Foje ec' pensi estas g'uo - livros01.livrosgratis.com.brlivros01.livrosgratis.com.br/ik000079.pdf3 FOJE EÇ PENSI ESTAS ¯UO eLIBRO Enkonduko E n la historio de la ﬁlozoﬁo ekzistas

1

eLIBROFOJE EÇ PENSI ESTAS ¯UOeLIBRO

I N K O

Vinko Oôlak

Foje eçpensi

estas ̧ uo

2

eLIBROFOJE EÇ PENSI ESTAS ¯UO

Vinko OôlakFOJE EÇPENSI ESTAS ¯UOLa fruktoj de la filozofio & Sentencoj(1975-2001)

eLIBROAran¸is: Franko Luin

ISBN [email protected]://www.omnibus.se/inko MARTO 2003

3


Enkonduko

En la historio de la filozofio ekzistas du tradicioj: fi-lozofoj sistemistoj, kiuj provis resumi la ekzistalon

en firmaj kategorioj, ligitaj en sistemoj (kiel ekz. Plato-no, Aristotelo, Lukrecio, Tomaso de Akvino, Leibnitz,Kantio, Hegelo, Marx) kaj filozofoj sinkretistoj, kiuj la vi-von kaj ¸iajn fenomenojn komentis per mallongaj, fojespritaj aû eç acidaj pensofulmoj (kiel ekz. Seneko, Aûre-lio, Boecio, Epikteto, Paskalo, Montaigne, Voltaire,Schopenhauer, Nietzsche, Wittgenstein.

La unuaj kreis foje mirindajn filozofiajn katedralojn,kiujn nuntempe nur malmultaj frekventas. La aliaj kreiskolektojn de sentencoj, kiuj ne ambicias resumi çionekzistantan — kaj tiujn aûtorojn oni ¸is nun emas legi,negrave, çu temas pri antikvaj, mezepokaj, novepokaj aûmodernaj verkistoj. Eç de sistemistoj (kiel Platono) oninuntempe preferas legi iliajn sentenckarakterajn kaj nesistemecajn verkojn.

Mi alte aprezas filozofion, tamen mi ne komplete fidas al¸i. Kiel Salomono, Paskalo kaj aliaj miaj idoloj mi pensas —sen ke mi min kun ili komparu! — ke la filozofio valorastiom, kiom ¸i scias bone ridi pri si mem. Tial la grandaj

4


filozofiaj sistemoj min ne interesas multe, nek kiel çiutagalegaîo nek en senco, ke mi mem kontribuu mian briketon altiu fragila kaj iomete komika babela turo, starigita sur pa-peron.

Çi tie listigitaj sentencoj esti¸is dum 20 jaroj. Çar mi nearan¸is ilin laû la tempo de ilia esti¸o, same ne laû iliaj te-moj, sed simple tiel, kiel ili mem amasi¸is sur la slipoj enmia tirkesto, povas ekesti impreso pri senakordo kaj senko-hero. Kelkaj el ili ligi¸as al la tempo de politika diktaturo enSlovenio sub komunismo, aliaj havas pli spiritan aû eç eso-teran karakteron. Çar tiaj kolektoj kutime faras ”antaûdor-man” legaîaron, probable ¸uste tia senliga aran¸o estas porla leganto plej komforta. Tiu, kiu ekzamenos la kolekton enla senco de eta leksikono, povos uzi indekson fine de la ka-jereto.

Tiuj çi sentencoj ne esprimas nepre tion, kion mi aktualepensas pri çi tie traktitaj aferoj, sed tion, kion mi pensistiam, kiam la sentencoj estis notitaj.

La aûtoro

5


La fruktoj de la filozofio . . .

Çe aliaj sciencoj oni scias, kio faras iliajn fruktojn, ili-an rikolton kaj iliajn produktojn. La matematiko

provas doni al ni respondo je la demando: Kiom da? —la natursciencoj je la demando: Kiamaniere? — la teolo-gio je la demando: Kiu? Ne iu el multaj, sed la lasta Kiu,pli bone, la unua Kiu, estanta la komenco kaj la originode çio ekzistanta.

Kian demandon oni, do, starigas al la filozofio? Natu-re, ankaû ¸in oni povas demandi pri la samaj aferoj, kielaliajn sciencojn, kiuj pli speciale respondas. Do same perKiom, Kiamaniere, Kiu . . . Sed la filozofio konas unu de-mandon kaj demandovorton de tiu demando, kiu nur al¸i apartenas: Kiucele? Ne Kial? kiun oni kutime ÿan¸asper Kiucele?, ja al la demando Kial? antaû çio serças larespondon eksaktaj sciencoj, serçantaj la kaûzojn de lakozoj, se temas pri humanistiko la motivojn. Sed la filo-zofio serças la celon por la kozoj. Çiuj aliaj sciencoj estasiamaniere historiaj sciencoj, ja la kaûzo çiam trovi¸asantaû la sekvo, do ¸i ankaû tempece ¸i estas situita enla historion de la naturo kaj de la homo. Nur la filozofioserças çiam tion, kien çio ekzistanta tendencas kaj

6


destini¸as. Ankaû la teologio serças tien, tial ¸i parencaskun la filozofio, tial ¸i estas, almenaû en la greka kom-preno de la vorto, nur alia esprimo por la filozofio. En lanuntempa signifo la teologio serças la unuan persononde çio ekzistanta, dum la filozofio serças la karakteronkaj la lastan sencon de çio ekzistanta. Oni povus ankaûdiri: La filozofio serças la sencon aû la celon de la kozoj.Se la fiziko kaj kemio nin instruas, kiamaniere el la na-turaj substancoj produkti konstruelementojn por kon-strui domon; se la matematiko nin instruas, kalkuli, enkiaj proporcioj kaj statikaj situacioj ni aran¸u tiujn ele-mentojn; se la ekonomiko nin instruas, kiamaniere çionçi financi; se la estetiko nin instruas, kiamaniere ni lapretigitan domon ornamu kaj aran¸u, la filozofio nininstruas, çu entute havas sencon la domon konstrui. Sela antikvaj popoloj disponis pri tre prudentaj resondojpri la demando de la senco, sed ili havis malfacilaîojnpor trovi la respondojn, kiamaniere tion, kio iel havus lasencon, produkti kaj tiel preskaû çiuj teknikaj demandojrestis ne sufiçe responditaj, ni nuntempe havas inversanproblemon: nuntempe ni preskaû çion kapablas fari,preskaû çiun celon ni kapablas realigi, sed ni ne deman-das plu, çu çio çi havas la sencon!

Çiu firmao havas dungitajn in¸enierojn, kiuj okupi¸aspri la demando Kiel, Kiamaniere? ¯i havas dungitajnekonomiistojn kaj financfakulojn, kiuj serças kaj trovas

7


la respondojn al la demando Per kio? — Sed nenie aûpreskaû nenie oni havas dungitan filozofon, kiu serçusla respondon al la plej grava demando: Kiucele? Kiusen-ce? Kaj ¸uste tia homo povus por la firmao, por la ÿtato,por la tuta homaro ÿpari la plej imponajn sumojn. Laplimulto, elstara plimulto de tio, kion la homo produk-tas, pro kio la homo tiel rabotas sub la ÿvito sur sia viza-¸o kaj eç sub pli da ÿvito çe siaj subuloj; helpe de siajsciencoj kaj teknikoj, estas superflua, ne nur tio, ankaûsensenca, ne nur tio, eç plej ofte rekte malutila kaj fojedan¸era. La ekonomio, kiu komencas ÿpari çe la filozo-fio, fari¸as malekonomia. Tia nuntempe estas preskaû latuta monda ”ekonomio”. Ne ekzistas pli granda ÿparo olrezigno pri la sensenca plano! La plej granda elektropro-duktejo en la mondo estus la simpla sencoplena mani-pulado kaj tiel ÿparado de la elektra energio. La plejgranda kaj fekunda agro en la mondo estus bremsado deonia man¸avidego kaj kaprica elektemo. La plej bonaaran¸o de la monda trafiko estus, se oni laûeble trankvi-le restus en sia çambro, kiel konsilas Paskalo, krom sepor la foriro kaj voja¸o trovi¸as vera kialo kaj bezono.Sed ¸uste tiuj, kiuj tiel povus ÿpari por la homaro la plejmultajn resursojn, laûregule estas sen konvena posteno,ili devas sin nutri per aliaj laboroj, kutime samtiel sen-sencaj, por povi sin vivteni. Ne nur ke la filozofo, se te-mas pri la aûtenta portanto de çi tiu profesio — sed tiu

8


çi rimarko validas por çiuj profesioj! — povus porti al laekonomio plej multe da vera ekonomikeco, sed la nociode ekonomikeco mem venas el la filozofia kaj ne el lafakekonomika vortaro. La ekonomikeco estas unuarangela filozofia kaj ne ekonomika kategorio. Pli bone dirite:¸i estas filozofia kaj ne industria kategorio. La sinonimode la ekonomiko, la mastrumado, venas de la vorto”mastro”, kiu signifas kontrolon super la kozoj, sencigode la aferoj. Difini la sencon, celon kaj la limojn de laaferoj. ¯uste tion çi la industria principo ne konas. Laindustrio estas kiel sarkindaîo, kiu tendencas senlimediskreski, senrigarde, kiom da utilaj kreskaîoj pro tiopereu. Çar la nuntempa industrio — kaj mi ne pensasnur pri la uzinoj en teknika senco, sed prefere pri la sis-temo de produktado kaj distribuado — mastras la mast-rumadon, do la ekonomion, anstataû ke la ekonomiomastru la industrion, estas memkomprenebla afero, kela homoj, kiuj sençese serças per sia plena seriozo, doankaû profesinivele, la sencon de la aferoj, serças la res-pondon al la demando Kiucele, ne estas dungitaj, ja latuta industrio estas principe la forigado de la celsencojen la produktado kaj distribuado de la produktoj, por ke¸i sen¸ene atingu siajn celojn, kiuj ne estas la celoj de laprudenta kaj eç sa¸a, inverse, temas pri la celoj de lamiopeca homo, kiu agas laû la dikto de la momento,detalo kaj ÿajna persona utilo. La industrio, kiel plene

9


¸uste konstatis Marx, ¸is absurdo kreskigas la ekonomi-kecon kaj celsencon de la detaloj, en la unuopaj plejdetalaj produktofazoj — sed ¸i nuligas ajnan ekonomi-kecon kaj celsencon koncerne la tuton.

Sed la filozofio estus trista scienco, se ¸i daûre nurstarigus demandojn, sed ne ricevus respondojn. Estasvere, ke ofte, preskaû çiam, estas pli malfacile bone de-mandi ol ¸uste respondi, sed finfine la senco de la tutademandado estas, ricevi respondon. La nuntempa prin-cipa favorizado de la demandoj kaj suspektado pri larespondoj estas pli malpli esprimo de la degenera inte-reso de la nuntempa homo kaj ne la rezulto de ia pro-funda medito kaj rekono. La homoj nuntempe ne emasaûdi la respondojn, çar ili povus ilin ligi, dum la nurademandado liveras la impreson de la pensa profundokaj samtempe ¸i neniun ligas kaj por neniu afero. Kaj kiudonas al la filozofio la çiaman respondon al la deman-do Kiucele? Tiu çi demando estas orientita al la fina celo,la vera celo de çio ekzistanta, aparte de la homo mem.

El la naturo oni povas parte legi, de kie oni venis.Same tiel el la historio, lingvistiko kaj aliaj prihomajsciencoj. Sed neniu el tiuj çi sciencoj povas scii, kietrovi¸as la homa celo, kio estas lia senco. Nur scienco,kiu scius, kie estas la celo kaj la senco de la homa ekzis-to, kien lin gvidas lia vojo, kien gvidas la vojo de çioekzistanta, povus kontentige respondi al la filozofo, kiu

10


daûre ripetas sian demandon Kiucele? — Sed la filozofione povas elsalti el la propra haûto, kiel kutimis diri pro-fesoro Janòekoviâ (d-ro Janez Janòekoviâ, 1901-1988 —universitata profesoro pri filozofio en Labaka Teologiafakultato, disçiplo de J. Maritain, aûtoro de la grava li-bro La senco de la vivo), por ke ¸i povu ”de ekstere”spekti sian situacion kaj sian demandon kaj ke ¸i trovipor tio adekvatan respondon. La filozofio laboras perpremisoj kaj per logiko — kaj çi tie ne trovi¸as informojpri tio, kien la mondo kaj la homo en ¸i estas destinitaj.

Por ke la filozofio ricevu respondon al tiu baza de-mando kaj tiel akiru la rimedojn por respondi ankaûaliajn demandojn, kiuj el tiu baza demando sekvas, ¸idevas frapi sur la pordo de sia fratino — la teologio. ¯iscias, kiam la mondo kaj la homo estas destinitaj, sed neel si mem kiel aliaj sciencoj, sed el la fonto, kiu trovi¸asekster la mondo kaj la homa kranio, el la fonto, kiu estasesence kaj neatingeble super la mondo kaj la homo. Tiuçi fonto nomi¸as la revelacio. La senco de la homo kaj dela mondo en la historio sin malkovris mem. Sen tio onine havus iun ajn eblecon por iel ajn racie respondi lademandon Kiucele. La teologio, kiu ne estas io alia olfilozofia redakto kaj komentado de la revelacio, respon-das al la unua el çiuj demandoj, kiu ne estas Kio, sed Kiu.Nur çar laû la revelacio la senco (logos) kaj la Origino deçio ekzistanta estas unu sama afero kaj la unua signifo

11


ne estas nur atributo de la dua, kiel tio estas çe la idola-naj diaîoj, ankaû çiuj aliaj aferoj estas en la ligo inter sikaj kun la Origino ne nur sur la nivelo de la energio, nenur sur la nivelo de tempo kaj spaco, sed antaû çio surla nivelo de la senco. Se la Kreinto samtempe estas Sen-co, kio faras filozofian interpretadon de la komencajversoj el la evangelio laû Johano, sekve oni ankaû en çiujkreitaj aferoj kaj estaîoj kaj en la homo kiel plej alta aferokaj estaîo povas serçi kaj trovi la sencon. Kaj kiam lapraktikaj sciencoj pri la homo, kiel ekzemple la etiko,demandas, kia estu la homo, por ke la afero estu ¸usta,la filozofio ¸uste per helpo de la revelaciita vero, en lateologia instruo trovos la respondon, kiu diras: La homoestu tia, ke per tio plej plene reali¸u kaj afirmi¸u la sen-co de lia ekzisto!

La frukto de la filozofio do estas la etiko, por kiu laleksikistoj interkonsentis, ke ¸i signifu la filozofian prit-rakton de la moralo. La filozofio, kiu ne venas ¸is la eti-ko, estas nur sistemo de filozofiaj instrumentoj kaj me-todoj, sed ¸i ne povas esti la filozofio en plena senco dela vorto. La filozofio devas en la senco de sia rikolto pro-poni al la homo la instrukcion por sa¸a vivo. Kaj sa¸a ninomas tian vivon, kiu plej proksimas al la plenumi¸o dela homa vivosenco. Tiel la filozofio unuflanke estas kla-rigo de la homa vivosenco, aliflanke ¸i montras la vojonor atingi kaj realigi tiun sencon. Sed çar la homon oni ne

12


povas elpreni el la homa socio kaj el lia natura medio,oni devas ankaû çi tiujn elementojn konsideri rilate lasencon, kiu estas donita por çio ekzistanta kaj aparte porla homo. Tial la fruktojn de la filozofio ne konsistigasnur la instrukcioj por la ¸usta, do sa¸a vivo de la unuo-pulo, sed ankaû la instrukcioj por la ¸usta, do sa¸a aran-¸o de la socio kaj de la natura medio.

Tiel ni venas al la politiko kiel teorio por aran¸i komu-najn aferojn, al kiu diversmaniere estas invititaj çiuj anojde la homa socio — kaj al la ekonomiko kiel teorio pritiaspeca mastrumado super la naturo kaj ¸iaj resursoj,kiu pligrandigas la bonstaton kaj la eblecojn de la homoen la senco de lia vivo laû la kriterio de la sa¸o, sen ketio malpligrandigu kaj eç detruu la naturon mem.

Tiel la politiko nin instruas pri la ¸usta regado kaj laekonomiko pri la ¸usta mastrumado. La plej grandaparto de la hejma kaj de la tutmonda malbono venas ella nescio kaj nekapablo de la granda nombro de tiuj, kiujtenas en siaj manoj la stirradon de la regado kaj de lamastrumado kun la tasko fari tion konkorde al la homavivosenco kaj al la sa¸o, kiu al tiu senco servas. Sed laplimulto de tiuj, kiuj regas kaj mastrumas, faras tion enla senco de la plej malvasta egoisma vidhorizonto kajintereso. Tio malgrandigas la bonstaton de la plimultokaj kondukas la homaron en la kontraûan direktonkompare al la origina senco. Multe da malbono tamen

13


venas ankaû el la intermikso de ambaû nocioj, same çela malbonagantoj kiel çe iliaj viktimoj: ili volas super lanaturo regi anstataû per ¸i mastrumi — sed super lahomoj ili volas mastrumi, anstataû ilin regi. Ankaû çi tiela lingvo malkovras kaj konservas: en la lingvo de unu elplej aûtokratiaj ÿtatoj, en la rusa, la ÿtato nomi¸as gosu-darstvo (mastrumaîo). La vorto gosudar (mastro) sameesprimas tiun neadekvatan rilaton de la homo al aliahomo. Neniu povas esti mastro super alia homo, ja lahomo kiel persono ne povas esti objekto de la mastru-mado! Oni povas por alia homo esti frato, amiko, kama-rado, partnero, eç reganto aû regato, sed neniel mastrokaj neniel mastrumato, do la objekto de la mastrumado.

Sed jen, çi tie ni havas ankoraû unu frukton, kiun nicetere prenas por ekstera lukso, foje eç malpermesita: lainstruo pri la belo, greklingve: la estetiko. Sonas iomstrange, sed la belo resumas en si çiujn aliajn virtojn, jaoni diras, ke estas bele, se iu homo estas prudenta kajsa¸a; oni diras, ke estas bele, se iu homo scias bone regisuper si mem kaj poste eç super la aliaj; oni diras, keestas bele, se iu homo bone mastrumas, ne malÿparas ladonitaîojn de la naturo kaj ¸iaj estaîoj. Estas bele paro-li la veron, estas bele esti bona, estas bele esti honesta;tra la belo kaj en la belo oni resumas çion, çar la lingvosenkonscie konservis la veron, ke Kreinto mem antaû

14


çio estas la belo kaj pere de tiu belo ankaû çiuj aliaj ko-zoj estas bonaj.

Sed ekzistas ankaû la belo demona, kiu ne venas deDio, kvankam eç tiu çi estas lia rebrilo, ja ankaû la fal-inta an¸elo daûre estas lia rebrilo, çar nenio kreita po-vas esti absolute sen lia rebrilo, ankaû tio, kio falis, ne.Sed la belo de la demonoj, kiu pli kaj pli hejmi¸as interni, ¸i eç fari¸is la preskaû sola skolo de la belo en niaepoko, havas unu mankon, laû kiu oni povas ¸in reko-ni. ¯i estas nur simetria belo, nur geometria, nur frak-tala. En ¸i ne trovi¸as asimetria eraro, kiu devus estiplenigita de la amo, kiel tio estas çe la belo Dia. La de-monoj postulas okulon por okulo ne nur en la aferoj dela justeco, sed ankaû en la aferoj de la beleco. Tial tiu çibelo kun sia rebrilo de la Dia origino retenas sian belon,tion eç la demonoj ne povas ÿan¸i, sed en sia demonaintenco kaj metodo ¸i estas misformita en malbelon; neen la ”estetikon de la malbelo”, kiel ludas per tiu vorto lanuntempaj apologetoj de la malbelo, sed en la malbelonde la estetiko, kiel korespondas kun la vero. La Dio,kreinte la mondon, iris de la belo, tial li nomis la kreitajnaferojn bonaj. Ni, mastrumantaj super tiu çi mondo,regantaj al si mem kaj al la aliaj, sekvantaj kiel individuojla veron kaj la juston, sed antaû çio la amon, kiu çionresumas kaj çio resumita servas al ¸i, la amo, iras el labono kaj tial nomas la aferojn, kreitajn de la homo kaj

15


lia aûtento, belaj. Verweile doch, du bist so schön — hal-tu nur momenton, kia via belo; nome de la momento,diras la heroo de Goethe, lia Faûsto. Li ne pensis pri ladirtono, pri la versenhavo kaj io simila, li pensis pri laplej alta bono en tiu momento. En la lingvo kaÿi¸as kajkonservi¸as pli la profunda kogno, ke la belo estas laresumo kaj la rekono de çio vera kaj bona. La senco kajla celo de la homa vivo do estas en la senlima disflora-do de la belo. La belon la dua Dia persono promesas,dirante, ke niaj okuloj ne vidis tion, kion Dio preparis(1Kor 12) por siaj. Kaj la okuloj serças la belon. Tial an-kaû la kontrasto de la belo, la malbelo, en la popola pa-rolo fari¸is la kaÿejo kaj deponejo de çio, kion oni nepovas unuarigarde meti sub la slipo estetiko. Tiel mal-bele trakti iun ne estas la estetika, sed la morala priju¸o.La sintagmo ”la malbela homo” ne signifas, çefe nesignifas la estetikan priju¸on de iu homo, sed lian mo-ralan imagon. La vorto ”malbelo” multfoje ne estas reag-voço, eligita post la alrigardo al iu moderna ”arta insta-laîo”, kvankam ankaû çi-rilate tia priju¸o estus sencoha-va, çi tie prefere temas pri la krio, eligita okaze de larenkonti¸o kun forta ekzemplo de la malhomeco, dokun forta malobeo de la vero kaj de la justo.

La filozofio, valora de sia nomo, tiel devas konduki lahomon al la belo. La savo kaj çio, kio la savon helpas,antaû çio la fido kaj la vivo laû ¸i konforma, kondukas

16


la homon al la eterna belo de la Dio kaj de lia transcendamondo, en kiu li preparis por la homo la eternan kajsavitan hejmon. Sed la filozofio kondukas la homon alcetere portempa, sed en sia metaforeco kun la eternoligita belo de la kreitaj kaj postkreitaj aferoj: kreitaj en lasenco de la naturo, postkreitaj en la senco de de la be-laj homaj artoj. Sed ne temas nur pri tio. Ni diris, ke lanocio de la belo el la filozofia vidpunkto estas ankaû laresuma kaj la metafora nocio por la bono, bono en lasenco etika, ekonomika kaj politika. Tial la filozofio,kiam ¸i malfermas la internajn sensojn de la homo,same kiel la praktika instruo malfermas liajn eksterajnsensojn, do: la internan vidon, la internan aûdon, sedantaû çio ian nedifineblan internan perceptadon de labelo kaj supereco, preparas la saman homon ankaû porla belo en tiu metafora senco de la vorto, la belo de labonintenca homo, la belo de virtoj, sed super çio por laamo al Dio, al aliaj kaj al si mem. En siaj lastaj konse-kvencoj proponas la filozofio al la homo pere de siajfruktoj la saman vivotenon, la samajn virtojn kaj kvali-tojn, la saman valorskalon, kian al li proponas lia fidoper sia instruo, kompilita el la revelacio de Dio mem kajel la komentoj de la revelacio, kiel eldiris aû notis ilin lahomoj, vekitaj de la Spirito kaj metitaj en la servon de laanoncado, profetado, admonado kaj instruado.

