FMM mei 2013 - editie 208

Facility Managem

ent Magazine

in dit nummer

De juiste mensen op de juiste plek

De deur staat altijdvoor u open

Iedereen waardeert een vriendelijke ontvangst bij het betreden van een kantoor. Maar gastvrij-

heid mag niet ten koste gaan van veiligheid. Dat weten wij van Trigion maar al te goed. Daarom

zetten wij altijd de juiste mensen in. Vriendelijke, uitstekend opgeleide en doortastende

professionals. Wij zoeken proactief naar nieuwe oplossingen voor een gastvrije ontvangst én

efficiënte bescherming van mensen en eigendommen. Onze opdrachtgevers waarderen dat.

Dat blijkt niet alleen uit onze klanttevredenheidsonderzoeken maar ook uit onze langdurige

relaties. Omdat we doen wat er van ons verwacht wordt. En eigenlijk net iets meer dan dat.

Wilt u weten wat Trigion voor uw organisatie kan betekenen? Kijk voor meer informatie op

www.trigion.nl of bel (010) 298 11 33. Trigion. Toonaangevend in veiligheid

mei 2013 | w

eka uitgeverij

jaargang 26 | mei 2013 | nummer 208 | fmm.nl

nieuwe aanbestedingswetWat is er veranderd?

het gebouwHogeschool CAH Vilentum

universiteit twenteEnergie besparen door verantwoord te veranderen

vastgoed als sturingsmiddelBranding bij de TU Delft

els van haasen, manager services facilitaire campus organisatie vu

‘Leveranciers moeten partner zijn en met ons meedenken’

Facility Management Simplified

Plan uw succes met TOPdeskDe meest gebruiksvriendelijke ondersteuning voor uw facilitaire afdeling

Met TOPdesk heeft u alles in huis om meldingen, reserveringen

en andere taken razendsnel af te handelen. TOPdesk is de enige

tool die Facility Management, ICT en HRM perfect integreert.

U hoeft alle informatie slechts op één plek te beheren, terwijl

elke afdeling zijn eigen veilige werkomgeving behoudt.

Met het Planbord verdeelt u eenvoudig taken onder

een afspraak in bij de juiste behandelaar. De behandelaar

kan deze afspraak inzien in zijn Outlook-agenda. De module

TOPdesk Mobile maakt het zelfs mogelijk op locatie meldingen

in te zien én af te handelen met de smartphone. Zo zijn uw

medewerkers altijd op de juiste plek, op het juiste moment.

Meer weten? Bezoek www.topdesk.nl/facilitair

Facility Management Magazine | mei 2013 | 3

Inhoud‘Leveranciers moeten partner zijn’Uiteenlopende doelgroepen bedienen in een politieke en hiërarchische organi-satie met lange beslistrajecten. En tegelijkertijd forse besparingen realiseren, verouderde gebouwen opknappen en nieuwbouw realiseren. Els van Haasen, manager Services bij de Facilitaire Campus Organisatie van de Vrije Universiteit in Amsterdam, draait er haar hand niet voor om.

Energie besparen door verantwoord te veranderen

De Universiteit Twente staat voor de uitdaging om in de periode 2013-2016 11,4 procent energie te besparen. John Susebeek, energiecoördinator Facilitair Be-drijf, en Ray Klumpert, manager Onderhoud en Beheer Vastgoed, vinden het belangrijk om energiebesparing op gebouwniveau neer te leggen.

Nieuwe Aanbestedingswet: wat is er veranderd?

Na jaren van debatteren zijn de nieuwe aanbestedingsregels er eindelijk. De Aanbestedingswet is op 1 april 2013 in werking getreden, waarmee nu een nieuw stelsel van aanbestedingsrechtelijke regels van kracht is. Een aantal zaken verdient de aandacht.

Universitair vastgoed als sturingsmiddel in onderwijs en onderzoek

Sinds 2010 is Karel Luyben Rector Magnificus van de Technische Universiteit Delft. Facility Management Magazine vroeg hem naar zijn persoonlijke visie op wat een campus tot een goede campus maakt.

32

38

18

10

inhoud

4

Els in 1 minuut

vaste rubrieken

8 Soundbites17 De visie van23 Uitgelezen25 Buitenland26 Het Gebouw31 Achter de komma37 Juridisch43 FMM Case Base 44 FMM Infogids50 Denken & Doen

Onlangs werd gemeld dat de NS een boete krijgt opgelegd van ruim € 2 miljoen. De NS heeft het niet goed gedaan: volle treinen, kapotte treinen en reizigers die veel reistijd kregen voor hun geld. Het commentaar van de NS was bijzonder: klanten hebben te hoge verwachtingen. Toevallig ben ik een klant van de NS, en niet de enige. Wat levert die boete mij als klant op? Alle uren die ik heb verloren met wachten op treinen die niet kwamen, te laat kwamen of te vol waren, die krijg ik met deze boete niet terug. Het is een bonus-malusregeling. Waarom passen we zo'n rege-ling toe? Om een tool in handen te hebben om onze partner te kunnen afrekenen op het niet nakomen van afspraken? Als een stok achter de deur om de afgesproken dienstverlening te kun-nen afdwingen? Dat is eigenlijk heel raar. We hebben immers een contract. Daarin staan afspraken over prijs, kwaliteit enzovoort. De leverancier met wie je dat contract afsluit, is ook je partner en als partners doe je je uiterste best om samen tot een goed resul-taat te komen. Daar zou geen bonus of malus voor nodig moeten zijn. Je maakt afspraken en je trekt samen op om die afspraken te realiseren, om samen te zorgen dat er een goed, beter en nog be-ter resultaat komt, waar je beiden de vruchten van plukt en waar ook je klanten voordeel van hebben.U begrijpt het al: ik heb mijn twijfels bij bonus-malusregelingen. Overigens heb ik er in onze organisatie (nog) geen afscheid van genomen, maar ik denk wel dat het geen doel op zich is en ook geen financiële inhoud hoeft te hebben. Wat tevens pleit voor een andere benaming; een met een positieve lading.

26

Service

dag en nacht bereikbaar

2-uurs service bij calamiteiten

100% zekerheid

focus op kostenbeheersing

Besam, 1e klas service aan alle merken automatische deuren en luchtgordijnen.

ASSA ABLOY, the global leader in door opening solutions

Megan verwelkomt bezoekers van het Leger des Heils met een warme en aanstekelijke lach. Zij brengt de waarden van de organisatie tot leven en zij is opgeleid om elke situatie met zorg en enthousiasme te benaderen. Deze houding is waar het allemaal om draait bij ISS - meer dan een half miljoen betrokken mensen wereldwijd helpen uw mensen met oplossingen op maat en The Power of the Human Touch.

“Het is mijn werk om iedereen zich belangrijk te laten voelen”

Megan Pearson, hoofd receptie bij het Leger des Heils in Londen, Engeland

F A C I L I T Y M A N A G E M E N T | C L E A N I N G | S U P P O R T | P R O P E R T Y | C A T E R I N G | S E C U R I T Y | www.nl.issworld.com

editorial


In een tijd waarin de economie in een crisis ver-keert en overal de broekriem wordt aangehaald, heeft de maatschappij in al haar facetten grote behoefte aan een nieuwe orde waarin ruimte is voor groei en welzijn. Die nieuwe orde wordt doorgaans gecreëerd door innovaties die vooral in een universitaire onderzoeksomgeving in gang kunnen worden gezet. Niet zonder reden treft u in deze editie van Facility Management Magazine bijdragen aan met facilitaire ervarin-gen van de Vrije Universiteit in Amsterdam, de Technische Universiteit in Delft en de Universi-teit Twente. Het zijn verhalen met ieder een ei-gen vertrekpunt, maar bovenal met het aspect ‘innovatie’ als gemeenschappelijke deler. Of zo-als de slogan van de VU zo treffend luidt: De VU is verder kijken.

AbdicatieOok 33 jaar geleden was er een periode van eco-nomische crisis. Nederland had een tekort aan woningen en er heerste een grote werkloosheid. En net als in 1980 op 30 april is er ook nu een ab-dicatie. Koningin Beatrix treedt af en haar zoon Willem-Alexander wordt als koning ingehuldigd. De festiviteiten daaromtrent vinden traditiege-trouw in Amsterdam plaats en het is de hoofd-stad er alles aan gelegen om het een prachtige dag te laten zijn. Maar dat is niet vanzelfsprekend. Ik herinner me nog maar al te goed de gewelddadige dag van toen. De dreigende leus ‘Geen woning, geen kroning’ zette hier mede toe aan. De sfeer was die dag vanaf het begin dreigend en de gasten in de Nieuwe Kerk hoorden tijdens de inhuldiging bui-ten het oproer kraaien. Pas later werd duidelijk dat ernstig gevreesd werd voor de veiligheid van de gasten in de kerk. Het welslagen van de inhul-diging van koning Willem-Alexander is dan ook een facilitaire uitdaging van formaat. In het bij-zonder op aspecten van veiligheid, communica-tie, ICT en logistiek wordt het uiterste van facili-taire diensten en haar medewerkers gevraagd.

Prachtige toekomstStaat u mij toe dat ik de vorstelijke ruimte neem om een bruggetje te maken van koningin Beatrix naar mijzelf – de toevalligheid van het moment

Verder kijkenen de aanleiding lenen zich daartoe. Als hoofd-redacteur van het Facility Management Plat-form, waar dit magazine onderdeel van uit-maakt, treed ook ik terug. Vanaf 1990 ben ik eerst als uitgever en later als hoofdredacteur aan Facility Management Magazine verbonden geweest. Het ontstaan en de groei van het vak-gebied facility management heb ik meegemaakt. Vanuit het oerbeginsel kostenbeheersing wer-den onder meer ontwikkelingen als FMIS, out-sourcing, Het Nieuwe Werken en duurzaamheid doorleefd. Vanuit mijn positie ben ik u daarbij graag van dienst geweest. Ik wens het vakgebied facility management en u een prachtige toe-komst. En met alle innovaties die in het ver-schiet liggen, lijkt het mij dat daar volop kans voor is. Het ga u allen goed.

Wim KooymanHoofdredacteur

8

Soundbites

Medewerker heeft hekel aan mobieltje van de zaak

nieuws op fmm.nl

Drie uitgangspunten voor inrichting van de werkplekVeel bedrijven zijn tegenwoordig gericht bezig met het inrichten van werkplekken. Werkplekken kunnen bijdragen aan de productiviteit en de prestaties van medewerkers.

Pim Macke, ondersteund door de Global WorkplaceStrategy Board van Jones Lang LaSalle, adviseert de vol-gende uitgangspunten bedrijven voor het aanpassen van werkplekken:

1. Het succes van een organisatie be-gint bij een bedrijfscultuur die aansluit bij de bestuurlijke visie. Voor het suc-ces van een organisatie is een goed doordachte en passende bedrijfsstrate-gie bepalend. Hierbij zijn gedeelde waarden belangrijk; deze zorgen voor verbondenheid tussen het bedrijf en zijn medewerkers en medewerkers on-derling. ‘Een gedeelde missie levert

Werknemers denken er serieus over na om hun laptop, tablet of smartphone van de zaak te saboteren, zo geeft 27 procent van de werknemers toe. De belangrijkste re-den voor deze destructieve neiging is dat werknemers niet tevreden zijn met de kwaliteit van de mobiele toe-stellen. Ze zijn simpelweg niet geschikt voor de taken die werknemers ermee moeten uitvoeren.

Dit blijkt uit een onafhankelijk onderzoek in opdracht van Panasonic Toughbook onder 500 Britse werknemers. Niet alleen het idee speelt in het hoofd van 27 procent van de werknemers, sommige werknemers doen het daadwerke-lijk. Zo geeft 13 procent aan al eens doelbewust water over zijn pc te hebben gegooid en geeft 23 procent aan al eens de computer ‘per ongeluk’ te hebben laten vallen.

Ook geeft één op de vijf werknemers aan niet goed voor de notebook van de zaak te zorgen. De motieven achter de sa-botage is voor 30 procent van de respondenten het feit dat ze liever met hun eigen computer werken.

OplossingDe afkeer voor de laptop of tablet van de zaak is onder meer te wijten aan een gebrekkige gebruikersvriendelijk-heid, schaamte om ermee gezien te worden en het feit dat het toestel ongeschikt of verouderd is. Het probleem wordt vaak opgelost door het principe van bring your own device. Toughbook raadt bedrijven echter aan om, rekening hou-dend met de gewenste functionaliteit en veiligheid, zelf voor aangepast materiaal te zorgen om werknemers effici-ent te laten werken.

een flexibele organisatie op met goede resultaten. Een specifiek beleid met strikte regels over wel of niet flexibel werken is daarvoor niet nodig,’ volgens Macke.

2. Sterke ‘communities’ zijn productie-ver. Macke: ‘Sterke communities stimu-leren de productiviteit; ze genereren meer omzet en zorgen voor besparin-gen. Dankzij technologie vormen de traditionele afstanden en tijdsverschil-len tegenwoordig geen enkel obstakel meer. Het zijn uiteindelijk de gemeen-schappelijke waarden die het resultaat bepalen. Het is daarbij zoeken naar een goede balans tussen de mogelijk-heden die technologie biedt en de ei-gen verantwoordelijkheid van mede-werkers.’De ontwikkeling van een hechte com-munity' motiveert medewerkers, zorgt

voor het behoud van personeel, hoge-re productiviteit en innovatie. Een hechte gemeenschap van medewer-kers zorgt daarnaast ook voor snellere besluitvorming en bevordert proces-verbeteringen.

3. Een werkplekinrichting die aansluit bij de behoeften van medewerkers ver-groot de betrokkenheid. Saaie, eento-nig en ongeïnspireerde werkplekken zijn geestdodend en slecht voor de productiviteit, creativiteit en betrok-kenheid binnen een bedrijf. Een werk-plek die aansluit bij de behoeften van de medewerkers daarentegen, stimu-leert en zorgt zo voor belangrijke ‘as-sets’ als een gemeenschappelijke identiteit en onderlinge betrokken-heid.

soundbites


Focus op gedragHet Nieuwe Werken (HNW) gaat mo-

menteel een tweede fase in. Van

een periode waarin de bricks en de

bytes centraal stonden in het veran-

deringsproces naar een periode

waarin het veranderen van gedrag

leidend is. Dit gaat gepaard met

meer aandacht en ruimte voor indi-

viduele verschillen en het vraagt om

innovatie op het snijvlak van HRM,

ICT en FM. Wat betekent dit voor

facility managers?

Onderzoek laat zien dat de resultaten van HNW in de praktijk vaak tegen-vallen doordat de gedragsaspecten onvoldoende worden belicht. Dit ter-wijl binnen de vakwereld toch al ja-renlang wordt benadrukt dat hier de meest kritische succesfactor schuilt met het oog op de acceptatie en ver-ankering van beoogde veranderingen. Het gaat er niet om dat alle medewer-kers overschakelen op een bepaalde uniforme werkstijl, maar dat elke me-dewerker – binnen de toegenomen mogelijkheden en vrijheden – een werkstijl ontwikkelt die aansluit bij zijn/haar persoonlijke behoeften en voorkeuren.

ThirdplacesEen interessante lijn is om in te zoo-

men op de fit tussen verschillende manieren van werken en verschillen-de persoonskenmerken (binnen de context van een bepaalde functie en organisatie). Hierbij vormen de zoge-noemde third places die overal als paddenstoelen uit de grond schieten een zeer interessant onderzoekster-rein. Naast het kantoor (first place) en de thuiswerkplek (second place) is er een toenemende groep kenniswerkers die bewust en tegen betaling gebruik-maakt van flexibele third places om bepaalde onderdelen van het werk uit te voeren.

TIP 1: Houd rekening met persoons-kenmerken en individuele voorkeu-renToekomstige HNW-projecten zouden moeten starten met de bepaling van persoonskenmerken en individuele voorkeuren van medewerkers, om van daaruit te kunnen bepalen welke werkplekken en faciliteiten gewenst zijn. De eerste goede ervaringen met onderzoeksmethoden en vragenlijs-ten op dit gebied zijn inmiddels be-schikbaar, en kunnen op korte ter-mijn in praktijksituaties worden ingezet. Dit vraagt echter ook om een omslag in denken en een nieuwe pro-cesbenadering.

Het Nieuwe Werken 2.0

facility management platform

Recente discussies:

Lek als een mandje, maar moeten we datalekken dan maar accepteren?

Gastvrijheid bevordert een cultuur van vertrouwen

TIP 2: Zoek naar multidisciplinaire samenwerking in teamverbandDe afgelopen 20 jaar hebben facility managers en facilitair adviseurs een voortrekkersrol vervuld in de opmars van nieuwe kantoorconcepten en ma-nieren van werken. Die rol van ‘inno-vator’ is nog niet uitgespeeld, maar moet nu in multidisciplinair teamver-band worden voortgezet. Samen met specialisten op het gebied van HR, ICT en architectuur kunnen nieuwe tools worden ontwikkeld die helpen bij het in praktijk brengen van een integrale aanpak van bricks, bytes en behaviour.

Discussieer mee via het Facility Management Platform op LinkedIn.

10

Els van Haasen, manager Services Facilitaire Campus Organisatie VU Amsterdam

‘VU is verder kijken’

Uiteenlopende doelgroepen bedienen in een politieke en hiërarchische organisatie met lange beslistrajecten. En ondertussen forse besparingen realiseren, verouderde gebouwen opknappen en nieuwbouw realiseren. Els van Haasen, manager Services bij de Facilitaire Campus Organisatie van de Vrije Universiteit in Amsterdam, draait er haar hand niet voor om en pakt haar rol: ‘Het facilitair bedrijf moet dienstbaar zijn en toegevoegde waarde bieden, zodat onderwijs en onderzoek zich goed kunnen presenteren.’

