

I Ruch powodowany jest przez nabyty impetus i tkwi wporuszajacym sie ciele tak długo, jak długo utrzymuje sieono w ruchu.

I Ockham uwazał, ze ruch nie jest własnoscia ciała alerelacja, w jakiej pozostaje ono do innych ciał (i do samegoczasu).

I Powiedziec „ciało porusza sie dzieki nabytemuimpetusowi” to to samo, co powiedziec „ciało sie porusza”.

44 / 81

Tomasz z Akwinu (1225–1274)


45 / 81

Metoda naukowa w sredniowieczuI Jedna z najsławniejszych postaci sredniowiecznej filozofii

chrzescijanskiej jest Tomasz z Akwinu (1225–1274), któryw ogromnym stopniu przyczynił sie do rozwoju naukprzyrodniczych.

I Nie dodał on nic do wiedzy przyrodniczej i astronomicznejArystotelesa, ale dowartosciował taka wiedze.

I Wedle Tomasza poznanie swiata stworzonego przez Bogajest obowiazkiem chrzescijanina, poznajac ten swiatpoznajemy jego Stwórce.

I Tomasz upowszechnił nauki Arystotelesa.I W ten sposób od nauk Arystotelesa przez sredniowiecze

powstaje i upowszechnia sie paradygmat indukcjonizmu(nauka uprawiana jest poprzez stosowanie technikindukcyjnych).

I Najpełniejszy wyraz ten paradygmat znajduje uFranciszka Bacona

46 / 81

Franciszek Bacon (1561–1626)


47 / 81


I Franciszek Bacon uznawany jest za mistrza metodyindukcyjno-eksperymentalnej (której w istocie niestworzył).

I Bacon krytykował metode Arystotelesa, która w tymczasie była juz przezytkiem.

I Swojemu głównemu dziełu nadał tytuł Novum Organum,nawiazujac do Organonu Arystotelesa.

48 / 81


I � Pierwszym etapem w uprawianiu nauki jest, wedługBacona, wyzbycie sie przesadów i błednych nawyków.

I Te przesady nazywał Bacon „idolami”.I Idole łudza nas i przeszkadzaja w poznaniu przyrody.

„Rozum ludzki ma te własciwosc, ze skłonny jestprzyjmowac wiekszy porzadek i wieksza prawidłowosc wswiecie niz naprawde znajduje, i jakkolwiek w przyrodzieistnieje wiele rzeczy jedynych w swoim rodzaju i całkiemod siebie róznych, to jednak rozum wymysla miedzy nimiparalele, odpowiedniosci i stosunki, które wrzeczywistosci nie istnieja.” (zródło)

I Naleza do nich:

49 / 81

http://sady.up.krakow.pl/filnauk.bacon.norganum.htm

Franciszek Bacon (1561–1626)Idole

I idole plemienne (zródło w naturze ludzkiej, np. pochopneuogólnienia),

I idole jaskini (błedy wpojone człowiekowi w trakciewychowania i wykształcenia),

I idole rynku (wiaza sie z potocznym uzyciem słów – słowakraza w swoim uzyciu jak monety na rynku, zmieniajaswoje znaczenie, błednie uzywamy słów),

I idole teatru (bezkrytyczne przyjmowanie metod i twierdzeninnych filozofów).

50 / 81

Franciszek Bacon (1561–1626)Idole plemienne

„Idole plemienne maja swe zródło w samej naturze ludzkiej, wsamym plemieniu, czyli rodzie ludzkim. Fałszem bowiem jesttwierdzenie, ze zmysły ludzkie sa miara rzeczy. Przeciwnie,wszystkie percepcje, zarówno zmysłowe jak i umysłowe, sadostosowane do człowieka, a nie do wszechswiata. Rozumludzki podobny jest do zwierciadła, które bedac nierówne (dlapromieni wysyłanych przez przedmioty), swoje własciwosci nate przedmioty przenosi, przez co je zniekształca i zmienia.”(zródło)