17


Tiamaniere ni havas kontrolon de la fido per la filo-zofio kaj inverse, kontrolon de la filozofio per la fido.Kiel en la matematiko oni kontrolas la rezulton de lamultiplikado per dividado kaj inverse, la rezulton de ladividado per multiplikado, per kio oni ne atingas la ab-solutan certecon, sed jes la praktikan, samtiel ni kontro-las per filozofio la religian tradicion kaj ¸ian aûtentike-con — kaj inverse, per la religia tradicio ni kontrolas la¸ustecon de la filozofia kognado. La ¸usta fido devaselteni la kontrolon de la racio, de la instruita kaj en lasenco de scienca filozofio instruita racio — kaj la ¸ustafilozofio devas elteni la kontrolon de la fido, spertita enmodeloj, martireco kaj religiaj fruktoj. Same kiel çe lamatematiko, ni ankaû çi tie ne posedas la absolutancertecon pri la lasta vero, tamen ni povas atingi tielproksiman praktikan certecon, ke estus absurde en lanomo de teoria absoluta certeco forîeti la konsolon kajla savan forton de ili ambaû. Sed ion mi povas diri el miavivosperto: La fido eç al tiuj kun malpli granda intelek-ta kapacito kaj malpligranda instruiteco de ilia raciodonacas la forton de la sana racio (common sence). Kon-traûe en la kazo de senfideco finfine eç la genio mon-tri¸as stultulo . . .

Ambaû aferoj, la ¸usta kredo kaj la ¸usta filozofiodevas komune montri sian aûtentecon en tute simplaçiutaga vivo. La vivo, kiu sin permesas instrukcii de

18


ambaû, de Sokrato kaj de Kristo, montras esence pli daordo, interna kaj eksterna paco, sereno kah humuro,afableco kaj vera societemo, da vivtena kaj krea lerto,sed antaû çio da boneco kaj amo, da ”vivo en abundo”(Jn 10, 10) ol la vivo de tiuj, kiuj sin disponas al la in-strukcioj de la mondo kaj ¸iaj falsaj profetoj. Oni povastre facile distingi la disçiplon de Sokrato kaj Jesuo, laaûtentan kaj ne nur laûnoman, pere de çiuj manifesti¸ojen lia vivo, pere de lia riçeco, ne tiu en la banala konsu-meca senco de la vorto, sed antaû çio pere de lia respek-to kaj ekonomikemo rilate çion, kion kreis Dio; pere delia sciemo, miremo kaj fascini¸emo pri çio, kion plejbonan postkreis la homo, sed pleje pere de lia amo, prokiu li estas preta ”doni sian vivon por siaj amikoj” (Jn 15,13).

Protagoro eldiris tre dan¸eran frazon, ke la homoestas la mezuro de çiuj kozoj. (La germana dadaismaartisto Hans Arp satiris çi-teme: ”Der Mensch ist das Maflaller Schneider . . . ” — La homo estas la mezuro de çiujtajloroj . . . ) Tiu çi frazo çesus esti dan¸era kaj fari¸ussa¸aîo kaj revelaciaîo samtempe, ¸i çesus esti stultasofismo, kio ̧ i en la momento, kiam ̧ i estis eldirita, estiskaj ¸is nun tio estas, se la homoj daûre îuras je ¸i, se laaûtoro tiun ”homon” al ni nomus kaj montrus. Oni nedevas esti aparte inteligenta, eç speciale ne filozofo, in-struita filozofo, ne nur naturkreska, por vidi, ke evidente

19


ne çiu homo povas esti la mezuro de la kozoj. Oni mal-facile povus akcepti, ke iu Anito, kiu Sokraton akuzis kajpostulis lian morton, same estus la mezuro de çiuj ko-zoj kiel lia senkulpa viktimo Sokrato. Aû ke ekzempleJudaso el Karioto, aû ni diru Herodo, same estus la me-zuro de çiuj kozoj kiel Jesuo Kristo . . . Ke en nia tempo,ni diru, iu Himmler same estus la mezuro de çiuj kozojkiel lia viktimo p. Maksimiliano Kolbe . . . jam duonaintelekto de la homo, por ne diri la kompleta, kon-traûstarus tian cinikan relativismon — sed spite al tio nidevas pripensi la fakton, ke tiomaj homoj, antaû çio tiuj,kiuj posedas la mandaton mastri super grandaj kapita-loj kaj regi super grandaj popolamasoj, permesas sinkonduki de ¸uste tia malfeliça kaj falsa frazo, eç se ili prila preciza formulo de ¸i ne konas, tiam eç aparte!

Sur tiu ”homo-mensura”-frazo tamen ne bazi¸as kajkonstrui¸as nur la falsaj filozofiaj skoloj, la falsa antro-pologio, estetikaj kaj aliaj konceptoj, sed ankaû la poli-tikaj kaj ÿtataj ideologioj kaj tutaj ÿtatsistemoj, inter ilispeciale kaj antaû çio tiuj plej teruraj, kiel en la plej den-sa koncentro ilin travivis la XX-a jarcento. Kiam la naci-socialismo ripetis tiun çi frazon, en sia specifa gramati-ko kaj leksiko, ¸i ne diris rekte, ke Adolfo Hitler estus tiusola homo, kiu estus la mezuro de çiuj kozoj. Kiam lainternacia socialismo (komunismo) ripetis tiun çi frazon,denove en sia specifa gramatiko kaj leksiko, same ne

20


diris rekte, ke Jozefo Stalin estus tiu sola homo, kiu estusla mezuro de çiuj kozoj. La samo validas por çiuj aliaj plimalgrandaj, kvankam ne ankaû malpli sangoavidaj ”ho-moj-mezuroj-de-çiuj-kozoj”. En vero oni çiam pensaspri unu sola homo, neniam la homo ¸enerale, kiel iupovus naive pensi, legante en Protagoro. Li mem nepensis pri iu abstrakta homo ¸enerale, sed pri si mem,li mem devus esti tiu mezuro de çiuj kozoj, alie ne po-vas esti.

La tuta jura, politika, sed antaû çio morala arbitrobazi¸as sur tiu çi malfeliça frazo el iu trista çapitro de lafilozofihistorio. Neniu naturkatastrofo, eç neniu dehoma mano kaûzita katastrofo ne povas sin komparikun la katastrofo, kiu fontas el tiu çi frazo, el la pensma-niero kaj doktrino, kiujn tiu çi frazo nutras. Esti la me-zuro de çiuj kozoj en klara lingvo, kiu ne ludas per ÿaj-ne filozofiaj, sed efektive sofismaj sintagmoj, signifas:esti dio! Sed la homo, trovi¸anta en sia imagita kaj ar-bitra rolo de la dio, estas pli terura apero ol la homo,trovi¸anta en la rolo de la diablo. Efektive nur Dio mempovas esti la vera mezuro de çiuj kozoj, ja nur tiu, kiu lamondon kaj ¸iajn fenomenojn kreis, povas ili mezuri,povas mem esti mezuro de ili. Kaj la homo? Ankaû lahomo povas esti la mezuro de çiuj kozoj, sed unu nurainter ili, nur tiu inter ili, kiu samtempe estas Dio, dum liankaû estas la homo: la dua Dia persono, Jesuo Kristo!

21


Per aîoj kaj estaîoj oni povas adekvate manipuli kaj rilatinur, kiam ilia mezuro ne estas en la povo de tiu, kiumanipulas kaj rilatas. Mem esti la mezuro de la aferoj,tio signifus, samtempe esti la ju¸isto, la akuzisto, la ad-vokato, la policisto kaj ekzekutisto en unu persono.¯uste tio okazas, kiam tiu çi la plej falsa el çiuj falsaj fra-zoj fari¸as la doktrino de iu politika sistemo.

La filozofio, kiu en sia sofisma dekadenta alo sursce-nigis tiun çi falsan kaj dan¸eran frazon, devas zorgi por¸ia riparo, por klarigo, kiu aû kio efektive estas la mezu-ro de çiuj kozoj, nur de la ekzistantaj kompreneble, ja laneekzistantaj ne povas havi mezuron, kiel ¸in tamenatribuis al ili Protagoro.

Sed kiel la filozofio, almenaû por la ”moderna” onipovas tion diri (en citiloj, çar ¸uste la filozofio kaj aliajformalaj sciencoj kiel ekz. la matematiko neniam povasesti moderna, modernaj povas esti nur la fenomenoj,dum ilia klarigo povas esti ¸usta aû mal¸usta, sed neni-am en strikta senco moderna), povas klarigi, kie oni ser-çu la mezuron de çiuj kozoj, se multaj nuntempe eç enla ekziston de realoj ne plu kredas, denove serçante enla instruoj, kiu en sia origina formo rikoltas primokon,nome en la malnova solipsismo, laû kiu la mondo neestas io alia ol pure subjektiva son¸enhavo?

Tiel ni de la fruktoj de la filozofio, konsistantaj el lainstruoj por ¸usta vivo, ¸usta en tiu senco, ke ¸i estu

22


kongrua kun la homa senco, retroiras al la dua sektorode la filozofio, al tiu, kiu parolas pri tio, kio estas, kioekzistas kaj el ¸i probable eblas (por aliaj ankaû neeblas) konkludi al tio, kio estu kaj kiamaniere tio estu.

La filozofio ¸is nun ne superis sian ÿoki¸on, ricevitande la fenomeno de eksaktaj sciencoj, vekanta la hororonantaû la precizeco kaj absoluteco çe multaj filozofoj.Nuntempe la pli multaj filozofoj kura¸as eldiri nur tiajnasertojn, kiajn oni povas atingi helpe de konkludado,kvankam çe la filozofio la konkludado ne povas kondukial tiel puraj rezultoj kiel ekzemple çe formala logiko aûmatematiko. Sed la çefa forto de la filozofio ne estaskonkludado, kiel nuntempe false pensas la plimulto, sedla evidento, sen kiu finfine oni eç konkludi ne povus,kion nur malmultaj vidas. Finfine ankaû la konkludadone estas io alia ol nur laûÿtupa evidentado, same kielankaû la matematikaj operacioj ne estas io alia ol kom-binitaj manieroj de nombrado. Kiam la ”moderna” filo-zofo el sia embaraso antaû la eksaktaj sciencoj refutas laevidenton kiel bazan formon de la filozofia spektado, lienvere mensogas al si mem, ja li eç çe sia senespera pro-vado, sekvi purajn metodojn de la eksaktaj sciencoj, fa-ras nenion alian ol kombini unuopajn evidentojn, kiujestas tiom detalaj, ke oni ilin ne vidas plu evidentecoj, enpli ampleksan sistemon, nomata konkludo aû eç pruvo.Iasence tia filozfio similas al la ÿtata statistiko, çe kiu tiuj,

23


kiuj la faktojn surterene registras, atingas (mal)precize-con, variantan je unu aû du nombrolokoj kompare kunla nombra grandeco. Sed la ÿtata statistika instituto kal-kulas tiujn tre aproksimativajn nombrojn per precizecode tri decimalaj lokoj . . .

La filozofio, kiu vere intencas trovi la mezuron de lakozoj, devas unue reveni al la risko de evidenteco kajdenove vidi kaj evidenti la ekzistalon kaj tiun ekzistalondistingi de ¸ia fonto. ¯i devas reveni al la aristoteleskakaj akvineska realismo, senrigarde je la prezo de tiu re-veno, kiu povas esti: la logika kogno, ke çio ekzistantapostulas sian fonton, ke inter la ekzistalo kaj ¸ia fontotrovi¸as ontologia diferenco kaj ke tiu fonto havas ka-rakterizojn, kiujn la homaro de çiam resumas kaj espri-mas per la nocio ”Dio”.

Oni povas konkludi, ke la pliparto de çiuj fu¸oj de lafilozofia realismo (rekono de la reala ekzisto de la ekste-ra mondo, kiel ¸in mesa¸as al ni niaj sensoj aû kiel ¸inanalizas kaj sintezas al ni la homa racio — kaj aliflankede la kreanta Spirito, kiu mem ne estis kreita) envici-¸antaj en senfina rozario de diversaj filozofiaj -ismoj,naski¸is el la bezono, eviti tiun duoblan rekonon. Tiu çirekono nome, nur unuavide estas pure filozofia afero —jam duavide tio fari¸as ankaû etika demando kaj postu-lo, ¸uste tio, kion Immanuel Kant nomis ”kategoria im-perativo”.

24


Tiu çi baza agnosko pri la ekzisto de ambaû mondoj,de la materia kaj de la spirita, de la temp-space lima kajtemp-space senlima, eterna, de la etike indiferenta kajde la etike interesita kaj deviganta, situas sur io, kiomem ne povas veni el konkludado kaj pruvado: el simp-la evidento, ka ni almenaû parte posedas partan inteli-genton, kiu vidas kaj kognas kaj ankaû vidas sian vidonkaj kognas sian kognon, kiel emis ripeti la formortintaprofesoro Janòekoviâ (Janez Janòekoviâ, 1901-1988, pro-fesoro pri kristana filozofio en la teologia fakultato enLabako, disçiplo de J. Maritain en Parizo). Tiu çi agno-sko situas ankaû sur io, kio estas eç pli baza ol la eviden-to kaj ankaû al la evidento ebligas esti evidento: sur lakredo, ke tio, kion oni perceptas kiel ekziston de la mon-do, ne estas halucino, sed realo, eç se ¸i ne tuj senpereestas por ni komprenebla en çiuj siaj dimensioj kajstrukturoj. Unu el plej grandaj eraroj kaj perdi¸oj de lafilozofia serçado estis la malesperi¸o rilate homan kog-nan povon pro tio, ke la eksaktaj sciencoj instruis, kiajnerarojn oni faras kaj ke la mondon oni ne povas ¸isfineekkoni kaj kompreni en ¸ia tuta profundo kaj komplek-seco. La kritika realismo de Karlo Popper certe pravaskiel averto antaû la naiva optimismo de la lerneja ”sci-enco”, por kio çio estas klare ”pruvita”, çio estas ”scien-ca”, komprenante sub scienco sinonimon de kognitavero. Tamen estus fatala eraro, se oni pro la bezono de

25


tia averto troigus en la senco negi çe la homa racio laesencan kompetenton, konstati kaj rekoni la ekzistantanmondon, ambaû ekzistantajn mondojn, la materian kajla spiritan, çiun en la amplekso donita. Dum la troigitakogna optimismo eraras nur en la mezuro de la kogne-bleco, la kogna skeptikismo, kiun oni sur la metafizikanivelo nomas agnostikismo, eraras en la principo mem.La problemo de la skeptikismo kaj agnostikismo estas,ke iliaj advokatoj ¸in ne pripensas funde kaj ne konside-ras iliajn konsekvencojn. La aûtenta skeptikulo kaj ag-nostikulo devus eksilenti — ne nur en la esprimado, sedankaû en la aperado de siaj pensoj. Jam la elparolado dela skeptikismo kaj agnostikismo estas en si mem kontra-dikcia, ja oni ¸in ne povas serioze preni kaj kredi. Sed envera situacio ¸uste la adeptoj de tiu çi skolo estas kuti-me pli vortriçaj kaj laûtaj ol çiuj aliaj. Ili sentas nekuti-man bezonon, al la tuta mondo senlace anonci kaj pre-diki, ke oni nenion povas vere ekkoni — forgesante çetio, ke tio devus laûlogike validi ankaû por la enhavo detiuj frazoj mem.

¯uste la laûteco kaj vortriçeco de tiuj, kiuj revelaciasnekogneblon de la esto kaj de ambaû mondoj en ¸i,parolas favore al la supozo, ke çi tie ne temas pri la filo-zofio mem, kvankam la esprimmaniero estas filozofisti-la, sed pri la kredo, kiu estas kredo eç, se ¸i estas nega-tiva, neganta. Sed inter la religioj jam de tuta komenco

26


okazas lukto por ortodokseco. Haecker pravas, dirante,ke La Sa¸a Natano de Lessing envere ne estas sa¸a, sednur indiferenta. Ne estas vere, kion instruis la iluminis-mo kaj sur kio ¸is niaj tagoj bazi¸as preskaû la tuta eku-mena klopodado kaj tial ankaû ¸i pliparte restis senfruk-ta, nome, ke çiuj religioj estas egalvaloraj kaj same bo-naj. Samvalora kaj same bona povas esti la sincereco deçiu kredanto de iu ajn ekzistanta religio. Tial oni en çiureligio povas atingi savi¸on, ja Dio unuarange demandaspri la sincereco kaj ne pri la dogmoj. Tamen: eç la plejsincera adoranto de la Ora bovido religie eraras; ankaûse li savi¸os, li ne estos savita pro sia falsa kredo, sed prosia sincero, per kiu li false kredis, tamen li laû sia falsakredo, kvankam tio ne estas tiom facila, li honeste vivis.Kaj same eç la plej granda hipokritulo, kiu konfesas lakonstantinoplan aû la apostolan kredkonfeson, kredas¸uste, kvankam li probable malsavi¸os, çar li en sia ce-tere ¸usta kredo ne estis sincera kaj ne klopodis vivikonforme al ¸i. Kvankam oni povas foje eç helpe de falsedesegnita mapo kaj busolo, kiun ¸enas kaÿita metalpe-co, ke ¸i montras false, tamen trovi la serçitan lokon, lafalsa mapo kaj la ¸enita aû difektita busolo tamen nepovas egalvalori kaj same bone utili kiel bona mapo kajbone funkcianta busolo, kvankam kelkaj eç per ili per-di¸as!

27


Sed kial, demandos la skeptikulo, klopodi por la ”¸u-sta kredo” (ortodoksio), se antaû çio savas, apud la Diagraco, kiel kredas la kristanoj, la sincero? Tial, çar la sin-cero ne estas en çiu religio same realigebla, ja ¸i en çiureligio eç ne posedas la saman rangon kaj valoron. Plejfacile oni estas sincera en la medio de la vero: de lamorala, memkompreneble, ja la sincero estas sinonimopor la malo de çia mensogo, sed ankaû de la kogna. Lavero: ambaûsenca, morala kaj kogna, mem vokas kajsubtenas la sinceron — kontraûe la vero, eç se nur kog-na, la sinceron kontraûas. Nevero, eç se nur en la sen-co de eraro, posedas nome ian memstaran forton kajdirekti¸on. Çiupreze ¸i klopodas preni la lokon de lavero. Tio povas dum iu tempo sukcesi nur, se ¸i puÿas lahomon al nesincero. Tial la sincero çe elstare eraraj kre-doj estas praktike nur principa teoria ebleco, same kieltiuj, kiuj trovi¸as tre proksime al la bazaj veroj de la¸usta kredo, tamen estas nesinceraj, estas nur esceptafenomeno. Regule okazas, ke tie, kie trovi¸as pli da vero,trovi¸as ankaû pli da sincero. Tial ne estas egale, indife-rente, kian kredon oni havas, kiamaniere oni konceptasla veron.

Sub tiu lumo la kredo pri la malkognebleco de lahoma racio, ke ¸i povu kogni almenaû kelkajn bazajnverojn pri la esto, ne povas esti egalvalora al la kredo,kiu al la homa racio spite al çiuj gnoseologiaj malfaci-

28


laîoj, tamen atribuas la eblon, kogni la veron. Ne nepreçiun kaj tutan veron, sed tamen almenaû kelkajn bazajnverojn, kiuj al la homo ebligas esti vere homo, nomeracia kaj bonintenca homo. Kaj la homo estas racia kajbona, tion ni jam diris komence, kiam li per siaj pensoj,vortoj kj agoj, kiel tion bele resums la liturgia tekstodum la rapaci¸a parto, proksimi¸as al la senco de siaekzisto, do al la celo (teloso), kiun en lin metis la Kreinto.

Tiel bona filozofio dependas de bona kredo, çe kiu ¸ipovas pruntepreni tiujn elirajn religiajn verojn, kiuj lastarton de la filozofio nur ebligas. La filozofio ne pose-das propran lumon kaj fajron, la lumon kaj la fajron ¸iprenas çe la kredo, ja nur la kredo alportas la lumon kajla fajron, du bazajn rimedojn de çia aûtenta filozofado.Tial la frazoj de la filozofio, kiu ÿiris ligojn kun la kredo,respektive, kiu permesis sin miskonduki de la falsa kre-do, tiel malhele kaj fride. En tia filozofio manifesti¸asnur plu frida mekanismo, kiun akcelas la inercia rado dela historio, sufiçe masiva por akceli la mekanismon eçjarcentojn pos tio, kiam ¸i malkopli¸is de la akcela aksode la kredo.

Tiel ne pravas nur la aserto de Haecker, ke malantaûçiu granda poezio trovi¸as same granda filozofio; ankaûmalantaû çiu granda filozofio devas trovi¸i io eç pligranda: malantaû la homa sa¸o, kvankam inspirita deDio, devas trovi¸i la sa¸o de Dio mem, kiel ¸i estas

29


esprimita en la çeffrazoj de la kredo. Vere granda filo-zofio estas ebla nur en la medio kaj subteno de samegranda, sekve ¸usta, de Dio mem revelaciita kaj pere deliaj profetoj kaj kredinstruistoj klarigita kredo. En tio onieble povas trovi la klarigon por la konstato de Eugéne deZilah, la plej grava filozofo, verkanta en Esperanto, keinter la vere gravaj filozofoj oni ne povas trovi ateiston.La ateismo, kvankam mem religio, ne nur negativa, sedankaû tre simpla kaj en intelekta vidpunkto tre malpost-ula kredo, estas la fono kaj soklo de tiom kompatindafilozofia simplaîo, kia la materia-ekonomia determinis-mo de Marx aû socia aktivismo çe Sartre, kiun ne ¸enasla samtempa metafizika tezo de absurdeco. Çio, kio pro-vas nin feliçigi en la senco de temiksaîoj inter la ”sociaanalizo” de Marx kaj ”psik-analizo” de Freud, finfine tro-vas sian resumon en la ”malforta penso” de Gianno Vat-timo, kiu ne malfortas nur laû sia memdeklara ambicio,sed ankaû laû siaj efektivaj atingoj.