Tekst: Peter Bekkering Foto's: Michael Kooren

Els van Haasen is sinds ruim vier jaar manager Services bij de Facilitaire Campus Organisatie (FCO) van de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam en geeft leiding aan de afdeling services, de facilitaire dienstverlening. De VU heeft circa 4.300 medewerkers, ruim 23.000 studenten, 12 faculteiten, 48 bacheloropleidingen en 84 masteroplei-dingen. De totale oppervlakte van de campus, inclusief

de twee huurpanden, is afgerond 335.000 vierkante me-ter. Daarvan neemt het hoofdgebouw bijna 80.000 vier-kante meter voor zijn rekening. Vrijwel alles, inclusief de medische faculteit, is in eigendom. Aangehuurd worden alleen een klein pand aan de Boelelaan en de locatie Ui-lenstede, waar een aantal diensten en nu nog het College van Bestuur zetelen.


den. Momenteel zijn we, mede in het kader van de ontwik-keling naar een regieorganisatie, voor een aantal diensten aan het beoordelen of we die in eigen beheer blijven doen of willen uitbesteden. We maken momenteel per onderdeel een businesscase waarbij we kosten en opbrengsten in kaart brengen. Daarbij kijken we naar kosten, kwaliteit en

meerwaarde voor de klant, maar ook naar de mogelijkhe-den en de toegevoegde waarde die de markt biedt en hoe dat zich verhoudt ten opzichte van de eigenbeheersituatie. En vanzelfsprekend kijken we ook naar de manier van aan-sturen. Een leverancier moet ruimte krijgen om te onderne-men. En hij moet behalve uitvoerder vooral partner zijn en meedenken met de FCO.’

Zijn kosten daarbij leidend?‘Tot op zekere hoogte. Natuurlijk zijn kosten belangrijk, maar het mag niet ten koste gaan van de kwaliteit en de meerwaarde voor de klant.’

Wat was de aanleiding voor deze stap?‘We hebben te maken met een organisatiebrede reorganisa-tie. Die reorganisatie heeft als doel de VU fi nancieel ge-zond te houden, zodanig dat we in de toekomst zijn voor-bereid op fi nanciële beperkingen. Bovendien moeten we momenteel veel investeren in gebouwen die sterk verou-derd zijn en hebben we vanwege ruimtegebrek nieuw-bouwplannen, waarbij we in de komende jaren een tweetal nieuwe gebouwen neerzetten.’

Wanneer is de reorganisatie ingezet?‘De reorganisatie is in 2011 ingezet en loopt tot 2015. Vorig jaar hebben we voorbereidingen getroff en en dit jaar worden de eerste plannen gerealiseerd. In dit traject moeten de ondersteunende diensten ongeveer 30 procent besparen. Daarom is de keuze om een regieorganisatie te worden een noodzakelijke. Wij zien dat als de mogelijkheid om effi ciency en professionaliteit te kunnen realiseren.’

Wat zijn daarbij uitgangspunten?‘Het primaire proces is leading, het geld moet naar onder-wijs en onderzoek. Daarnaast zijn er mogelijkheden om onze dienstverlening op een hoger niveau te krijgen, de processen effi ciënter in te richten en gebruik te maken van de kennis en ervaring van onze leveranciers die zich heb-ben gespecialiseerd in hun tak van dienstverlening.’

interview vu amsterdam

‘Leveranciers moeten vooral partner zijn en met ons meedenken’

De VU en de FCO staan voor een aantal fl inke uitdagingen. Zo moet er in de periode 2012-2015 fors bespaard worden op de personele formatie van de ondersteunende diensten en op de totale kosten, moeten veel verouderde gebouwen worden gerenoveerd en moet er ook nog nieuwbouw wor-den gerealiseerd. Daarbij is slimmer gebruik van vierkante meters het uitgangspunt.

Voordat je bij de VU kwam, heb je ook in andere facilitaire omgevingen gewerkt. Kun je aangeven wat het werken voor een facilitair bedrijf in een universitaire omgeving bijzonder maakt?‘Onderscheidend is onder meer dat je bij een universiteit voor meerdere doelgroepen werkt: studenten, medewer-kers, hoogleraren, bezoekers en gasten. Verder valt het me op dat een universiteit een politieke en vrij hiërarchische organisatie is, waarbij alles over veel schijven gaat. Tegelij-kertijd is het ook heel democratisch. Iedereen mag er iets van vinden, waardoor beslistrajecten vaak lang duren. Je moet dus wel een lange adem hebben.’

Hoe los je dat op?‘Enerzijds door je aan te passen en anderzijds door te ac-cepteren dat als je een snelle beslissing neemt, je een grote kans loopt dat het vervolgens nog drie keer op-nieuw ter discussie wordt gesteld. Je kunt proberen hier-op te anticiperen door van tevoren je rondje te maken. Je moet goed communiceren, goed beslagen ten ijs komen en zorgen dat je iedereen hebt aangehaakt. Soms lastig, maar vooral een leuke uitdaging. Essentieel daarbij is dat je een goed inzicht hebt in de processen die zich in zo’n complexe organisatie afspelen. Financieel, maar ook organisatorisch.’

De VU is een universiteit met een duidelijke identiteit. Wat merk je daarvan?‘We hebben een diverse groep studenten, met veel ver-schillende religies: onder meer islamitisch, joods en na-tuurlijk de christenen, de grondslag van de VU. Dat gege-ven maakt de simpelste zaken soms ingewikkeld. Je hebt rekening te houden met de diverse culturen en bijbehoren-de consequenties. Bijvoorbeeld in de catering: zo bieden we onder andere halalmaaltijden en koosjere maaltijdon-derdelen aan. Opvallend is ook dat wij de laatste universi-teit in Nederland zijn die op zondag open is. In mei 2012 zijn we gestart met een pilot en vanaf dit jaar zullen we dat defi nitief gaan doorvoeren.’

Jullie zijn als FCO bezig een regieorganisatie te worden. Kun je die ontwikkeling schetsen? ‘Traditioneel had de VU een facilitair bedrijf dat nog veel zelf deed. Toen ik hier ruim vier jaar geleden kwam, was alleen de schoonmaak al lange tijd uitbesteed, de beveili-ging een aantal jaren en de catering net een paar maan-

12

1 2 3

Zijn de leveranciers klaar voor deze stap? Of zijn er nog bottlenecks?‘Als grootste bottleneck zie ik dat nog lang niet alle leve-ranciers de partnerrol goed invullen. Ze zijn gewend om te leveren wat in het contract staat, maar niet om mee te den-ken in een ontwikkeling en daarin een rol te spelen. Laat staan om ons te ondersteunen en gebruik te maken van onze kennis en ervaring. In deze nieuwe opzet gaat het niet langer meer om hoe de leverancier het product levert – dat is zijn expertise – maar om het afgesproken kwali-teitsniveau.’

Zijn er ook leveranciers die het wel goed oppakken?‘Zeker. Een mooi voorbeeld is de beveiliging. Twee jaar ge-leden hebben we een nieuwe aanbesteding gedaan. Het contract ging naar dezelfde leverancier, maar het was een contract met een andere inhoud. Bij de start hebben we aangegeven dat we in een regierol met hen in zee wilden.

Dit traject zijn we gezamenlijk ingegaan. Trigion heeft dat super opgepakt, heeft de rol als partner goed ingevuld en is hierin inmiddels proactief. Wij hebben hen ook uitge-daagd om met een plan voor hostmanship te komen en dat voor ons in te vullen. Uiteraard hebben wij hierin onze in-breng, maar we trekken gezamenlijk op in dit traject.’

De VU is bezig met renovatie- en continueringsplannen en met nieuwbouw. Kun je daar meer over vertellen?‘Bij continuering gaat het erom dat het gebouw nog een flink aantal jaren meegaat en dat je kijkt welke aanpassin-gen daarvoor nodig zijn. Uitgangspunt is de vraag van het onderwijs naar passende ruimte op de lange en korte ter-mijn. Welke soorten ruimte en welke afmetingen en voor welk soort onderwijs? En welke voorzieningen: studieplek-ken, ontmoetingsplekken, maar ook bijvoorbeeld voorzie-ningen op het gebied van catering. Moet er een koffiecor-ner komen, een pantry of is een koffieautomaat voldoende? En uiteindelijk ga je kijken hoe je de verkregen input in een gebouw kunt faciliteren en organiseren. Waar-na je kunt afbreken en opbouwen.’

Wat zijn daarbij nog meer uitgangspunten?‘Dat de uitstraling frisser, lichter en ruimer moet. En dat het moet passen bij het onderwijs anno 2013 en de doel-groep. Een belangrijk uitgangspunt bij de herinrichting is ook multifunctionaliteit van alle onderwijsruimten. Elke faculteit moet gebruik kunnen maken van de onderwijs-ruimte. Er moet dus de mogelijkheid zijn om de diverse vormen van onderwijs te faciliteren.’

Je had het ook over twee nieuwe gebouwen. ‘Inderdaad. Het eerste is het O2-gebouw, van EGM Archi-tecten, dat naast de ACTA komt en voornamelijk onder-zoeksruimten zoals laboratoria en onderwijsruimten zal herbergen. Het tweede is NU.VU, een ontwerp van de archi-tecten Jeroen van Schooten en Barry van Waveren. NU.VU

Je moet goed communiceren, goed beslagen ten ijs komen en zorgen dat je iedereen hebt aangehaakt. Soms lastig, maar vooral een leuke uitdaging. Essentieel daarbij is dat je een goed inzicht hebt in de pro-cessen die zich in zo’n complexe organisatie afspelen. Financieel, maar ook organisatorisch.

Als je wilt dat je leverancier ook je partner is, dan zul je moeten inves-teren in die partner. Je partner kan pas een goede prestatie leveren als hij weet wat je van hem verwacht, maar ook als jij weet wat hij daar-voor nodig heeft.

Vul niet in wat je klant verwacht, ga het vragen. Wij denken altijd te weten wat onze klant nodig heeft, maar dat blijkt in de praktijk toch echt niet zo te zijn.

Drie adviezen van Els van Haasen

Els van HaasenEls van Haasen is sinds 2009 werkzaam als manager Services bij de Facilitaire Campus Organisatie van de Vrije Universiteit. In die functie is zij verantwoordelijk voor de facilitaire dienstverlening (de zogenoemde soft services) op de campus van de universiteit. Onder haar verantwoordelijkheid vallen de schoonmaak, catering, logistiek, reprografie, civiele zaken, beveiliging en receptie en de hortus en het contractmanagement. Van Haasen houdt zich bezig met het ontwikkelen en uitvoe-ren van beleid ten aanzien van de dienstverlening. Ook het ontwikkelen van nieuwe dienstverleningsconcepten is een belangrijk aandachtsgebied. Voordat Van Haasen ging werken in het hoger onderwijs, heeft zij langere tijd gewerkt in de hotellerie en de gezondheidszorg, steeds in de facilitaire dienstverlening.


D&B The Facility Group Proudly Presents...

14

komt achter het OZW-gebouw, dat hier beter bekend staat als ‘de Rode Pieper’. Bij beide gebouwen is waar mogelijk multifunctionaliteit van ruimten een uitgangspunt.’

Wordt er ook gesloopt?‘Ja, als het O2-gebouw gereed is, zal het wis- en natuurkun-degebouw in fases gesloopt gaan worden.’

Wat is de planning van de nieuwbouw?‘Het O2-gebouw moet eind 2015 in gebruik genomen wor-den, het NU.VU-gebouw eind 2017.’

Speelt Het Nieuwe Werken ook een rol bij de nieuwbouw en renovatie c.q. continuering?‘Jazeker. Sinds drie jaar is bij elke verbouwing en aanpas-sing die we doorvoeren HNW het uitgangspunt. Bij de VU noemen we het overigens VU Smart@Work. Dat betekent flexibel gebruik van vierkante meters, waarbij we onder-scheid maken in een aantal themaruimten: concentratie-werkplekken, meerpersoonswerkplekken, multifunctione-le spreek- en/of vergaderplekken, ontmoetingsplekken. Bij VU Smart@Work werken we met een flexfactor van 0,9 te-genover een flexfactor (werkplek per fte) van 1,2 in de oude situatie. Het Initium-gebouw, dat onder meer de rechtenfa-culteit herbergt en dat we twee jaar geleden hebben neer-gezet, is het gebouw waar we VU Smart@Work voor het eerst volledig hebben toegepast.’

Zijn er al lessons learned?‘Ja. Een les die we uit het Initium-gebouw hebben geleerd is dat het heel belangrijk is dat je het proces heel goed begeleidt. Je moet de gebruiker van het pand meenemen in de ontwikkeling van het pand en de organisatie van Het Nieuwe Werken. Daarbij is een voortrekker belang-

rijk. In het Initium-gebouw vervulde de directeur bedrijfs-voering deze rol op bijzonder goede wijze. Ook in de praktijk liepen we tegen zaken aan. Zo waren er ruimten bedoeld als werkplek voor twee mensen en niet als over-legplek. Men wilde hier graag stoeltjes bij, zodat er over-legd kon worden, maar dat was niet de bedoeling. Wat we bijvoorbeeld niet goed hadden ingeschat, was de schoon-

maak van het ganggebied, dat niet meer als verkeers-ruimte dienstdeed, maar als ontmoetingsplek waar onder andere wordt geluncht. In ons schoonmaakprogramma stond de ruimte nog als verkeersruimte, maar door het gewijzigde gebruik was er een heel andere schoonmaak-frequentie noodzakelijk.Een ander aspect had te maken met gedrag. In elke kan-toorruimte staat een papiermand. Normaal gooide ieder-een de papiermand van zijn eigen werkplek leeg, maar vanaf het moment dat niemand meer een eigen werkplek had, voelde niemand zich ook meer verantwoordelijk om de papiermand te legen. We hebben dat opgelost door de papiermandjes uit de ruimten te halen en centraal in de ganggebieden grote papierbakken neer te zetten.’

Liepen jullie nog tegen meer zaken aan?‘Medewerkers van de rechtenfaculteit werken veel met boeken. Ze hadden complete boekenkasten op hun kamer,

‘Het primaire proces is leading, het geld moet naar onderwijs en onderzoek’


CONNECTING: BUILDINGS, PEOPLE & SERVICES

...The Offi ce App

16

portwagens, duurzaam inkopen, toepassing van duurza-me materialen, hergebruik van materialen, productenaanbod in de restaurants, keuze van schoon-maakmiddelen enzovoort. Maar bijvoorbeeld ook door het samen met studenten inrichten van een daktuin.

Overigens was de VU in 2011 de eerste Fair Trade-univer-siteit van Nederland. En de VU heeft samen met het VUmc een eigen energiebedrijf. Momenteel wordt dit ge-renoveerd, waarbij ook warmte-koudeopslag wordt toe-gepast.’

In de facilitaire wereld is de laatste jaren ook hostmanship steeds meer een item. Hoe geven jullie daar vorm aan?‘We hebben hostmanship onlangs ingevoerd bij de ver-bouwing van ons hoofdgebouw. De centrale hal was altijd een donkere ruimte. Die willen we na de verbouwing een sfeer laten uitstralen van licht, van ontvangst en van wel-kom, met een ontvangstmeubel in plaats van een recep-tiebalie. Bovendien hebben we in de centrale hal gast-vrouwen en -heren van Trigion ingezet. Zij zijn voorzien van een tablet, zodat zij snel informatie kunnen opzoe-ken en verstrekken. Zij zijn proactief, spreken bezoekers aan en zijn beschikbaar voor studenten en medewerkers. Daarnaast hebben zij een signalerende functie wat orde en netheid van de hal betreft. We gaan in de hal ook de grote ‘paperbussen’ weghalen die altijd zijn volgeplakt met posters. In plaats daarvan komen er schermen en projectiemogelijkheden op de grond. Uiteraard blijven er ook aanplakmogelijkheden, maar dan in gereguleerde vorm. Het zijn allemaal onderdelen van een complete metamorfose van de centrale hal, die eind dit jaar gereed moet zijn.’

Het concept van hostmanship zal in de komende tijd ook op andere manieren op de campus vorm krijgen. Heeft host-manship ook consequenties voor de medewerkers?‘Ja. Een grote groep medewerkers van de FCO volgt een workshop. Daarbij maken wij hen deelgenoot van het concept en proberen wij over te dragen dat wij staan voor dienstbaarheid en dat dat onderdeel is van hun dagelijk-se werk. Wij verwachten dat ze daar proactief mee om-gaan: dat je mensen gedag zegt, dat je graag wilt helpen en dat je het leuk vindt om dat te doen. Het uitgangspunt daarbij is: behandel de ander zoals die ander behandeld wil worden.’

maar na de verhuizing naar het Initium-gebouw en de in-voering van VU Smart@Work kon dat niet meer. Dat is op-gelost door een centrale voorziening waar iedereen de be-nodigde boeken kan gebruiken en door gebruik te maken van digitale informatie. Maar het blijft, met name voor de gebruikers, een forse cultuuromslag.’

Elk jaar wordt de Nationale Studenten Enquête gehouden. Wat zijn daarvan voor de VU de voornaamste uitkomsten?‘De gebouwen van de VU worden niet goed beoordeeld; ze worden getypeerd als oud en gedateerd. De studenten wa-ren en zijn kortom kritisch op de sfeer. Bovendien vonden ze dat er te weinig studiewerkplekken waren en te weinig wifi-voorzieningen. En ze vonden de prijzen van de cate-ring te hoog, maar dat is kritiek die je bij elke universiteit hoort. Bovendien is het een taak van de cateraar om daar als ondernemer op in te spelen.’

In de concurrentiestrijd tussen de universiteiten speelt bran-ding een belangrijke rol. Wat is de taak van de FCO daarbij?‘Ik vind dat we als FCO toegevoegde waarde moeten bieden, zodat onderwijs en onderzoek zich goed kunnen presente-ren. De VU hanteert als slogan ‘VU is verder kijken’ en als FCO proberen we die slogan te ondersteunen door ons open

te stellen voor internationale studenten en voor een diversi-teit aan studenten. Dat betekent dus ook voorzieningen aan-bieden voor al die diverse groeperingen, zoals stilte- en ge-bedsruimten en de eerdergenoemde cateringvoorzieningen. We hebben ook een studentendok ontwikkeld waar alle stu-dentenverenigingen een plek hebben gekregen conform de principes van VU Smart@Work. En we gaan natuurlijk aan de slag met de kritiekpunten uit de enquête, zoals meer wifi en studiewerkplekken en het verbeteren van de sfeer en de uitstraling van de gebouwen.’

Welke uitgangspunten hanteren jullie op het gebied van duurzaamheid?‘Onze nieuwbouw wordt gebouwd conform het BREEAM-principe. Daarbij hanteren we het kwaliteitsniveau BREEAM Excellent. Bij de renovatie of continuering van bestaande gebouwen streven we naar het hoogst haalbare kwaliteitsni-veau BREEAM In-Use – voor bestaande panden.’