51 / 81


Franciszek Bacon (1561–1626)Idole jaskini

„Idole jaskini to idole jednostki ludzkiej. Albowiem (opróczbłedów zwiazanych z natura ludzka w ogóle) kazda jednostkama pewnego rodzaju jaskinie, czyli pieczare osobista, którazałamuje i zniekształca swiatło naturalne. A dzieje sie to badzma skutek własciwej kazdemu jednostkowej jego natury, badzna skutek wychowania i przestawania z innymi, badz przezlekture ksiazek i autorytet osób, które sie czci i podziwia, badzprzez róznice wrazen zalezna od tego czy wystepuja one wumysle uprzedzonym i predysponowanym, czy tez w umyslezrównowazonym i spokojnym. Totez duch ludzki (stosowniedo tego, jak kształtuje sie w jednostkach) jest czymsróznorodnym, zgoła niespokojnym i jakby przypadkowym.Słusznie wiec powiedział Heraklit, ze ludzie szukaja wiedzy wmałych swiatach, a nie w wielkim, czyli wspólnym dlawszystkich swiecie.” (zródło)

52 / 81


Franciszek Bacon (1561–1626)Idole rynku

„Sa jeszcze idole wynikajace niejako z wzajemnej bliskosci iobcowania rodzaju ludzkiego, które nazywamy idolami rynku,poniewaz tam własnie ludzie przestaja i współdziałaja ze soba.Ludzie bowiem obcuja ze soba przez rozmowy; wyrazy zasdobiera sie stosownie do tego, jak je pospólstwo pojmuje. Totezzły i niezreczny dobór wyrazów w dziwny sposób krepujerozum. I ani definicje, ani objasnienia, którymi uczeni wniektórych sprawach zwykle zabezpieczaja sie i bronia, zadnamiara nie poprawiaja stanu rzeczy. Słowa całkowicie zadajagwałt rozumowi, wszystko maca i przywodza ludzi doniezliczonych jałowych kontrowersji i wymysłów.” (zródło)

53 / 81


Franciszek Bacon (1561–1626)Idole teatru

„Sa wreszcie idole, które weszły do umysłów ludzkich zrozmaitych doktryn filozoficznych, a takze z przewrotnychprawideł dowodzenia; nazywamy je idolami teatru. Albowiemile wynaleziono i przyjeto systemów filozoficznych, tylenaszym zdaniem stworzono i wystawiono sztuk, któreprzedstawiaja urojone i dla sceny wymyslone swiaty. A niemówimy tu tylko o obecnie panujacych albo o dawniejszychdoktrynach i sektach filozoficznych; wiele bowiem innych tegorodzaju sztuk mozna by wymyslic i ułozyc, gdyz błedy nawetzupełnie rózne, maja przeciez przyczyny po wiekszej czescijednakowe. I znowu mamy tu na mysli nie tylko całe systemyfilozoficzne, lecz równiez wiele naczelnych zasad i twierdzennaukowych, które nabrały mocy przez tradycje, łatwowiernosci niedbalstwo. Lecz o tych poszczególnych rodzajach idolinalezy pomówic szerzej i dokładniej, azeby rozum ludzkiprzed nimi zabezpieczyc.” (zródło)

54 / 81



I W sprawach zasadniczych Bacon jest całkowicie zgodny zArystotelesem (umacnia paradygmat stworzony przezniego).

I Według Bacona nalezy rozpoczac od zgromadzenia wieludrobiazgowych danych na temat jakiegos zjawiska.

I � Dla badanego zjawiska zalecał sporzadzenie tabelobecnosci, nieobecnosci i stopni, tj. zestawienprzypadków, w których badane zjawisko wystepuje, niewystepuje, wystepuje w róznym stopniu.

I � Nastepnie nalezy sformułowac wszystkie mozliwehipotezy na temat przyczyny danego zjawiska(wyczerpujaca lista hipotez).

55 / 81

Tabela obecnosci I

„Poszukiwanie form przebiega w nastepujacy sposób. Gdydana jest pewna własnosc, nalezy najpierw stawic przedrozumem wszystkie znane wypadki, które sie miedzy soba codo tej własnosci zgadzaja, chociazby wystepowała ona wsubstancjach całkiem do siebie niepodobnych. A tego rodzajuzestawienie nalezy przeprowadzic w sposób historyczny, niewdajac sie w przedwczesne roztrzasania albo jakies nadmiernesubtelnosci. Na przykład przy poszukiwaniu formy ciepłabierzemy pod uwage wypadki, w których własnosc ciepławystepuje:1. Promienie słoneczne, zwłaszcza latem i w południe.2. Promienie słoneczne odbite i skupione, jak np. miedzygórami albo posród murów, a przede wszystkim wzwierciadłach zapalajacych.3. Płonace meteory.4. Pioruny zapalajace.