La resumo de la tuta ”moderna”, do gnoseologie ag-nostika kaj ontologie indiferenta, normece pro ambaûmotivoj lama filozofio, estas la tro malfrua epigonado dela forpelo de la metafiziko çe Kant, tiel ankaû de la on-tologio kaj sekve de çio, sur kion oni povus solide kon-strui la norman sektoron de la filozofio, kie trovi¸as laetiko, estetiko, ekonomiko kaj politiko. La ”kategoriaimperativo” de Kant tiel daûre restas tio, kio ¸i estis jam

30


ek de la momento, kiam ¸i estis formulita en la dua elçiuj Kritikoj de Kant, en Kritiko de la praktika racio: filo-zofia retoriko, filozofia pozo — en plej bona okazo boneintencita konsilo de la honesta homo, sed erarinta filo-zofo. Ajna imperativo havas sian sencon kaj sian devi-gan povon nur, se ¸in proklamas la aûtenta imperatoro— la vera princo. Kant kiel privatulo ankoraû kredis jetiu Princo, tial li ne sentis la problemon. Tial lia ”kate-goria imperativo” estis nur la filozofia traduko de ”Diajordonoj”. Sed kian imperativon povas bazi la ateismakedo de la moderna malforta ludado per filozofiaj kate-gorioj? La imperativo sen la imperatoro; la le¸o sen lale¸odonanto, la ordono sen la ordonanto . . .

La vorton ”moderna”, temante pri la filozofio, mimetis en citilojn, çar la moderneco, do la portempecokaj la filozofio ne estas kongrueblaj aferoj. La portempa,moderna povas esti sofistiko, ne povas, ¸i tio estas, dumla filozofio, kiam ¸i indas sian nomon kaj promeson,estas eterneca: philosophia perennis! La filozofio nomeserças la respondojn je la plej malnova el çiuj demandoj:de kie ni venas, kio ni estas, kien ni iras — kaj se la de-mandoj estas ¸ustaj, ili estas ¸ustaj por çiuj tempoj; seili estas falsaj, ili falsas por çiuj tempoj. La filozofio nekonas respondojn, kiuj havus sian validon nur en tiu aûalia tempo kaj tiusence ili povus esti modernaj. La kla-sikaj verkoj el la historio de la filozofio staras antaû la

31


vera filozofo en la sama tempa linio, kvazaû ili estusverkitaj samtempe. Aristotelo povis intertempe perdi ensiaj asertoj eksterfilozofiaj, ekzemple en sia naturpriskri-bo, kvankam eç tie ne tiom kiom kredas la lerneja sa¸o.Samo validas por Aûgusteno, la samo por Tomaso. Lavera filozofio estas por çiam juna kiel ankaû çiu veraarto. Nur eraroj a¸i¸as, la vero restas çiam sama.

La germandevena profesoro pri la historio de la filo-zofio Johannes Hirschberger diras en sia antaûparolo alla gvidlibro Kleine Philosophiegeschichte (Eta filozofihis-torio — Verlag Herder, Freiburg 1976):

”La historio de la filozofio signifas la liberon de la spi-rito. Tiu, kiu vivas nur en sia nuno, povas facile submeti-¸i al la modo de la tempo, kiu trovi¸as eç en filozofio.Tiu homo estas spirite sensperta kaj submeti¸as al pureaktualaj aferoj, kio povas kelkiun kapti en araneaîon,tamen restas sen daûro. Kiam la libro Mondenigmoj(Welträtsel) de J. Haeckel estis plej populara, trenis postsi multajn spiritojn kaj lançis surmonden novan mond-percepton. Nuntempe ne estus malfacile — per kelkajekzempleroj el la libro meti en ridegon tutan prelegejon.Samo validas por la moda faktoro en viv-filozofio, porNietzsche, por materiismo, ideismo kaj aliaj -ismoj.”

Moderna povas fari¸i en filozofio nur tio, kio estaserara. Tio do, kio jam mem volas sin prezenti kiel

32


mod(ern)a fenomeno, do ”moderna filozofio”, estas er-ara jam dekomence.

Oni ne povas riproçi al homoj, kiuj ne okupi¸as kon-scie pri filozofio en faka aû pedagogia senco, se ili pri ¸i,pri la filozofado kaj pri filozofoj ne havas tre afablanopinion. Ili ¸in same ne havas pri poetoj, politikistoj,ekonomikistoj. La komuna trajto de ili çiuj estas, ke ilikoruptis la originan signifon de sia vokiteco kaj faris el¸i karikaturon kaj trompon. Kiamaniere oni prenu porserioza poezio milojn da eldonitaj kajeroj, en kiuj la vor-toj simple vertikale vici¸as, multfoje sen ajna enhavaligo, se tamen ekzistas ia logika kromsignifo, la moder-na ”poeto” ¸in elsarkus, sciante pri ¸i. La le¸o de la po-ezia modo diras: Neniu signifo, neniu signifa interligo!Kiamaniere serioze trakti la nuntempajn ”politikistojn”kaj iliajn misagojn nomatan ”politiko”, ja ilia agado pli-parte ne servas al la bono de la poliso (komunumo), seden plej bona okazo, al ilia persona bono, se oni povaskredi, ke mensogisto, trompisto kaj ÿtelisto povas vivi eçnur persone en bono? Kaj kiamaniere serioze preni lanuntempajn ”ekonomikistojn”, kiuj la fundamentanle¸on de vera ekonomiko, la le¸on de ÿparado, perver-sigis en la le¸on de malÿparado kiel baza mezuro de laÿtata, entreprena kaj persona ekonomia sukceso?

Se rikoltas honton tiuj, kiuj fimarçandas kaj trompko-mercas per la fruktoj de filozofio, çar ne estas falsa kaj

33


koruptita nur la fruktostoko, sed la koruptita arbo mem,estas nature, ke eç pli rikoltas honton tiu, kiu zorgas prila arbo mem, la filozofo, pli bone dirite, la sofisto, kiusur sian pordon fiksis falsan markon de la Sokrata here-do. La homoj çesis legi poeziaîojn, çar ili pliparte trovasnur serion de hazarde aran¸itaj vortoj; ili çesis fidi al lapolitiko, çar ili pliparte ¸isvivas disravi¸on kaj siajn ¸is-momentajn povulojn ofte renkontas en la benkoj de tri-bunalaj akuzitoj pro ÿtelado de publika havaîo; ili çesiskredi al la ekonomiko, çar ili rekonis, ke ¸i riçigas nurilin mem kaj aliajn faras eç pli malriçaj. Tiel same ili çesiskredi al ebleco de serioza filozofiado, ja ili pliparte ren-kontas nur taktikan dismetadon de la vortoj kun la samacelo, kun kua la persekutantoj de Sokrato, la tiamajsofistoj, por bona honorario instruis siajn studentojn:kiamaniere per vortlerteco gajni la principe perditanproceson . . .

Se oni volas savi la renomon de la filozofio, oni devas,kiel jam siatempe Sokrato, kiu la amantan kaj honestanserçadon de la vero nomis filozofio, adiaûi de siaj ÿajnajfalsaj kolegoj — sofistoj — kaj la filozofion denove tre-ni de la nuntempe artifika, per la lumekiparo de moder-na diskoteka tekniko prilumita firmamento de komercadekoro sur la grundon de la çiutaga vivo. Oni devas lasial ili la ÿajne sciencan, ÿajne kleran vortgimnastikon kajvortstokon kaj denove ekparoli per normala homa ling-

34


vo, antaû çio per la lingvo de tiuj, kiuj la filozofion, samekiel la kredon, ¸ian fonton, pleje bezonas. Tio ne estasla sati¸intaj el la listo de Jesuaj Benoj, sed la malsataj kajsoifaj de la justeco (Mt 5,6), kiuj estos satikitaj — kaj li-nion sur la menuo de tiu satigado skribu ankaû la filo-zofio.

Çu povas la filozofio konsoli kaj finkonsoli, kiel kredisBoecio, kompilante sian Konsolon de la filozofio en siakarcerçelo en Pavio? ¯i povas konsoli, sed ¸i ne povasfinkonsoli. Çar la homo ¸enerale ne povas finkonsoli kajpovas nur iomete konsoli. Benon al la lingvoj, posedan-taj verbaspekton, speciale al miaj du lingvoj, slovena kajinternacia, kiuj tiun verbforman lukson kaj tiun filo-zofian distingkapablon posedas, jam en la lingvo unua-vide distingi, kion povas la homo kaj kion povas nure laDio. La homo povas konsoli kaj li konsolu, sed nur Diomem povas vere finkonsoli, li tion al ni promesis, nome,ke li sendos al ni Konsolanton (parákletos — Jn 14, 16;26),post kiam la malnovtestamenta Predikanto mal-esperi¸is pri la homa konsolo: ”Kaj mi returni¸is, kaj mividis çiujn premojn, kiuj estas farataj sub la suno: kaj jenestas larmoj de prematoj, kaj ne ekzistas por ili konso-lanto; kaj perforteco de la mano de iliaj premantoj, kajne ekzistas por ili konsolanto.” (Prd 4,1)

Sokrato konsolis, en la malliberejo tuj antaû la ekze-kuto: sin mem, sed antaû çio sian edzinon, filojn kaj

35


amikojn, eç çiujn, vivantaj kaj serçantaj en lia ombro kajlumo — tamen eç li ne finkonsolis. Konsoliga estas liagranda penso, ke nur dioj scias, kio atendas la homontranse de la morto, sed ke tio ne povas esti io malbona,estu transe io aû ne. ¯is çi tie iamaniere etendi¸as laefiko de la konsolo filozofia — sed vere finkonsoli povasnur Konsolanto, kiun la homo alvokas per sia kredo kajen sia kredo akceptas lian aûtentan kaj solan konsolon.

Çu do la filozofio superfluas, se ¸i ne povas pli efikekonsoli ol la homo mem, kaj tiu konsolado mem bezo-nas sian konsolon? Çu la serçado de la sa¸o, eç se enamo, kion la vortoj signifas, havas sencon, se la sa¸ecorestas homa sa¸eco, eç se tiu de Salomono, eç se tiu deSokrato?

La fruktoj de la filozofio, nome, la ordo en la kapo kajkoro, la ordo inter la nocioj kaj kontrolo super la instink-toj — çio tio ne jam estas sakramentoj, pere de kiuj funk-cias la kredo, tamen çio-çi helpas, ke oni ankaû la sakra-mentojn ¸uste konceptu kaj deziru. Se mi diris antaûe,ke ne trovi¸as granda filozofio sen granda, do ¸usta kre-do, validas ankaû inverse: ke ankaû granda, do çiuas-pekte ¸usta kredo ne trovi¸as sen helpo de granda filo-zofio. La kredo ne konstruas sur malracieco, sed sur lafundamento de la komuna senso kaj sa¸o. Kiam aposto-lo Paûlo ironias pri ”sa¸eco” kaj laûdas ”malsa¸on”, liprimokas la ÿajnan sa¸on, efektive la sofismon — kaj li

36


laûdas la ÿajnan malsa¸on, nome, la malsa¸on en la oku-loj de la ÿajne sa¸aj. Jesuo konsilis, ke ni estu ”kiel infa-noj”, tamen li ne proponis, ke ni estu infanecaj, kvankamtio estas la unua impreso, kiun oni ekhavas, renkontantela plimulton de la nuntempaj homoj. Jesuo volis, ke niretenu la infanan koron, do la senkalkuleman, simplan,bonvolan koron — sed li ne proponis, ke ni havu infane-can cerbon.

La mondo evoluigis el lia konsilo renvesitan aferon: laa¸açan koron de avarulo kaj malsocietulo kaj la neevo-luitan intelekton de la knabeto. Jen la patento de laavera¸a nuntempa homo. Kontraû tiu patento de la ren-versita konsilo de Jesuo estas direktita la vera filozofio.La filozofo do estas la homo kun laûeble juna, envereinfana, infane senkulpa koro — kaj laûeble maljuna, pliol propra vivo kaj generacio a¸a intelekto. Tio estas lafilozofia alternativo al la momente moderna modelo dela homo kun koro de mil jaroj a¸a vampiro kaj kun inte-lekto de neklera kaj needukita infanaço.

La filozofio tiel spite al siaj limoj, kiujn ¸uste la filozo-fo devas klare konscii, ja filozofio en kelkaj lastaj jarcen-toj multe pekis kontraû si mem ¸uste en tio, ke ¸i tiujnlimojn çu orgojle transpaÿis aû simple pri ¸i ne konsciis,tamen tre signifa homa kontribuo, por ke fine bonÿan-ce kunvenu tio, kio iam en ribelo disiris, kvankam apar-tenanta al la kuno: Dio kaj lia homo — homo kaj lia Dio,

37


ja ili ambaû en la sava plano de la Patro jam venis kunekaj ligi¸is en unu Di-homo por çiuj aliaj, en la dua Diapersono kaj en certe unua homa persono Jesuo Kristo.La homo, inteligenta kaj kredanta homo, kio faras ple-onasmon, ja kredi estas inteligente kaj la intelekto povasfunkcii nur el la kredito de la kredo, volas, ke çiu, kiel lindifinas la antropologia scienco, fari¸u inda je sia nomo”homo sapiens”, la sa¸a homo. La homo tion volas, sedla naturo ne volas. Kaj en la naturo esprimi¸as la Diavolo. Kiam la naturo ion ne volas, tio signifas, ke Diotion ne volas. Kial do Dio ne volas, ke çiu homa estaîotendencu al la sa¸o, kiel la difino lin deklaras kaj kielestus ¸uste kaj bone por lia kredo kaj por la frukto de lakredo, por lia savi¸o? Kial apud kelkaj homoj, kiuj estaskapablaj kaj emaj entrepreni filozofion, ankaû veranfilozofion kaj ne ¸ian nuntempan sofisman karikaturon,naski¸as kaj evoluas tiom pli da aliaj, kiuj cetere portasla saman sciencan etikedon ”homo sapiens”, sed efektiveili ne kapablas kaj ne emas okupi¸i pri filozofio? Kial Diotiel volas, kiel ni povas konkludi laû la naturaj tenden-coj, se li tamen volas, se la sama Dio decidis savi la tu-tan homan genron kaj ne nur Sokraton kaj kelkajn al lisimilajn? Çu Dio mem malproksimi¸as de la sa¸o, çu limem estas malbona filozofo, se li inter tiomaj donacoj,kiujn li distribuas inter la homoj, nur al malmultaj atri-buas la donacon de la sa¸o, dum li al tiom da ili donas

38


la talenton lukti por la çiutaga pano kaj eç pli por la çiu-taga deserto kaj privilegio koste je iu alia . . .

Kiel la aferoj montras, ne estus sa¸e, se la sa¸eco estussammezure distribuita inter la homoj. Estas vere, ke eniu senco çiu estas vokita al la sa¸eco — kaj çiu povas ri-cevi de ¸i, kiom li bezonas por la ¸usta rekonado pri siavivo, do kiel helpon al sia kredo, se li sincere serças. Sedla sa¸o, kiu estus kiel iri sur du piedoj aû talento paro-li, kion çiu ricevas, donita al çiuj, ne estus konforma alla Dia sa¸o. Dio kreis la mondon kaj la homon en ¸i hie-rarkie, kaj tio estas la kondiço de çia kondukado kaj desocia kaj ÿtata organizi¸o kaj vivo. Dio volas, ke ni vivuen la socio kaj en la ÿtato, ke ni sekvu tiujn, kiuj havasla talenton konduki, tial li aran¸is la mondon kaj la ho-man vivon hierarkie: çiu en specifa afero trovi¸as sur lahierarkia eskalo pli aû malpli alte. La imperiestro en lakortega kordorkestro de Hayden kutime sidis sur la lastaloko, kvankam li sendube estis la unua homo en la im-perio. Kaj inverse: Mozart trovi¸is koncerne la muzikonsur la unua loko, kvankam li en la ÿtata strukturo tro-vi¸is malalte. Same estas en la eklezio, tiel estas eç interla filozofoj, tiel estas en çiu familio. Çio, kio volus al tiokontraûstari, estus ne nur de malbona fonto, tio estusankaû malinteligenta. La solvo ne trovi¸as en niveli¸ado,sed en akcepto de la hierarkieco çe tiuj, kiuj sekvas kajen akcepto de respondeco çe tiuj, kiuj kondukas.

39


Apostolo Paûlo en 12-a çapitro de sia letero al Kor-intanoj tiamaniere bazas la diversecon de la talentoj:

”Çar la korpo estas ne unu membro, sed multaj. Se la pie-do diros: Pro tio, ke mi ne estas la mano, mi ne apartenasal la korpo — ne sekvas de tio, ke ¸i ne apartenas al la kor-po. Kaj se la orelo diros: Pro tio, ke mi ne estas la okulo, mine apartenas al la korpo — ne sekvas de tio, ke ¸i ne apart-enas al la korpo. Se la tuta korpo estus okulo, kie estus laaûdado? Se la tuta estus aûdado, kie estus la flarado? SedDio jam metis la membrojn al la korpo, çiun, kiel al Li pla-çis. Kaj se çiuj estus unu membro, kie estus la korpo? Nun doekzistas multaj membroj, sed unu korpo. Kaj la okulo nepovas diri al la mano: Mi vin ne bezonas; nek same la kapoal la piedoj: Mi vin ne bezonas. Sed multe plie la ÿajne mal-fortaj membroj de la korpo estas necesaj; kaj al tiuj partoj dela korpo, kiujn ni opinias malpli honorindaj, ni donas pliabundan honoron; kaj niaj negraciaj partoj havas pli abun-dan gracion; sed niaj graciaj membroj ne havas bezonon;tamen Dio kunakordigis la korpon, doninte pli abundanhonoron al la parto, kiu havas mankon, por ke ne estu skis-mo en la korpo; sed ke la membroj prizorgu egale unu laalian. Kaj se unu membro suferas, çiuj membroj kune sufe-ras; aû se unu membro honori¸as, çiuj membroj kun¸ojas. Vido estas la korpo de Kristo, kaj membroj en ¸i, çiu laû siaparto. Kaj Dio metis iujn en la eklezio, unue apostolojn, dueprofetojn, poste donacojn de kuracado, helpojn. Çu çiuj estas

40


apostoloj? çu çiuj profetoj? çu çiuj instruantoj? çu çiuj mira-kluloj? çu çiuj havas kuracan povon? çu çiuj parolas per ling-voj? çu çiuj interpretas? Sed vi deziru forte la pligrandajndonacojn.”

Estas do sa¸e, ke la sa¸o estas malofta, ke ¸i foje dumtutaj jarcentoj estas kovrita kaj primokita, kiel tio oka-zas ¸uste en nia erao, la Dia ordo tiel volas, kaj la homo,kiu atingis almenaû iomete de la sa¸o, submetas sin altiu volo kaj asocii¸as al ¸i.

A la leganto mi ÿuldas la klarigon, pri kio la filozofiomin instruas, kian mi mem vidas, pri kio mi çe ¸i lernas,jen la centra intenco de tiu çi teksto.

La filozofio min instruas, ke la mondo reale ekzistas,ke en kelkaj segmentoj kaj interligoj mi povas ¸in reko-ni, sed ke ¸i tamen restas por mi mistero, kiu ne estaspor mi pli malgranda ol ¸i estis por la grekaj filozofojantaû Sokrato. ¯i instruas min, ke tiu çi mondo pro siaportempeco bezonas komencon, kiu trovi¸as ekster latempo kaj la spaco. Çar unue la simpla observado kajposte la tuta naturscienco kaj finfine la filozofia pritrak-to akorde parolas al mi pri tio, ke en la mondon estasmetita inteligenteco kaj oni tial ¸in nomas kosmo (=ordo) kaj ne kaoso (= malordo), mi devas el tio konklu-di, ke komence de la mondo ne estas nur abstraktasenfino, sed Iu, havanta inteligenton kaj volon, estantedo persono, estante do Dio.

41


Kaj la sama filozofio instruas min ankaû pri tio, kioestas analogio al la antaûo, ke mi ankaû la homon, in-kluzive min mem, povas rekoni nur poparte, en kelkajinterligoj, sed neniam komplete, en sia tuto li restas pormi mistero, kiel li estis mistero por Sokrato kaj por çiuj,kiuj en la mezon de la filozofia intereso metis la homon.Ne nur, ke ankaû en la homo, en lia korpo kaj psiko,simile kiel en la mondo, mi perceptas kaj spertas çees-ton de la inteligento, kiu ne estas la homa inteligento,sed en li konstruita, en lia tuta korpa, psika kaj spiritakonstitucio, sed mi perceptas la saman inteligenton kaj¸ian efikadon en la vivhistorio de çiu unuopulo, kiun oninomas la sorto — kaj en la historio de la nacioj kaj de latuta homa raso, kiun oni nomas la historio. La sorto kajla historio estas unuaflanke priskribo de la vojo de launuopulo kaj de la homaro al iu celo, evidente komuna,ja ni cetere çe la tuta civiliza kaj kultura plurkoloreco dela homaro ne havus sufiçe distingan komunan sistemonde kredado, de moralaj ordonoj kaj tabuoj — aliflanke iliambaû estas la çefa temo kaj inspiro de multaj artoj,speciale eç de la lingva arto, kiu donas al la abstraktajkategorioj de la sorto kaj de la historio la konkretanimagon de la homa individua viza¸o kaj esprimo.

Çiuj eposoj de grandaj poetoj, çiuj romanoj, çiuj dra-moj, la tuta poezio kaj prozo vivas de tio, ke la okazin-taîoj de la unuopa homo kaj la okazintaîoj de la nacioj

42


kaj de la homaro entute, ne estas pure hazarda ari¸o deneligitaj kaj sensencaj donitaîoj, sed ke ili mem rakon-tas la historion pri la homa pilgrimado el la primara¸ardeno (edeno) de vera naiveco, do de tia homo, kia liestis naskita, en la urbon, kiu estos lasita desur la çielokaj en tiu çi historio ¸i nomi¸as Nova Jerusalemo, laurbo de la perfekta kultureco, sed precipe pere de sufe-rado akirita saviteco. Ne nur pri tio. Vere sciense pensasnur tiu, kiu sub la ÿajna kaoteco de la mondo vidas ¸iankosmecon, ¸ian ordon. Kaj arte postkreas vere nur tiu,kiu tiun çi ordon sentas kaj ¸in montras kaj demonstras,kiel ¸in demonstras la vivo mem. Ili ambaû, la sciencokaj la arto, nur vera scienco kaj nur aûtenta arto, neestas io alia ol la malkovrado, demonstrado, klarigado,scenigado kaj imitado de tiu pli profunda ordo de lamondo, de la homo kaj de la tuta homaro. Ili ambaû, lascienco kaj la arto, malpli cetere ol la kredo kaj filozofio,sed simile kiel arkeologio kaj paleontologio, defosas seg-menton post segmento de la unuavide kaosaj hazardajtavoloj kaj malkovras antaû la supraîa homo la pli pro-fundajn tavolojn de la ordo kaj senco, la ordo en la ko-zoj kaj la sencon en la homa vivo.