Hoe passen jullie duurzaamheid toe in de facilitaire praktijk?‘Op uiteenlopende manieren: afvalscheiding, energiebe-sparing, soort verlichting, gebruik van elektrische trans-

‘De studenten waren en zijn kritisch op de sfeer’


‘De VU was de eerste Fair Trade-universiteit van Nederland’

de visie van


Levert HNW wat op?Het Nieuwe Werken (HNW) is goed aangeslagen in Nederland: zo’n 2 miljoen kantoormedewer-kers geven aan intussen zo te werken. De afgelo-pen jaren heb ik aardig kunnen verkennen wat er zoal in diverse organisaties op dit gebied gaande is. Er is nogal wat verschil in hoe HNW wordt geïnterpreteerd en uitgevoerd. Uit bezoe-ken over en weer en door gesprekken op semi-nars over dit onderwerp blijkt dat er een breed palet van HNW bestaat. De drijvende krachten blijven echter overal hetzelfde: de behoefte om anders te gaan werken, met betere communica-tie en samenwerking, en meer in te spelen op de voorkeur van jongere generaties, meer flexibili-teit, zowel in werktijden als in huisvesting, een betere work-life balance en een inspirerende en aansprekende werkomgeving waar mensen lek-ker (lees: productief) kunnen werken. Activiteit-gericht werken is daarbij onderdeel van het pak-ket dat HNW biedt.

Levend voorbeeldOnze ervaring bij Philips is dat HNW alleen slaagt als er twee randvoorwaarden zijn ingevuld. Ten eerste dat het management (en met name ook het middenkader) volledig achter de invoering staat en ook een levend voorbeeld is van de nieuwe manier van werken. Ten tweede dat het invoeren een gezamenlijk avontuur is van de afdelingen IT, Huisvesting/FM en Human Resources. En dat on-der de conditie for better and for worse. Er moet commitment zijn om het samen op te pakken, want de uitdagingen zijn groot. Zonder een innige samenwerking lukt het niet om de gewenste ver-anderingen door te voeren.

Overwegend positiefMaar de ultieme vraag blijft: vinden de mede-werkers HNW nu een verbetering en ziet het management de gewenste cultuurverandering en productiviteitstoename ook terug in de resul-taten? Erkende instituten in Nederland hebben onderzoek gedaan (denk aan TNO en de Erasmus Universiteit) en bedrijven evalueerden de situatie voor en na de invoering van HNW. De uitkomsten zijn overwegend positief, maar niet altijd gebaseerd op harde data respectieve-

lijk wetenschappelijk verantwoord. Veelal is het een ervaren verbetering die ingeschat wordt naar het persoonlijke inzicht van de medewer-kers. Dat is wel een goede indicator. Wij hebben bij Philips, waar nu zo’n 9.000 medewerkers dagelijks volgens de principes van HNW werken, veel enquêtes gehouden na de implementatie. De uitkomsten geven eenduidig aan dat vier van de vijf medewerkers niet meer terug willen naar de situatie voor invoering van HNW.

Niet meer te stoppenOok komt uit deze enquêtes een top 3 van meest gewaardeerde aspecten van HNW naar voren. Op nummer 1 staat: ‘Ik kan makkelijker informatie delen en beter samenwerken met mijn team’. Op de tweede plaats komt: ‘Het kantoor is een inspi-rerende werkomgeving’ en op de derde plaats staat: ‘De ruimte stimuleert interactie en uitwis-selen van kennis’. Met deze uitkomsten zijn we als bedrijf dat leeft van innovatie bijzonder geluk-kig. HNW is niet meer te stoppen. Ontwikkelaars en beleggers: maak uw borst maar nat!

‘Ik kan makkelijker informatie delen en beter samenwerken met mijn team’

Peter de Winteris manager van het Global Workplace Innovation Programme van Philips en spreker op het FMM Innovatie Event (www.fmm-innovatie-event.nl).

18

Energie besparen door verantwoord te veranderen

Trias energetica speelt centrale rol bij aanpak op Universiteit Twente

John Susebeek is sinds 2008 energiecoördinator bij het Facilitair Bedrijf (FB) van de Universiteit Twente (UT). Zijn kerntaak is om de energiestro-men van de UT in beeld te brengen en de ener-giebehoefte te verkleinen, zowel in volume als in geld. Bij dit optimalisatieproces kijkt Susebeek ook naar de mogelijkheden om duurzame ener-gie te introduceren, en om daarbij gebruik te maken van de kennis en kunde die de UT in huis heeft. ‘Daarmee creëer je als FB hopelijk draag-vlak voor je activiteiten.’Volgens Susebeek is het belangrijk om goed over energie te communiceren. ‘Wij gebruiken het ‘tri-as energetica’-model. Daarbij is het ten eerste be-langrijk om energieverbruik te beïnvloeden door gedragsverandering. Ten tweede moet je kijken naar de potentie van duurzame energiebronnen om het primaire energieproces te optimaliseren. Ten derde kijk je naar het optimaliseren van be-staande energie-installaties, om daar efficiency-

Tekst: Peter Bekkering

De Universiteit Twente staat voor de uitdaging om in de periode 2013-2016 11,4 procent energie te

besparen. John Susebeek, energiecoördinator Facilitair Bedrijf, en Ray Klumpert, manager Onder-

houd en Beheer Vastgoed, willen daarvoor onder meer energieactieteams gaan inzetten, omdat ze

het belangrijk vinden om energiebesparing op gebouwniveau en niet op faculteits- of universiteits-

niveau neer te leggen.

winst te behalen.’ De driedeling is bedoeld om energie te segmenteren naar een doelgroep en het te verankeren in een organisatie. Bovendien wordt de aanpak per onderdeel concreet: zo val-len bijvoorbeeld zon, wind en biomassa onder duurzame energiebronnen, het bewust aan- en uitzetten van pc en kunstlicht onder gedragsver-andering en warmtepompen en WKK onder effici-encywinst bij installaties.Als energiecoördinator zit Susebeek bewust bin-nen het FB: ‘Vanuit mijn vakgebied is het be-langrijk om te praten met mijn technische colle-ga’s en mijn facilitaire collega’s. Vervolgens moet je die zaken vertalen naar beleid en strate-gie. En dan krijg ik te maken met collega’s die zich bezighouden met omgevingsvergunningen, waarbinnen onder meer de milieuvergunning een belangrijke rol speelt. En van die milieuver-gunning is energie dan weer een onderdeel.’

KetendenkenOmdat de UT ook te maken heeft met externe toeleveranciers, is ketendenken een belangrijk onderdeel bij energiemanagement, verduurza-ming en vergroening. ‘Neem bijvoorbeeld het warmtenet. Dat wordt gevoed door Essent, dat sinds vijf jaar een warmwaterleidingkoppeling heeft liggen naar vuilverbrander Twence. Twen-ce verstookt biomassa, wat als ‘groen’ wordt ge-kwalificeerd. Aan de andere kant van de keten zit de UT die moet voldoen aan de Meerjarenaf-spraak energie-efficiëntie (MJA). Daarin is het streven vastgelegd naar een energiereductie van 30 procent in de periode 2005-2020.’Susebeek legt uit dat die 30 procent uit het con-

Universiteit TwenteDe Universiteit Twente (UT) telt circa 9.500 studenten en 3.000 mede-

werkers. Het Facilitair Bedrijf (FB) telt 130 medewerkers en vier afde-

lingen. Een ervan is de afdeling Onderhoud: technisch geschoolde

contractmanagers die verantwoordelijk zijn voor subcontractors die

het onderhoud doen. Een van hen is Ray Klumpert, de Manager

Onderhoud en Beheer Vastgoed, aan wie John Susebeek als energie-

coördinator rapporteert. Daarnaast is er een afdeling Beveiliging,

een afdeling Inkoop & Logistiek en de Facilitaire afdeling. Deze laat-

ste verzorgt de ‘klassieke’ FM-services zoals schoonmaak, beveili-

ging en catering. De vier afdelingen vallen onder de

verantwoordelijkheid van de directeur FB.


venant bestaat uit twee onderdelen: instellingen besparen zelf 20 procent aan primaire energie en besparen daarnaast 10 procent in de keten. On-derdeel van het convenant is dat elke instelling een vierjaarlijkse rapportage levert in de vorm van een Energie Efficiency Plan (EEP). ‘Daarin evalueer je de voorgaande periode en leg je je plannen neer voor de komende vier jaar.’Uit de laatste rapportage bleek dat de UT over de periode 2005-2011 nauwelijks achterliep op de doelstelling van 2 procent energiebesparing per jaar. In die periode zijn veel uit de jaren zestig stammende gebouwen vervangen door nieuw-bouw met betere isolatiewaardes. Voor de perio-de 2013-2016 heeft de UT als doel om 11,4 pro-cent energie te besparen. Susebeek: ‘Daarbij kun je weer kijken naar de eerdergenoemde trias energetica. Bij primaire energie heb je het dan over energie, gas, warmte en water.’Een van de maatregelen daarbij is het uitbreiden van de koudecirkel. Susebeek: ‘Dat betekent dat we efficiënter koude gaan leveren.’ Verder wordt gekeken naar zonne-energie: ‘We hebben veel vierkante meters plat dak. Momenteel bouwen we een proefopstelling: enerzijds om energie-winst te boeken, anderzijds om te testen welke zonnepanelen we het beste kunnen inkopen.’ Ook voor biomassa wordt samengewerkt met ex-perts vanuit de universiteit. ‘Daarbij kijken we onder meer naar pyrolyse-olie, een olie die ont-staat als hout bij afwezigheid van zuurstof wordt verhit en die je kunt inzetten bij WKK.’ Bij de 10 procent besparing die uit de keten moet komen draait het volgens Susebeek om inkoop. ‘Je gaat dus in gesprek met je toeleveranciers en kijkt welke gezamenlijke inspanning leidt tot minder energieverbruik. Je hebt het over zaken als lifecycle-analysis en Cradle to Cradle, want het gaat in feite om drie stappen: het maken, het gebruiken en het hergebruiken.’De overheid schrijft voor dat de maatregelen in het Energie Efficiency Plan (EEP) moeten wor-den onderverdeeld in ‘zeker’, ‘onzeker’ en ‘waar-schijnlijk’. ‘Voor je resultaat mag je alleen de maatregelen meetellen die zeker zijn. Wij heb-ben daarom samen met het College van Bestuur ‘zekere’ maatregelen vastgesteld die uiteindelijk moeten resulteren in een energiebesparing in de komende vier jaar van 11,4 procent op de drie onderdelen van de trias energetica.’

GedragsbeïnvloedingEen onderdeel van het plan van aanpak om de besparing op primaire energie te realiseren, was

de campagne FBeter van 2012, gericht op ge-dragsbeïnvloeding. Susebeek: ‘FBeter is ont-staan op basis van de kennis en kunde over ge-dragsbeïnvloeding, facilities en techniek die we als FB van de UT in huis hebben. Het is een hightech human touch-verhaal. Een belangrijk uitgangspunt van FBeter was dat wij de mensen niet gingen vertellen wat duurzaam is, maar dat we hen vroegen ons te vertellen wat duurzaam is. Het was misschien kleinschalig qua op-brengst, maar het kreeg veel momentum, impact

en massa doordat we veel mensen konden mobi-liseren.’ In de campagne kwamen ‘klassiekers’ naar voren als licht en de pc aan- en uitzetten, maar ook zaken als zwerfafval (hoe zet ik effec-tief vuilnisbakken neer?), carpoolen en zelfs meubilair. ‘Waarom moet er bij een nieuwe me-dewerker nieuw meubilair worden aangeschaft? Wat is er mis met tweedehands?’ Uiteindelijk werden er tien FBeter-workshops gehouden waaraan ondanks het vrijwillige karakter zo’n 80 tot 90 procent van het FB deelnam. Het leid-de tot zo’n zestig ideeën, waaruit het FB uitein-delijk een aantal selecteerde. De directie zegde bij de start toe deze te zullen uitvoeren. Hoe zou een FB dat net als bij de UT naast de klassieke services ook verantwoordelijk is voor

business case universiteit twente

Het bewust aan- en uitzetten van pc en kunstlicht valt onder gedragsver-andering

20

technische installaties en onderhoud een belang-rijke rol kunnen spelen bij energiebesparing en het promoten van duurzaamheid? Ray Klumpert, Manager Onderhoud en Vastgoed bij de UT: ‘Het is allereerst belangrijk om als FB een duidelijk beeld te hebben van het energieverbruik per et-maal van alle gebouwen en om dat ter beschik-king te stellen aan de gebruikers van de gebou-wen. Door monitoring van energie ontstaan namelijk al de eerste inzichten. Het FB kan bo-vendien een belangrijke rol spelen bij het bewust-maken van mensen zoals bij de FBeter-campag-ne. Uiteindelijk moeten duurzaamheid en energiebesparing een tweede natuur worden.’

EnergieactieteamsEen volgende stap voor het FB is om per gebouw met energieactieteams te gaan werken. ‘Die teams moeten gaan signaleren en ervoor zorgen dat energiebesparende maatregelen voordelen opleveren voor zowel de gebouwbeheerder als de onderhoudsgroep.’ Het FB hield in 2012 een pilot voor twee gebouwen. Klumpert: ‘Een ener-gieteam kan alleen effectief zijn als de monito-ring van het energieverbruik op orde is. Bij de pilot merkten we dat het daaraan nog schortte.’ Een andere ‘les’ was het belang van diversiteit in zo’n team. Klumpert: ‘Het moet niet alleen uit techneuten bestaan, je hebt ook mensen nodig die verder kijken.’Volgens Susebeek en Klumpert is het van belang om energiebesparing op gebouwniveau en niet op faculteits- of universiteitsniveau neer te leg-gen. Susebeek: ‘Veel vormen van energiebespa-ring leiden tot kostenbesparing en minder CO2-uitstoot, maar ook tot comfortverlies. Voor een

goede afweging moet je het gebouw kennen.’ Bovendien heeft elk onderdeel zijn eigen budget voor personeel, gebouw enzovoort. ‘Zij huren van het FB de ruimte en krijgen wat energie be-treft een voorschotnota en een eindnota. Als ze besparen op energie kunnen ze dat bijvoorbeeld steken in extra personeel.’Natuurlijk zijn er ook zaken die het FB zelf kan beïnvloeden. Zo is het groenonderhoud welis-waar uitbesteed, maar stelt het FB daarvoor een elektrische vrachtwagen ter beschikking waarop desgewenst ook een sneeuwschuiver en zout-strooier kunnen worden gemonteerd. Susebeek: ‘Daarmee geven we ook een signaal af naar onze groencontractant dat dit een goed alternatief is voor een vrachtwagen op benzine. Inmiddels ge-ven we vergelijkbare signalen naar andere con-tractanten af, bijvoorbeeld bij de schoonmaak.’Bij de inkoop laat het FB de energiekosten dui-delijk meewegen in de keuze van de leverancier. Susebeek: ‘Zo schrijven we bij een aanbesteding voor bouwkundig onderhoud de aannemer voor welk hout hij moet gebruiken en hoe hij zich moet gedragen. Daarnaast kiezen we in verband met CO2-uitstoot zo veel mogelijk voor aanbie-ders uit de regio.’ Aan het eind van het gesprek wijzen Susebeek en Klumpert op het belang van pilots inclusief monitoring en communicatie. ‘Het gaat erom dat je op het gebied van duurzaamheid en energie-besparing verantwoord verandert. Je moet uit-leggen waarom je bepaalde maatregelen neemt. En naar de directie moet je met harde feiten on-derbouwen wat het hen financieel oplevert.’ De verantwoordelijkheid van het FB daarbij is om zich niet te laten leiden door de waan van de dag en zich niet te laten ‘manipuleren’ door ex-terne krachten of mooie verkooppraatjes van duurzame leveranciers. Klumpert: ‘Je moet als FB de kennis en kunde in huis hebben om de markt weerwoord te kunnen bieden, bekwaam te handelen en te weten wat je koopt. Ook op dit gebied geldt: bezint eer ge begint!’

KoelcirkelEen bijzonder project van de UT is de koelcirkel die sinds 2008 ope-

rationeel is. Klumpert: ‘Als UT hebben we een koudenet waarmee

gebouwen en laboratoria gekoeld worden. Momenteel zijn op dat

koudenet zeven gebouwen aangesloten. Het net is innovatief omdat

het een buffer heeft. De buffer is tien meter diep en heeft een diame-

ter van dertig meter. Daarin slaan we koud water op. Zodra de koel-

machines meer koud water kunnen produceren dan de gebouwen

afnemen, wordt het opgeslagen in de koudebuffer. Daarmee kunnen

we overdag piekafnames van elf megawatt opvangen, terwijl we maar

drie megawatt capaciteit aan koelmachines hebben.’ In het kader

van het EEP 2013 wordt de capaciteit verder uitgebreid door een HR

radiaalkoelmachine te gaan gebruiken, gecombineerd met een

hybride koeltoren. Door het zeer hoge rendement van die combinatie

is een grote besparing op elektriciteit mogelijk.

Ook interessant op fmm.nlSlopen, renoveren, verduurzamen? Door de

huidige leegstand van kantoren staat duurzame

huisvesting hoog op de agenda van real estate

en facility managers.

> www.fmm.nl/magazine02-2013


Drie doelgroepen op zoek naar flexibele woon- en werkvormen

transformatie van leegstaand vastgoed

‘Er zijn 164.000 geregistreerde arbeidsmigran-ten, ruim 80.000 buitenlandse studenten en mil-joenen jongeren, zelfstandigen, starters en crea-tievelingen die op zoek zijn naar tijdelijke woon- en/of werkruimte, ’ vertelt CEO Joost van Gestel van Camelot. ‘Door tijdelijke of perma-nente transformatie van leegstaande kantoren kunnen we deze groepen goed en betaalbaar be-dienen.’ Toch blijkt de praktijk weerbarstig. Slechts een handvol projecten is gerealiseerd. Twee projecten waar Camelot bij betrokken is, bekijken we van dichtbij.