56 / 81

Tabela obecnosci II

5. Wybuchy płomieni z kraterów górskich itd.6. Płomien wszelkiego rodzaju.7. Rozzarzone ciała stałe.8. Ciepłe kapiele naturalne.9. Płyny wrzace albo ogrzane.10. Gorace pary i dymy a takze samo powietrze, które nabieraniezwykle silnego i szalonego goraca, gdy jest zamkniete; np. wtzw. rewerbatoriach.11. Pewne stany atmosferyczne, które sa pogodne dzieki samejkonstytucji powietrza niezaleznie od pory roku.12. Powietrze zamkniete i podziemne w niektórych pieczarach,zwłaszcza zima.13. Wszelkie ciała puszyste, jak wełna, skóry zwierzat,upierzenie ptaków, maja nieco ciepła.

57 / 81

Tabela obecnosci III14. Wszelkie ciała zarówno stałe jak płynne, tak geste jakrzadkie (jakim jest samo powietrze) zblizone na czas pewien doognia.15. Iskry wydobyte z krzemienia i stali przez usilne uderzanie.16. Wszelkie ciało silnie pocierane, jak kamien, drzewo, suknoitd., skutkiem czego dyszle i osie kół niekiedy zapalaja sie; uIndian zachodnich panował zas zwyczaj niecenia ognia przeztarcie.17. Rosliny zielone i wilgotne, razem zamkniete i stłoczone, np.róze upchane w koszykach – i to do tego stopnia, ze jezeli sianozłozono w mokrym stanie, czesto zapala sie.18. Niegaszone wapno – skropione woda.19. Zelazo, kiedy zaczyna sie rozpuszczac pod działaniemzracej wody w naczyniu szklanym, i to bez jakiegosprzysuwania do ognia; podobnie tez cyna itd., lecz nie w takwielkim stopniu.

58 / 81

Tabela obecnosci IV20. Zwierzeta, szczególnie i stale w swym wnetrzu, jakkolwieku owadów z powodu małych rozmiarów ich ciała, dotykiemnie wyczuwa sie ciepła.21. Nawóz konski i inne tego rodzaju swieze ekskrementyzwierzece.22. Stezony olej siarki i witriolu działa jak ciepło, kłody spalapłótno.23. Olejek majerankowy i inne tego rodzaju działaja jak ciepło,spalajac kosci zebów.24. Mocny i dobrze oczyszczony alkohol ma do tego stopniadziałanie podobne do działania ciepła, ze jezeli wrzucic doniego białko jajka, to scina sie ono i staje sie białe całkiem jakbiałko gotowane; a takze chleb wrzucony do niego schnie itwardnieje podobnie jak chleb przy spieczeniu.25. Przyprawy korzenne i ciepłe zioła, jak estragon, stararzezucha itd., jakkolwiek na rece nie sprawiaja wrazenia ciepła

59 / 81

Tabela obecnosci V

- (ani całe, ani sproszkowane) to jednak kiedy zaczynamy jezuc, odczuwamy je na jezyku i podniebieniu jako ciepłe i jakbypalace.26. Mocny ocet i wszelkie kwasy, działajac na jakas czesc ciała,gdzie nie ma naskórka, jak na oko, jezyk albo na jakas czescciała zraniona i niepokryta skóra, sprawiaja ból niewielerózniacy sie od tego, który jest wywołany przez goraco.27. Nawet ostre i silne zimno sprawia pewnego rodzajuwrazenie oparzenia: „Albowiem przejmujace zimno Boreaszaprzypieka”.28. Inne przykłady.” (zródło)

60 / 81


„Przykład wykluczania, czyli odrzucania własnosci nienalezacych do formy ciepła.1. Ze wzgledu na promienie słoneczne odrzuc nature elementu.2. Ze wzgledu na zwykły ogien, a przede wszystkim zewzgledu na ognie podziemne (które sa najbardziej oddalone izupełnie odciete od promieni niebios) odrzuc natureniebianska.3. Ze wzgledu na to, ze wszelkiego rodzaju ciała (to jestminerały, rosliny, czesci zewnetrzne zwierzat, woda, olej,powietrze i inne) ogrzewaja sie przez samo zblizenie sie doognia albo innego ciała ciepłego, odrzuc wszelkiezróznicowanie czy subtelniejsza budowe ciał.4. Ze wzgledu na to, ze rozpalone zelazo i inne metaleogrzewaja inne ciała, a mimo to nie traca na wadze ani nasubstancji, odrzuc udzielanie czy domieszke substancji jakiegosinnego ciepłego ciała.