Tiel la filozofio min instruas pliprofundigi kaj plilar-¸igi mian spektadon en la spaco; pliprogundigi kaj pli-lar¸igi la rigardon en la tempo; çe la lernado el la histo-rio, priskribanta la jam postlasitan vojon, kaj çe la lega-

43


do kaj pripensado de la profetoj, kiuj anoncas la vojonestonte.

La filozofio instruas min mezuri kaj pesi. Ke mi sciumezuri kaj pesi inter la tuto kaj ¸ia parto, inter la eter-no kaj io portempa, inter io esenca kaj io kontingenta,inter io centra kaj io efemera, inter la pezo de la tago kajla savita facilo de la eterno. Ke mi sciu, kiom valoras lamono — ne en ekvivalento kun aliaj valutoj aû kun laoro aû kun la nacia riçeco aû kun la mezuro de la çiuta-ga pano kaj aliaj bonaîoj, sed en la proporcio kun tio, perkio ni açetos nian eternecon. Por ke mi sciu, kiom valo-ras kariera pozicio aû honoro aû titolo inter la homoj —ankaû çi tie ne en komparo kun pozicio aû honoro aûtitolo de la aliaj, aliaj aliloke aû aliaj en aliaj tempoj, seden komparo kun tio, kio estas la homo en la malsanulalito, kio en malliberejo, kio en torturejo aû ekzekutejo,kio en la tombo kaj kio estas la homo antaû la Dia tro-no. Poer ke mi sciu, kiom valoras la afero, kiun oni po-vas havi, teni en sia mano kaj havi markitan en katastro,en banko aû en iu kaÿejo — ankaû çi tie ne kompare kuntio, kion kaj kiom kaj kiamaniere havas ion iu alia, samehomo kiel mi, sed en komparo kun tio, kiom tio helpasal mi en la horo de mia morto kaj en la horo de da Diaju¸o super mi. Por ke mi sciu, kiom valoras mia depen-deco kaj mia serviteco kaj mia povo kaj aûtoritato kajsupereco — ne en komparo kun tio, kiom da ili kaj en

44


kiu grado kaj povo trovi¸as super mi kaj kiom probablesub mi, sed sub la rigardo al la fonto de çiu povo, al launua kaj sola vera povo, la povo kaj forto de la viva Dio,sed ankaû en komparo kun la sama Dio en lia dua per-sono, en submeti¸o kaj sindono, servado kaj obeado dela Filo antaû lia Patro por lia kreitaro kaj por la homo en¸i.

Dio al siaj ne preparis nur multajn ejojn, por çiu laûlia mezuro kaj maniero, sed li preparis ankaû multajnenirejojn, multajn vojojn al tiuj ejoj, kaj unu el tiuj vojoj,unu el tiuj enirejoj, estas ankaû la filozofio. Sed la filo-zofio, instruata de Dio kaj de liaj sa¸uloj, diferencas dela filozofio, instruata de la mondeca homo en çiuj eblajinstitutoj: ”Mi ludas sur lia mondo-tero; kaj mia ¸ojo estasinter la homidoj.” (Sent 8, 31) — diras Sa¸eco pri si memen la sentencoj, atribuitaj al la re¸o Salomono. Kiupovus imagi: la sa¸o el la buÿo homa mienas mortseri-oze, morne kaj hermetike — sed la sa¸o Dia petole ludaskaj ¸ojas en la homa societo . . .

La fonto de la vera sa¸o estas, kiel diras multaj citaîojel Salomono, Sira˛o kaj aliaj, ”timo antaû Dio”; Sinjoropridonacas per sia sa¸o tiun, kiu respektas lian le¸on. Lafrukto de la sa¸o estas tamen ¸ojo kaj ludo: la ¸ojo de lasenkulpa kaj la ludo de la gaja homo. Kontraûe okazasçe la homa sa¸o. ¯i ne venas el la respekto al la Dia le¸o,sed el la homa orgojlo. Kaj ¸ia frukto estas malgaja kaj

45


amara. ¯iaj predikantoj mienas amare aû acide, serioze,kvazaû ili parolus de la plej alta pozicio . . .

La rikoltoj de la filozofio estas triopaj: tio, kion la filo-zofio konstatas kaj asertas; tio, kion la filozofio ÿan¸asen la homo mem kaj trie, kion ¸i ÿan¸as en la homa ko-munumo kaj tuta homaro. La pliparto de la tn. ”lernejafilozofio” konas preskaû nur la unuan korbon de fruktoj,tio estas, kion la filozofio konstatas kaj asertas. Jam çi tiela vojoj disi¸as. La aûtenta filozofio provas ankaû la plejkomplikajn kozojn esprimi kaj ekspliki en laûeble sim-plaj kaj kompreneblaj formulaîoj. Tute kontraûe la ma-laûtenta, do la sofisma ”filozofio”, kiu provas eç la plejprimitivajn konstatojn esprimi en laûeble meandraj, pe-zaj kaj malfacile kompreneblaj frazegoj. Tiu, kiu estassincera kaj aûtenta, klopodas por esti komprenata kajkomprenebla — tiu kontraûe, kiu blufas kaj devojigas,klopodas por esti nekomprenata kaj penas por krei for-tan impreson çe la publiko. La tuta dramo de la germa-na filozofio, ek de Kant, estas la dramo de la germanafilozofia lingvaîo. Nodeco kaj maldiafano fari¸is rimedojpor devojigado kaj tentado.

Estas vere, ke la etiko apartenas al la sesencaj fruktojde la filozofio, kiuj maturi¸u en la unuopulo kaj donu alli çiujn bezonatajn substancojn kaj energion por vivikongrue kun la vivosenco. Sed la filozofo ne diferencasde aliaj homoj nur en tio, ke li klare komprenas la fra-

46


zojn el la etika instruo kaj ke li ilin en sia morala vivoankaû realigas. La filozofo de la nefilozofo diferencasankaû en la aferoj, kiuj la etikon ne rekte kontraûas, ta-men ili distingas la homon kun filozofia spirito antaû laalia, kiu tiun spiriton ne havas. Mi pensas pri aparta filo-zofia sinteno, por kiu multaj opinias, ke oni trovas ¸inen strangeco aû aliaj karikaturaj trajtoj de unuopaj ve-raj, sed pliparte eç malveraj filozofoj. Ekzistas senkulpajstrangecaj trajtoj, kiuj povas aldoni al la personeco devera filozofo iomete da apuda koloro aû akcento kaj pritio ne indas multe diskuti kaj skandali¸i, sed tio ne po-vas esti la portanta elemento de tiu esenca diferenco enla vivsinteno, kiu distingu la veran filozofon. La veranfilozofian sintenon konsistas la kvieto (kiu ne venas elmanko de volo aû el indiferento), humuro (kiu ne kres-kas el cinikismo aû malica ¸ojo) kaj la espero (kiu netrinkas el la puto de iluzioj). La vera filozofo kontrolassiajn çiutagajn malfacilaîojn kaj provokojn kutime persinergio de çiuj nomitaj kvalitoj kaj sintenoj. Tiel li al lamateria abundo çe aliaj homoj kaj al la kutima propramalriçeco, almenaû relativa, reagas per la trankvilo de lahomo, kiu scias, kio estas la vera riçeco kaj kio vera mi-zero; per la humuro de la homo, kiu emas rideti çe lafacilanimeco kaj naiveco de tiuj, kiuj fidas al la mono —kaj per la espero de la homo, kiu permesis sin instrui de

47


la sperto, propra kaj fremda, laû kiu la abundo de la ma-terio ne savas kaj ¸ia manko ne pereigas.

La parto de la filozofia sinteno, se temas pri aûtentafilozofo, estas ankaû lia popoleco, lia emo, ke li, laû lakonsilo de Seneko, porekstere estu laûeble simila al lapopolo, sed ke li deinterne de la popolo laûeble distin-gu. Tial la vera filozofo estas eksteren demokratia, sedinternen aristokrata — dum lia karikaturo, pseûdofilo-zofo, estas inverse: eksteren despota kaj altnaza, sedinternen anarkia kaj konfuza.

La aûtentan filozofon ne distingas nur la amo al lavero, kiel diras la nomo de lia profesio, sed ankaû lakonvena maniero, kiel tiun veron aû pli bone, la vojonal la vero, proksimigi ankaû al la aliaj. La filozofo klopo-das agi tiel, kiel konsilas la svisa verkisto Max Frisch: ”Laveron oni devas çirkaûteni al la homo kiel mantelon, porke li sin vestu en ¸i — kaj ne îeti ¸in en viza¸on kiel gan-ton!” Ke alia homo en iu afero ne pravas aû eç prezen-tas sin elstare stulta, tion povas registri eç la homo nuravera¸e inteligenta. Sed la filozofo devas scii, kiamanierekunvivi eç kun la stulteco de la aliaj. Li devas envidi iunpli profundan sa¸on de la stulteco kaj ¸ia lar¸a çeesto enla homa raso, kiel tion konstatis jam la maljuna Erasmo.Dum la nur inteligentaj homoj daûre skandali¸as pri lastulteco de la stultulo, la filozofo vidas la stultecon me-tita en iu pli alta kampo de la sa¸eco. Protesti kontraû la

48


stulteco de la stultulo signifas — propravole kamaradikun li. Sed la sa¸eco ne komprenas nur sin mem, ¸ikomprenas ankaû sian mankon; ¸i komprenas kaj ak-ceptas ne nur la çeeston, sed eç la povon de la stulteco.Platono estis sufiçe sa¸a por vidi, kiel la veran filozofononi devus devigi, ke li transprenu la povon, ja la sa¸uloprovas eviti la povon. Sed li tamen ne jam estis sufiçegranda en sia sa¸o, por kompreni la sa¸an ordon de lamondo, kiu estas la Dia ordo, laû kiu la povon laûregu-le tenas en siaj manoj homoj de modesta inteligentecokaj nur en maloftaj okazoj homoj raciaj aû eç sa¸aj. Laregado devas okazi, sed deziro por regadi estas en simem stulta, tial ankaû tioma koncentri¸o de malinteli-gentuloj sur la postenoj de la povo. Tiel la filozofo sub-i¸as al la ÿtata povo ne nur pro tio, ke tiel ordonas liakredo, sed ankaû, çar tiel konsilas lin lia filozofia envi-do. Li respektas la aûtoritatulojn, kvankam li çe ili kuti-me ne povas renkonti raciecon aû eç sa¸econ — çar litamen komprenas la pli profundan kaj pli altan sa¸on dela ordo, ke la stulteco sidas sur la trono . . .

La filozofo ne estas indiferenta nur rilate materiajnbonojn kaj riçaîojn kaj egale rilate ilian mankon kajmalriçecon, li estas indiferenta eç pri la destino mem, jali en sia sa¸eco komprenas, ke la destino por la homoverdire ne estas destina afero. Neniu estos savita, neniupereigita pro sia destino. Tion ne diras al li nur la pro-

49


meso de lia kredo kaj la envido de lia filozofio. La mon-do kontraûstaras la destinon kaj klopodas fu¸i de ¸i, ple-numante ¸in tiamaniere plej rapide — kaj la sa¸ulo kon-traûstaras la stultecon kaj malmoderon, ja li scias, ketiujn aferojn oni povas eviti kaj ke la rompo de la raciecoaû de la modereco estas por li multe pli destina ol fra-po de la destino mem. La racieco kaj la modereco estasinvesto en eternon, dum la destino konstruas kaj mal-konstruas la aferojn portempajn. La racieco kaj la sa¸ecoankaû scias, kion bele diris la germana evangelia teolo-go Friedrich Christoph Oetinger (1702-1782):

Gott gebe mir die Gelassenheit,Dinge hinzunehmen,die ich nicht ändern kann.Den Mut,Dinge zu ändern,die ich ändern kann.Die Weisheit,das Eine vom Anderenzu unterscheiden.

Dio donacu al mi le¸eron.por ke mi akceptu la aferojn,kiujn mi ne povas ÿan¸i.La kura¸on,por ke miÿan¸u la aferojn,

50


kiujn mi ÿan¸i povas.Kaj la sa¸on,por ke miambaû aferojndistingu.

La filozofo scias distingi inter la aferoj, kiuj trovi¸as enla Diaj manoj disde la aliaj, trovi¸antaj en la manoj de lahomo aû de la naturo. La destino estas en la manoj deDio, tial la homo ne povas rekte influi ¸in. Çio, kio kon-cernas la materion, finfine trovi¸as en la manoj de lanaturo, sur kiun la homo tamen nur malmulte povasinflui, tial pri tio okupi¸as la homoj de ruzeco, lertecokaj nura inteligenteco, apenaû iam la filozofoj, ja ili jamdekomence scias pri la esenca mistero de la naturo. Lafizikisto ¸is la fino de la tempoj frapos per sia martelosur çiam pli malgrandaj eroj de la materio por atingi laveran atomon, la veran nedivideblaîon — sed la filozo-fo jam dekomence scias, ke tio estas vana klopodo,kvankam el tiu senfrukta okupi¸ado kreskas teknikajscioj kaj parte eç la fiziko mem. Nur la elekto inter laracia kaj malracia, inter la bona kaj malbona aferoj, in-ter la virto kaj malvirto — jen la homa afero, çi tie lahomo mem decidas, çi tie trovi¸as la batala kampo de lasa¸eco, pri tio çi precipe okupi¸as la filozofo.

Sed eç pli ol la ekvilibro inter la unuopaj virtoj (racie-co, braveco, modereco kaj justeco), la sintenon de vera

51


filozofo distingas ia delikatsenta kaj milda toleremo kajpermesemo, rezultantaj el la rekono kaj sento, kiel lavere esencaj aferoj ne okazas kaj ne decidi¸as en la rila-to, do inter du aû pluraj homoj, sed en la ekzisto de çiuunuopa homo aparte. Tio ÿajnas nuntempe, kiam la ri-lato estas por homoj çio kaj la ekzisto mem nenio, trefremda starpunkto, sed sen ¸i mi ne povas bazi tolere-mon kaj permesemon inter la homoj. La filozofo elirasel la rekono, ke oni la liberon, kiun Dio donacis al lahomo, ne klopodu nuligi aû almenaû bari, estu ¸ia uzoÿajne eç tiom demandinda aû eç dan¸era. Nia tempotroigas la signifon de la nocio ”dan¸era”. Tio, kio estasdan¸era, nur signifas, kion diras jam la vorto, ke en ¸i netrovi¸as garantio pri sekureco. Se la garantio estus do-nita, se ne trovi¸us plu diverstipaj ”dan¸eroj”, la vivo neplu estus libera, ja nur pura alkroÿigo kaj ÿtonigo de ÿiolibera povus forigi ÿiun dan¸eron kaj establi certecon.

Tial la filozofo estas singarda, sed ne tro. Nur iugra-de estas sa¸e esti singarda, ja la sa¸o estas sur la flankode la vivo, kaj la vivo povas prosperi nur tie, kie la sing-ardeco ne havas la unuan kaj lastan vorton, kie la sin-gardeco estas en ekvilibro kun la risko. Ekstreme sin-gardaj estaîoj ne kopulacius kaj ne havus idojn. Tial an-kaû la filozofo riskas, envere eÿ multon pli riskas ol aliajhomoj, li distingas sin de la plimulto nur en tio, por kioli riskas. Multaj homoj ekzemple riskas sian sanon aû eç

52


sian vivon surstrate, por evenentuale iun preterkuri, senpripenso, ke post dek minutoj ili denove staros samlo-ke antaû la kruci¸a semaforo. Çe tiaj okazoj la homoj nepripensas multe, çu indas riski, kvankam temas pri lavivo mem. La filozofo, kontraûe, je tiaj okazoj estas re-tenema kaj preferas elekti singardon. Aliflanke la pli-multo ne estas preta riski eç malgrandan aflikton, setemas pri diri sian opinion aû ekstari flanke de iu, kiutravivas maljuston, por atesti pri la vero. ¯uste çi tieesprimi¸as la esenca diferenco inter la filozofo kaj lahomamaso: la filozofo estas prudente singarda sur lastrato, sed brava kaj preta riski, se temas pri la vero kaj¸ia atestado. La homo de la mondo estas, kontraûe,aûdaca en la naturo, eç pli facilanime malprudenta rilatesupernaturon, sed timema en la atestado pri la vero kajkontraûstaro al maljusto — la filozofo kompare estassingarda en la naturo, eç pli singarda rilate superna-turon, transcendon, sed li estas brava, se temas pri lavero kaj justo.

La filozofo ne estas nur la homo de la spirito, sed an-kaû de spriteco. Paskalo en sia aforismo — Spritulo, mal-bona karaktero — povas esti unuflanka kaj maljusta.Kompreneble, la lingvo ne estas sufiçe preciza: la vorto”spritulo” laû la interpreto de Paskalo, generi¸as el laverbo ”spritumi” kaj ne ”esti sprita”, kio prezentas dudiferencajn aferojn, kvankam surbaze de la sama vortra-

53


diko. Se la spritumado estas la karikaturo de la spriteco,tiam Paskalo tiusence pravas. Sed la distingado estasrelative simpla: bonaj spiritoj ridas super la malbono kaj¸ia freneza klopodado supervenki la bonon — la demo-noj, kontraûe, rikanas pri la bono en sia pereiga eraro,ke la neuzo de la povo kaj forto signifas skandalon kajmalvenkon de la bono. Tial la demonoj kaj iliaj homajkonfidentoj spritumas, dum la bonintencaj spiritoj,an¸elaj kaj homaj, estas spritaj. La vere spritan homononi povas rekoni laû tio, ke li kontraû la aliaj pafas persagetoj, dum kontraû si mem li pafas per harpuno porçasi balenojn. La sageto, elpafita el la pafarko de veresprita homo, pikita en la karno de la pripafita, ÿan¸i¸asen akupunkturan nadlon, pikitan en meridianon de laspirito, kie ¸i provokas resanigan proceson.

Se ne jam en la homa vortaro ¸enerale, kiel proponisVoltero, do almenaû en la vortaro de la filozofo la vor-teto ”eble” estu, ne ¸uste la plej grava vorto, kiel postu-lis tiu Franco, estinta sprita kaj spritaça samtempe, sedtamen unu el plej gravaj. La efektive plej gravaj filozofiajvortoj estas ¸uste la samaj, kiel rekomendis ilin al siajdisçiploj Jesuo: ”jes” kaj ”ne”. Tiuj çi du vortoj estas laçefa eldiro de çiu filozofia frazo. Sed por ke oni povu senhonti¸o aû malbonaj sekvoj çiam denove korekti sian”jes”, se ¸i tia nur ÿajnis, dum oni devus envere diri ”ne”— kaj inverse — la filozofio bezonas sian trian plej gra-

54


van vorton: ”eble”. Sen la (metodika) dubo, kiun simbo-las la kortega arlekeno, la regno kadukas — sed surtro-nigi la arlekenon, eç se li en siaj duboj milfoje pravus, tiola regnon detruus. Nuntempe ni vivas en epoko, en kiusur la re¸a trono sidas la arlekeno. Estus bele rigardi,utile estus aûskulti lin sur la ÿtupo çe la piedo de la re¸amoÿto, kie li pririndigus la erarojn kaj misaîojn de lare¸o. Sed nuntempe sidas la komediulo sur la trono —kaj priridinditaj estas ni! En la filozofo devas esti en ek-vilibro la braveco de la kognanto: por konsenti per lavorto ”jes” kaj nenio pli — kaj por malkonsenti per lavorto ”ne” kaj nenio pli — kaj la singardo de la duban-to, kiu ambaû el Dia buÿo rekomenditajn vortojn dispo-nigas al la provo. Kiom da kognaj kapdoloroj povus estiÿparitaj, se oni tie, kie ne trovi¸as klara rekono, kaj nurtre maloftaj rekonoj estas ¸isfine klaraj, antaû ”jes” aû”ne” metus la esprimon de dubo kaj singardemo, la sen-kulpan, sed tiom signifan, por la filozofo eç speciale gra-van vorton ”eble”. Ne nur kapdoloroj restus for, tutajregnoj restus netuÿitaj, milionoj da homaj vivoj restusnetuÿitaj ¸is sia natura fino, tuta oceano de suferojpovus ne trovi¸i, se la kontraûantoj en siaj grandaj aûnur ÿajne grandaj bataloj antaû la kuglojn de siaj aser-toj aû negadoj metus en la tubon molan çifonon por viÿilernejan tabulon, por viÿi erarojn kaj falsaîojn: la vorton”eble” . . .

55


La lasta afero, laû kiu la filozofo sin distingas de aliajhomoj, estas envere la unua, la plej grava, por aliaj ne-komprenebla, por vera filozofo plej memkompreneblakaj tiusence ankaû la plej facila: akceptado de la morto.Ne stoika aû heroeca ignorado de la morto, kian konasankaû militestroj, diktatoroj kaj demagogoj, sed simpleakceptado. Ignori la morton estas la de la filozofio plejmalproksima sinteno, ja tio signifas, preni la morton porio malbona kaj malica, kio simple estas erarego. Ignorila morton estas erarego ankaû tial, çar ignori la faktojnsignifas por la vera filozofo malindan sintenon. Tiu, kiuopinias la morton malbona kaj malica, faras pli bone, seli antaû ¸i efektive timas kaj provas ¸in prokrasti, tiel laeraro duoni¸us, tia duonfilozofo tamen estus pli bona olla stoikuloj, kiujn mi pro iliaj verkoj admiras, sed pro iliasinteno al la morto mi ilin kompatas.

Se la filozofo devas ion bone kompreni — kaj se estasiu, kiu tion bone komprenu — do la filozofo devas verebone kompreni, ke la morto ne estas io malbona kajmalica, ke ¸i efektive estas lia amiko, ja çiuj Diaj servistojestas liaj amikoj, kaj la morto estas same la Dia servis-to, ¸i eç speciale. La filozofo devas do scii, kion sciis kajsentis la slovena klasika poeto Francisko Preôeren (1800-1849), en tiu çi soneto certe pli filozofo ol la plimulto deslovenaj kaj aliaj profesiaj filozofoj:

56


Vi, afabla mort’, tro longe ne atendu for:ja vi ÿlosil’, vi pord’, vi la feliça strato estas,kondukanta nin el l’urbo de l’dolor’,sur lokon, kie temp’ la çenojn putre rompas . . .

La filozofo, se li estas, kion la vodro tiras, estas unu elplej feliçaj homoj. Ne tial, ke li plej ofte havus la bonanloterion, ne tial, ke li ¸isvivus la mal plej multajn pa-neojn kaj akcidentojn, ne tial, ke li havus plej multajn kajplej intensajn ¸uojn kaj li el çiuj plej malmulte suferusdolorojn, sed tial, ke li havas garantion, ke lia plej gran-da deziro centprocente plenumi¸os. Feliça estas, kiesplej granda deziro certe plenumi¸as, se li por tio eç ha-vas garantion, do al la feliço nenio plu mankas. La plejgranda deziro de la filozofo estas, ke li mortu. Kaj tiocerte plenumi¸as. La plej granda timo kaj angoro de lamondeca homo estas la samo: morti. Kaj lia timo kajangoro same certe plenumi¸as. Tial en la sama afero lamondeca homo kaj la sa¸a homo estas tiel malsametrafitaj: la unua per la plej granda malfeliço, la dua perla plej granda feliço!