Permanente transformatie Leegstand kost geld. Het beheer van een leeg-staand kantoor kost een eigenaar al snel € 15 per vierkante meter per jaar. Permanente trans-formatie is een optie.‘Het 3.600 vierkante meter grote verouderde kantoor aan de Bomansplaats in Eindhoven was het enige pand uit onze selectie dat aan alle voorwaarden voldeed: geschikt om vanaf casco opnieuw op te bouwen, locatie dichtbij centrum, station en universiteit en natuurlijk een prijs die de afwaardering weerspiegelde,’ aldus Van Gestel. Binnen zes maanden na de start van de bouw leverde Camelot 83 zelfstan-dige en 24 onzelfstandige wooneenheden op, gestoffeerd en volledig gemeubileerd. Alle ap-

Landelijk staat meer dan 7,5 miljoen vierkante meter kantoorruimte leeg, waarvan bijna de helft

drie jaar of langer. Door Het Nieuwe Werken zal de vraag naar kantoorruimte alleen maar verder

dalen. Voor veel verouderde kantoorgebouwen zal nooit meer een nieuwe huurder worden ge-

vonden. Leegstandontwikkelaar Camelot ziet drie qua omvang groeiende doelgroepen die op zoek

zijn naar flexibele woon- en werkvormen.

partementen waren voor de oplevering ver-huurd. ‘De vraag is er. Via onze website zijn elke maand 100.000 belangstellenden op zoek naar woon- en werkruimten. Wij hebben de or-ganisatie om snel bewoners te vinden en kun-nen verschillende contractvormen leveren.’

Tijdelijke transformatieEen voorbeeld van tijdelijke transformatie is het complex aan de Archimedeslaan in Utrecht, ei-gendom van vastgoedonderneming Aprisco. Ini-tiatiefnemer en risicodrager voor de tijdelijke transformatie (maximaal 5 à 7 jaar) is Stichting Tijdelijk Wonen Utrecht. In 2 fasen zijn in totaal 392 onzelfstandige wooneenheden opgeleverd. Het woongedeelte neemt ruim 13.000 vierkante meter in beslag. Daarnaast wordt ongeveer 4.800 vierkante meter gebruikt voor ateliers, kantoorruimte en een horecabedrijf . De bewo-ners hebben een gemeenschappelijke keuken/woonruimte en gedeelde douches en toiletten. Er is in de bouwfase gewerkt volgens het princi-pe van zelfwerkzaamheid. De bewoners hebben minimaal 48 uur per persoon meegeholpen in de bouwfase, in ruil voor een structurele korting van 10 procent op de huur.

Tijdens het FMM Innovatie Event op 23 mei 2013 in Den Haag zal

Joost van Gestel aan de hand van casestudies verder ingaan op een

succesvolle aanpak voor de transformatie van leegstaand vastgoed.

Voor meer informatie: www.cameloteurope.com en

www.platform31.nl/publicaties/transformatie-leegstaand-vastgoed.

-advertorial-

Het FM (Facility Management) Square is dit jaar een nieuw themaplein op de PROVADA. Het FM Square is een gezamen-

lijk initiatief van: Ahrend, Facilicom, newDirections, Planon, Sodexo en Twynstra Gudde, die het vakgebied in de volle

breedte vertegenwoordigen. Het FM Square biedt een ontmoetingsplek voor Vastgoed- en Facility Managers, waar men

elkaar en elkaars vakgebied beter leert kennen en daarmee de vele raakvlakken, kansen en mogelijkheden, o.a. door

een goed inhoudelijk programma van lezingen, discussie en interactie.

MAKE IT HAPPEN

MAKE IT REAL

[email protected]

+31 (0)30 60 514 24Vind ons op Twitter @PROVADAre

De ‘ontmoetingsplek’ voor de Vastgoed- en Facility Manager

4 5 6 JUNI2013AMSTERDAM RAI

www.provada.nl

FM SQUAREOP PROVADA 2013

WELKOM!U vindt het FM Square in Hal 11 (tegenover het PROVADA

Inspiratieforum). Loop gerust even binnen! En houdt ons

dagelijkse programma in de gaten, u zult het niet willen

missen. U bent van harte welkom voor een heerlijke kop

koffie, een hapje en een drankje.

Nadere informatie

Voor meer informatie over het FM Square, de deelnemende

participanten of het dagelijkse programma van lezingen,

neem contact op met newDirections (Tel. 070-3387579),

George Maas, Hans Topée of Eveline van Lent. Of via email:

[email protected]

uitgelezen


Uitgelezen

Van Wagenberg baseert zijn toekomstvisie niet alleen op zijn eigen mening en praktijkervaring, maar vooral op een gedegen begrip van de histo-rische ontwikkeling en de huidige toestand van FM in Nederland. Uit een uitgebreid literatuur-onderzoek en interviews met experts blijkt dat FM zich geleidelijk tot een zelfstandig vakgebied heeft ontwikkeld. Enkele belangrijke ontwikke-lingen die Van Wagenberg signaleert, zijn dat FM zich zal flexibiliseren, niet alleen op kosten, maar ook op kwaliteit zal gaan sturen en een meer integraal karakter zal krijgen. Een goede indicatie dat het FM-vakgebied zich-zelf begint te ontwikkelen, is dat het zijn eigen

De toekomst van facility management in Nederland

Titel: De toekomst van facility

management in Nederland

Auteur: dr. ir. A.F. van Wagenberg

Uitgeverij: FMN, Naarden

ISBN: 978-94-90850-02-9

In ‘De toekomst van facility management in Nederland’ probeert dr. ir. A.F. van Wagenberg te voorspellen hoe FM zich de komende tien jaar in Nederland zal ontwikkelen. Hoewel dit boek alweer twee jaar geleden is uitgegeven, is de visie van de auteur nog altijd waardevol als richtsnoer voor FM’ers in de praktijk.

geschiedenis gaat beschrijven en uit deze ge-schiedenis lessen probeert te trekken voor de toekomst. Als zodanig draagt De toekomst van facility management in Nederland bij aan de ver-dere professionalisering van FM. Iedereen die geïnteresseerd is in de historische ontwikkeling van het vakgebied beveel ik dit boekje van harte aan. Eén observatie wil ik hier nader belichten om-dat dit punt me na aan het hart ligt. Volgens Van Wagenberg is de vroege theorievorming van FM vooral ontwikkeld door adviseurs in de praktijk en was deze voornamelijk opiniërend van aard. Hoewel het natuurlijk belangrijk is dat de theorievorming binnen een vakgebied gevoed wordt door de praktijk, is het ook zo dat deze vroege theorievorming niet altijd gegrond-vest was in gevalideerde wetenschappelijke methoden. De laatste jaren is er meer nadruk komen te liggen op een gedegen wetenschappe-lijke manier van denken. Als betrokkene bij dit proces en als docent van toekomstige FM’ers deel ik deze visie op theorievorming met Van Wagenberg. Als FM zich verder wil blijven ont-wikkelen tot een zelfstandig professioneel vak-gebied, dan zal het een stevige theoretische ba-sis moeten verkrijgen die gegrondvest is in empirische data en wetenschappelijke metho-den. Ook de FM-praktijk heeft behoefte aan gegrondveste theorie.

Drs. Michaël Geerdink is organisatieadviseur

bij Laanbroek Schoeman

en doceert Strategie en

Organisatieverandering.

24

In Nederland zijn veel schoonmaak- en glazenwassers-bedrijven te vinden die staan voor kwaliteit en betrouw-baarheid. Bedrijven die beschikken over brede vakkennis, goed omgaan met hun personeel en netjes belasting betalen. Maar hoe zijn die te vinden? Vanaf 1 januari 2013 zijn ze gemakkelijk te herkennen aan het keurmerk van brancheorganisatie OSB. Een nieuw label, exclusief voor bedrijven die het goed doen! Zo heeft heel Nederland voortaan helder zicht op de kwaliteit en betrouwbaarheid van een schoonmaak- of glazen wassersbedrijf. Check dus vanaf nu altijd het OSB-Keurmerk. Wilt u meer weten over het keurmerk en de voorwaarden? Kijk op www.osb.nl

Samen voor een schone zaak

Het OSB-Keurmerk: vraag ernaar bij uw schoonmaak- of glazenwassersbedrijfOSB, Ondernemersorganisatie Schoonmaak- en Bedrijfsdiensten, werkt aan een sterke en aantrek-kelijke schoonmaak- en glazenwassersbranche. Op 1 januari 2013 lanceerde brancheorganisatie OSB een kwaliteitskeurmerk voor schoonmaak- en glazenwassersbedrijven. Zo weet de klant zeker dat hij te maken heeft met een bedrijf dat staat voor kwaliteit en betrouwbaarheid.

specifieke eisen. Denk bijvoorbeeld aan verzeke-ringen en het naleven van de cao. Het OSB-Keurmerk staat garant voor:

-

‘OSB introduceerde het OSB-Keurmerk op 1 ja-nuari 2013,’ vertelt directeur Rob Bongenaar.

-

voldoet. Deze instelling hanteert strenge eisen.

voldoen aan de norm NEN 4400-1. Ook moeten -

delijk Marktgedrag en een aantal schoonmaak-

-advertorial-

buitenland

Fred Kloetis directeur van PROCOS NL.


Tiësto WimSinds meer dan zeven jaar ben ik al columnist voor Facility Management Magazine. Al die tijd werkte ik met de man die samen met Frans van Waardhuizen aan de wieg stond van dit maga-zine: Wim Kooyman. Daarvoor heb ik zelfs nog als collega van Wim bij Arko Uitgeverij gewerkt. Ik ben met Wim veel in het buitenland geweest. Heb fantastische discussies gehad over de ont-wikkeling van FM. De belangen, de politiek, de pareltjes en de enorme inspanning die de groei van de sector vereist. Wim was all over the world een zeer gewaardeerd redacteur en uitgever. Oprecht, integer, recht door zee, grenzen opzoekend en altijd investerend.

Ik herinner mij nog heel goed de discussie met hem over het wel of niet overdragen van de door ons geregistreerde website www.eurofm.org. Kort daarvoor kwamen de leden van EuroFM de gemaakte afspraken niet na. Ze zouden de door Arko Uitgeverij ontwikkelde titel European Facility Manager doorsturen aan al hun nationa-le leden. Stel je voor: een Europees vakblad gesteund door alle nationale verenigingen. Helaas. Zo’n 25.000 exemplaren stonden op pallets te verkleuren, omdat de organisaties niet over hun grenzen durfden te stappen. Kort daar-na verdween de titel van de markt. Adverteer-ders trokken zich terug omdat de nationale belangen onverenigbaar bleken met de Europese belangen. Een illusie en vele duizenden euro’s armer gooiden Wim en Arko-eigenaar Arend-Jan Kornet de Europese handdoek in de ring. Nadat eerst grondlegger Frans van Waardhuizen over-leed, daarna Arend-Jan uit beeld verdween, heeft nu ook Wim Kooyman Facility Manage-ment Magazine verlaten.

Grote bijdrage aan vakgebiedDe lijst van door Wim ontwikkelde projecten, producten en ontwikkelingen is lang. Het facili-tair vakgebied in Nederland had er zonder Wim anders uit gezien. Oneindig veel bedrijven, onderwijsinstellingen, overheden en individuele facility managers hebben van Wims helicopter view gebruik mogen maken. Ikzelf ook. En daar-om wilde ik er dit keer in mijn column bij stil staan dat Wim afscheid heeft genomen van FMM. Ik sprak hem onlangs. Hij zei dat hij eerst eens even een paar maanden ging genieten van de vrije tijd, maar daarna weer iets wil gaan oppakken. Gelukkig!

En daarom maak ik bij deze gebruik van mijn positie als columnist. Ik doe een oproep aan de FM-sector. Aan alle organisaties en bedrijven die van de competenties en invloed van Wim ge-bruik hebben gemaakt. Aan iedereen die beseft dat een redacteur net zo goed kan pluggen als een dj. Wim vervulde zijn rol als FM-plugger, maar was tegelijkertijd Tiësto zelf. Hij organi-seerde het concert en koos de muziek. En daar-om wil ik de markt vragen: zou het niet mooi zijn om Wim te vragen naar eigen inzicht een boek te maken dat de afgelopen 25 jaar FM in beeld brengt en waarin hij zijn visie op de vol-gende 25 jaar presenteert? Wie doet er mee?

26


het gebouw

CAH Vilentum

‘Als we niet innovatief waren geweest, hadden we niet meer bestaan’, zo wijst Gert Vosjan hal-verwege het gesprek met FMM op de voortduren-de noodzaak van vernieuwingen. De nieuwbouw van CAH Vilentum is gesitueerd op het Agripark in Dronten, waar ‘groen’ onderwijs en bedrijven in de agrarische sector elkaar in een campusach-tige omgeving hebben gevonden. Het markante gebouw is ontworpen als een royaal bemeten kas, ruim veertien meter hoog, met een buitengevel van glas. Binnen dit glazen omhulsel is een tweede schil die afgewerkt is met onbewerkt hout. Bij de aanbesteding heeft het energievraagstuk een belangrijke rol gespeeld. Vosjan: ‘Hoe zou het met al dat glas in de zomer zijn? Moeten we straks niet werken in een veel te heet gebouw? Die zorg werd vooraf door het per-soneel uitgesproken. Wij hebben gekozen voor warmte-koudeopslag. Water wordt uit de bodem omhoog gehaald door een pomp, aangedreven door zonnecollectoren. In de winter is het warm, in de zomer koel. Daarnaast wordt hete lucht af-gezogen. Bij hele warme dagen bestaat de moge-

Tekst: Jack van Eekelen

Van ecotoilet tot warmte-koudeopslag; duurzaamheid zit in de genen van de nieuwbouw van hoge-school CAH Vilentum in Dronten. In dit gebouw, dat in mei vorig jaar in gebruik werd genomen, zijn allerlei duurzame innovaties toegepast. ‘100 procent duurzaam is onhaalbaar, maar je kunt er in elk geval wel naar streven,’ aldus facilitair manager Gert Vosjan van de hogeschoolfaculteit.

lijkheid de dakconstructie los te maken, waar-door hete lucht kan ontsnappen.’De inval van zonlicht was de eerste maanden een bron van zorg, vertelt de facilitair manager. ‘Het duurt een jaar voor je de automatische zon-neschermen goed hebt ingeregeld. Op basis van opmerkingen van studenten en personeel heb-ben we besloten extra lamellen op te hangen. Nu voldoet het aan onze verwachtingen. Afgelopen zomer was het op de warmste dag koeler dan in ons oude gebouw, dat we ook weleens spottend ‘de energieslurper’ noemden.’

Regenwater filterenDuurzame oplossingen zijn onder meer gekozen bij de inrichting van de toiletten. In vijf bassins naast het schoolgebouw wordt regenwater opge-vangen en gefilterd. Vervolgens worden toiletten ermee doorgespoeld en schoongemaakt. Conse-quentie is dat dit water wel geschikt is om de handen mee te wassen, maar niet om te drinken. ‘Dat is een afweging die je steeds maakt als je kiest voor duurzaamheid,’ geeft Vosjan aan.

28

Het pand in Dronten wordt gekenmerkt door een sobere uitstraling, met de dominante kleuren groen, grijs en wit. ‘Die soberheid past bij onze hogeschool. Bij de inrichting van het gebouw

hebben we geen gekke dingen gedaan. Een deel van het oude meubilair van ons vorige gebouw is meeverhuisd. Goed meubilair dat nog een lan-ge tijd mee kan.’

Fresh & fair Op het gebied van de catering werkt CAH Vilen-tum sinds de ingebruikname van de nieuwbouw met het eigen concept Fresh & Fair, ontwikkeld door haar voormalig directeur Wim van de Weg, en uitgevoerd door cateraar Albron en Niek van

der Vlis. De nadruk ligt daarbij op gezonde, streekgebonden producten, zoals het in de polder ‘wereldberoemde’ Flevosapje en yoghurt uit het naburige Swifterbant. Koffie en thee worden ge-serveerd in kartonnen bekers met houten lepel-tjes. Led-verlichting is alom aanwezig. Zo pro-beert de hogeschool de filosofie van duurzaamheid tot in de kleinste details door te voeren. Vol-gens Vosjan hoeft duurzaam niet per se duurder te zijn, al heeft de medaille twee kanten. ‘In het nieuwe gebouw besparen we enorm op schilders-kosten, terwijl we aan de andere kant aan glasbe-wassing veel meer kwijt zijn dan voorheen.’Bij de opening van de nieuwbouw is CAH Vilen-tum in Dronten overgegaan op schoonmaakbe-drijf CSU, dat de aanbesteding door de overkoe-pelende Aeres Scholengroep won. ‘Alle kantoren, lokalen en gangen worden een keer per dag ge-daan, in de avonduren. Tussentijds, bijvoorbeeld bij evenementen, springen onze gastheren en -vrouwen bij als de schoonmaakbeurt niet kan wachten tot de avond.’ De gastheren en -vrou-

‘De sobere uitstraling past bij onze hogeschool’


het gebouw

Feiten en cijfersOpdrachtgever: CAH Vilentum

Locatie: Dronten

Architect: BDG Architecten Ingenieurs

Aannemer: Friso Bouwgroep

Installateur: Burgers Ergon/Huygen Installatie Adviseurs

Klimaat: Thermoflor

Omvang: 9.000 m2

Werkplekken: 160

wen, die vallen onder de facilitaire dienst, zijn in Dronten dienstverlenende manusjes-van-alles.

Traditionele werkplekken Zo innovatief als de agrarische hogeschoolfacul-teit op het gebied van duurzaamheid opereert, zo terughoudend is zij geweest met de invoering van Het Nieuwe Werken in het gebouw. De werk-plekken zijn vrij traditioneel, de flexplekken in de minderheid. Een bewuste keus, aldus Vosjan. ‘We hebben goed geluisterd naar wat onze gebruikers willen. Een aantal van hen heeft behoefte aan structuur, aan veiligheid. Aan de andere kant hebben we naast de traditionele werkplekken ook een aantal ontmoetings- en vergaderruimten. Ontmoeten is naast ontwikke-len het adagium van deze school.’De facilitair manager noemt wat kinderziektes die zich na de opening van het gebouw vorig jaar openbaarden. Een bassin voor de opvang van regenwater was kapot gereden, waardoor de toiletten tijdelijk met regenwater moesten wor-

den gereinigd. Een goede zonwering vroeg nog extra voorzieningen. Nu, bijna een jaar later, toont Vosjan zich tevreden over de leefbaarheid in het gebouw. ‘Personeel en studenten hebben afgelopen jaar bij onze servicebalie hun klach-ten en complimenten over de nieuwbouw kun-nen deponeren. Sommige opmerkingen gingen over het tekort aan parkeerruimte dichtbij de school. In mei houden we onder beide groepen een klanttevredenheidsonderzoek.’