61 / 81

5. Ze wzgledu na wrzaca wode, powietrze, a takze ze wzgleduna metale i inne ciała stałe, ogrzane, lecz nie do zaru, czyli doczerwonosci, odrzuc takze swiatło i blask.6. Ze wzgledu na promienie ksiezyca, i innych gwiazd (zwyjatkiem słonca), jeszcze raz odrzuc swiatło i blask.7. Ze wzgledu ma porównanie rozzarzonego zelaza zpłomieniem alkoholu (z których rozpalone zelazo ma wiecejciepła, a mniej swiatła, płomien zas alkoholu wiecej swiatła, amniej ciepła), ponownie odrzuc swiatło i blask.8. Ze wzgledu na złoto, i inne metale rozpalone, które w całoscisa ciałami o bardzo wielkiej gestosci, odrzuc rzadkosc.9. Ze wzgledu na powietrze, które najczesciej jest zimne, amimo to pozostaje rzadkie, ponownie odrzuc rzadkosc.10. Ze wzgledu na rozpalone zelazo, które nie rozszerza sie,lecz zachowuje widocznie te sama objetosc, odrzuc ruch alborozszerzanie sie ciała jako całosci.11. Ze wzgledu na rozszerzanie sie powietrza w termometrach iinnych podobnych przyrzadach, w których powietrze

62 / 81

widocznie porusza sie i rozszerza, a mimo to nie nabierawyraznie wiekszego ciepła, odrzuc jeszcze raz ruch alborozszerzanie sie ciała jako całosci.12. Ze wzgledu na to, ze wszelkie ciała łatwo mozna ogrzac bezjakiegokolwiek niszczenia albo widocznej zmiany jakosciowej,odrzuc własnosc niszczaca albo gwałtowne udzielanie jakiejsnowej własnosci.13. Ze wzgledu na zgodnosc i podobienstwo skutków,wywoływanych przez ciepło i zimno, odrzuc zarówno ruchpowodujacy rozszerzanie sie jak tez ruch powodujacykurczenie sie ciała jako całosci.14. Ze wzgledu na to, ze ciepło wzmaga sie przez pocieranieciał, odrzucic nalezy zasadniczy charakter własnosci. Przezwłasnosc zasadnicza zas rozumiemy taka własnosc, któraznajduje: sie w przyrodzie jako cos pozytywnego i nie jestskutkiem jakiejs własnosci wczesniejszej.Sa tez i inne własnosci. Nie sporzadzamy bowiem zupełnychwykazów, lecz podajemy tylko przykłady. (zródło)

63 / 81



I � Wsród tych hipotez musi znajdowac sie hipotezaprawdziwa.

I Hipotezy fałszywe eliminujemy za pomocaeksperymentów.

I � Pojawia sie tutaj idea indukcji eliminacyjnej orazeksperymentu krzyzowego.

I Eksperyment krzyzowy (experimentum crucis) to takieksperyment, którego wynik pozwala wyeliminowac (conajmniej) jedna z konkurencyjnych hipotez poddanychbadaniu.

I Bacon przypisywał sobie zasługe wprowadzenia obu idei,jest to przesada.

64 / 81

Krytyka Bacona

I Sporzadzenie tabel obecnosci, nieobecnosci, stopniwymaga wyboru czynników istotnych dla danegoproblemu naukowego (kiedy badamy zjawisko ruchuwezmiemy pod uwage czas, mase, itp. ale nie wahania cenna giełdzie).

I Wszystkich czynników jest z pewnoscia zbyt duzo, bydowolny problem naukowy był rozwiazywalny wrozsadnym czasie.

I Dokonujac wyboru kierujemy sie przyjetymi wczesniejhipotezami (które Bacon zaliczyłby do idoli i zalecił ichodrzucenie na samym poczatku).