Kiel la filozofo unuflanke scias, ke tiu ÿi mondo estasbona mondo, bona ankaû pro tio, ke en ¸i estas eblebone labori, li tamen samtempe scias, ke tiu ÿi mondo neestas la jam savita mondo, ne estas Dia Regno, en kiuindus kaj eblus poreterne vivi. La sola pordo el tiu çi

57


provizora mondo en la savitan mondon estas la pordode la morto. Tial por la filozofo ne trovi¸as pli dezirin-da evento en lia tuta vivo ol la evento de lia morto, kiuçiam estas la morto de la sklava çeno, kio çiam estas laliberigo kaj vera ekvivo de la iama sklavo. Se la filozofosopiras je plena kogno, kaj tio estas la baza sopiro de çiuvera filozofo, do li devas sopiri ankaû je morto, kiu mal-fermas al li la pordon en plenan kognon. Se li sopiras priplena libero, kaj tio same estas la sopiro de çiu vera filo-zofo, do li devas sopiri konsekvence ankaû je morto, kiumalfermas al li la pordon al la libero.

Tamen: por ke la morto restu morto, do konsolo kajkompato, savo kaj transiro transen de tiu çi mondo, onidevas al ¸i lasi ¸ian originan karakteron. Tial la filozo-fo permesos al sia korpo, daûre tremeti antaû la morto,sed lia penso ¸in benos kaj salutos kiel alvenon de prin-cino, kiu venis malfermi la riglilojn de la karcera pordo.Se la morto restu morto, la homo ne rajtas ¸in venigimem, ja la mortigo de sin mem forprenas de la morto¸ian esencon, ¸ian mision de la Dia servisto. La morto,kiun ne sendas Dio mem, en kies sinon la homo saltaspropravole, ne estas vera morto, estas ¸uste tio, kion lahomo, kiu ne serças la konsilon de la sa¸o, sub tiu çivorto false imagas.

La filozofo estas, apud la sanktulo, verdire la sola, kiuen tiu çi mondo ne faras suicidon, çar li antaû la propra

58


fiziologia mordo jam antaûe al tiu çi mondo formortis.Çiu vivo, kiu ne samtempe estas formortado al la mon-do, envere estas malrapida preparo de sia suicido. Vivipor la mondo, kiu estas portempe fina, jestas same kieleksidi sur la çaron kun frenezi¸intaj çevaloj, kuregantajkontraû la abismo. Kaj tio estus suicido. Ankaû se iu nemetas la manon sur sin mem, se iu mortas en la lito,hejme aû en la hospitalo, eç çeeste de sacerdoto, kaj li neformortadis al la mondo, li mortas suicide. Veti je io, kioprincipe estas lançita en abismon — kaj tiu çi mondojam de la komenco estis lançita en abismon, signifas,praktiki sinmortigon. La vera vivo estas ebla nur en laformorteco al la mondo. Kaj la vivo por tiu çi mondoestas la vera morto. La senco de la vera morto, nome, neestas la morto de la homo, sed la morto de la mortomem. Kaj la morto por la homo — kaj tio devas okazi çeçiu individue — povas morti nur tiam, kiam li antaûeformortis por la mondo. Çi tie la kredo kaj la filozofiorenkonti¸as.

Sed la amikumado kun la morto havas por la filozo-fo aldonan alian signifon. Estas ¸uste, se la ÿtata oficis-to estas nesubaçetebla. Sed multe pli ¸uste kaj nepreestas, ke nesubaçetebla estas la reganto. Tamen absolutenesubaçeteblaj devas esti la filozofo kaj la sacerdoto. Sedvere nesubaçetebla povas esti nur tiu, kiu havas ordigi-tan rilaton al la morto, kiun oni per la morto kaj proce-

59


doj, kiuj al ¸i kondukas, ne povas ÿanceli en lia pensa-do kaj decidoj, oni ne povas lin eldevigi. La nekorupte-bleco de la filozofo ne estas tiel memkomprenebla afe-ro, kiel oni povus supozi. Kelkaj homoj, çe kiuj nur tiu çivirto mankis por esti vere signifaj filozofoj, ¸uste çe tiuçi ekzameno falis. Ili eventuale bone konis la patrinanlingvon de la filozofio, la antikvan helenan. Ili boneorienti¸is en la historio de la filozofio, ¸is lasta detaloprobable. Ili bone enhejmi¸is en formala logiko, ili po-vis ludi per la nocioj el filozofia leksikono. Kaj tamen iuel ili eç sen ke la mendanto speciale penu por tio, ven-dis al li sian profesion kaj sian animon kaj dungi¸is çe laplej kruela kontraûhoma re¸imo, kiaj estis ekzemple lanacia socialismo de Hitler kaj la internacia socialismo deStalin kaj liaj satelitoj. La honorario por tia dungi¸o estiskutime mizera: ekzemple elÿovi sian kolegon en la uni-versitato kaj ekposedi lian katedron — aû ricevi vila-on de la ÿtato, eble pli altajn aûtorajn honorariojn. Tremizera profito, honte malgranda por tio, kion tia homovendis. Kun ¸ojo mi povas citi alian, kontraûan ekzem-plon el la historio de la filozofio, pri Sir Karl Popper,aûstra-brita filozofo de kritika raciismo, kiu fu¸is elAûstrio antaû nazioj kaj mem serçis maneron daûre vidi.Li tamen rezignis pri la proponita posteno en iu britauniversitato favore al sia kolego el Germanio. Popper

60


mem devis poste akcepti postenon en malproksimegaNovzelando.

Antaû ol mi finu tiun çi modestan rigardon de la filo-zofio el propra angulo, mi devas fari finkalkulon kun latento de çiu filozofo, la tento, kiu la veran filozofondemaskigas, konsidere la respondon, kiun li al ¸i donas:kun la tendo de Platono, kiu estis ankaû la tento de Sen-eko, de Boetio, de Kartezio, de Hegelo kaj de Markso, deLukacz kaj Heidegger kaj de multaj aliaj. Envere de çiufilozofo, ja la filozofo ne povas esti pli blinda kaj surdaçe la malnoblaîoj de la mondo kaj çe la krioj de ¸iaj vikti-moj ol aliaj. Kio do estu pli natura ol, ke la filozofo sen-tas tenton, doni sian kontribuon al la plibonigado de lamondo kaj ¸ia racia kaj justa ordigo; se justa, aûtomateankaû racia, ja la justeco çiam estas ankaû racia kaj lamaljusteco çiam estas ankaû kontraûracia.

Çu do la filozofo plenumu la postulon de Platono, keen la regno regu la filozofoj aû la jam trovi¸antaj prin-coj fari¸u filozofoj?

En la XXI-a jarcento post Kristo ni tiun demandoncerte pli facile povas respondi ol cent aû ducent jarojnantaûe. Ni spertis tri ÿtattipojn, projektitajn de ”filozo-foj” aû ili almenaû forte implekti¸is en ilia esti¸o. Plejmulte al la Platona idealo de la ÿtato, regita de filozofoj,proksimi¸is la internacia socialismo (komunismo), enkiu regis elito, kiu sian mondpercepton nomis ”scienca”.

61


Ili, laû la vortoj de Markso, en la klaso, kiun ili ÿajnigisreprezenti (proletariaro) vidis ”la materian forton porrealigi la filozofion”, dum en sia ideologio, kiun ili pre-nis por filozofio (marksismo-leninismo) ili vidis ”spiritanarmilaron por emancipi¸o de la laborista klaso”. Kielmalmulte la ÿtatoj, gviditaj de tiaj ”filozofoj” efektiveestis racie ordigitaj, por ne paroli pri la demando de li-bero, pri tio ni havas neverkitajn romanojn de milionojda viktimoj, pli malpli grandaj, de tiuj sistemoj; pti tio nihavas ankaû kelkajn romanojn efektive verkitajn, interili la verkojn de Aleksandro Solîenicin.

Çu la malfeliça okazado rezultis nur el tio, ke tio ta-men ne estis veraj filozofoj, sed pli malpli ideologoj, doia malproksima parencaro de la filozfio? Aû estas tiel, keiu ajn grupo da filozofoj, çu veraj çu neveraj, kiu trans-prenus la povon, organizus iel simile funkciantan kao-son kaj enkondukus iel similan teroron kiel konsekven-con de çiu kaoso? Çu supoze, se ni restas çe cirkonstan-coj, kiujn la aûtoro de tiu çi skribaîo konas, la milda to-misma filozofo Johano Janîekoviç en Labako, estus plibona reganto aû konsilanto de la regantoj, ol ekzemplela duone instruita popollerneja instruisto Edvardo Kar-delj (1910-1979), kiu ludis la rolon de tutÿtata ideologokaj arbitraciulo pri la praveco de la maskrisma skolo enla re¸imo de Tito? Çu ankaû la ÿtato, de kiu ideologionprizorgus tiu çi absolute honesta kaj humaneca sacerdo-

62


to kaj filozofo, probable la nura konsekvenca praktikakomunisto inter Slovenoj, falus en tian profundon de lacivilizaj kaj kulturaj niveloj, çu ankaû ¸i praktikus tiajnkruelaîojn super propraj civitanoj, kiel tio okazis en laÿtato, de kiu idean bazon kreis la komunisma ideologoKardelj?

La supozo povas esti nur teoria, eç nur fabele teoria,ja estas klare, ke iu komunisma diktatoro ne elektus porsia konsilanto katolikan sacerdoton kaj tomisman filo-zofon. Sed ni ludu pormomente per tiu çi modelo porvidi, çu almenaû principe kaj en esceptaj cirkonstancojeblus realigi la ideon de Platono kun iel-tiel pozitivarezulto. Ni prenu, ke Sankta Spirito, kiu blovas laû siaplaço, do eç en la kavo de la komanda stabo de Tito surla insulo Vis, la marÿalon almenaû portempe heligus, keli anstataû la ideologon Kardelj nomumu por sia prok-sima konsilanto la profesoron Janîekoviç. La afero eç neestus tute senbaza, ja tiu brava, kvankam tiel gracila kajçiuaspekte senforta kaj nearmita viro montris pretecondefendi sian patrujon, kiel tion bedaûrinde ne sciis mon-tri eç la estraro de la katolika eklezio en Slovenio. Mar-çalo povus eç çe Stalin argumenti, ke li el taktikaj kialojnomumis por sia proksima kunlaboranto la konatanpatrioton, elstaran kontraûulon de la itala faÿismo kaj eçpli de la germana nacia socialismo.

63


Sed kio okazus? Kio okazus supozeble jam post kelkajhoroj de tia nekutima simbiozo, kian faras la despoto kajla filozofo?

Ni ne devas fantazii pri eventoj. Similan, kvankam netute tian ekzemplon ni havas en la personeco de Edvar-do Kocbek 1904-1981), katolika pensulo kaj verkisto,amiko de franca reprezentanto de personalisma filozofioEmmanuel Mounier (1905-1950) kaj de la germana no-belpremiito verkisto Henriko Böll (1917-1985), deko-mence adepto de la ideo de arma ribelo kontraû Hitlerkaj Mussolini, kiel ¸in post la atako de Hitler kontrauSovetio konceptis slovenaj kaj jugoslaviaj komunistoj —kaj eç portanto de cetere preskaû nur formalaj, sed ta-men sufiçe altaj funkcioj en la de komunistoj gvidita ri-belgerilado. Kia estis lia sorto? Kiom da kristana spiritoaû eç nud da simple homa sento li ovis enkonduki en lavicojn de siaj batalkamaradoj? Ne nur, ke pri tio ne po-vis temi, sed li mem eç, se li volis savi sian haûton kajreteni ian ÿajnon de la koalicia koncepto de ”Osvobodil-na fronta” (Liberiga fronto), devis pli kaj pli akceptikompromisojn, çiun sekvan pli profunde sub la linio demorale akceptebla mezuro, ¸i kiam li finfine fari¸is sen-pova trista ilo en la manoj de la kompartio, ¸is kiam tiupartio lin 7 jarojn post la militfino mem eligis kaj forigisde çiuj publikaj postenoj, eç de pure formalaj kaj pajlaj.

64


La prezo por la ludo estis terura, eble plej terura porKocbek mem.

Profesoro Janòekoviâ tiajn kompromisojn kun novajpovuloj ne farus. Humile, afable, sed tre klare kaj decideli dirus, kie estas la limo de lia kooperaciado. Kaj tioestus samtempe lia lasta parolado. La sekvan frazoneldirus la aûtomata fusilo de la ekzekutisto. En la ludokun povuloj ne trovi¸as pli granda iluzio ol tiu, kies fra-zo diras: ” . . . esti apude, por ke la aferoj ne estu eç plimalbonaj . . . ” Se Kocbek tiun ludon ne akceptus, kelkiukristana patrioto, kredinta al la atesto de Kocbek, neali¸us al komuniste gvidita gerilo, ne ¸isvivus tiomandisravi¸on kaj kelkaj el ili ne perdus sian vivon, ekzeku-titaj de la dorsa flanko. Profesoro Janîekoviç tiel havusnur du elektojn: aû li okaze de la unua kontraûmoraladilemo demisius aû li estus forigita de la posteno de lare¸imo mem. Envere li eç ne povus demisii, çe komuni-stoj oni povis esti nur forigita. Forigitaj homoj çe komu-nismo çiam estis — mortigitaj homoj!

Sed tiel ne okazus nur al la milda slovena filozofo, tielenvere okazis jam al Platono, kiun la sirakusa tiranoDionizo vendis por sklavo en Egipton. Tiel okazis alSeneko, kiun lia disçiplo Nerono sendis morti ”suicide”.Tiel okazis al Cicerono, kiun la oficiroj de Antonio mor-tigis dumfu¸e. Eç la kompatinda Kartezio, kiu en sia je-zuita kolegio elmarçandis la specialan rajton malfrui çe

65


la lecionoj, çar li emis dormi prskaû ¸is la tagmezo, çe lasveda re¸ino Kristina, çe kiu li en sia malfrua a¸o serçisrifu¸ejon, devis sin turmenti per la tro frua levi¸adoantaû la kvina horo, kiam ÿia moÿto havis tempon kajemon por filozofiaj dialogoj . . .

Principe oni al la demonoj de la povo — kaj çiu povoestas demoneca, kvankam ¸i venas origine de Dio, sedankaû la demonoj venas origine de Li — povas proksi-mi¸i nur laû la maniero de Kocbek aû laû la maniero deekzemple Heidegger. Se pozitive: per naiva imago, keoni povus spirite heligi la tiranon per kooperacio; senegative: per preteco blinde servi al la tirano kiel lia filo-zofia lakeo. La unua varianto estas tre riska, Kocbekekzemple, havis pli da bonÿanco ol racio por tute restiviva kaj por rajti morti naturmaniere; la dua variantoestas naûze hontiga. Heidegger havis tiom da bonÿanco,ke li ne povis okupi lokon tu çe la pideoj de Hitler, tiuposteno estis en la Hitlera jajho rezervita por d-ro Al-fredo Rosenberg (1893-1946), tial li ne devis sidi kun tiukrimulo sur la benko en la nurenberga alianca kortego.Tamen li ne havis sufiçe da racio kaj de moralo, por lavisian hontan kolaboradon kun nazioj per posta konfesokaj pento. Se oni abstraktas liajn strangecajn admiran-tojn çe kelkaj liberalismaj nuntempaj filozofoj en Slove-nio aû en Francio, li estas arkivita en la analoj de la per-fido super propra profesio kaj super humaneco, kien

66


apartenas ankaû liaj ”kolegoj” çe la komunisma flankokaj kies honto ne estas pli malgranda. Filozofo Deioge-no (412-323 a.Kr.), enklasigita inter kinikulojn, pri niatemo skribis proksimume tiel: ”Rilate la ÿtaton estas kielpri la fajro: oni ne venu tro proksimen por ne brulvun-digu sin, sed oni ne restu tromalproksime por ne frosti¸i. . . ”

La fabelo pri la filozofo sur la trono restas fabelo.Kiam iu provas ¸in fari realo, li faras el fabelo terurankrimrakonton. Kiel diras slovena kristana filozofo JozefoHlebô, neniu inteligenta homo emus vivi en la ÿtato,gvidata de filozofoj. Ne en la respubliko de Platono, neen Utopio de Tomaso Moro (spite al lia sankteco — sedse li vere devus gvidi la ÿtaton konforme al sia Utopio,li ne fari¸us saktulo!), nek en iu ajn alia de tia speco. Kielni diris jam komence, la loko de la filozofo estas tie, kiesidas la kortega arlekeno. Tio estas ultima ratio de tio,kion la filozofo povas donaci al la ÿtato — kaj tio estas laplej granda graco, kiun la ÿtato povas donaci al la filo-zofo.

Antaû çio, se la filozofo estas vera filozofo, do ne ide-ologo, la simio de la filozofo, li ne dividos naivan kon-vinkon de ajnaj ”pragmatikuloj” kaj aliaj akciistoj, inklu-zive de la faûstecaj, laû kiuj la ago estas antaû la vorto,kiel diras la malfeliça heroo ku vendita animo — kaj postli çiuj aliaj. Çiu, kiu akceptas tiun plej grandan stultaîon

67


de cetere ne stulta Germano, devas, same kiel Faûsto,sian animon vendi. Granda graco de la kristana kredoestas, ke eç la venditaj animoj envere estas deaçetitaj,sur la sama kruco por la sama terura prezo, sed ankaûkun la sama terura Dia amo, kiel tio validas por la ne-venditaj animoj de la raciaj homoj. Tial ankaû Faûsto —kaj çi tie Goethe rericevas sian inteligenton — sian ani-mon en la fina akto savas, kiel ¸in povas savi çiu, kiualrigardas la krucon kaj faras ion bonan por la aliaj.

La filozofo scias, ke komence estas la vorto, ja ceterela filozofio ne estus ebla, ¸i ne havus mezuron por pri-ju¸i la aferojn.

Tiuj, kiuj volas ÿan¸i la mondon, kiel en la 11-a tezopri Feuerbach taskigas la filozofion Markso, kiu ¸uste entiu çi frazo demaski¸as kiel elstara ne-filozofo, devusunue scii, kia estu la ¸usta mondo (laû Markso: nealie-naciita, nefremdi¸inta), en kiun oni la iaman ne-¸ustanÿan¸u. Mi ne asertas, ke oni tion absolute ne povus scii.Çiu oldulino en pre¸ejo tion scias. Çiu filozofo, kiu fidelerestas çe sia afero, tion same bone scias, çar li havas lasaman kredon kiel la oldulino en la pre¸eja benko. Nurla filozofo, kiu malesperi¸is super la racio de Dio kajalkroçis sin je sia propra, tion ne scias kaj ne povas scii.Demandu iun ajn el la ribelaj aû revoluciaj mondÿan-¸antoj kaj mondplibonigantoj, kia estu la ideala mondo— kaj çiuj respondos al vi, ke ili ne volas paroli pri idea-

68


loj, sed pri revolucia praktiko. Nur tion ili scias, kion onidetruu, sed ne, kion oni konstruu kaj kiamaniere.

Kia la mondo estu, tion oni ne povas ekscii el la homajfontoj. Kiel nur, ja ni homoj daûre kverelas pri tiuj ima-goj inter ni. Unu inter Dover kaj Calais volas fari ponton,la alia volas bori tunelon. Unu volas sur la rivero kon-strui digon kaj elektrejon, la alia volas ¸in reteni natu-ra kaj aran¸i biotopon. Kaj tio çi estas ankoraû relativemalgrandaj problemoj. Preskaû çiu volas trovi¸i en tiuaû alia grupo de privilegiitoj — samtempe riproçantetion al aliaj. Eç tiuj, kiuj tiuaspekte faras escepton, kiujvere havas altruisman linion, vere volas sincere helpi alla homoj, havas pri la maniero, kiel tion fari, tute kon-traûajn imagojn.

Sed la aliaj, kiuj vere scias, kia la mondo estu, ne endetaloj, sed laû principoj, nome, tute simplaj diotimajhomoj, laborantaj per la Dia kaj ne propra sa¸o, tiujkelkaj aûtentaj filozofoj, kiuj same preferas uzi la Diankaj ne la propran sa¸on, ili çiuj scias ankoraû ion alian:ke tiun çi mondon oni baze ne povas ÿan¸i kaj oni ¸in eçne bezonas ÿan¸i. Çiu profunda ÿan¸o, kiu nepre frapaskontraû la privilegioj kaj interesoj de tiuj, kiuj ¸in admi-nistras kaj ¸in volas havi propra, postulas ne nur la kuti-man juran, sed ankaû fizikan, vere barbaran perforton.La okcidentaj alianculoj dum longa tempo ne sciis pre-cize, çu uzi Hitleron por forigi Stalinon aû kontraûe, uzi

69


Stalinon por forigi Hitleron. Finfine Hitler mem starigisilin antaû la farita fakto, kaj ili devis la rusan belcebubonpeli en lukton kontraû la germana diablo. Tiu modeloripeti¸as en çiuj mezuroj kaj cirkonstancoj. La infanoj dela mondo tiamaniere faras siajn kalkulojn. Çi tie oni ne-nion esencan povas ÿan¸i.

Tio ne signifas, ke la filozofo rigardu flanken, se en liaçeesto okazus perforto al iu tria persono. Sokrato bravedefendis la defendomuron de Ateno, Marko Aûreliodefendis la morojn de la imperiom, Kartezio estis dumcerta tempo eç dungita soldato, Wittgenstein estis mo-dele brava aûstra soldato sur la rusa fronto, slovena filo-zofo Janîekoviç spronis slovenajn fraûlojn defendi sianpatrujon kaj li per sia plumo ¸in defendis mem, unuekontraû la ekstera, poste ankaû kontraû la interna oku-panto. Çion tion la filozofo povas fari, foje tio eç estas liahoma kaj civitana devo. Sed ne decas al filozofo flegi ilu-zion, ke per tia aû alia metodo, çu milita çu pacifisma,oni povus en fundamentoj ÿan¸i la mondon kaj ¸iannaturon.