24/7100 JA

AR

achter de komma


Bedrijven zijn volgens de Wet Milieubeheer verplicht alle energiebesparende

maatregelen te nemen die zich in vijf jaar of minder terugverdienen. Toch

blijkt dat het grootste deel van beursgenoteneerde bedrijven alleen energie-

besparende maatregelen neemt die zich binnen drie jaar terugverdienen.

AgentschapNL stelt dat bedrijven hierdoor jaarlijks een verlies van € 563 mil-

joen oplopen.

Zo blijkt uit onderzoek van de Vereniging van Beleggers voor Duurza-me Ontwikkeling (VBDO) onder 23 grote beursgenoteerde onderne-mingen in Nederland. Het onderzoek over energiebesparing in kanto-ren laat zien dat 55 procent van de 18 onderzochte bedrijven alleen de in drie jaar terugverdienende besparingsmodellen neemt. 41 procent van de respondenten stelt dat er aan de wettelijke ver-plichting voor energiebesparing is voldaan. 27 procent zegt bijna of deels te voldoen en 32 procent weet niet of ze voldoen aan de wette-lijke verplichting. De aanleiding voor een Plan van Aanpak energie-besparing oftewel een EEP (Energy Efficiency Plan) voor het MJA3 convenant, blijkt voor 22 procent van de respondenten een Inspectie-bezoek te zijn geweest. AgentschapNL stelt dat bedrijven jaarlijks een verlies van € 563 mil-joen oplopen, doordat zij het technische potentieel van de in vijf jaar terugverdienende energiebesparende modellen niet benutten. Dit verlies is te voorkomen door een investering van € 1,67 miljard, ofwel gemiddeld € 200 miljoen per jaar tot medio 2020. € 2,7 miljard aan besparingen staat tegenover deze investering tot 2020.

Bedrijven passen maatregelen deels toeEen van de 18 bedrijven geeft aan 14 concrete maatregelen te nemen in alle kantoren, die zich in vijf jaar terugverdienen. HR-ketels, hoog-frequente TL5- verlichting, LED- of spaarlampen, bewegingssensoren voor verlichting en weersafhankelijke CV-instellingen bijvoorbeeld. Uit het onderzoek blijkt dat de meeste bedrijven voor een deel van hun kantoren gebruik maken of gaan maken van een aantal van de 14 in vijf jaar terugverdienende maatregelen. Er heerst een groeiende behoefte aan transparantie in jaarverslagen over energieverbruik en CO2-emissies voor marktpartijen zoals beleg-gers. In enquête geeft 50 procent van de bedrijven aan bereid te zijn in 2013 een passage in het duurzaamheidsverslag op te nemen over energiebesparingsmaatregelen met een terugverdientijd van vijf jaar of korter.

563 miljoen

32

Nieuwe Aanbestedingswet: wat is er veranderd?

aanbestedingsregels

De aanbestedingsregelgeving komt voort uit Europese richtlijnen. Europese lidstaten zijn verplicht deze te vertalen naar nationale regel-geving. De huidige aanbestedingsrechtelijke regels bestaan uit twee besluiten: het Besluit aanbestedingsregels overheidsopdrachten (Bao) en het Besluit aanbestedingsregels speciale sectoren (Bass). Daarnaast is de Wet implemen-tatie rechtsbescherming aanbesteden (Wira) en het Aanbestedingsreglement Werken 2012 (ARW 2012) van toepassing.

Vanaf 1 april worden het Bao, Bass en Wira vervangen door de Aanbestedingswet en het Aanbestedingsbesluit. In het Aanbestedings-besluit wordt een aantal zaken uit de Aanbeste-dingswet nader bepaald. Zo worden onder andere in het Aanbestedingsbesluit de ARW 2012 en de Gids Proportionaliteit verplicht gesteld als richtsnoeren bij aanbestedingen. De Aanbeste-dingswet en het Aanbestedingsbesluit zijn van toepassing op nationale en Europese aanbeste-dingen, dus zowel bij opdrachten onder als bo-ven de drempelwaarden.

Nieuwe Europese richtlijnen op stapelDe Europese commissie is op dit moment bezig met het vaststellen van nieuwe Europese richt-lijnen op het gebied van aanbesteden. Wanneer deze zijn vastgesteld, heeft elke Europese lid-staat twee jaar de tijd deze nieuwe richtlijnen om te zetten naar nationale wetgeving. Dit betekent dat de Aanbestedingswet eerdaags waarschijnlijk herzien zal worden.

Tekst: Felia Palsenberg en Marjolein Tausch

Na jaren van debatteren zijn de nieuwe aanbestedingsregels er eindelijk. Het wetsvoorstel

Aanbestedingswet is door de Tweede en Eerste Kamer aangenomen. De Aanbestedingswet treedt

op 1 april 2013 in werking, waarmee dan een nieuw stelsel van aanbestedingsrechtelijke regels van

kracht is. Een paar zaken verdienen de aandacht.

Het doel van het aanbestedingsrecht is het regu-leren van overheidsbestedingen en het waarbor-gen van gelijke mededinging tussen aanbieders. Dit dient op objectieve, transparante en non- discriminatoire manier te gebeuren. Wat dat betreft is er niets veranderd, maar de Aanbeste-dingswet beoogt een duidelijker en eenvormiger kader te scheppen voor het plaatsen van over-heidsopdrachten. Tevens wordt geprobeerd las-tenverlichting voor ondernemers en aanbeste-dende diensten te bereiken: aanbesteden moet eenvoudiger en laagdrempeliger worden. Om het mkb en zzp’ers meer kans te bieden bij aanbeste-dingen is onder andere het proportionaliteits-beginsel veel scherper omschreven. Dit beginsel moet ervoor zorgen dat de minimumeisen, indieningsvereisten en selectie- en gunnings-criteria in een redelijke verhouding staan tot de opdracht. Om dit te bereiken wordt het gebruik van de Gids Proportionaliteit verplicht gesteld. Deze gids geeft een aanbestedende dienst con-crete richtlijnen over (en soms zelfs bindende voorschriften voor) de invulling van eisen en cri-teria. Zo geeft de Gids onder andere richtlijnen voor het stellen van omzeteisen in verhouding tot de opdrachtwaarde en ervaringseisen.

Proportionaliteit met betrekking tot de omzeteisIn de Aanbestedingswet is bepaald dat bij aanbestedingen boven de drempelwaarde de geschiktheidseisen in beginsel geen betrekking mogen hebben op de omzet van de inschrijver. Alleen indien er zwaarwegende redenen zijn,


0% 50% 100% 200% 300%250%150%

kan een omzeteis worden gesteld. De redenen zullen dan in de aanbestedingsstukken moeten worden opgenomen. De Gids Proportionaliteit geeft aan dat indien er meerdere concurrenten zijn die de opdracht van de inschrijver over zou-den kunnen nemen, het risico dat de inschrijver failliet kan gaan geen voldoende reden is om een omzeteis te vragen.

De omzeteis mag nooit meer dan drie keer de waarde van de opdracht bedragen. In de Gids Proportionaliteit is een schaal opgenomen die weergeeft welke omzeteisen nog proportioneel zijn ten opzichte van de geraamde waarde van de opdracht. Bij zeer complexe opdrachten kan een omzeteis tot drie keer de waarde van de opdracht proportioneel zijn, bij eenvoudige opdrachten zal dit een omzeteis zijn die aan de onderkant van de schaal ligt. Dit is weergeven in figuur 1.

KlachtenregelingNa 1 april 2013 kunnen inschrijvers met klachten zich melden bij een commissie van aanbeste-dingsexperts. Het doel van deze nieuw klachten-regeling is een snelle, zorgvuldige en laagdrem-pelige afhandeling van klachten. De invoering van de regeling zou moeten leiden tot een ver-mindering van het aantal procedures bij de rech-ter. Een klacht kan slechts betrekking hebben op de aanbestedingsprocedure waaraan de inschrij-ver deelneemt en niet op het gehele aanbeste-dingsbeleid van de aanbestedende dienst.

Daarnaast dwingen de nieuwe artikelen 1.4 en 1.5 van de Aanbestedingswet een aanbestedende dienst goed na te denken over de omschrijving en omvang van de opdracht en de procedurekeuze.

Keuze type aanbestedingsprocedureIn artikel 1.4 van de Aanbestedingswet is bepaald dat een aanbestedende dienst op

objectieve gronden moet kiezen welk type aan-bestedingsprocedure hij gebruikt en welke ondernemers hij toelaat tot de procedure. Op verzoek van een ondernemer zal deze keuze zelfs schriftelijk moeten worden gemotiveerd. Daarnaast is in dit artikel vastgelegd dat een aanbestedende dienst ervoor moet zorg dragen dat er zo veel mogelijk maatschappelijke waarde

wordt gecreëerd bij het aangaan van een over-eenkomst. Hieronder kan onder meer worden verstaan het opnemen van voorwaarden met betrekking tot het inschakelen van een bepaald percentage arbeidsgehandicapten of het toepas-sen van duurzaamheid en innovatie bij de uit-voering van een opdracht. Het is aan de aan-bestedende dienst om te beoordelen op welke manier in een bepaald geval invulling kan wor-den gegeven aan dit vereiste.

Artikel 1.41. Een aanbestedende dienst die of een speciale-

sectorbedrijf dat voornemens is een schriftelij-ke overeenkomst onder bezwarende titel tot het verrichten van werken, leveringen of dien-sten te sluiten, bepaalt op basis van objectieve criteria:

a. de keuze voor de wijze waarop de aanbeste-dende dienst of het speciale-sectorbedrijf voornemens is de overeenkomst tot stand te brengen;

b. de keuze voor de ondernemer of onderne-

nieuwe aanbestedingswet

Aanbestedende diensten moeten zich wellicht verantwoorden over de inrichting van de aanbestedingsprocedure

Figuur 1. Schaal uit de Gids Proportionaliteit die weergeeft welke omzeteisen nog proportioneel zijn ten opzichte van de geraamde waarde van de opdracht. Bron: Gids Proportionaliteit.

34

mers die worden toegelaten tot de aanbe-stedingsprocedure.

2. De aanbestedende dienst of het speciale- sectorbedrijf draagt zorg voor het leveren van zo veel mogelijk maatschappelijke waarde voor de publieke middelen bij het aangaan van een schriftelijke overeenkomst als be-doeld in het eerste lid.

3. De aanbestedende dienst of het speciale- sectorbedrijf verstrekt een ondernemer op diens schriftelijk verzoek de motivering van de in het eerste lid, onderdelen a en b, bedoelde keuze.

Samenvoegen van opdrachtenAls een van de maatregelen om het mkb en zzp’ers meer kansen te bieden in aanbestedings-procedures is artikel 1.5 in het leven geroepen. In dit artikel is vastgelegd waar rekening mee ge-houden dient te worden alvorens opdrachten samengevoegd worden. Hierbij gaat het om:1. of er bij samenvoeging nog voldoende toegang

is voor bedrijven uit het mkb;

2. wat de organisatorische gevolgen en risico’s van de samenvoeging zijn; en

3. wat de mate van samenhang van de opdrach-ten is.

Indien besloten wordt om opdrachten samen te voegen, moet dit gemotiveerd worden in de aan-bestedingsstukken.

Artikel 1.51. Een aanbestedende dienst of speciale-sector-

bedrijf voegt opdrachten niet onnodig samen. Alvorens samenvoeging plaatsvindt, wordt in ieder geval acht geslagen op:

a. de samenstelling van de relevante markt en de invloed van de samenvoeging op de toe-gang tot de opdracht voor voldoende bedrij-ven uit het mkb;

b. de organisatorische gevolgen en risico’s van de samenvoeging van de opdrachten voor de aanbestedende dienst, het speciale-sectorbedrijf en de ondernemer;

c. de mate van samenhang van de opdrachten.2. Indien samenvoeging van opdrachten plaats-

vindt, wordt dit door de aanbestedende dienst of het speciale-sectorbedrijf gemotiveerd in de aanbestedingsstukken.

3. Een aanbestedende dienst of een speciale- sectorbedrijf deelt een opdracht op in meerdere percelen, tenzij hij dit niet passend acht, in welk geval de aanbestedende dienst of het speciale-sectorbedrijf dit motiveert in de aanbestedingsstukken.

Indien de aanbestedende dienst toch besluit de opdrachten samen te voegen tot één opdracht, dan zal deze in beginsel moeten worden ge-splitst in meerdere percelen, tenzij er een goe-de reden is om dit niet te doen. Met het splitsen in percelen wordt hier bedoeld: de opdracht verdelen in stukken waardoor marktpartijen in een aanbesteding kunnen inschrijven op een of meer percelen.

De Gids Proportionaliteit en het opdelen van de opdracht in percelenIn de Gids Proportionaliteit staat dat er een goed evenwicht moet zijn tussen het belang van de marktpartijen en dat van de aanbestedende dienst. Hierbij is het belangrijk om op het vol-gende te letten: het uitsluiten van mogelijke marktpartijen en de beperking van de markt-werking. Een zorgvuldige afweging in het voortraject is dus vereist. Aanbestedende


diensten zullen zich mogelijk moeten verant-woorden over de inrichting van de aanbeste-dingsprocedure.

Aanbesteden boven de drempelwaardeVoor aanbestedingen boven de drempelwaarde zijn nog meer aandachtspunten van belang. In de Aanbestedingswet wordt het toepassen van het gunningscriterium van de economisch meest voordelige inschrijving (EMVI) verplicht gesteld. Uitsluitend gunnen op laagste prijs mag dus niet meer, tenzij dat uitvoerig is gemotiveerd. Boven-dien geldt een versterkte motiveringsplicht voor aanbestedende diensten; dit betekent concreet dat er een goed dossier moet worden opge-bouwd waaruit duidelijk blijkt waarom in de aanbestedingsprocedure bepaalde keuzes zijn gemaakt. Ten slotte wordt de ‘Alcatel-termijn’ verlengd van 15 naar 20 kalenderdagen. Er dient na invoering van de wet door aanbestedende diensten dus een termijn van ten minste 20 da-gen in acht te worden genomen voordat een overeenkomst wordt gesloten. Een aanbestedende dienst kan ervoor kiezen zowel facultatieve als dwingende uitsluitings-gronden buiten toepassing te verklaren indien:1. er sprake is van een dwingende reden van

maatschappelijk belang; 2. de inschrijver voldoende maatregelen heeft

genomen om het vertrouwen te herstellen; en 3. uitsluiting niet proportioneel is gezien het

tijdsverloop sinds de veroordeling en gelet op het voorwerp van de opdracht.

Ook de termijnen zijn aangepast in de Aanbeste-dingswet. Waar het in de oude regelgeving mo-gelijk was om de procedure met zeven dagen te verkorten indien de aankondiging via de elek-tronische weg was opgesteld en verzonden, wordt nu verplicht gesteld de aankondiging via elektronische weg op te stellen en te verzenden. Om deze reden zijn de procedures standaard met zeven dagen verkort.

TermijnenOpenbaar:

indienen inschrijvingen binnen 45 dagen na aankondiging opdracht.

Niet-openbaar: indienen aanmelding binnen 30 dagen na aankondiging van de opdracht;indienen inschrijving binnen 40 dagen na uit-nodiging tot inschrijving.

Wanneer een vooraankondiging van de op-dracht is geplaatst is het mogelijk de fase voor het indienen van inschrijvingen te verkorten naar 29 dagen.

Overgangsrecht Aanbestedingsprocedures waarvan de aankon-diging is gedaan voor 1 april 2013, mogen onder het huidige recht worden afgerond. Wanneer de aankondiging na deze datum wordt gepubli-ceerd, beheerst het nieuwe recht (de Aanbeste-dingswet) de aanbesteding.

Een voordeel van de Aanbestedingswet is dat aanbestedingsprocedures uniformer worden en dat afwijkingen zorgvuldig moeten worden gemotiveerd. Aanbesteden blijft nog steeds maatwerk en per procedure zal moeten worden beoordeeld op welke multidisciplinaire wijze de aanbesteding het best vorm kan worden gege-ven. Door de invoering van de Aanbestedings-wet zullen aanbestedende diensten de keuzes die gemaakt worden in een aanbestedings-procedure nog beter moeten motiveren.

Felia Palsenberg en Marjolijn Tausch zijn consultants bij

AT Osborne Legal. AT Osborne Legal past het aanbestedingsrecht toe

in complexe en minder complexe aanbestedingen. Daarnaast ver-

zorgt AT Osborne Legal trainingen en workshops op het gebied van

contracteren en aanbesteden. Meer info: www.atosborne-legal.nl.

nieuwe aanbestedingswet

Ook de termijnen zijn aangepast in de Aanbestedingswet

The next level in huisvesting

FMM Innovatie-event 2013

www.fmm-innovatie-event.nl

Succes door verbinding met HR,ICT, Vastgoed en Communicatie

De strategische functie van huisvesting biedt veel kansen voor FM. Hoe kunt u effectief aan de slag met arbeids-productiviteit, het binden van talent, MVO, merkbeleving, groei vs kosten besparen?

datum 23 mei 2013meer info www.fmm-innovatie-event.nl

sponsor

Waarom u deze dag niet mag missen:• Scherpe blik op de belangrijkste aspecten van huisvesting• Nieuwe mogelijkheden en kansen ontdekken door

samenwerking met andere disciplines• Inspiratie door topsprekers (o.a. UWV, Philips en Eneco)

met tools en best practices

Schrijf u in voor 1 april a.s. en ontvang € 100,- KORTING

juridisch


Mr. John van Peltis senior consultant bij adviesbureau Significant.

Een zegen voor FM?We beleven deze maand een primeur. De nieuwe Aanbestedingswet is per 1 april in werking getre-den, een wet waar de afgelopen jaren heel veel rumoer over is ontstaan. Nadat eerder in 2008 een wetsvoorstel zijn bekroning niet haalde, is het voorstel voor deze Aanbestedingswet wel door het parlement aangenomen. Zelfs de Raad van State was mild.