65 / 81

Krytyka Bacona[Grobler, 26–29]

I Bacon zakłada, ze w przyrodzie jest skonczenie wieleczynników, których dotyczyc beda tabele obecnosci,nieobecnosci i stopni...

I ...i ze mozna sformułowac tylko skonczona liczbe hipotezw odniesieniu do danego problemu naukowego (zasadaograniczonej róznorodnosci swiata)

66 / 81

Ograniczona róznorodnosc

� Zasada ograniczonej róznorodnosci swiata:zasada, zgodnie z która na dany temat mozna sformułowactylko skonczona liczbe hipotez (bo np. w przyrodzie istniejeskonczenie wiele czynników/skonczenie wiele własnosci, itp.)

I � We współczesnej filozofii nauki funkcjonuje teza oniedookresleniu teorii przez dane empiryczne – na tematskonczonego zbioru danych, a zbiór wszystkich zjawisk,jakich mozemy sami doswiadczyc, jest skonczony, moznaskonstruowac nieskonczenie wiele hipotez, które sa zesoba niezgodne.

I Niezgodnosc ta moze przejawiac sie np. w róznychkonsekwencjach co do niezaobserwowanych przypadków,a które równie dobrze wyjasniaja dane ze zbioruwyjsciowego.

67 / 81

Krytyka Bacona

I Bacon nie doceniał roli matematyki w opisie przyrody.I Starozytne rozróznienie: episteme traktuje o bytach

wiecznych i niezmiennych (matematyka i astronomia),doxa traktuje o rzeczach przemijajacych, zmiennych.

I Matematyki nie nalezy zatem uzywac do opisu przyrody.I Ten poglad podwazy dopiero Galileusz: „ksiega przyrody

pisana jest jezykiem kół i trójkatów”.

I Wg Bacona, zadaniem przyrodoznawstwa jestformułowanie praw jakosciowych, nie ilosciowych.

68 / 81

Krytyka Bacona

I Metoda Bacona wymaga tez załozenia, ze w przyrodzie wogóle wystepuja jakies prawidłowosci (na wyczerpujacejliscie hipotez musi znalezc sie hipoteza prawdziwa).

I W przypadku Bacona, załozenie to było wsparte przezesencjalizm – przekonanie, ze zadaniem nauki jestodkrywanie istoty rzeczy, jakosci, które tym rzeczomprzysługuja w sposób istotny.

69 / 81

Paradygmat

I Od Arystotelesa do Bacona kształtuje sie paradygmatmetodologiczny oparty na indukcji.

I Bacon przyczynia sie do udoskonalenia i upowszechnieniatego paradygmatu.

I � Hume jako pierwszy podwaza ten paradygmat: Naukiempiryczne stosuja rozumowania indukcyjne, które sarozumowaniami zawodnymi.

I Czy takie rozumowania sa w ogóle prawomocne?I Czy mozemy je przyjac i na jakiej podstawie?I Jaki status poznawczy maja wnioski indukcyjne?I Skad bierze sie pojecie przyczyny?I Skad wiemy, ze w swiecie działa przyczynowosc?

70 / 81

Rozwiazania problemu indukcji[Grobler, s. 30–33]

1. � rozwiazanie naturalistyczne (Hume)2. � rozwiazanie pragmatyczne (James)3. � apriorystyczne (Kant)4. � aposteriorystyczne (Mill)

71 / 81

Rozwiazania: Hume/James

I Rozwiazanie naturalistyczne Hume’a: posługiwanie sieindukcja lezy w naszej naturze

I Rozwiazanie pragmatyczne Jamesa: nauka jestryzykowna gra

I dwie stawki: zyskanie wartosciowych przekonan, unikaniebłedu poznawczego;

I kto unika popełnienia błedu, ryzykuje zaprzestanieaktywnosci poznawczej;

I pojecie przyczyny jest uzyteczne a posługiwanie sie nimprowadzi do wielu korzystnych wyników;

I metoda indukcyjna działa i to stanowi jej najlepszeuzasadnienie.

72 / 81

Rozwiazania: Hume/James

I Rozwiazania Hume’a i Jamesa sa negatywne, nie podajazadnego epistemicznego uzasadnienia indukcji (chociazistnieje uzasadnienie naturalistyczne/pragmatyczne).