Kiam Sokrato defendis la murojn de Ateno, li tre bonesciis, ke li ne defendas la ”¸ardenon de l’ dioj”, sed ho-man ordon, kiu baze restos same demandinda, sametrompa kaj perforta, çu kontrolu ¸in Grekoj aû Persoj.Sian devon li faris el la sento de solidareco al siaj sam-gentanoj, sed ne el atendo, ke Ateno lin pli respektus ol

70


ekzemple Persepolo. Filozofo farasm, koncerne ÿtaton,kiel la katolika pastro laû la ordo de sia eklezio: li kon-scie plenumas çiujn civitanajn devojn, sed li mem nekandidatas por gvida pozicio en la ÿtato. La politiko dela filozofo estas, same kiel la politiko de bona katolikasacerdoto, en malfermado kaj prilumigado de novajhorizontoj, ankaû de tiu lasta horizonto, de tiu eç spe-ciale, trans kiu neniu lima horizonto plu trovi¸as. Samekiel la sacerdoto, ankaû la filozofo estas konvinkita, keen principo bona ÿtato en la mondo ne povas trovi¸i, jala ÿtato mem estas ”glavo en Diaj manoj”, kiel diras laapostolo Paûlo, pro la peka karaktero de la homo. Povasiu ÿtato esti iomete pli bona ol aliaj, sed nur tiom, kiomla nombro de tiuj personoj, kiuj sin permesas kondukide la kredo kaj de la filozofio, estas pli granda ol alilo-ke. La nombro de la sanktuloj kaj de la sa¸uloj difinas,kia estu la ÿtato kun tiu eta kaj neesenca diferenco, kiapovas trovi¸i inter unuopaj regnoj kaj povoj.

Por la filozofo ne nur sur la kampo de la sa¸o, sedankaû sur la kampo de la politiko estas klara afero, ke neestus sa¸e, se çiuj atingus la sa¸on kaj same ne, se lamondo en çiuj siaj aspektoj kaj detaloj estus bona, kielcetere promesas çiu politika partio. La filozofon, similekiel la anglan verkiston Chesterton, kiun jam nur pro tiuçi spritaîo oni devas preni por vera filozofo, (rigardu:

71


Orthodoxy) pli interesa la kuro de la hermagedona bata-lo ol la rezulto de lastaj balotoj.

Filozofo kiel membro de politika partio estas trista kajkomika apero samtempe. La esenco de la partio estas lapart-ieco — la esenco de la filozofo estas la universale-co, la tuteco. La partio estas la hejmo de tiuj, kiuj nehavas propran hejmon, la spiritan kompreneble. Ladomo de la filozofo, inverse, estas la tuta kosmo, ne nurla tuta terglobo. Sed eç pli trista kaj komika apero estasla filozofo çe la povo aû almenaû partoprenanta çe lapovo. Se li tie trovi¸as kun malica intenco, li estas ko-rupta kaj ne povas esti vera filozofo — sed se li tietrovi¸as kun bona intenco, li estas idioto kaj tiel eç spe-ciale ne povas esti prenata por filozofo.

La filozofo estas homo, kiu pli precize ol horlo¸isto aûeç astronomo — kaj kio estas la astronomo, se nehorlo¸isto en gigantaj dimensioj, komprenanta, kio estasla tempo, kvankam finfine, se oni lin demandas, kielokazis al Aûrelio Aûgusteno, el çiuj li malplej bone scias,kio ¸i estas. Sed tiu çinescio estas klera (docta ignorantia),estas pripensita kaj pliprofundigita. La filozofo ne dis-tingas sin de la aliaj precipe laû la nombro de la aferoj,kiujn li scias, sed laû la profundo kaj pripenseco de sianescio. Unu afero estas, ni diru, ne scii, kiam naski¸isNapoleono. Tio estas la nescio, la ignoro de la mondo.Sed alia afero estas, ne scii, çu Napoleono vere estis

72


”Sankta Spirito sur la çevalo”, kiel tion asertis Hegel’. Tioestas la klera nescio de la filozofo.

Sed estu la ignoro de la filozofo pri la tempo eç tiomprofunda, en iu punkto la filozofo tamen esence diferen-cas de la nefilozofo. La filozofo neniam atendas. Li aten-dadas, sed li ne atendas. Denove la feliça beateco demiaj ambaû lingvoj, de la slovena kaj de la internacia,havantaj verbaspekton, povantaj per unu vortsufiksoesprimi la diferencon, grandan je mondegoj! La simplu-lo atendas kaj tial fari¸as maltrankvila; la filozofo aten-dadas kaj en tio trovas sian kvieton. Atendadi signifas,esti tie, kie oni jam estas, servi al tiu momento, kvazaûtemus pri pleneco de tempoj — kaj tiel konservi esperonje io neatendita.

La filozofo en la atendejo de la kuracista ambulantone estas liberigita de la peniga atendo tial, çar li estassamtempe kulture interesi¸anta homo kaj povus malpli-longigi sian tempon legante revuojn aû libron aû eçkontinuante sian filozofian meditadon. Çion tion povasla filozofo praktiki en la atendejo, li tion ankaû kutimefaras, sed çio çi ne havas esencan signifon. Se temus nurpri tio, li restus en la pozicio atendi, nur li estus distritaper iu alia okupo. La virto de la filozofo ne estas en tio,ke li sin narkotu aû per io distru kaj tiel forgesu ladimension kaj la pezon de la tempo, sed ¸uste inverse,

73


en tio ke li la dimension kaj pezon de la tempo vokas ensian onscion kaj ilin akceptas en plena klaro kaj dureco.

La filozofo estas liberigita atendi tial, ke li sian aktu-alan tempon ne submetas al la tempo, kiam la atenditaafero reali¸u, sed agnoskas al ¸i propran valoron kajsignifon kaj tiel ÿan¸as la atendataîon al esperataîo,atendadaîo, li do liberigas tion de ajna kondiçigo, eç latempa. Tiu, kiu atendasm, do la simplulo, kun siaj pen-soj kaj kun sia spirito estas çiam ie aliloke ol lia efekti-va pozicio estas. Li vivas ekster de si kiel vaganta animode la dormanta homo kun koÿmaro. Jam ekmarçante alordinacio, li ne çeestas sur la strato, kie li atendu la trafi-kon kaj sian sekurecon, sed en sia spirito li eç ne sidasen la atendejo sur la se¸o, sur kiu li atendus esti akcep-tita. Kiam li efektive tien venas, li en sia kapo jam estasçe la doktoro, kaj li suferas, çar tio estas nur imago demaltrankvile atendanta homo kaj ne reala fakto. Sed eçkiam li tretas en la ordinacian çambron, li denove aten-das — kiam la enketado fini¸os, kiam li povos reveni alsia hejmo.

Tiamaniere tia homo maltrankvile ion atendas, dumtuta tempo li estas malkvieta kaj malçeesta. Kontraûe lavera filozofo neniam ion atendas, sed li çiun etapon dela tempo spertas çeeste, kun aperta scivolo, kion donosla momento. El tio originas la anekdota kvieto de lafilozfoj, ja la eksciti¸o ne venas el la libera atendado, sed

74


el la maltrankvila kaj sklaviga atendo. Jam tiu çi nuradiferenco, tiu çi ÿajne eta rikolto de la filozofio, ke lafilozofo ne bezonas plu atendi, sed li plene çeestas tie,kie li travivas sian realan tempon, estas sufiçe granda, ke¸i povas kompensi la tutan penon, kiun la filozofiopostulas por si. Preskaû çiuj formoj de agresemo fontas,kiel en sia simpla kaj kompakta formuligo jam diris Pas-kalo, el nekapablo trankvile resti en sia çambro. Sed ensia çambro povas trankvile resti nur tiu, kiu restas çe simem, kiu do nenion atendas, sed malferme atendadas.La atendo estas la esprimo de la homa disspliti¸o —dum la atendado okazas en lia tuteco kaj kuneco kun simem, kun la mondo kaj kun Dio.

Nek legado de inteligentaj tekstoj en la atendejo, eçfilozofia meditado, çio çi ne jam ÿan¸as la atendon de lanefilozofia homo en la atendadon de la filozofo. La tutesimpla akcepto de sia çiama çeesto, do perceptado de laçeesto, faras tiun miraklon, kiun la slovena (kaj aliaj sla-vaj lingvoj) kaj la internacia lingvoj esprimas per siaverbaspektaj formoj.

La filozofo ne povus fari eraron, kian oni ekzemplepovas vidi, spektante la filmon de Almerey pri Hamle-to, el la jaro 2001, filmita en Novjorko kaj uzanta la ak-tualan modernan realan scenejon de iu danlanda fir-mao, kiun prezidas la mortigita ”re¸o”. Oni povas alteaprezi çe la re¸isoro, ke li respektis la originalan tekston

75


de Shakespeare, sed oni ne povas lin laûdi, ke li siajnspektantojn tiom terure subtaksis. Li imagis, ke li devastransmeti la tutan okazadon en nian tempon, por ke lapubliko komprenu, ke tio, kio siatempe validis por Da-nujo, nuntempe validas por iu ajn alia lando, korpora-cio aû alia institucio. Okazas ¸uste la malo: anstataû kela malnova scenejo kaj ludo en malnovaj kostumoj aso-ciacie nin sendus en nunan tempon, nia moderna scene-jo nin sendas reen en la pasinton! Tiel la moderna homoen sia malracio sin demandas: Kiamaniere Shakespearejam antaû jarcentoj povis verki tiajn aferojn, kiuj validasankaû nuntempe . . . Nur la sa¸ulo — kiom da ili anko-raû trovi¸as? — sin demandos inverse: Kiamaniere Sha-kespeare, kiu vivis tiom malfrue, jam sujle de nia epoko,tamen povis verki tiel gigantan tekston?

Se mi fine de tiu çi pripensado ankoraûfoje îetas rigar-don super la tuto, mi havas impreson, ke la plej grandarikolto de la filozofio estas io, kio ÿajnas de ¸i plej distan-ca, temas pri ia nobla speco de neseriozo. La origina sig-nifo de la latina vorto ”serius” kun signifo: grava, respek-tata . . . La slovena ekvivalento ”resen” venas el la prasla-va lingvo, tiam ankoraû tre parenca al la litova, en kiu lavorto ”raiÿkus” signifas: klara, komprenebla, evidenta.Graveco kaj evidento estas tamen la kontraûo de la filo-zofia valorsistemo, ja ¸i distingas inter la aferoj, gravajpor la mondo kaj gravaj por si mem, eç pli inter la afe-

76


roj ÿajne klaraj kaj kompreneblaj kaj efektive misteraj.La filozofio ne serças tion, kio ÿajnas grava kaj eviden-ta, sed tion, kio sin kaÿas sub la vualo de mistero. Do, lafilozofio principe ne estas ”serioza” scienco, ¸i estas enprofunda signifo neserioza. Serioza estas la oficisto, se-rioza estas la popollerneja instruisto, instruanta aboconkaj multiplikadon, serioza estas la suboficiro, instrkcian-ta rekrutojn rampi sur la tereno, serioza estas la ideolo-go, serioza estas la povulo, sed plej seriozaj estas la fre-nezuloj en la institutoj de la malferma tipo. Sankta kajsa¸a homoj ne povas esti seriozaj, ja ili palpas transe detio, kio estas klara kaj evidenta, publike valora kaj gra-va, serçante tion, kio ne estas serioza, ser vera. Tio ta-men, kio esta vera, havas alian eç fiziologian efikon surla homo ol tio, kio estas nur serioza, do evidenta kaj kla-ra. La kozo vera igas la homon ridi, ja la kozo vera çiamdemaskigas kaj hontigas tion, kio ÿajnas memkompre-+nebla. Tial Sokraton oni ne povas imagi kun grimacode severa seriozeco, Budha, lia azia samepokulo, ne ha-zarde çiam estas portretita kun mieno ridetanta.

La filozofo estas la homo de la humuro, estas la homo,kiu apud la sanktulo, la sola havas aliron al la aûtentahumuro. Curt Goetz proponis jenan pre¸on:

”Kara Dio, donacu al mi la gracon de talento, ke mi¸oju pri la ÿerco; donacu al mi la sencon pri la humuro,por ke mi vidu, kiom malgrandaj kaj nulaj estas la aîoj,

77


kiuj kaûzas niajn zorgojn.” Li komentas la pre¸on: ”(. . .)La humuron oni ne povas lerni. Apud la spirito kaj spri-teco ¸i postulas precipe plenan mezuron da kora bone-co, paciencon, zorgemon kaj filantropecon.” (Goetz,Curt: Dreimal täglich, Stuttgart 1985)

Peter Kauder, aûtoro de interesa libro Hegel beim Bil-lard, München 2000 (Hegel’ çe bilardo), diras:

”Çu la filozofo rajtas ridi? Çu estas nekonvene, se oniprezentas filozofojn laû distra maniero? Çu eble la filo-zofio estas tiel serioza kaj profunda afero, ke ¸i ne nurne toleras humuron, sed ¸in eç ne permesas? Çu pri lafilozofio estas, kiel iu angla futbala funkciulo komentistiun ludon al iu îurnalisto: ¯enerale oni asertas, ke lafutbalo estas ludo, çe kiu temas pri vivo kaj morto —sed, kredu min, la afero estas multe pli serioza . . . ”

La filozofo ridas, kiel ankaû la sankta homo ridas, çarla eterno devas ridi pri la maleterno, çar la esenca estodevas priridi la hazardan, çar finfine la ekzistanta estodevas priridi la neekzistantan. Tio, kio vere ekzistas, ri-das pri tio, kio nur ÿajne ekzistas kaj en tio eç blovasvezikojn — kaj en tiu çi rido de universaloj super akci-dentaloj la filozofo prenas sian parton.

Same, kiel mi ne povas dividi la optimismon kun Bo-ecio pri la konsola povo de la filozofio, mi tamen volonteagnoskas, ke ¸i posedas la povon malpligrandigi la pe-zon kaj suferon de la homa vivo. Ne povas ¸i finkonso-

78


li, çar nur Dio povas finkonsoli, çar nur Sankta Spiritoestas vera Konsolanto, sed ¸i povas iomete konsoli, enmalgranda homa mezuro; ¸i povas mildigi dolorojn, ¸ipovas efiki, kiel efikas aliaj ÿmiraîoj kaj medikamentoj deniaj kuracistoj kaj farmacistoj. Probable tio faras mode-stan impreson, sed por mi tio jam estis tre multe: la filo-zofio min savis de peniga vagado sen vera okupo. Tiu,kiu surpaÿis tiun çi vojon, ricevis okupi¸on por sia tutavivo ¸is la lasta spiro. Okupi¸on, kiun oni povas praktikien ajna tempo, sur ajna loko kaj en ajnaj, eç plej malfa-cilaj cirkonstancoj. Tio, kio por tiom multaj homoj enilia profesia vivo estas tioma timo, ke ili iutage fari¸us neplu bezonataj, ke ili estus metitaj sur la flankan trakon,estas por la homo, kiu iras la vojon de la filozofio, verabeno kaj donaco. La filozofo ne konas emiriti¸on — eçse li estas la plej malgranda inter la etaj, li en esencoveturas sur la çefa trako.

Mi volas danki la filozofion, çar ¸i revelaciis al mi laveran valoron de la aferoj: de kariero, de posteno, derenomo, de gloro, de posedo, de povo. Tio estas, kvazaûoni trovus keston kun ÿtonoj, kiuj belege brilas, havasinteresajn formojn, sed oni ne scias, çu temas pri verajjuveloj aû nur lerte poluritaj pecoj de malmultekostavitro. Re¸landoj estis venditaj, tutaj popoloj estis vendi-taj por vitraj juveloj kaj malmultekostaj speguletoj, nepor veraj juveloj! Kaj post tio oni iras kun tiuj ÿtonoj al

79


honesta eksperto, kiu ilin prenas el la trovita kesto kajilin observas sub sia lupeo kaj ilin enketas per siaj aci-doj. Fine li diras, kion oni al li kunportis, honeste, senbeligaj vortoj. Da tiaj ekspertoj trovi¸as tre malmulte enla mondo. Ne, çar ili ne scius distingi inter la juvelo kaj¸ia imitaîo, sed çar ili pliparte ne scias distingi inter lavero kaj mensogo. Dume la filozofio, se oni sin al ¸i dis-ponigas, instruas, kioma estas la efektiva valoro de laaferoj.

Senkompate, sed honeste diras la filozofio al la homo¸in konsilserça, ke el çiuj karieroj nur unu valoras, sedtiu valoras senmezuron: la kariero de tiu, kiu vetkuris enstadiono de apostolo Paûlo. La kariero, la vorto por ¸i,venas el la itala carriera, kio signifas vetkurejon por laçaroj. Paûlo pensis pri la kariero, tiu unuaranga, kiam liparolis parabole pri la vetkuro de kristanoj post ilia celo.

Senkompate, sed honeste ¸i diras, kiom valoras alt-ranga posteno kaj je kiu prezo oni povas ¸in akiri, rete-ni kaj defendi, sen ke oni ¸in vere povus pordaûre retenikaj defendi. La prezo estas kutime terura: sango kaj lar-moj de la aliuloj — la koruto kaj perditeco de si mem. Laprofito estas mizera, en nenia rilato kun la prezo: kelkajmomentoj — kiam la vivo atingas la lastan etapon, kiam¸i finfluas, çiuj etapoj antaûe, eç se ili daûris dum jarde-koj, estas nur plu momentoj, ne pli ol efemeraj momen-

80


toj — de falsa percepto, ke oni estas tre grava kaj sidassur tre signifa pozicio.

”Piôi slava, beri slama!” (Skribu gloro, legu pajlo) po-eziis slovena klasikulo Oton Òupanâiâ (1878-1949). An-kaû pri tio instruas la filozofio. Ne nepre tiu el la lerne-ja benko aû el aprobitaj libroj, sed certe la filozofio en laorigina signifo de la vorto. Kiel triste detrui¸as la kolo-noj de la gloro en polvon kutime jam en la vivotempo dela homo, kiu ¸in postkuris kaj por certa tempo ¸in even-tuale atingis! Nur en unu gloro oni povas vere lo¸i: ”enla gloro de Dio Patro”, kiu ne estas la homa, nur imagi-ta, sed aûtenta Dia gloro, daûranta poreterne!

La homo, kiu malproksimas de la filozofio, atribuas alla nocio ”havi” ion pli grandan, pli profundan, pli fortankaj daûran ol estas la nocio ”esti”. La latina vorto habeovenas el la verbo capere kun signifo: kapti — kaj tiel kon-ceptas la nocion ”havi” çiuj aliaj hindeûropaj lingvoj.Nur la rusa lingvo esprimas la ideon de la posedo ankaûpli profunde: ”u menja” (en mi). Tiel Ruso, strukture, nediras ”Mi havas feliçon”, sed ”Feliço en mi”. La rusa ge-nio bone antaûsentis, ke al la homo ne apartenas tio,kion li kaptas, sed nur tio, kio trovi¸as ene de li. Tielokazas paradokso. Kvankam uniavide ÿajnas, ke tio, kiotrovi¸as ekstere, kion oni povas kapti, estas io reala,dum tio, kio trovi¸as en homa interno, estas io nur ima-gita, estas envere ¸uste inverse. Nur tio, kio trovi¸as ene

81


de la homo, estas reala, nur per tio povas mastrumi lahomo mem. Sed çio, kion la homo ”havas”, kion li nurtiel aû alimaniere ”kaptis” (eç pli ofte rabkaptis, apar-tenas al li nur portempe, nur en limita amplekso, kiundifinas la civiliza kaj jura strukturo kaj ordo de iu socio.La posedaîon oni ne povas vere ”havi”, oni povas nurportempe konsumi la agnoskon de la aliaj, ke ekzistasekskluziva rajto tiun posedaîon uzi kaj utiligi profiton el¸i. Tiu agnosko, kutime regulita en la jura sistemo dele¸oj, estas ofte konfliktohava — speciale konfliktohavatiam, kiam la antaûa jura ordo kolapsas kaj ribelo aûrevolucio enkondukas novan juran ordon, kiu la an-taûan ne agnoskas. La saman opinion esprimis Jezuo:”Ne provizu al vi trezorojn sur la tero, kie tineo kaj rustokonsumas, kaj kie ÿtelistoj trafosas kaj ÿtelas; sed provizu alvi trezorojn en la çielo, kie nek tineo nek rusto konsumas, kajkie ÿtelistoj nek trafosas nek ÿtelas; çar kie estas via trezo-ro, tie estas ankaû via koro.” (Mt 6, 19)

La filozofio do instruis min dekomence, ke mi provugajni laûeble multe de tio, kion oni povas meti en sianinternon, sed ne en internon de la stomako, kiel pensasla homo mondeca, kvankam ankaû filozofoj emas kajdevas man¸i kaj trinki, sed ili en tio ne vidas pli ol man-¸aîo kaj trinkaîo povas, sed en la internon de la racio kajkoro, finfine de la animo mem. Çio, kion mi havas eks-ter de si mem, kion mi havas tiel, ke mi tion çu honeste

82


çu malhoneste ”kaptis”, estas ne nur tre malsekura, sedkrome tio postulas mian priservadon kaj sklavi¸on. Kon-traûe, çio, kio trovi¸as ene de mi, kion mi internigis, kiodo faras mian trezoron, kiu ne rustas kaj ne estas kon-sumata de tineoj kaj ne povas esti priÿtelita de ÿtelisto,eta privata aû granda, kutime ÿtata ÿtelisto aû rabisto,estas kun certeco io daûra, samtempe priservanta min.

La filozofio demaskigas ankaû la lastan iluzion, pro-bable la plej grandan kaj dan¸eran, dan¸eran kaj desti-nan por tutaj popoloj kaj por la tuta homaro: la iluzionpri la povo. La povo, do per la homo praktikata povo,havas efektivan povon nur super tiu parto de la aliahomo kaj homamasoj, kiu simple ne valoras esti regatade iu ajn povo . . . Kion atingis la demagogo, la tentan-to de la popolo, kion la greka vorto signifas, se li gajnisla voçojn de milionoj, se tiuj voçoj ne estas voçoj de tio,kio en çiu homo havas noblan karakteron, sed ¸ustereprezentas tion, kio en la homoj ne valoras aûdi¸on!Kiom foje oni nur en la XX-a jarcento vidis kaj aûdis,kiel la samaj tentitaj homamasoj kriis de eksciti¸o kajentuziasmo al iu persono, sed nur malmultan temponposte la samaj amasoj tiun personon prisputis kaj pri-mokis. Tion, diras al mi la filozofio, kion oni povas atinginur helpe de la povo, ne indas atingi! Mi parolas, kom-preneble, pri la homa iluzia povo, kiu efektive ne estasvera povo, sed nur samtempeco de du frenezi¸oj: de la

83


unua, kiu submetas al si la povulojn, kaj la dua, kiu sub-metas sin la kanajlajn amasojn. Ekzistas, nome, ankaû laaûtenta povo, kiu ne venas de la homo, same ne de lapopolo, kiel mensogas al ni la murdistoj de la re¸oj, sedde Dio, kiel li revelaciis sin al ni mem. Ankaû la aûten-ta povo, la Dia, povas ofte kiel sian vipon aû eç glavonuzi la malaûtentan, iluzie homan povon. Tial estas al niordonite, obei la povon, kiam ¸i ordonas bonon kaj per-sekutas malbonon, sed ankaû kontraûstari ¸in, kiam ¸itaskigas ion maljustan aû persekutas la bonon. Sed ne-niam la homo, kiu vere surpaÿis la padon de la filozofio— kaj ne nur la ÿoseon al la posteno de universitata rek-toro, kiun oni antaûe eble maljuste kaj perforte forpre-nis de iu alia, eble pli bona — serços la homan povon kajaûtoritatan postenon, same li ne dungi¸os al tiuj, kiujtian postenon jam posedas, eç speciale ne, se ili ¸in mis-uzas por siaj egoismaj kaj malaltaj intencoj. La filozofo,se li vere estas, kion la vorto promesas, ne kandidatos çeeç tiom demikratiaj balotoj, ja li scias, se li eliras el lasupozo de humileco kaj modesteco, kio estas bona filo-zofia kondiço, ke ne decus, se pli bonaj kaj pli sa¸aj ho-moj ol li, kiu prenas sin por malpli bona kaj racia kajklera, kio ofte estas same bona konciço, tiam li scias, kielabsurde estus, se li de malbonaj kaj nekleraj homoj aten-dus, ke ili inter si elbalotus bonan kaj racian kandidaton. . .