Historische stapOud-minister Verhagen noemt de wet ‘een zegen voor het mkb’. Daarmee doelt hij ongetwijfeld op wijzigingen die te maken hebben met de verste-viging van de positie van het mkb in Europese of onderhandse inkooptrajecten. Niet langer is het bijvoorbeeld toegestaan, zonder goede redenen, om grote opdrachten te bundelen of om puur op laagste prijs te gunnen. Naar mijn mening zet de wetgever met deze wijzigingen een historische stap. Reeds tijdens de strategiefase (indelen van de opdracht in percelen of de wijze van gunnen van de opdracht) gelden er voortaan spelregels. Deze spelregels breken in op de vrijheid van de inkoper en dus de aanbestedende dienst. Waar een opdrachtgever voorheen vrijwel volledig vrij een opdracht in de markt kon zetten, geldt er nu een vrij strikt afwegingskader. Ik vraag me af in hoeverre dit kader, dat niet geheel scherp is omschreven, zal leiden tot een averechts eff ect. Geen duidelijkheid, maar onduidelijkheid dus.

Klachtenloket Door het mkb het recht te geven om klachten in te dienen, tracht de wetgever die onduidelijk-heid weg te nemen. Aanbestedende diensten worden dan ook geacht een klachtenloket in te stellen. Dit is niet verplicht, maar inmiddels laat de praktijk zien dat veel overheden wel degelijk een klachtenloket instellen. Indien de afh ande-ling van een klacht niet tot tevredenheid is, kan de ondernemer terecht bij de Commissie van Aanbestedingsexperts. Deze commissie is op dit moment al operationeel en zal dus de betreff en-de klachten in behandeling nemen, hoor en wederhoor toepassen en het volledige dossier opvragen en bestuderen. Een oordeel van de commissie is niet bindend, maar de verwachting

is dat een rechter (bij een eventuele procedure) hier wel rekening mee zal houden. Het is niet duidelijk op welk moment die commissie een dergelijk oordeel zal geven. Indien de commissie het oordeel pas openbaar maakt nadat de aan-besteding is afgerond, kan dit leiden tot ver-velende situaties. Immers, de opdracht is al gegund, overeenkomsten zijn ondertekend en de eerste leveringen zijn wellicht al geschied.

Grote toeloopIk vraag me ook af hoe groot de toeloop zal zijn. In Nederland zien we jaarlijks zeker 6.000 tot 8.000 Europese aanbestedingen voorbij komen en een veelvoud aan nationale openbare aanbe-stedingen of meervoudig onderhandse procedu-res. Indien we aannemen dat dit in 2 tot 5 pro-cent van de gevallen leidt tot een klacht bij de commissie, kunnen we nu al stellen dat deze het druk zal hebben.

De overheid probeert al jaren om minder regel-druk te realiseren. Een veelgehoorde klacht is dat aanbestedingen leiden tot onnodige admi-nistratieve lasten. Het is maar zeer de vraag of de Aanbestedingswet op dit punt een bijdrage levert aan deze hogere doelen. We zullen het zien, over twee jaar worden de Aanbestedings-wet en het klachtenrecht in de aanbestedings-procedure geëvalueerd.

Voor u als facilitair leverancier een zegen?

38

Universitair vastgoed als sturingsmiddel in onderwijs en onderzoek

Rector Magnificus Karel Luyben over de campus van de TU Delft

U hebt zelf gestudeerd aan de TU Eindhoven en als onderzoeker gewerkt bij de Universiteit Wageningen. Welke campusomgeving vond u het meest aantrekkelijk?‘Wageningen kent eigenlijk geen campusidee; er zijn gebouwen in het centrum en gebouwen ver-spreid over verschillende terreinen. De Eindho-vense campus kenmerkt zich door de sterk func-tionele jaren zestig-gebouwen. Daar raakte ik toen niet bepaald door geïnspireerd. Ik heb in het voormalige Scheikundegebouw gestudeerd.

Nu zit Bouwkunde daar, er zijn vloeren doorge-broken, zowel de buitenkant als de binnenkant is veel mooier geworden en het gebouw is veel aantrekkelijker om er te werken. Hier in Delft is het oude hoofdgebouw omgedoopt tot BK City en heeft Bouwkunde ook een heel aantrekkelijke plek. Uniek in het Eindhovense is dat alle ge-bouwen met loopbruggen zijn verbonden. Dat

Tekst: Iris Bakker en Theo van der Voordt

Sinds 2010 is Karel Luyben rector magnificus van de Technische Universiteit Delft. Deze universiteit

staat nationaal en internationaal hoog aangeschreven en heeft grote ambities voor zowel onderwijs

als onderzoek. De Delftse campus biedt ruimte aan zo’n 18.000 studenten en 4.500 medewerkers.

Zijn er specifieke kenmerken van een campus aan te wijzen die ervoor zorgen dat studenten en me-

dewerkers er kunnen excelleren? In 2011 publiceerde Alexandra den Heijer haar promotieonderzoek

‘Managing the University Campus’. We vroegen de rector magnificus naar zijn persoonlijke visie op

wat een campus tot een goede campus maakt. Naast een enthousiaste manager en wetenschapper

blijkt Luyben ook buitengewoon ‘kunst’minnend en mengt hij zich graag binnen alle gelederen en

lagen van de TU Delft-gemeenschap. Centraal in zijn visie staat strategisch sturen op verbindingen

binnen de campus, met de stad Delft en met andere kenniscentra, nationaal en internationaal.

leverde gemakkelijke verbindingen tussen de eenheden op en een veel gemakkelijker netwerk: de gebouwen waren daarmee duidelijk minder geïsoleerd. Als het regende, ging je via de loop-bruggen en kwam je in gebouwen waar je anders nooit kwam.’

Deed u daar dan ook wat mee? Was u nieuwsgie-rig naar wat er gebeurde?‘Ik was student in die tijd. Je was op weg naar je koffie, je medestudenten en kaartgenoten om een partijtje te kaarten.’

En als staflid?‘Ik denk dat dat anders is. Ik merk dat heel veel afhangt van toevallige ontmoetingen. We heb-ben bijvoorbeeld in deze universiteit acht deca-nen. De voormalige decaan van 3ME zorgde er-voor dat hij, nadat hij zijn auto geparkeerd had, doelbewust hier langs de collegekamertjes liep en kwam dus veel vaker de collegeleden tegen. Hij maakte zo op een informele manier veel be-tere verbindingen dan de andere decanen.’

Wat vindt u van de Delftse campus?‘De Technische Universiteit Delft is met name

‘De TU Delft is met name door het park een echte campus geworden’


door het park een echte campus geworden. Er komt helaas een teerweg doorheen met een bus- en een tramlijn, wat onze voorgangers hebben goedgekeurd. Die weg versterkt de scheiding tussen de gebouwen. Ik heb de afgelopen drie jaar geprobeerd te voorkomen dat die teerweg er kwam, maar dat is me niet gelukt. Als je de teke-ningen en artist impressions van Mecanoo ziet van toentertijd, is het een hele verbetering ten opzichte van wat het toen was. Maar nu rede-neer je vanuit het bestaande park en zul je nooit voor een teerweg kiezen. Het is dus interessant vanuit welke optiek je ergens tegenaan kijkt. Ook als je in een gebouw werkt, wen je eraan. Toen ik in het gebouw van Technische Natuur-kunde kwam, vond ik het afschuwelijk. Ik houd niet van dat soort een beetje stalinistische ge-bouwen. Ik heb nog gezorgd dat de raamkozij-nen rood werden geschilderd. Als je binnen loopt, zie je grijze gangen en dichte kamers met grijze deuren. Maar als je er eenmaal werkt, dan wen je eraan. Later zijn in dat gebouw hier en daar open ruimten gecreëerd, deuren met glas, kleur op de vloeren enzovoort. Daar is nu een andere omgeving met een andere sfeer.’

Wat vindt u belangrijk op een campus?‘Een gebied dat niet verbrokkeld is. Ik vind die weg dus ontzettend jammer. Het is belangrijk dat je bij elkaar zit. Ik denk aan een open gebied; universiteiten als Berkeley in Californië en de MIT-campus in Massachusetts spreken mij aan. Je doet je laptop open en je hebt internet. Er zijn cafés. We zijn in Delft bezig met een crèche. Er komt hopelijk ook een winkel. We gaan geen aparte paviljoentjes bouwen, maar gaan bestaan-de vierkante meters benutten voor een herbe-stemming. De parkachtige opzet zetten we door naar het aangrenzende gebied richting Kluyver-weg. Daarnaast zijn we bezig de Bouwcampus te realiseren, een samenwerkingsverband van ken-nisbedrijven in de bouw. Het oude gebouw van Rijkswaterstaat staat leeg, dit willen we aanko-pen. We kunnen hier bedrijfjes en de verschillen-de opleidingsniveaus wo, hbo en mbo bij elkaar brengen. Ik ben er geen voorstander van om oude gebouwen af te stoten. Voor mijn tijd was de TU Delft daarmee begonnen. Het hoofdgebouw was al verkocht. Het is een geluk bij een ongeluk dat er brand is geweest bij Bouwkunde, want anders hadden we het hoofdgebouw niet meer. Wat mij betreft komt het gebouw voor Biotechnologie niet meer in de verkoop, zoals ook het Science Center niet is verkocht. Ik heb nog geen universiteit ont-

moet – en ik heb er veel bezocht in de wereld – die spijt had van de vierkante meters die ze had-den of spijt dat ze hun oude gebouwen hadden gehouden.’

Is dat vanwege het karakter van het oude gebouw?‘Het gebouw hoeft niet oorspronkelijk te zijn, maar laten we eerlijk zijn: het hoofdgebouw met BK City is toch een juweeltje? Ik kreeg van het college het verzoek of ik me wilde bemoeien met het TU Noordgebied tussen het Biotechnologie-gebouw en de brug en het Science Center en het kanaal. Dat willen we met drie partijen – DUWO, de gemeente Delft en de TU Delft – een culturele bestemming geven, samen met de stad. We wil-len hier geen primaire functies huisvesten, maar willen het gebouw eigenlijk ook niet kwijt. We

campus tu delft

40

denken aan een cultureel gebied met de sfeer van de Westergasfabriek in Amsterdam, als ver-binding tussen de campus en de stad.’

Het stimuleren van jonge mensen om voor een technische studie te kiezen staat hoog op de poli-tieke agenda. Nu bevindt zich op de campus niet zo veel kunst. Zou dit de campus aantrekkelijker kunnen maken?‘Ik denk van wel. Ik heb ooit een initiatief ge-steund om een groot kunstwerk aan te schaffen,

van Niki de Saint Phalle, maar we konden onze voormalige collegevoorzitter daar niet van over-tuigen. Onze Prometheus is helaas gestolen. We hebben nu een prijsvraag uitgeschreven voor een nieuwe Prometheus. Die is gewonnen door Willem Jager en hij heeft het voorstel gedaan om uit een plaat Cortenstaal een vluchtende Prometheus te snijden. Op zich een mooi symbo-lisch beeld: Prometheus is gestolen en ons ont-

vlucht. Tegelijk kijken we met een aantal mede-werkers en studenten of we Prometheus in 3D kunnen herstellen, een niet zo eenvoudige op-gave, omdat de mallen niet meer bestaan. Met de zoon van Wenckebach, de maker van het oor-spronkelijke beeld die de beeldrechten heeft, zijn we bezig om een nieuwe digitale Prometheus te creëren.’

Spelen de omgeving en de gebouwen een belang-rijke rol als we kijken naar de positie ten opzichte van concurrenten? ‘De Universiteit Twente en de TU Eindhoven zijn geen concurrenten, omdat 70 procent van de studenten regionaal kiest. We moeten vooral in-ternationaal concurreren met bijvoorbeeld het Imperial College in Londen, ETH Zürich, EPFL Lausanne, NTNU Trondheim, DTU Denemarken of Aalto University als het gaat om design. We proberen het onderzoekswerk van Alexandra den Heijer uit te dragen om de Europese Unie en anderen bewust te maken dat ook het vastgoed een belangrijke rol kan spelen in het aantrekken van studenten. Maar ik denk dat het vastgoed veel meer invloed heeft op het welbevinden van de wetenschappers dan op het aantrekken van studenten. Een slechte of achterhaalde omge-ving kan studenten afstoten. Ga maar eens naar de kelders van Scheikunde, daar wil je echt nooit meer komen. Als je daar als middelbare scholier een rondleiding krijgt, wil je er niet meer heen. Maar studenten komen toch wel naar Delft, ze kiezen alleen voor een andere stu-die dan Scheikunde. Dat zal straks zeker veran-deren als er nieuwbouw staat.’

In de campus zie je vrij weinig van techniek terug. Zou je dit niet moeten versterken?‘Ik denk dat we het niet zo slecht doen. We heb-ben het Formula Zero Team dat een bepaald type auto ontwikkelt en het Nuon Solar Team dat de Nuna ontwikkelt en wereldwijd aandacht trekt. Onlangs kwamen er twee bouwkundestu-denten langs die een wandelend paviljoen op de campus willen realiseren. Aan de Dreamhall zijn nu zo’n 400 studenten verbonden. Verder is pro-fessor Pieter Kruit, hoogleraar aan de faculteit Technische Natuurwetenschappen, bezig om technische objecten en artefacten in de stad en op het nieuwe station van Delft te realiseren, waar we een combinatie gaan maken van tech-niek en kunst. Op al deze manieren maken we de TU Delft zichtbaar.’

‘Ik ben er geen voorstander van om oude gebouwen af te stoten’


Wat zou de ideale leeromgeving zijn?‘Dan moeten we ons verplaatsen in de moderne student. De informatiemaatschappij is hierbij bepalend: overal moet je je laptop kunnen ge-bruiken. Een paar jaar geleden richtten we nog zalen in met vaste computers; nu is alles draad-loos. Het onderwijs, behalve dan het experimen-tele werk, wordt minder plaatsgebonden. De tijd die studenten vroeger spendeerden in grote massale collegezalen wordt steeds meer benut voor studie in kleine interactieve groepjes. On-line education en open education worden steeds belangrijker. Door die digitalisering met af-standsonderwijs moet je iets te bieden hebben om mensen hierheen te halen en hier te houden, en dan moet de campus niet worden gezien als gebouwen, maar ook als experimentele infra-structuur. Dat geldt ook voor het aantrekken van topwetenschappers. Nanowetenschappers trek je niet aan als je geen topinfrastructuur in je ge-bouwen hebt staan en als je bijvoorbeeld niet voldoende clean rooms en trillingsarme ruimten hebt. Dit zijn specifieke onderwerpen, maar het

geldt ook in bredere zin. Wij zijn aantrekkelijk vanwege onze infrastructuur en die bestaat voor een deel uit gebouwen en voor een deel uit de inhoud van die gebouwen.’

Als er gasten komen, wat laat u dan met trots zien?‘Dat hangt van de gasten af. Zo kun je het reac-torinstituut laten zien met de kernreactor en het blauwe licht. Als ik mensen een uitzonderlijk mooie omgeving wil laten zien, dan laat ik ze het Bouwkundegebouw zien met de oranje serre en de zuidserre. Daar zie je de studenten ‘spelen’ met ontwerpen. Als homo ludens leren wij tech-nici graag ‘spelenderwijs’.’

Dr. Ir. Theo van der Voordt is universitair hoofddocent aan de afdeling

Real Estate & Housing, Faculteit Bouwkunde TU Delft, en senior onder-

zoeker bij het Delftse kenniscentrum Center for People and Buildings. Ir. Iris Bakker is zelfstandig huisvestingsadviseur (www.levenswer-

ken.eu). Zij verricht promotieonderzoek naar productiviteitsoptimali-

satie in de werkomgeving.

campus tu delft

9 redenen om lid te worden

Online - Altijd en overal online toegang tot honderden artikelen uit

FMM Magazine en Real Estate Magazine

Magazine – 6 keer per jaar ontvangt u het FMM Magazine

Specials – 2 keer per jaar ontvangt u een digitale special over belangrijke

FM-trends

Guide – Jaarlijkse uitgave met overzicht van de belangrijkste trends,

leveranciers en klantcases

e-nieuwsbrief – Tweewekelijks informeren wij u over de nieuwste

ledenvoordelen

Syllabi – Gratis syllabi met achtergrondinformatie over actuele onderwerpen

e-nieuwsbrief – Twee keer per week FMM nieuwsbrief met nieuws

en actuele onderwerpen

Online communities – Toegang tot twee actieve online communities voor

kennisdeling en netwerken

Kortingen – Profiteer van forse kortingen op syllabi, seminars, trainingen en

het jaarlijkse FMM Marktevent

.... en word lid van de grootste facility community van Nederland!

Trends, ontwikkelingen, innovatie en inzicht

Blijf op de hoogte van alle ontwikkelingen

in uw vakgebied

Ga nu naar

www.fmm.nl/

lidmaatschap


Dit is een selectie uit de FMM Case Base, een online over-zicht van aansprekende projecten die zijn uitgevoerd door verschillende leveranciers. Aan de hand van diverse prak-

tijkvoorbeelden vertellen leveranciers over deze projec-ten: hoe ze tot stand kwamen en met welk resultaat. > www.fmm.nl/cases

cases

FMM Case BaseDit is een selectie uit de FMM Case Base, een online over-zicht van aansprekende projecten die zijn uitgevoerd door verschillende leveranciers. Aan de hand van diverse prak-

tijkvoorbeelden vertellen leveranciers over deze projec-ten: hoe ze tot stand kwamen en met welk resultaat. > www.fmm.nl/cases

cases

Strategisch vastgoedbeheer bij zorginstelling AbronaMeer dan ooit is het vastgoed een strategisch bedrijfsmiddel voor zorginstellingen. Door de gedeeltelijke overgang van financiering vanuit de AWBZ naar de Wmo, waarbij wonen en zorg worden gescheiden, is het sturen op betaalbaarheid en kosten een absolute voorwaarde om een organisatie gezond te houden. Facility Kwadraat, leverancier van het FMIS WISH, heeft samen met gerenommeerde zorginstellingen de module Vastgoedrekenen ontwikkeld om deze en toekom-stige ontwikkelingen het hoofd te bieden. Abrona in Huis ter Heide is een van die instellingen.Abrona, een christelijke organisatie die is gespecialiseerd in dienstverlening aan mensen met een verstandelijke beper-king, werkt vanuit meer dan 160 locaties in de provincie Utrecht. Hierdoor is het extra moeilijk om de vastgoedporte-feuille te overzien. Bovendien zijn de meeste gebouwen in eigendom van de instelling zelf. Daarnaast wordt er op dit moment op de hoofdlocatie Sterrenberg bij Zeist ook nog eens volop gebouwd en verbouwd.