I Wada rozwiazan negatywnych: nie wyjasniaja, dlaczegometoda indukcji działa.

I Rozwiazania pozytywne: Mill, Kant.

73 / 81

Rozwiazania: Mill/KantI Apriorystyczne Kanta: pojecie przyczyny jest aprioryczna

kategoria intelektu (indukcja działa dlatego, ze przedmiotdostosowuje sie do podmiotu)

I Rozwiazanie Milla (aposteriorystyczne):I Uproszczenie indukcji eliminacyjnej Bacona za pomoca

kanonów ind. eliminacyjnej.I Stosowanie kanonów ma na celu ustalenie zwiazków

przyczynowo-skutkowych miedzy badanymi zjawiskami.I Posłuzenie sie nimi wymaga uznania zasady

przyczynowosci.I Mill był skrajnym empirysta, nie mógł zatem uzasadnic

zasady przyczynowosci ani apriorystycznie (jak Kant) aniza pomoca indukcji eliminacyjnej (co prowadziłoby dobłednego koła) −→ uzasadnienie na podstawie indukcjienumeracyjnej.

I Zasada przyczynowosci jest szczególnym przypadkiemzasady jednostajnosci przyrody, zgodnie z która wprzyrodzie działaja jakies prawa.

74 / 81

Rozwiazania problemu indukcji

I Rozwiazania negatywne:I rozwiazanie naturalistyczne (Hume)I rozwiazanie pragmatyczne (James)

I Rozwiazania pozytywne:I apriorystyczne (Kant)I aposteriorystyczne (Mill)

75 / 81

Rozwiazania

I Zadne z podanych rozwiazan problemu indukcji nie jestdobre.

I Pozostaje problem ograniczonej róznorodnosci swiata –jesli zakładamy, ze do skonczonej ilosci danychwyjsciowych pasowac bedzie tylko jedna hipoteza, tozakładamy zasade ograniczonej róznorodnosci swiata

I Współczesna filozofia nauki, przede wszystkim tezao niedookresleniu teorii przez dane empiryczne, podwazata zasade.

I Do tego mamy jeszcze problem jednostajnosci przyrody:załozenie, ze w przyrodzie w ogóle wystepuja jakiesprawidłowosci.

I Dlatego XX-wieczna filozofia nauki podejmowała tenproblem na nowo.

76 / 81

Układ okresowy pierwiastkówDmitrij Mendelejew (1834–1907)


77 / 81

Układ okresowy pierwiastkówDmitrij Mendelejew (1834–1907)

Zródło: Royal Society of Chemistry (http://www.rsc.org/)78 / 81

Układ okresowy pierwiastków[Heller, s. 67–68]

I Mendelejew usiłował uszeregowac pierwiastki chemicznewg wzrastajacego ciezaru atomowego w postaci tablicy,tak aby pierwiastki o podobnych własnosciach znalazły siejedne pod drugimi.

I W takiej tablicy wystepuje wyrazna okresowosc własnoscichemicznych.

79 / 81

Układ okresowy pierwiastków[Heller, s. 67–68]

I Ale... w kolumnie pomiedzy pierwiastkami Ca40 (wapn) iTi48 (tytan) wystepowała luka.

I Mendelejew zapostulował wiec istnienie nieodkrytegopierwiastka (odkryty pózniej skand).

80 / 81

Układ okresowy pierwiastków

„Trafne odgadniecie Mendelejewa własnosci nieznanychpierwiastków chemicznych pokazało, ze indukcja w rekachnaukowców jest znacznie bardziej skomplikowanymprocesem niz przypuszczał Bacon i inni filozofowie. Wnauce nie dokonujemy prostego, liniowego postepu odznanych do nieznanych przypadków. Raczej pracujemy,jakby rozwiazujac krzyzówke...” (J. Bronowski, za: Heller, s.68)

→Metoda hipotetyczno-dedukcyjna (Popper)

81 / 81

Documents

Filozofia nauki - #2 Badania przyrodnicze, empiryzm i ... · I Arystoteles proponuje aby za przyczynowa˛ uznac´ relacje,˛ gdzie atrybut 1.jest prawdziwy w stosunku do kazdego˙