84


La rekono, ke eç la plej bona demokratio estas nurunu el difektitaj formoj de la vera monarkio — alia difek-tita, en sia defekto eç pli malbona formo estas la tiranio— min tiel gardis antaû la erarego de politika envici¸okaj kariero, kiu forprenis de mi jam kelkiun antaûe tutenormalan homon kaj amikon. Tio ne signifas, ke la filo-zofo povu kaj devu esti apolitika, kiel nuntempe afablenomi¸as iu, kiun Helenoj ankoraû honeste nomis idio-tes. La filozofo estas esence pli politika ol çiuj aliaj, nurla sanktulo en tiu punkto lin preterkuras, ja por li lakomuna bono estas granda Dia ordono kaj valoro. Sedla filozofo samtempe scias, kion ankaû çiu sanktulo sciasaû almenaû subkonscie sentas, ke la povo kaj la aûtori-tata pozicio estas la plej pridemandinda kaj malplej efikapolitika instrumento. Magnificat de Maria, patrino deJezuo, estas unu el plej aûdacaj kaj efikaj politikaj mani-festoj! La verkistino Harriet Beecher Stowe (1811-1896)per sia libro La kabano de onklo Tom faris pli por forigode sklaveco en Ameriko ol plimulto da politikistoj, par-tioj kaj militistoj. Solîenicin per siaj romanoj pli forteskuis kaj malkonstruis la mensogan konstruaîon de lasovetia komunismo ol çiuj provoj de la usona politiko,surgenuigi Moskvon. Kiu scias, çu la vera venkanto su-per Hitler ne estas ekster sia vila¸o nekonata slovenakapelano Kutej en Karintio (reprezentanta milojn da si-milaj fenomenoj en tuta Eûropo), kiun nazioj mortigis,

85


çar li insiste rifuzis militservi, çar li vidis en la entrepre-no de Hitler kriman intencon, kaj ne tiom fama britaçefministro Churchill . . .

La filozofio ne protektis min nur antaû la eraroj pri laekstera mondo, fizika kaj politika, ¸i protektas min an-kaû antaû la plej dan¸era eraro, eraro pri si mem, ke mikalkulu pri mi mem, ke mi kredu mian scion kaj racie-con, ke mi vetu je mia ”pravo”. ¯is kiam mi ne trovas plibonan argumenton, mi restas çe la malnova, sed nek lamalnovan nek la novan mi proklamas vero, kiu deviuankaû la aliajn. La frazo de Jeremia: ”Malbenita estas lahomo, kiu fidas homon kaj faris karnon lia apogo kaj kieskoro forturnis sin de la Eternulo.” (Jer 17, 5) ne validas nurpor aliuloj, sed ankaû por mi mem. Ankaû se mi apogasmin sur mi mem, mi estas malbenita. Pravas Chesterton,kiu komence de sia brile verkita libro Ortodokseco admo-nas, kiamaniere finis sian vivon la homoj, kiuj ”kredis jesi”, kiel stulte rekomendas la mondo, speciale eç la mon-do du miljarojn post Kristo!

Mi esprimas dankemon al la scienco, kiu min instru-as demeti la aîojn, kiujn aliaj amasigas; kiu instruas minkreskigi la respekton antaû la mistero de Dio, de lahomo, de çiuj estaîoj kaj de la materio en çiuj ¸iaj formojkaj specoj, dum la mondo sinkas en malrespekto kajprimokado. Mi dankas al la scienco, kiu trankviligas kajbridas mian naturon, scienco, kiu ne bezonas vaporon

86


aû elektron, nek spacon kaj specialajn cirkonstancojn, eçapartan tempon ¸i ne bezonas, ja ¸i ¸uste de la temponutri¸as kaj çiujn tempojn uzas por siaj demonstroj kajklarigoj. La tempo de ruzeco estas tre limigita. Tial laruza homo bezonas tute apartan momenton por realigisian aferon. Eç la tempo de intelekto estas limigita, tialankaû la inteligenta homo devas rigardi sur horlo¸on.Sed la sa¸eco disponas pri çiuj tempoj, ¸i nek devaskonsideri horlo¸on nek kalendaron. Se la ruza kaj inte-ligenta homoj preskaû ne havas liberan tempon, havastiu, kiu serças la sa¸on, çiujn tempojn je sia dispono,finfine la eternon mem.

Mi ne povus fari pli belan resumon de mia rigardosuper la filozofio, ol faris tion nekonata aûtoro de laanekdoto, kiu per sia sa¸eco superas tiom da dikaj filo-zofiaj volumoj:

Profesoro pri filozofio staris en prelegejo antaû siajstudentoj. Sur la katedro li havis kelkajn objektojn. Kiamvenis la tempo de la lekcio, li sen vortoj prenis grandanvitran vazon por konfitado. Li plenigis ¸in per relativegrandaj ÿtonoj. Li demandis al la studentoj, çu la vazoestas plena. Çiuj konfirmis, ke jes.

Post tio la profesoro prenis skatolon kun malpli gran-daj ÿtonoj kaj ÿutis ilin en la vazon, kiun li poste skuis.La ÿtonetoj eniris la malplenajn truojn inter la pli gran-daj ÿtonoj, jam estintaj en la vazo. Poste li denove de-

87


mandis al la studentoj, çu la vazo estas plena. Ili ekridiskaj denove unuvoçe konfirmis.

Post tio la profesoro prenis la skatolon kun fajna sablokaj ÿutis ¸in en la vazon, denove skuante ¸in. La sabloplenigis çiujn malplenajn spacetojn inter la ÿtonoj kajÿtonetoj. ”Nun,” diris la profesoro, ”mi deziras, ke en tiuçi vazo vi rekonu la parabolon de via vivo. La grandajÿtonoj estas grafaj aferoj: Dio, vi mem kaj viaj proksimu-loj, via familio, amikoj, via bona karaktero, sano — tiomalmultvorte, kio restas, eç se oni çion alian perdas, sedvia vivo tamen retenas sian plenecon. La pli malgrandajÿtonoj, tio estas la aliaj aferoj, kiuj havas sian valoron:profesia laboro, propra domo, libroj, aûtomobilo, voja-¸oj, memedukado . . . Kaj la sablo signifas la çiutagajnetajn aferojn, kiujn oni cetere deziras, sed ne estas ne-pre por ilin efektive havi: diversaj hobioj, vizito en bonarestoracio, distra aran¸o, sporto, festado, açetado, spek-tado de televida progeamo . . . Se oni uzas la plimultonde sia tempo, energio kaj atento unue por tiuj çi plejmalgrandaj aferoj, se oni do ÿutas en la vazon unue lafajnan sablon, en ¸i ne plu trovi¸as spaco por enmeti pligrandajn ÿtonojn, eç speciale ne la plej grandajn — kajsame estas en via vivo; se vi komencis ¸in unue plenigiper etvaloraîoj, vi ne povos plu akiri tion, kio estas pli kajplej grava. Lernu do, distingi inter la pli grandaj ÿtonoj

88


kaj la sablo — kiam vi provas plenigi la vazon, sed eç pli,kiam vi provas plenigi vian vivon!

89


Sentencoj

Pli da inspiro, pli malfacila la spiro . . .

*Aûtentan fakulon oni rekonas laû tio, ke li uzas la lin-gvaîon de la popolo — la studenton de la koncerna fakooni rekonas laû lia fakîargono . . .

*La problemo de tiuj, kiuj vere havas ion por diri, trovi¸asen tio, ke en la tempo, kiam ili disponas pri plena fortokaj dum ili spite al sia racieco estas sufiçe senraciaj portion senpripense fari, neniu estas preta, ilin aûskulti.Kiam ili poste sian tutan vivon konsumas por la akumu-lado de la renomo kaj povo, por ke ilia voço fari¸as aûd-ebla kaj konsiderata, tio, kion ili en sia juna tempo ha-vis por diri, perdis la plimulton de sia valoro kaj ÿargo,ja la strebado por akiri renomon kaj povon kontraûas lagrandecon de ilia mesa¸o; ilia pulvo fari¸is humida. Sedtiuj, kiuj sian mesa¸on, çu de arta, filozofia çu sciencakaraktero, ne volas helpi per la strebado al la renomo kajla povo, povas tiom progresi en sia sa¸o, ke ili finfine,kiam ili pro sia alta a¸o kaj pro tio, ke ili neniun plu

90


dan¸erigas, povus paroli kaj la homoj estus pretaj ilinaûskulti, tamen ili ekkonas, ke al la gefiloj de la mondone havas sencon pri io ajn rakonti . . .

*Voltaire — legante lian ”Nesciantan filozofon” — mi ad-miras tiun kruçon da varmigita akvo kaj tiun grandanpecon da acida sapo apud la malpurigita haûto de lahoma (filozofia) pensado . . .

*Kiel la lasta ridos tiu, kiu neniun priridas . . .

*Solvoj rapide prizorgas la esti¸on de problemoj, por kiesforigo ili cetere estis elpensitaj . . .

*Kiam la homo ne faras ordon post si, tion faras ratoj; seoni ekstermas ratojn, la purigadon transprenas insektoj;se oni forigas insektojn, komencas higieni mikroorganis-moj . . .

Kiam fiaskas demokratio, la ”dura mano” provas aû-toritate restarigi la ordon; kiam oni detronigas tiranon,ekprenas balailon la totalisma diktaturo. Se oni sukcesasforigi totalismon, komencas balai la sova¸i¸inta homa-maso . . .

91


*Opinio — sensencaîo, esprimita en la formale sencople-na frazo . . .

*La noblan formon de modesto oni povas atingi nur, seoni unue, kvazaû temus pri iu alia persono, agnoskas alsi eminenton. Tiel la nobla homo ne bezonas ludi perartifika modesto por povi çe aliaj elvoki la rekonon deeminento. La nobelulo povas esti aûtente modesta ¸ustetial, çar li ne bezonas simuladon, çar li scias pri sia emi-nento . . .

*Kial Dio allasas malbonon? — El konsidero al morali-stoj . . .

*Maljuni¸ante la homo ne akiras nur estonton, sed ankaûpasinton. Ek de la vivmezaj jaroj oni pli kaj pli ricevasimpreson, kvazaû la estado kaj eç memorado etendi¸ussamgrade returnen kiel oni plia¸ante iras antaûen. Onitrovas hejmeca la jarcenton, en kiu la naski¸o trovi¸asefektive ie meze. Sed oni fremdi¸as al junaj homoj, kiujne jam venis ¸is tie, kie ili ekhavus senton pri la tempoantaû ilia naski¸o . . .

92


*Kiam certa homo estas an¸elo, li — ÿi estas pli an¸elo olla an¸elo mem . . .

*”Pravi” ne povas esti bona motivo por triumfi.

*Reguloj de bona pensado:• Superi antaûju¸ojn.• Eviti absolutajn priju¸ojn.• Distingi inter certeco kaj probableco, eç se la verÿaj-

no de la lasta estas tre granda.• Lasi al si eblecon de alia aû kompletiga ekkono, de

forlaso aû ÿan¸o de iu antaûa priju¸o.• Ju pli oni proksimi¸as (pli ¸uste: kredas proksimi¸i) al

la vero, des pli indulge oni devas per tiu (ÿajna)alproksimi¸o barakti, des malpli oni rajtas ¸in uzikontraû la aliaj.

• Esti fervora por laboro, sed indiferenta por sukceso.• Toleremo estas ebla nur, se ekzistas ia pli profunda

indiferenteco por okazoj kaj iliaj efikoj.

*La plendo pri la ”maljusta verdikto” estas superflua. Kiuverdikto ne estas maljusta? Ja estis klare dirite: Ne kon-damnu!

93


*La lasta rigorekzameno por la doktori¸o estas: forgesisian doktortitolon . . .

*Antaû Dio çiuj fenomenoj estas vantecaj. Se certa feno-meno por ni ÿajnas ”granda”, ¸i diferencas de la ”mal-granda” nur laû tio, ke ¸ia vanteco estas pli granda.

*Ekzistas nobla speco de ateismo: se iu neas ekziston deDio por tiel konservi en si la piecon . . .

*Esti riça signifas: bonaîojn kaj valoraîojn de malpli altaklaso ÿan¸i por la bonaîoj kaj valoraîoj de la pli alta kla-so. Kaj esti povrulo signifas: vendi çielon por akiri pli datero . . .

*Faÿismo, naziismo kaj komunismo akordi¸as en la ver-dikto, ke la demokratio putras. Tio verÿajne veras. Sedestas pli bone, ke putru la demokratio en parlamento olla plej karakterhavaj homoj en karceroj . . .

*

94


Respondi al ÿerco per rido signifas — ÿercon en profun-da senco ne vere kompreni . . .

*La plej evidenta kontraûdiro en la marksisma pensadokaj komunisma praktiko estas, ke ili kiel la plej altanagmomenton de la evoluo rekonas hazardon — sed enla praktiko ili konstante uzas intervenojn kaj planadon.La viva materio laû ili esti¸is laûhazarde, çiuj ÿan¸oj, kiujkondukis al la ekesto de la homo, laû ili naski¸is el ha-zardo; sed kiam tiu hazarde produktita homo serças enla bazaro sub komunisma kontrolo kilogramon da to-matoj, li devas subi¸i al la interveno kaj arbitro de ”pla-nita ekonomio”.

*La sama moderna kuracisto scias esti tiel indulga al siapaciento, ke li kaÿas antaû li la diagnozon pri mort-verÿajna kancero — kaj tiel malindulga, ke li kaÿas al li,ke li post sia morto resurektos en eternan vivon . . .

*Aserti, ke la nuntempaj homoj estas prikalkulemaj, estassenbaza supozo. Ili havas la ”îuron de Paskal”, kiu pro-mesas premion de Eterno. Se la homoj efektive estusprikalkulemaj, ili amase ¸in açetus. Se ilia kredo estussenbaza, se Dio ne ekzistus, ili tion neniam ekscius, do

95


ili nenion perdus, sed ili almenaû sur tiu çi mondo vivuskun feliçiga sento, kian donas ”iluzio” pri la eterna gaj-no. Sed se Dio ekzistas, kaj la homoj tamen ne eniras laîuron, ili iam ekscios pri sia eraro — kaj ili povos perdiçion. Sed eç ilia atenda tempo probable estos tempo desenespero kaj vanto . . .

*Regpovo posedas plej malmulte da povo . . .

*Maljusto al la homo ne povas ”okazi”, li povas ¸in nurmem produkti. Al la homo povas okazi nenio, kio povustrafi lian esencon aû lin dama¸i.

*Çiu registaro havas tian popolon, kian ¸i meritas. Al laplej maljusta registaro estas disponigita la popolo, kiukontraû la maljustaîoj kaj despoteco ne kontestas kaj neribelas plu, kiu sian malsa¸an registaron eç fervore laû-das kaj ¸in flatas.

*Interesa psikologia enigmo: jam unu horo de ia ajn kon-versacio pri eç tiel interesa afero faras nin lacaj; sed eçla plihora ripetado de la pre¸formuloj retenas nin freÿajkaj spronas nin kontinui . . .

96


*Nur la komplete malfidelaj homoj insistas, ke ni îuru alili fidelon. Por la fidelaj sufiças nia libera konduto kajagado kaj libere elektita çeesto.

*Pri la valoro de la çielo ni povas konkludi laû la teruraprezo, kiun iluziistoj de çiuj tempoj estis pretaj pagi porla substituaîo de la çielo (kiel komunismo . . . ) sur latero.

*Mi konas mirindan pruvon pri mia propra enueco. Sufi-ças, ke mi fermu miajn okulojn, ke mi do ekskludu laeksteran mondon kaj limi¸u je mi mem. La organismone lasas sin trompi — ¸i simple ekdormas . . .

*La ekziston de Dio plej konvinke montras al mi la fak-to, ke oni ¸in ne povas pruvi . . .

*Pri la homoj oni rajtas eldiri nur jurajn kaj historiajnverdiktojn, sed ne la moralajn. En tiun limigon, sen kiuçiu homa komunumo fari¸us koncentrejo de teruraîoj,ni devas implici nin mem.

*

97


La diferenco inter la monarkio kaj respubliko trovi¸asnur en la nombro de la re¸oj kaj en la respektiva nivelode iliaj flegkostoj . . .

*Nur per unu sentimento sencas reagi al maljusto: per latristo de la homo, kiu staras unu ÿtupon pli alte — kajrigardas la maljustulon, kiel ties paÿoj lin gvidas laû laÿtuparo suben . . .

*Inter la komunismo kaj la vapormaÿino trovi¸as pli olnur tempa akordo. Ambaû movi¸as malrapide kaj kungrandaj energiperdoj; ambaû eligas grandajn kvantojnda sulfura fumo kaj vapornebulo; ambaû produktasegan bruon, kiu ne proporcias kun ilia laborefiko. Kajfine: ili ambaû funkcias surbaze de la premo. ¯uste ilialaborprincipo, la premo, limigas ilin en çiu rilato. Lapremon oni povas pliigi nur ¸is certa grado, cetere eks-plodas la kaldrono aû la pezo de la maÿino kreskas ¸isla neuzebleco. Çu ne giganti¸is tiel la kaldrono de lakomunismo, ¸ia ideologia kaj polica aparato? Tute aliefunkcias la elektra motoro, kiu akordas kun la laboristaencikliko de la papo Leono XIII. La elektromotoro funk-cias surbaze de altira forto, kio korespondas kun la kris-tana postulo de la karitato. ¯i funkcias senbrue, senpolucio, kun maksimuma energiefiko. La altiran forton

98


oni povas laûplaçe pligradigi, sen timi la dan¸eron de ladetrua eksplodo . . .

*Infero — estas certe la plej eltenebla medio, kian onipovas disponigi al la pereinto. ¯i estas iaspeca faceto dela Dia mizerikordo. Estus vere terure, se infero ne ekzis-tus kaj la pereintoj devus sian perean eternon suferimeze de la savitoj . . .

*Por atingi senkulpan staton ne sufiças havi neniujn ÿul-dojn; oni devas viÿi en sia interno ankaû la ÿuldojn de laaliaj . . .

*Estas facile diri: Morto al faÿismo — libero al la popolo!— sed, se la afero sukcesus, kiom da liberaj homojrestus?

*La diraîo de Rousseau ”Returnen al la naturo” povashavi sencon por frizita hundo kun pitoreskkolora om-brelo. La homo sian veran naturon ne jam atingis: ¸itrovi¸as ne returne en la pasinto, sed antaûe, en la es-tonto.

*

99


Çu respubliko, çu monarkio? Kompreneble respubliko— sed ¸i ne estas ebla sen la re¸o. Kie re¸o ne trovi¸as,çiu ÿtata oficisto malantaû sia giçeta fenestro ludas ce-zaron . . .

*La (karakteran) rektecon de la viro mezuras profundo delia genui¸o . . .

*Nur unu teston pri inteligento mi agnoskas: la gradonde ironio pri si mem . . .

*Liberpensado — se ni sub tiu çi nocio komprenas la pen-sadon, kiu ”liberi¸is” de sia origino, do de Dio mem, ¸iestas ¸uste tiom libera, kiel povas esti libera la veturokun sova¸i¸intaj çevaloj, kiuj ”liberi¸is” de la konduki-loj kaj de la bremsoj, per kiuj manipulas la koçero . . .

*Çu oni povas esti pli granda liberpensulo, ol la homo,kiu kredas je çies propra konscienco kiel la plej altaorienti¸o por agado. Tia kredo estas specifa por la aû-tentaj kristanoj . . .

*Ne veras, ke la homon oni jam en tiu çi mondo povuspriju¸i nur laû liaj agoj. La homo estas preskaû çiam

100


iomete pli bona ol liaj malbonaj agoj — kaj iomete mal-pli bona ol liaj bonaj agoj.

*La dan¸ero pri tento estas relative minimuma komparekun la dan¸ero de cenzurado . . .

*Se certa homo mian fidon disrevigas, mi suferasdama¸on nur tiumomente; sed se mi el la timo antaûebla disrevi¸o al neniu plu fidus, mi estus dama¸igitapor mia tuta vivo . . .

*La kuseno de la povo estas mola dum vivo, sed duradum mortado . . .

*La plej bona mastro kaj prizorganto de çiuj objektoj es-tas — polvo. Polvo estas tiu mallaûta sonorileto, kiu enregulaj intervaloj vokas al la objektoj, ke ni gratu ilin pernia prizorga purigçifono. Ni emas forgesi niajn objek-tojn, sed ni ne povas daûre ignori polvon, kiu akumu-li¸as sur la forgesitaj aîoj . . .

*La plej ofta kaj la plej severa militista ordono sonas:”Trankvil’!”

101


*Bombo estas la plej silenta aîo — tuj antaû la eks-plodo . . .

*Kiso, pri kiu oni rezignas, daûras eterne . . .

*Venko estas akirita nur tiam, kiam la venkinto superven-kas sin mem kaj sian venkon.

*Oni venkas nur tiam, kiam oni ne sentas plu ven¸emon.

*Tiu, kiu ne supervenkis propran venkon, en la momen-to, kiam li venkis, efektive profunde perdis.

*Diferenco inter la diktaturo kaj la demokratio eviden-ti¸is ankaû en la muziko: sur la sovetiaj gramofondiskojestis registrita eç la aplaûdo . . .

*Kiel fervore la lernejo klopodas instrui nin pri la pasin-to — sed kiel malfervore ¸i klopodas instrui nin, kiama-niere feliçe vivi kun tiu pasinto . . .

*Vera feliço: foresto de la deziro je feliço . . .

102


*Faktoj efikas sur nian animon ¸is la momento, kiam nikomencas ilin komenti. La ekstrema formo de komenta-do estas morala verdikto.

*En dion, kiun neas la ateisto, mi mem ne kredas.

*Laboremo estas patologia formo de pigreco. La homoestas tiom malmulte preta spekti en sian internon, ke lien drasta okazo prefere komencas labori.