> www.fmm.nl/facilitykwadraat_abrona

Gemeente combineert herontwikkeling raadhuis met bank

‘Werken in het groen’ op Achmea CampusIBP Interieurbouw kreeg van verzekeraar Achmea uit Apeldoorn de opdracht tot uitvoering en bouw van interieurdelen, die Ex Interiors uit Nieuwegein heeft ontworpen. De Campus, die is gerealiseerd aan de rand van de Veluwe, omvat naast vier kantoorgebouwen, ook een ontmoetingscentrum met een bedrijfsrestaurant voor zo’n 5.000 medewerkers. De Cam-pus is geheel ontworpen met het oog op Het Nieuwe Werken. Door dit concept te integreren en thuiswerk mogelijk te ma-ken voor alle afdelingen, waren er 30 procent minder werkplekken nodig. Door de realisatie van de Campus zijn alle diensten en medewerkers op één centrale locatie geconcentreerd wat de effici-ency stimuleert. Contact en overleg met collega’s is essentieel, en om die reden is het ontmoetingsgebouw gerealiseerd. Dit gebouw vormt het middelpunt van de Campus, de centrale ontmoetingsplaats van medewerkers en bezoekers. Met diverse vergaderzalen, een bedrijfsrestaurant en daarbij de extra missie dat de prachtige locatie van de Veluwe in het restaurant voelbaar moest blijven en de materialisering hierop aangesloten moest zijn. ‘Werken in het groen’ moet van buiten naar binnen een beleving zijn.

> www.fmm.nl/cases/ibp_achmea

De gemeenteraad van Krimpen aan den IJssel heeft op woensdag 27 maart besloten het raadhuis te renoveren. In combi-natie met een herontwikkeling wordt het gebouw geschikt voor de huisvesting van de gemeente én van Rabobank Krim-penerwaard. Laanbroek Schoeman adviseurs (LSa) heeft in de afgelopen maanden onderzocht hoe de huisvestingsbe-hoefte van de gemeente en de Rabobank op elkaar afgestemd kunnen worden.Het huidige slecht geïsoleerde raadhuis maakt plaats voor een duurzaam en doelmatig gebouw. De gemeente verhuurt een gedeelte van het gebouw aan Rabobank Krimpenerwaard. Voor de gemeente voorziet het gerenoveerde pand in de huisvesting van het gemeentebestuur, het publiekscentrum en een deel van het gemeentelijk personeel. Ook komt er een trouw- en raadzaal.

> www.fmm.nl/laanbroekschoeman_krimpen

FMM Case Base

infogids

44

catering

Advisering

HTC Advies Horeca Recreatie CateringInternet: www.htcadvies.nl

E-mail: [email protected]

Edvard Munchweg 61 tel: 036-3030550

1328 MK ALMERE fax: 036-3030551

Inl.: dhr. H. Simons

Sense FM BVInternet: www.sensefm.nl


Postbus 43096 tel: 06-52093485

3540 AB UTRECHT Inl.: Wim van der Meer

Vierduinen Catering ManagementInternet: www.vierduinen.nl


Postbus 8188 tel: 06-41804321

6710 AD EDE Inl.: Paul Hendriks

Vijverborgh Horeca adviseurs en ontwerpersInternet: www.vijverborgh.nl


Paardeweide 16a tel: 076-5418224

4824 EH BREDA fax: 076-5425791

Inl.: F. Pannekoek

catering

Cateringbedrijven

Appèl B.V.Internet: www.appel.nl


Utopialaan 50 tel: 073-6125050

5232 CE 'S-HERTOGENBOSCH fax: 073-6124626

Inl.: Katja Vennix

ISS Catering ServicesInternet: www.nl.issworld.com


Rijnzathe 8 tel: 030-2424344

Postbus 115 fax: 030-2424947

3454 ZJ DE MEERN

SAB Catering B.V.Internet: www.sabcatering.nl


Zwanenburgerdijk 275

Postbus 59 tel: 020-4079200

1160 AB ZWANENBURG fax: 020-4977385

Inl.: mw. B. Wester

Sodexo Altys B.V.Internet: www.sodexo.com


Stationsplein 101 tel: 020-5028000

Postbus 75045 fax: 020-5028800

1117 ZN SCHIPHOL-OOST Inl.: David van Stijn



Postbus 8188 tel: 06-41804321


catering

Keukenapparatuur

Beuk HorecaInternet: www.beukhoreca.nl


Atoomweg 68 tel: 030-2410666

3542 AB UTRECHT fax: 030-2410850

Bouter B.V.Internet: www.bouter.nl


Postbus 674 tel: 079-3451515

2700 AR ZOETERMEER fax: 079-3451588

Inl.: mw. K.L. Brugging

Loggere Metaalwerken B.V.Internet: www.loggere.com


Postbus 5000 tel: 076-5240830

4803 EA BREDA fax: 076-5207255

Metos BVInternet: www.metos.nl


Postbus 25 tel: 0573-458455

7260 AA RUURLO fax: 0573-458399

Inl.: M.H.E. Hekkelman

archief

Advisering en systemen

Bruynzeel Storage Systems bvInternet: www.brfs.nl


Postbus 7118 tel: 077-3069000

5980 AC PANNINGEN Inl.: Afd. Verkoop Binnendienst

Jalema B.V.Internet: www.archiefspecialist.com


Postbus 4802 tel: 077-4767676

5953 ZL REUVER fax: 077-4767690

archief

Archiefbeheer

Jalema B.V.Internet: www.archiefspecialist.com


Postbus 4802 tel: 077-4767676

5953 ZL REUVER fax: 077-4767690

PA van Rooyen Top MoversInternet: www.pavanrooyen.nl


Postbus 50 tel: 0297-514000

1420 AB UITHOORN Inl.: A. van Rooyen

Service Point Nederland B.V.Internet: www.servicepoint.nl


Genielaan 2 tel: 0172-504000

Postbus 164 fax: 0172-504001

2400 AD ALPHEN A/D RIJN Inl.: Binnendienst sales

audiovisueel

Apparatuur en inrichting

AVEX B.V.Internet: www.avex.nl


De Corridor 19 tel: 0346-259259

3621 ZA BREUKELEN fax: 0346-259700

MK2 AudiovisueelInternet: www.mk2.nl


Minervum 7352 tel: 088-6526565

4817 ZH BREDA fax: 088-6526566

automatisering

Facilities Management

Axxerion Facility Services B.V.Internet: www.axxerionfs.nl


Ressenerbroek 26b tel: 026-4742420

6666 MR HETEREN fax: 026-4742392

Inl.: ing. J.J. Verschuren

Famas Facility Management SolutionsInternet: www.famas.nl


Saal van Zwanenbergweg 11 tel: 013-4636808

5026 RM TILBURG fax: 013-4636815

Inl.: ing. B.J. Kassels

NPQ FM SolutionsInternet: www.NPQfm.com


Postbus 148 tel: 030-6597411

3980 CC BUNNIK fax: 030-6567283

Inl.: V. van Doornik

Planon B.V.Internet: www.planonsoftware.com


Postbus 38074 tel: 024-6413135

6503 AB NIJMEGEN fax: 024-6422942

Inl.: Anne-Marie Kleiss

TOPdeskInternet: www.topdesk.nl


Martinus Nijhofflaan 2 tel: 015-2700920

2624 ES DELFT fax: 015-2575256

Inl.: Afdeling Verkoop

Ultimo Software Solutions bvInternet: www.ultimo.net/nl


Postbus 220 tel: 0341-423737

8070 AE NUNSPEET fax: 0341-421172

Inl.: drs. E. Noordermeer

bedrijfshulpverlening

Bedrijfshulpverlening Management

BHVtotaalInternet: www.bhvtotaal.nl


Vennestraat 12 tel: 0252-424715

2161 LE LISSE fax: 0252-424716

Inl.: C. Thijssen

beveiliging

Advisering

Trigion BeveiligingInternet: www.trigion.nl


Karel Doormanweg 4 tel: 010-2981133

3115 JD SCHIEDAM fax: 010-2981131

beveiliging

Beveiligingsbedrijven

ISS Security ServicesInternet: www.nl.issworld.com



Postbus 115 fax: 030-2424947

3454 ZJ DE MEERN

Mactwin Security bvInternet: www.mactwin.nl


Postbus 88 (PvMG Oranje 12) tel: 026-4792233

6666 ZH HETEREN

beveiliging

Valbeveiliging

Eurosafe Solutions BVInternet: www.eurosafesolutions.com


Conradstraat 15 tel: 038-4671910

Postbus 40114 fax: 038-4671911

8004 DC ZWOLLE Inl.: M. van Buiten

VTD NederlandInternet: www.vtdn.nl


De Vecht 20 tel: 0321-387010

Postbus 303 fax: 0321-387011

8250 AH DRONTEN Inl.: W. van Zandvoort

binnenklimaat

Klimaatbeheersing

ACG Klimaattechniek bvInternet: www.acgklimaat.nl


Westbaan 280 tel: 0182-395388

2841 MC MOORDRECHT fax: 0182-391028

Inl.: B. Dronkert

AircoRentInternet: www.aircorent.nl


Postbus 68 tel: 0800-5555512

3740 AB BAARN

De FMM Infogids bevat vermeldingen

van bedrijven en instellingen die

naar branchegroepen gerangschikt

zijn. Wilt u ook in deze gids vermeld

worden? Neem contact op met

Lisa Kolkert via [email protected] of 020 582 66 71

infogids


Miele ProfessionalInternet: www.miele-professional.nl


De Limiet 2 tel: 0347-378883

4131 NR VIANEN fax: 0347-378429

catering

Koffie-automaten

Van Duijnen Holding B.V.Internet: www.vanduijnen.nl


Postbus 60309 tel: 036-5387876

1320 AJ ALMERE fax: 036-5365733

Inl.: Esther Menken

diversen

Advisering




3115 JD SCHIEDAM fax: 010-2981131



Postbus 8188 tel: 06-41804321


energiemanagement

Advisering

Deerns raadgevende ingenieurs bvInternet: www.deerns.nl


Fleminglaan 10 tel: 088-3740000

2280 CE RIJSWIJK fax: 088-3740010

Inl.: ir. A.G.W. Glavimans

INNAX GEBOUW & OMGEVINGInternet: www.innax.nl


Plesmanstraat 62 tel: 088-5533300

Postbus 445 fax: 088-5533900

3900 AK VEENENDAAL Inl.: H. Hamminga

Royal HaskoningInternet: www.royalhaskoning.com


Postbus 151 tel: 024-3284471

6500 AD NIJMEGEN fax: 024-3604221

Inl.: ing. G.A. Jansen

facilities

Verhuur

Alvero Kantoormeubelverhuur bvInternet: www.alvero.nl


Mechanisatieweg 8 tel: 0162-447337

4906 AE OOSTERHOUT fax: 0162-454388

Decorum KantoormeubelverhuurInternet: www.decorum.nl


Herwijk 12 tel: 020-6117905

1046 BC AMSTERDAM fax: 020-6113005

Inl.: dhr. M.W. Kuiper

LKV KantoormeubelverhuurInternet: www.lkv.nl


Veerweg 84 tel: 0345-534919

4101 AL CULEMBORG fax: 0345-514371

Inl.: J. van Lienden

VarodarentInternet: www.varodarent.nl


Postbus 132 tel: 0297-514000

1420 AC UITHOORN Inl.: J.G.A. Berrens

facility management

Advisering

AT Osborne B.V.Internet: www.atosborne.nl


J.F. Kennedylaan 100 tel: 035-5434343

Postbus 168 fax: 035-5434344

3740 AD BAARN Inl.: ir. G.P. Jacobs

FGB Facility ManagementInternet: www.fgbfacilitygroup.nl


Wolwevershaven 30p tel: 078-6111030

Postbus 737 Inl.: drs. R.J.C. (Ron) Dillen

3300 AS DORDRECHT

HumanagementInternet: www.humanagement.nl


Papsouwselaan 119-N1 tel: 015-2150015

Postbus 535 fax: 015-2150010

2600 AM DELFT Inl.: Gerard M.J. de Bruijn

ISS Facility ServicesInternet: www.nl.issworld.com



Postbus 115 fax: 030-2424947

3454 ZJ DE MEERN

Johnson ControlsInternet: www.johnsoncontrols.nl


Boeing Avenue 8 tel: 020-6547474

1119 PB SCHIPHOL-RIJK fax: 020-6547490

Laanbroek Schoeman adviseurs b.v.Internet: www.lsadviseurs.nl


Jan van Leentvaarlaan 25 tel: 010-2660044

3065 DC ROTTERDAM fax: 010-2660055

Inl.: Werner Schoeman



Postbus 38074 tel: 024-6413135

6503 AB NIJMEGEN fax: 024-6422942


Procore huisvesting en facility managementInternet: www.procore.nl


Hoefbladstraat 20-22 tel: 088-7762670

2153 EX NIEUW-VENNEP fax: 088-7762870

Inl.: M. de Haan



Postbus 151 tel: 024-3284471

6500 AD NIJMEGEN fax: 024-3604221

Inl.: mw. ir. E. ten Dam




Postbus 164 fax: 0172-504001


Significant B.V.E-mail: [email protected]

Thorbeckelaan 91 tel: 0342-405240

3771 ED BARNEVELD fax: 0342-405246

Inl.: drs. R.A.F. Veeke

Total Facility ManagementInternet: www.tfm.nl


Dr. van Lookeren Campagneweg 3 tel: 038-4555120

8025 BX ZWOLLE fax: 038-4555121

Inl.: A.M Verbeek

Twynstra Gudde Adviseurs en ManagersInternet: www.twynstragudde.nl



3818 LE AMERSFOORT fax: 033-4677666

Inl.: mw. ir. C. van

Diepen-Knegjens

Ucility BVInternet: www.ucility.nl


Wolga 2 tel: 088-0023088

2491 BJ DEN HAAG fax: 088-0023085

Inl.: J.E.M. (Hans) Bloemen

VFM - facility expertsInternet: www.vfm.nl


Nieuwegracht 24a tel: 030-2735070

3512 LR UTRECHT fax: 030-2724756

Inl.: V.L.N. van Hooijdonk

Yask B.V.Internet: www.yask.nl


Rivium 1e straat 75 tel: 010-2889377

2909 LE CAPELLE A/D IJSSEL fax: 010-2889342

Inl.: A. Jansen

facility management

Bezoekersregistratie G10 BVInternet: www.g10.nl


Middel 6 tel: 075-6403535

1551 SP WESTZAAN fax: 075-6403566

Inl.: Sven Jansen

facility management

FMIS

Axxerion Facility Services B.V.Internet: www.axxerionfs.nl


Ressenerbroek 26b tel: 026-4742420

6666 MR HETEREN fax: 026-4742392

Inl.: ing. J.J. Verschuren

Famas Facility Management SolutionsInternet: www.famas.nl


Saal van Zwanenbergweg 11 tel: 013-4636808

5026 RM TILBURG fax: 013-4636815

Inl.: ing. B.J. Kassels

NPQ FM SolutionsInternet: www.NPQfm.com


Postbus 148 tel: 030-6597411

3980 CC BUNNIK fax: 030-6567283

Inl.: V. van Doornik



Postbus 38074 tel: 024-6413135

6503 AB NIJMEGEN fax: 024-6422942


TOPdeskInternet: www.topdesk.nl


Martinus Nijhofflaan 2 tel: 015-2700920

2624 ES DELFT fax: 015-2575256

Inl.: Afdeling Verkoop

Ultimo Software Solutions bvInternet: www.ultimo.net/nl


Postbus 220 tel: 0341-423737

8070 AE NUNSPEET fax: 0341-421172

Inl.: drs. E. Noordermeer

facility management

Inkoop

Significant B.V.E-mail: [email protected]

Thorbeckelaan 91 tel: 0342-405240

3771 ED BARNEVELD fax: 0342-405246

Inl.: drs. R.A.F. Veeke

VFM - facility expertsInternet: www.vfm.nl



3512 LR UTRECHT fax: 030-2724756






Inl.: A. Jansen

infogids

46

gebouwmanagement

Onderhoud gebouwinstallaties

Cegelec B.V.Internet: www.cegelec.nl


Databankweg 7 tel: 033-4544244

Postbus 192 fax: 033-4554245

3800 AD AMERSFOORT Inl.: J.M.M. Brok

het nieuwe werken

Advisering

ProvenworkspaceInternet: www.provenworkspace.nl


Postbus 406 tel: 088-4055500

2501 CK DEN HAAG Inl.: D. Krens

huisvesting

Advisering

AiberInternet: www.aiber.nl


Oud AA 4b tel: 0346-217480

3621 LB BREUKELEN fax: 0346-217481

Inl.: M. Kok

AT Osborne B.V.Internet: www.atosborne.nl


J.F. Kennedylaan 100 tel: 035-5434343

Postbus 168 fax: 035-5434344

3740 AD BAARN Inl.: ir. P.R. Schoonhoven

draaijer+partners bvInternet: www.draaijerpartners.nl


Postbus 63 tel: 030-6592333

3980 CB BUNNIK fax: 030-6592345

Inl.: J.H.F. Drenthen





Jones Lang LaSalleInternet: www.joneslanglasalle.nl


Strawinskylaan 3103 tel: 020-5405405

Postbus 75208 fax: 020-6611566

1070 AE AMSTERDAM Inl.: Eric Martens






Procore huisvest. en facility managementInternet: www.procore.nl


Hoefbladstraat 20-22 tel: 088-7762670

2153 EX NIEUW-VENNEP fax: 088-7762870

Inl.: M. de Haan



Postbus 151 tel: 024-3284471

6500 AD NIJMEGEN fax: 024-3604221


Twynstra Gudde Adviseurs en ManagersInternet: www.twynstragudde.nl



3818 LE AMERSFOORT fax: 033-4677683

Inl.: ing. C.E.M. Lemmens



Wolga 2 tel: 088-0023088

2491 BJ DEN HAAG fax: 088-0023085


facility management

Interim Management

FGB Facility ManagementInternet: www.fgbfacilitygroup.nl



Postbus 737 Inl.: drs. R.J.C. (Ron) Dillen

3300 AS DORDRECHT

HumanagementInternet: www.humanagement.nl


Papsouwselaan 119-N1 tel: 015-2150015

Postbus 535 fax: 015-2150010

2600 AM DELFT Inl.: Gerard M.J. de Bruijn




Postbus 164 fax: 0172-504001


Total Facility ManagementInternet: www.tfm.nl


Dr. van Lookeren Campagneweg 3 tel: 038-4555120

8025 BX ZWOLLE fax: 038-4555121

Inl.: A.M Verbeek

VFM - facility peopleInternet: www.vfm.nl



3512 LR UTRECHT fax: 030-2724756






Inl.: A. Jansen

facility management

Maincontractors

AAFM Facility Management B.V.Internet: www.aa-fm.com


Postbus 80009 tel: 040-2332800

5600 JZ EINDHOVEN fax: 040-2332850

Inl.: Saskia Dehl

AiberInternet: www.aiber.nl


Oud AA 4b tel: 0346-217480

3621 LB BREUKELEN fax: 0346-217481

Inl.: M. Kok




Postbus 192 fax: 078-6918333


Facilicom Facility Solutions B.V.Internet: www.facilicomfacilitysolutions.nl



3115 JD SCHIEDAM fax: 010-2981411

Inl.: R.M.G. Verbeek





Sodexo Altys B.V.Internet: www.sodexo.com



Postbus 75045 fax: 020-5028800

1117 ZN SCHIPHOL-OOST Inl.: David van Stijn

Strukton WorksphereInternet: www.struktonworksphere.com


Westkanaaldijk 2 tel: 030-2407320

Postbus 1025 fax: 030-2407321

3600 BA MAARSSEN Inl.: J. Winnubst

WIAR | Facility Management BVInternet: www.wiar.nl


van Vollenhovenstraat 38 tel: 010-2701000

3016 BJ ROTTERDAM fax: 010-2701009

Inl.: ing. R. Witvliet





Inl.: A. Jansen

facility management

Receptiediensten



Rivium 1e straat 75 tel: 010-2889377 2909 LE

CAPELLE A/D IJSSEL fax: 010-2889342

Inl.: A. Jansen

gebouwbeheer

Advisering




2280 CE RIJSWIJK fax: 088-3740010




Postbus 436 tel: 050-5244666

9700 AK GRONINGEN fax: 050-5258982

Inl.: H. Dijksma




Postbus 445 fax: 088-5533900

3900 AK VEENENDAAL Inl.: P. van Gameren

gebouwbeheer

Geb.- en installatiebeheer op afstand




Postbus 192 fax: 033-4554245


gebouwmanagement

Advisering




2280 CE RIJSWIJK fax: 088-3740010





Postbus 445 fax: 088-5533900

3900 AK VEENENDAAL Inl.: P. van Gameren

gebouwmanagement

Gebouwinstallaties



Postbus 151 tel: 024-3284471

6500 AD NIJMEGEN fax: 024-3604221

Inl.: ing. G.A. Jansen

infogids


VEG Interior Building Systems BVInternet: www.vegoffice.com


Het Eeuwsel 6 tel: 040-2962875

Postbus 6524 fax: 040-2449890

5600 HM EINDHOVEN Inl.: ir. B. van Egmond

WIAR | Project Management BVInternet: www.wiar.nl





huisvesting

Technisch beheer




Postbus 192 fax: 033-4554245


office services

Dienstverlening en beheer

Berendsen Textiel ServiceInternet: www.berendsen.nl


Pieter Calandweg 2 tel: 026-3848140

6827 BK ARNHEM fax: 026-3848147

Inl.: Front Office




Postbus 164 fax: 0172-504001


opleidingen

Opleidingsinstituten




Postbus 164 fax: 0172-504001


opleidingen

Training




3115 JD SCHIEDAM fax: 010-2981131

personeel

Werving en selectie

FGB Facility ProfessionalsInternet: www.fgbfacilitygroup.nl



Postbus 737 Inl.: mw. I. (Ingrid) Vasenna

3300 AS DORDRECHT

Hospitality InterimInternet: www.hospitality-interim.nl


Smallepad 13-15 tel: 033-4625556

3811 MG AMERSFOORT fax: 033-4625552

Inl.: mw. I. de Bekker

postkamer

Beheer




Postbus 164 fax: 0172-504001


projectinrichting

Advisering



Postbus 63 tel: 030-6592333

3980 CB BUNNIK fax: 030-6592345


Jones Lang LaSalleInternet: www.joneslanglasalle.nl


Alexanderveld 89 tel: 070-3181313

Postbus 84047 fax: 070-3643908

2508 AA DEN HAAG Inl.: ir. R.E.F. Houtman MRE






projectinrichting

Garderobekasten

Loggere Metaalwerken B.V.Internet: www.loggere.com


Postbus 5000 tel: 076-5240830

4803 EA BREDA fax: 076-5207255

Sonesto BV (Lockers)Internet: www.sonesto.nl


De Boeg 4 tel: 0512-539394

9206 BB DRACHTEN fax: 0512-538801

Inl.: G. Sloots

projectinrichting

Interieurbeplanting

De Klerk Bloemsierkunst & InterieurbeplantingInternet: www.de-klerk.nl


Marconilaan 203 tel: 040-2441122

5612 HS EINDHOVEN fax: 040-2444889

Inl.: J. van der Hulst

projectinrichting

Kantoorinnovatie



Postbus 63 tel: 030-6592333

3980 CB BUNNIK fax: 030-6592345









Postbus 151 tel: 024-3284471

6500 AD NIJMEGEN fax: 024-3604221


SV Interieurgroep bvInternet: www.sv.nl


Postbus 34018 tel: 010-2112050

3005 GA ROTTERDAM fax: 010-4223495



Wolga 2 tel: 088-0023088

2491 BJ DEN HAAG fax: 088-0023085


WIAR | Contract Management BVInternet: www.wiar.nl





reprografie

Beheer




Postbus 164 fax: 0172-504001


schoonmaakonderhoud

Advisering

ATIR B.V.Internet: www.atir.nl


Edvard Munchweg 61 tel: 036-3030550

1328 MK ALMERE fax: 036-3030551

Inl.: M. van Dijken

Masterkey-Plus BVInternet: www.masterkey-plus.nl


Lange Amerikaweg 67 tel: 055-5384545

Postbus 20014 fax: 055-5384546

7302 HA APELDOORN Inl.: Lisanne Hulshof

schoonmaakonderhoud

Schoonmaakbedrijven

Asito B.V.Internet: www.asito.com


Plesmanweg 24 tel: 0546-484950

Postbus 375 fax: 0546-484955

7600 AJ ALMELO Inl.: J.B. Kroeze

CSU Cleaning ServicesInternet: www.csu.nl


Veghelsedijk 2 tel: 0413-285111

5406 TE UDEN fax: 0413-251455

Inl.: R. van Swieten

Dolmans Facilitaire DienstenInternet: www.dolmans.com


Postbus 69 tel: 088-3656200

3400 AB IJSSELSTEIN Inl.: Afdeling Salessupport

EVON Services B.V.Internet: www.evonservices.nl


Zandzuigerstraat 91 tel: 036-5378913

1333 MX ALMERE fax: 036-5376944

Inl.: J. de Vries

Hago Nederland B.V.Internet: www.hago.nl

In de Cramer 8 tel: 045-5738738

Postbus 2619 fax: 045-5715264

6401 DC HEERLEN

Hectas Bedrijfsdiensten C.V.Internet: www.hectas.nl


Geograaf 30 tel: 026-3171717

Postbus 2197 fax: 026-3181818

6802 CD ARNHEM Inl.: J.G.J. Wortelboer

ISS Cleaning ServicesInternet: www.nl.issworld.com



Postbus 115 fax: 030-2424947

3454 ZJ DE MEERN

infogids

48

vastgoed

Advisering

RentReviewInternet: www.rentreview.nl


Barbara Strozzilaan 201 tel: 088-2050000

1083 HN AMSTERDAM Inl.: mw. M. Huisman

N. ter Mors

verhuizingen

Advisering

DeudekomInternet: www.deudekom.nl


Industrieweg 35 tel: 020-6981981

1115 AD DUIVENDRECHT Inl.: E.H.C. Sens






NEDVAN Verhuismanagement en adviesInternet: www.nedvan.nl



2382 NR ZOETERWOUDE Inl.: A. van der Kooij



Postbus 50 tel: 0297-514000

1420 AB UITHOORN Inl.: N. Pezerovic



Wolga 2 tel: 088-0023088

2491 BJ DEN HAAG fax: 088-0023085


verhuizingen

Dienstverlening en uitvoering

DeudekomInternet: www.deudekom.nl



1115 AD DUIVENDRECHT Inl.: E.H.C. Sens

NEDVAN Verhuizingen/Facilitaire dienstverleningInternet: www.nedvan.nl



2382 NR ZOETERWOUDE Inl.: A. van der Kooij



Postbus 50 tel: 0297-514000

1420 AB UITHOORN Inl.: P.A. van Rooyen

Pot Verhuizingen / LogistiekInternet: www.potverhuizingen.nl



3821 AL AMERSFOORT fax: 033-4616614

Inl.: L. Aarts

Roldo Rent B.V.Internet: www.roldorent.nl


Postbus 273 tel: 0341-564340

3850 AG ERMELO fax: 0341-564197

Inl.: mw. G.E. Leeuwis

VarodarentInternet: www.varodarent.nl


Postbus 132 tel: 0297-514000

1420 AC UITHOORN Inl.: J.G.A. Berrens

Uw bedrijf in de FMM Infogids?

Voor € 395,– bent u vindbaar voor uw nieuwe klanten in

de FMM Infogids en de FMM Bedrijvengids op www.fmm.nl

Voor meer informatie neemt u contact op met Lisa Kolkert,

020-582 66 71 of [email protected]

Colofon Facility Management Magazine

verschijnt zes keer per jaar en is een onafhankelijk vaktijdschrift dat wordt uitgegeven door WEKA Uitgeverij BV.

Adresgegevens WEKA Uitgeverij BVPostbus 611961005 HD Amsterdam Telefoon 020 582 66 00 Fax 020 582 66 99 www.fmm.nl

Hoofdredacteur Wim Kooyman

Redactie Peter Bekkering, Willem Dercksen, Rimke de Groot, Peter van den Hout [email protected]

Medewerkers Iris Bakker, Jack van Eekelen, Michaël Geerdink, Fred Kloet, Felia Palsenberg, John van Pelt, Marjolijn Tausch, Theo van der Voordt, Peter de Winter

Uitgever Pieter Lieverse

Marketing

Milo Oudenaller

Klantenservice [email protected] Telefoon 020 582 66 66

Abonnementen Het lidmaatschap bedraagt € 132 (excl. btw) per zes maanden, met een automatische doorloop naar een nieuwe periode van zes maan-den. Een lidmaatschap is inclusief toegang tot de online bibliotheek. Verkoop van losse exemplaren bedraagt € 24. Het is niet meer mogelijk een proefexemplaar aan te vragen.

Een proeflidmaatschap bedraagt € 19,95 (excl. btw) voor een periode van drie maanden, met een automatische doorloop naar een regulier lidmaatschap van zes maanden.

Opzeggingen Het lidmaatschap is per maand opzegbaar, per einde van de maand. Schriftelijk verstuurd naar WEKA Uitgeverij BV. Het proeflid-maatschap kan niet tussentijds worden opgezegd.

Nabestellingen

Abonnees kunnen alle artikelen terugvinden in het digitaal archief op www.fmm.nl. Het is mogelijk artikelen bij WEKA Uitgeverij BV op te vragen tegen de losse nummer-prijs o.v.v. de betreffende editie.

Media consultantLisa KolkertTelefoon 020 582 66 71Mobiel 06 294 35 [email protected]

BasisontwerpEdenspiekermann, Amsterdam

Vormgeving en opmaakcolorscan bv, Voorhout

Druk DeltaHage, Den Haag

© Copyright 2013, WEKA Uitgeverij BV. Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden verme-nigvuldigd zonder voorafgaande toestemming van de uitgever en andere auteursrechthebbenden.

ISSN 0924-8641

Log in op www.fmm.nl/leden om toegang te krijgen tot uw FMM-producten

Heeft u nog geen inlogcode, ga dan naar www.fmm.nl/inlogcodes

Log in op de Mijn FMM-ledenpagina om toegang te krijgen tot uw FMM-producten. Hier heeft u toegang tot honderden artikelen uit FMM Magazine en Real Estate Magazine, vindt u gratis syllabi en ontvangt u korting op uw deelname aan seminars, trainingen, het jaarlijkseFMM Marktevent en de overige FMM-syllabi.

> www.fmm.nl/leden

Een ondernemingsplan voor een universitair facilitair bedrijf> www.fmm.nl/universitairfb De facilitaire dienst als semi-profitafdeling> www.fmm.nl/profitafdeling

Achmea Campus: werken in het groen> www.fmm.nl/achmeacampus Hoe implementeert een strategische facility manager HNW?> www.fmm.nl/implementatieHNW

€ 50 kortingInnovatie Event 2013> www.fmm-innovatie-event.nl

Gratis downloadenFMM Update Special ‘Kostenbesparingen & Innovaties’> www.fmm.nl/leden

€ 50 kortingMasterclass Kostenreductie 2.0 > www.fmmacademy.nl/opleiding/kostenreductie

denken & doen

50

Wat houdt u bezig binnen het vakgebied?‘De manier waarop gebouwen beheerd worden is erg aan verandering onderhevig. Voor mij als facilitair gebouwbeheerder bij Rabobank Neder-land betekent dit dat de diversiteit van het vak-gebied mij erg bezighoudt. De afdeling Gebouw-beheer is verantwoordelijk voor onder andere de continuïteit en bedrijfszekerheid van bedrijfskri-tische processen, en daarmee voor het imago van Rabobank Nederland. Ik heb veel contact met installateurs, onderaannemers en verschil-lende interne afdelingen, zoals huisvesting, ICT, bekabeling en beveiliging, maar ook met ser-vice-, project-, operationeel locatie- en afde-lingsmanagers. De kerngedachte is dat we steeds meer toe gaan naar integrale facilitaire dienst-verlening, waardoor de samenwerking met al die verschillende deelgebieden steeds belangrijker wordt. Van producten uitvoerings-gericht werken gaan we naar klantgericht wer-ken. Ik hecht veel waarde aan het werken als een team. Misschien heeft dat te maken met mijn achtergrond bij Defensie. Ik ben facilitair gebouwbeheerder, maar alleen ben ik niets. Het is belangrijk dat we elkaar weten te vinden en vragen durven te stellen, de samenwerking op-zoeken en stimuleren, en elkaar ondersteunen waar nodig. Ik denk en vind dat we daar bij Faci-lity Management steeds beter in worden. We zijn continu bezig met het maken van combinaties om efficiënter te kunnen werken. Dan kun je denken aan processen bundelen, win-win-situaties creëren en draagvlak realiseren.’

Wat was uw eerste uitdaging in het vakgebied?‘Ik vind het een uitdaging om in een grote en continu veranderende organisatie goed contact met elkaar te houden en allemaal op dezelfde manier naar buiten te treden. Uniformiteit in de processen en naar de klanten toe. In de facilitai-re wereld staat de klant, gast of medewerker centraal. Men merkt niet altijd wat er allemaal achter de schermen gebeurt, behalve bij de af-handeling van de vraag. En die moet naar tevre-denheid zijn, en dat kan alleen als we met zijn allen goed teamwork leveren. Dat is in mijn werk

een continue uitdaging, maar het is de laatste jaren nog belangrijker geworden. Enkele jaren geleden zat iedereen nog altijd op dezelfde werkplek, in een omgeving met faciliteiten bin-nen handbereik om dat werk uit te kunnen voe-ren. Nu gaan we steeds meer toe naar flexibele werkplekken. Dat vraagt een andere manier van werken. Buiten de reguliere beheersactiviteiten zijn de renovatie, verbouw, nieuwbouw en inter-ne verhuisprojecten een onderdeel van mijn werk en dit alles maakt het zeer dynamisch.’

Wat is uw beste leermoment?‘Dat vind ik lastig, want je kunt vandaag denken dat je alle wijsheid in pacht hebt, terwijl morgen de wereld weer anders is. Maar ik leer in mijn werk elke dag. De laatste tijd werken we erg aan de uniformiteit van processen, zodat de continu-iteit altijd gewaarborgd is en blijft. We werken in een dienstverlenende organisatie en dan is dui-delijkheid erg belangrijk. We hebben te maken met procedures en regels die soms ingewikkeld zijn, maar die wel nodig zijn. Wat ik als mijn beste leermoment zie, is dat ik steeds beter zie wat we wel en niet moeten doen. En wat we wel doen, wil ik dan ook in één keer goed doen.’

‘Werken als een team’

Rinus van Ameijdeis Facilitair Gebouw-beheerder bij Rabobank Nederland

Securitas vindt dat ieder-een veilig moet kunnen wonen, werken, reizen en leven. Wij zorgen ervoor dat uw klanten ongestoord en met een veilig gevoel kunnen doen wat ze willen doen. Daar staat Securitas voor. Voor veiligheid.

Meer weten over onze visie op veiligheid? Kijk op onze website: www.securitas.nl

Securitas. Voor veiligheid.securitas.nl

“ Mooi op tijd. Kan ik rustig mijn mail checken voordat de vergadering begint”

Facility Managem

ent Magazine

in dit nummer

De juiste mensen op de juiste plek

De deur staat altijdvoor u open

Iedereen waardeert een vriendelijke ontvangst bij het betreden van een kantoor. Maar gastvrij-

heid mag niet ten koste gaan van veiligheid. Dat weten wij van Trigion maar al te goed. Daarom

zetten wij altijd de juiste mensen in. Vriendelijke, uitstekend opgeleide en doortastende

professionals. Wij zoeken proactief naar nieuwe oplossingen voor een gastvrije ontvangst én

efficiënte bescherming van mensen en eigendommen. Onze opdrachtgevers waarderen dat.

Dat blijkt niet alleen uit onze klanttevredenheidsonderzoeken maar ook uit onze langdurige

relaties. Omdat we doen wat er van ons verwacht wordt. En eigenlijk net iets meer dan dat.

Wilt u weten wat Trigion voor uw organisatie kan betekenen? Kijk voor meer informatie op

www.trigion.nl of bel (010) 298 11 33. Trigion. Toonaangevend in veiligheid

mei 2013 | w

eka uitgeverij

jaargang 26 | mei 2013 | nummer 208 | fmm.nl

nieuwe aanbestedingswetWat is er veranderd?

het gebouwHogeschool CAH Vilentum

universiteit twenteEnergie besparen door verantwoord te veranderen

vastgoed als sturingsmiddelBranding bij de TU Delft

els van haasen, manager services facilitaire campus organisatie vu

‘Leveranciers moeten partner zijn en met ons meedenken’

Documents

FMM mei 2013 - editie 208