*Oni povas ¸is relativa perfekteco ellerni kvin aû deklingvojn; en çiu el ili oni povas parkere scii la poemon dela plej granda koncerna poeto. Sed se subite pretervenaspatrino kun sia bebo en beboçaro, kiu ne kapablas pro-dukti ion alian ol sian ”gru-gru” — en tiu momento çiujçeestantoj ignoros onian lingvan kaj literaturan komp-etenton kaj turnos sin al tiu eta miraklo en la beba çaro.Kaj ili pravos . . .

*Multe pli da fantazio kaj fervoro, ol da ¸i trovi¸as en tiuaû alia homofilia ideo, da ¸i trovi¸as en la klopodoj, tiunideon kontraûstari kaj malebligi ¸ian realigon . . .

103


*Artoj ekzistas tial, ke oni ne bezonu vivi plurajn vivojn.

*Malbono, eç la plej terura surtera malbono, estas specifagraco, per kiu Dio helpas al ni supervenki la fundamen-tan malbonon, kiu trovi¸as en la fakto, ke ni ne povasplu (aû jam) rigardi en Lian viza¸on. La baraktado per lalimigita malbono de la surtera vivo rezultigas, ke ne tuÿunin rekte la senfina malbono de la malkuneco kun Dio.

*Çiu ÿtonplato sur la tombo estas monumento de la kaÿi-ta ateismo. Por vera kristano decas nur ligna krucifiksosen la nomsurskribo. Ne ekzistas motivo por timi, keonia nomo perdi¸us aû forgesi¸us. La Sinjoro nin vokoslaû nia nomo. Kaj elsub la herba tersurfaco ni pli facileresurektos ol elsub la marmoraj blokoj . . .

*Paganoj promovi¸is kiel elstaraj artistoj. Kristanoj devuspromovi¸i kiel elstaraj artaîoj . . .

*Dama¸on ”suferi” estas sensenca sintagmo. La suferoestas ¸uste la plej intensa formo de koncentrado. Privera dama¸o oni povas paroli nur, se ni perdi¸as survojeal nia transcenda celo.

104


*Nia pravo vere pravas nur tiam, kiam per ¸i ni ne tur-mentas plu la aliulon, kiu laûsupoze en la sama afero nepravis.

*Nudecon de la korpo oni ne povas kovri per teksaîo. Onipovas ¸in kovri nur per la pura rigardo de la senkulpahomo.

*Diferenco inter la ideologo kaj filozofo estas proporciaal la diferenco inter la farbÿmiristo kaj arta pentristo . . .

*Spertante malbonon oni devas konservi la sencon pri¸usta mezuro. Dama¸o, kiun eventuale povas al ni kaûzila malica homo, estas nur portempa kaj nenieca kom-pare kun la dama¸o, kiun tiu malfeliçulo ÿargas sur siananimon. Sed se la sorto de lia animo ne vekas en ni plida zorgoj ol niaj relative etaj perdoj, kiujn ni povas re-kompenci, ni tiel allasis, ke vere grava dama¸o okazisankaû por ni.

*Çiu amo estas malpermesita. Çiu amo estas punita.

*

105


Niaj plandoj surtretas diversajn terenojn, kiuj nin aparti-gas; sed niaj kapoj etendi¸as en la saman universon, kiunin kunigas kaj reciproke repacigas. La diferenco interambaû situacioj estas malpli ol etaj du metroj . . .

*Artisto, se li havas talenton, levas estaîojn, objektojn kajfenomenojn el la iluzio pri ordinareco sur la veron desurprizeco; se li estas genio, ankaû de eksciti¸o. La tri-viala homo mallevas çion, eç la pintan arton, sur la sub-nivelon de banaleco.

*Filozofoj ¸is nun la mondon diversmaniere interpretiskaj ankaû transformis, sed temas pri tio, ke oni ¸in ak-ceptu!

*La energio, uzita por la rifuzo aû prokrasto de neprajreformoj, kongrue kun la le¸o pri la konservo kaj trans-formi¸o de energio, kolekti¸as kiel potenciala energiomalantaû la digo, kiu dislimigas la cilivizitan juran soci-on disde la revolucio kaj teroro. La patroj de la revolu-cio kaj de la politika teroro estas en vero tiuj, kiuj la ÿan-¸ojn el egoismaj motivoj rifuzas — kaj ne tiuj, kiuj laÿan¸ojn postulas . . .

*

106


Kial komunistoj anstataû la tradicia esprimo ”salajro”enkondukis la esprimon ”premio”? Salajrojn oni priju¸aslaû justeco, sed premio estas senkonsidere pri altecoçiam bonvena. Por sia salajro laboristo pledas, sed pre-mion li devas akcepti senkomente . . .

*Mi ne kredas, çar mi havus pruvojn, ke la respondoj dela religio estas ¸ustaj, sed tial, çar mi havas pruvojn, keçiuj aliaj respondoj estas mal¸ustaj.

*Personoj, kiuj plej nepre bezonus kritikon, ¸in kutimeplej malbone akceptas. Kaj tiuj, kiuj ¸in mature akcep-tas, ¸in preskaû ne bezonas plu . . .

*Çiu socia ordo havas minuskompleksojn antaû la para-dizo.

*La provo: perforte ÿan¸i aû forigi la maljustan socior-don, estas kvazaû piedbati vulkanon, ke ¸i eligu la-fon . . .

*Diferenco inter la peko kaj la graco estas senfine pligranda ol estas la diferenco inter la instruo de la plej

107


primitiva animisto kaj de la plej instruita teologo. Elirikristanan religion kaj eniri idoladon de totemoj estasnenio kompare kun la eliro el senkulpeco kaj eniro enpekon . . .

*Foje iu riproças al mi: Do, kial vi toleras ilian malicadon?Mia respondo: Mi ne toleras. Mi daûre pardonas alili . . .

*Valoro de juveloj kreskas kun ilia rareco — sed naciojnoni priju¸as laû ilia multnombreco . . .

*Tiun, kiu serças, oni baldaû trovas . . .

*Kie estas la tempo, kiam oni la falsitan mielon produk-tis el sukero? Nuntempe oni faras ¸in el sa˛arino . . .

*Argumento por verki: ke oni trovi¸as survoje trans ladezerto kaj oni postlasas al tiu, kiu sekvas, mesa¸ojn, kietrovi¸as sabloÿtormoj, kie oazoj kaj akvofontoj . . .

*

108


Kial multaj ne kredas je Dio, sed ili kredas je ekzisto dediversaj eksterteraj inteligentaj estaîoj? Simpla afero: tiujestaîoj postulas de ni nenion.

*Ne povas esti vero, ke oni ”¸uas” privilegiojn kaj ”elte-nas” maljustaîojn kaj subpremadon. Se oni kredas je Diadialektiko, se oni kredas, ke ”feliçaj estas la humilaj, çarili heredos la teron; feliçaj estas la pacigantoj, çar filoj deDio ili estos nomataj; feliçaj estas tiuj, kiuj malsatas kajsoifas justecon, çar ili sati¸os . . . ” — sekve oni devas diri,ke la viktimoj sian subpremadon ”¸uas” kaj la subpre-mantoj siajn privilegiojn efektive ”eltenas”.

*En diktaturo oni rajtas formuli unuopajn premisojn, sedoni ne rajtas logike konkludi.

*Se riveroj fluus supren, se korpoj el si mem komencusvarmi¸i, se pendolo sen la puÿoj de ekstere komencusplilongigi siajn oscilojn, çiu eksciti¸us kaj agnoskus, ketemas pri miraklo. La vivo mem estas rivero, kiu fluassupren; la homo estas ¸ia akvofalo, kiu levi¸as al la su-pro; lia konscio estas la pligrandi¸anta varmo, liaj agojestas plilongi¸intaj osciloj. Kaj tamen . . .

*

109


Vivo estas la sie¸a stato . . .

*Amatora inventisto, kiu insiste ellaboras sian perpetuummobile — kaj revoluciulo, kiu insiste klopodas, per vio-lenca agado ÿan¸i la homon kaj la mondon, faras la sam-an falsaîon. Ili ambaû pensas, ke jam la estonto mempovas ion fari ebla, kvankam tio nun estas principe mal-ebla.

*Estas vere, ke kelkloke oni forigis ekspluatadon. Sedestas ankaû vere, ke oni tie kutime enkondukis uzura-don . . .

*Iamaniere la tiranio estas la plej demokratieca regofor-mo, ja ¸i plej komplete korespondas kun la avera¸a statode animoj . . .

*Ankaû la sovetiaj rakedoj estis akcelitaj per reakcio . . .

*Personoj, kiuj trovas en dialektiko preferon kompare allogiko, bonvolu konstrui komputilon, kies funkciadofundamentus en dialektiko . . .

*

110


Persono, kiu sian patrujon vere amas, ¸in ne kultas, sedkultivas . . .

*Tiun, kiu elpaÿas el la cirklo, oni baldaû fermas malan-taû kvadratojn . . .

*Demokratio trovi¸as, se la popolo kaj la registaro sinreciproke instigas obei la justajn le¸ojn.

*La diferenco inter la kristanismo kaj komunismo estasdiferenco inter la inviteca sonado de sonoriloj kaj alar-meca hojlado de sirenoj . . .

*Se mi la kontraûulon ne povas ami, kial li por mi ek-zistu?

*Estas vere: la tempo laboras kontraû la kredo — sed laeterno laboras por ¸i . . .

*Diktatoro principe ne povas esti grandeca ÿtatgvidanto,same kiel ne povas esti granda muzikisto la dirigento,kiu unu post la alia silentigus çiujn instrumentojn en la

111


orkestro kaj çiujn voçojn en la ˛oro kaj oni fine povusaûdi nur plu la fajfadon de lia dirigenta bastono . . .

*Sensenco estas la ne jam komprenita formo de la senco.Kaj senco estas tiu formo de la sensenco, al kiu ni tiomasimili¸is, ke ¸i komencis ÿajni al ni sencohava . . .

*Sur la globo neniu punkto havas avanta¸on. Tiel ankaûsur la terglobo çiuj lokoj, çiuj okazaîoj kaj çiuj homojestas egale distancaj de la centro.

*Kosmopolito ne estas tiu, kiu devas travoja¸i la tutanmondon, por ekkoni, ke efektive çiu loko estas en lamezo de la mondo kaj ke la mondo nenie esence dife-rencas. La vera kosmopolito estas tiu, kiu çion çi ekko-nas en sia ¸ardeno kaj en sia hejma çambro . . .

*Oni ne povas komponi teorion, laû kiu iu ajn estus de-vigita ion fari aû preterlasi. La nura senduba rilato interla homoj estas proprainiciata proponado, akceptado kajrealigado de interkonsentoj. Çio alia estas çu iluzio çuperforto — kaj la perforto estas eç pli granda iluzio.

*

112


Por ke okazu vera dialogo, devas esti plenumitaj jenajkondiçoj:1 La partneroj devas agnoski la malperfektecon de pro-

praj perceptoj;2 Ili devas agnoski al si reciprokan egalrajtecon;3 Ili devas esti morale maturaj por konsideri la faktojn

kaj la logikon kaj klini¸i antaû la pli alta komuna valo-ro — la vero.

*Kio estas sa¸o? Tio estas racia racio. La inteligento re-gistras aferojn kaj problemojn; la racio registras la ho-mon kaj lian konduton; sed la sa¸o kontrolas la inteli-genton kaj la racion kaj donas al ili la ¸ustan mezuron.¯i vidas la homon en la proporcio de la tempoj, spacoj,situacioj kaj transcendoj. Tiel la inteligento faras la ho-mon lerta, la racio faras lin bona kaj la sa¸o faras linsankta. Tial trovi¸as multe da inteligentaj, malmulte daraciaj kaj ekstreme malmulte da sa¸aj homoj. Same kiella sa¸o ludis antaû Dio, kiam li kreis la mondon, ankaûla sa¸ulo ludas antaû Dio, dum li retenas nian mondon.

*Kiel statas la afero pri la homa libero, se oni ¸in kompre-nu kiel eblon elekti? La elekto inter la aferoj, kiuj ne di-ferencus, estus sensenca. La elekto inter la aferoj, kiujcetere diferencus, sed oni ne konus ilin ¸isfunde en ilia

113


diferenco kun çiuj konsekvencoj, estus iluzia. Kaj la elek-to inter tiel diversaj aferoj, inter kiuj oni pro perfektakompreno tuj povus diri, kiu havas avanta¸on kaj kiuestas malbona, estus same sensenca kiel elekto intertorturado kaj amuzado . . . Kie do trovi¸as la loko porlibero?

*Ne ekzistas pli malracia konsilo ol: Estu racia!

*Nur la okulo, lavita de larmoj, estas sufiçe pura por povipercepti la veron . . .

*Kiu diras, ke nur Dio estas nevidebla, ke nur la spiritajestaîoj estas nevideblaj? Ankaû la homo estas nevidebla.Tio, kion oni efektive vidas, tio estas razita (se temas priviroj) kaj vestita besto. Ke en tiu besto kaÿi¸as ekstraor-dinara estaîo, la Homo, kiu havas sian dignon, kiel labesto ¸in ne havas, kiu havas siajn rajtojn kaj sian libe-ron, kiel la besto ilin ne havas, kiu havas sian penson kajsian spiriton, kiel la besto ilin ne havas, en tion oni de-vas kredi, ja tio nek estas videbla nek senpere pruvebla.

*Nur aldonante al tio, kion oni ricevas, deziras aû laû siarajto postulas, oni ne povas definitive satigi justecon.

114


Ne çiam pli, sed tio kaj tiom da ¸i, kio kaj kiukvante aliu laûrajte apartenas, tion oni ricevu. Ne nur la unuopahomo, sed ankaû la homaj socioj kaj komunumoj: popo-loj, eklezioj, ÿtatoj, unui¸oj. Ricevi laûrajte estas por latuta ekzistoordo pli ol ricevi çiam pli, laûeble multe.

Ne çiam estas facile mezuri kaj priju¸i, kio kaj kiomda korespondas kun justeco. Tamen tio çiam estas alme-naû iomete pli ol ni mem opinias ÿuldi al la aliaj. Laûraj-taîo, kiun ni ÿuldas al la aliaj estas la sumo de la ÿulditavaloro kaj de grandanimeca aldono; estas du mejloj deakompano: ne la postulita unu kaj ne la troige atenditajtri . . .

*Por ke oni povu çe esencaj aferoj konservi konstantecon,oni devas çe la neesencaj toleri ÿan¸ojn. Kaj inverse: seoni ligni¸us çe efemeraîoj, oni renversi¸us aû frakasi¸usen sia kerno . . .

*La abstrakto en la arto estas redundanco, ja por la pliprofunda spirita vidkapablo çiukaze çiu formo estasabstrakta, eç se ¸i unuavide prezentas konatan aû re-koneblan objekton. Sed çar la arto çiam estas valizo kunduobla fundo, alie ol çe propagando kaj kiço, kiuj havasunu nuran fundon, eç tiun el malforta papermembrano,la rekonebla motivo nur vualas antaû la profana okulo

115


la esencan abstraktan belecon, kaÿitan fone de la bildo.Tiel statas la afero en la naturo kaj samtiel en la arto, doen la imitata naturo. Kontraûe la abstrakta bildo, se ¸ialmenaû el teknika vidpunkto havu certan valoron,devus vuali la pli profundan konkretecon. Sed tio estusla vojo returnen: de la beleco, kiu esence estas abstrak-ta, al la plaço, kiu esence estas konkreta; de la spirito alla materio; de la majstro al la asistanto . . .

*Tiu, kiu en sia imago plilar¸igas ÿancojn de saviteco portiuj, kiuj laû la homa priju¸o ne devus esti savitaj, pli-grandigas ÿancojn, iam mem trovi¸i inter la savitoj.

*Kiel facile oni proklamas la sloganon de la paco! Çiujviolenculoj havis tiun çi vorton sençese en siaj buÿoj,Hitler inter ili plej ofte, Stalin ne multe pli men, Tito nemulte pli men. La mastro volas pacon — kaj lia sklavovolas pacon. Sed la paco de la unua estas malpaco porla dua kaj inverse. La paco de la unua kaj de la dua neestas la sama afero.

La paco ne estas premiso en la silogismo de la inter-homa kunekzisto, sed ¸ia konkludo. La premisoj de la si-logismo, kies konkludo estas la paco, estas libero kajjusteco. Ne libero koste je justeco, kiu estas arbitro; nejusteco, koste je libero, kio estas tiranio.

116


Tial la pacon oni ne povas senpere atingi, estas sen-sence por ¸i senpere batali. La pacon ne preparas pa-cifisto, la pacon preparas liberamanto kaj justulo. Sameankaû la belecon ne elvokas kulturaktivulo, elvokas ¸inla aûtenta kaj ekstaza homo. Same, kiel la beatecon nealportas la konsekrita klerikulo, sed la amanta kaj gra-cohava homo. Same, kiel la riçecon kaj bonstaton nekreas ekonomiisto aû financisto, sed ¸in kreas la ÿpare-ma kaj riskema homo.

La paco por la homo ne estas atingebla, ¸i estas al lialdonita, same kiel la konkludo estas aldonita al la kon-korditaj premisoj; la paco estas aldonita al la realigitajpremisoj de la libero kaj de la justeco . . .

Tial eç la milito por la libero estas pli proksime al lapaco ol la pacifisma kompromiso kun tiranio — rilatetion kristanoj havas saman opinion kiel komunistoj. Tialeç la milito por la justeco estas pli proksime al la paco olla pacifisma kompromiso kun socia maljusto — kaj an-kaû çipunkte kristanoj kaj komunistoj havas saman opi-nion.

Kaj kie trovi¸as do la diferenco?Komunistoj estas kaptitaj en la silogismo de la paco,

kiu por ili estas la lasta horizonto de la ekzistalo. Sed porkristanoj super ambaû premisoj: libero kaj justo, kajankaû super la konkludo: la paco — trovi¸as la mistero,kiu çiujn tri superas kaj relativigas: la mistero de la dieca

117


amo, antaû kiu la demando pri la paco ne plu estas des-tina kaj esenca.

*Dio mem estas la unua artisto, la naturo, lia kreitaro,estas lia unua artaîo. Kristo, de niaj okuloj vidata kielhomo, de nia kredo vidata ankaû Dia Filo, estas lia duaartaîo; Maria, la patrino de Jesuo, por niaj okuloj nasku-lino, por la spirito de la kredo ankaû virgulino, estas latria artaîo de la unua kaj perfekta artisto, Dio mem.

Homaj produktoj, pretendantaj ricevi atributon de ar-taîo, devas imiti ne nur la naturon, kiel prave postulisAristotelo, sed ankaû aliajn du originajn artaîojn de Dio:Filon kaj lian homan patrinon.

Çe la naturo la artisto devas imiti harmonion de ¸iamultfaceto kaj pitoresko kaj neelçerpeblon de ¸iaj pro-fundoj en ambaû dimensioj: en la plej mikra ¸is la mon-do de elementaj partikloj kaj eç pli profunde de ili — kajla plej makran, ¸is la galaksiaj nuboj kaj pli lar¸e de ili.Apude la artisto ne rajtas maltrafi la homan mezuron kaj¸ian oran sekcon, ambaû meze inter la makra kaj mik-ra kosmoj.

Çe Kristo la artisto devas imiti kaj resumi la horizon-talan trabon de lia kruco, kiu signifas çion, kio apartenasal la tero kaj la tutan mizerikordon kaj gracon kun çioterdevena; kaj la vertikalan trabon, kiu trapikas la çielon

118


kaj la horizonton de la tero kaj estas la ponto kaj eska-lo ¸is la mondo de savitoj, samkiel la suba parto de ¸iestas ÿakto ¸is la submondo de perditoj. Ankaû en lahome produktita artaîo la mildo de la horizontalo devaskruci¸i kun la bruska kaj senkompromisa selekto, fajre-co kaj verdikto de la vertikalo — kruci¸o de Jesuo kunKristo.

Çe Maria la artisto devas imiti kaj resumi, se lia homaprodukto meritu la atributon artaîo, la purecon de ÿiaakceptemo, la sa¸on de ÿia silento kaj la belecon de ÿiasenkulpa simpleco.

Sed çio tio devas esti enkomponita en la artaîo tiel, kela spektanto neniam estu ekscitita aû haltigita per la av-ertoj: —Jen, la naturo! — Jen Dia Filo! — Jen, lia patrino!

*Tiu, kiu sekvas la vojon de la racio — kaj ne de raciismo!— trovas ankaû ¸iajn limojn kaj ¸ian grizan aû nebulanrandon. Tial la vere racia homo ne evoluos en raciistonkaj same ne en senkritikan esoteriston. Estas racie, an-kaû la racion mem trakti racie, do kritike. La raciismo kajla moderna kontraûraciismo la racion çu senkritike su-pertaksas, çu same senkritike malakceptas, per kio iliambaû apartenas al la komuna kategorio de neraciismo.

*

119


Ni kristanoj foje estas strangaj. Kiam ni praktikas teodi-ceon: provantaj al nekredanto klarigi, kial Dio tolerasmalbonon, por tiel fu¸i antaû la riproço de Volaire: Se Li¸in ne volas forigi, do Li ne estas absolute bona; se Li nepovas ¸in forigi, Li ne estas çiopova . . . — tiam ni argu-mentas per la kategorio de libera volo, per kiu Kreintopridonacis kaj samtempe ÿar¸igis la homon. Sed kiam niparolas pri la homo, kiam do ni devus praktiki antropo-diceon — apologion de la homo — kiu nur faras çiuspe-can teodiceon — apologion de Dio — kredinda, ni en lasama momento forgesas la argumenton el ambaû apo-logioj: tiun de la homa libera volo, kiu laû la principo deDisimileco partoprenas en la origina libera volo de Dio.Kiam ni parolas pri personaj, privataj kaj publikaj homa-feroj, ni komencas ju¸i kaj kondamni, kvazaû la liberavolo estus nur orientdevena metaforo el Sankta skribo.Sed la afero estas, ke oni ne povas ju¸i kaj kondamni lahomon, sen samtempe ju¸i kaj kondamni Dion; kaj onine povas kredinde apologii favore al Dio, sen samtem-pe apologii favore al la homo . . .

*La popola parolturno: Ambaûpiede sur la firma tero sta-ri — estas vere nur parolturno kaj ne ankaû sa¸aîo. Perambaû piedoj sur la grundo oni povas vere nur stari kajnenion pli. Se oni deziras ekmovi de la loko, oni devas

120


unu piedon levi de la tero kaj disponigi sin al la pligran-di¸anta labilo de la ekvilibro kaj al la malpligrandi¸antacerteco, çu estos eble reteni la rektan pozicion. La verahoma progreso ne estas tiugrade en la rekta sinteno, kiumalfermis tute alian horizonton ol ¸in ebligis la pli sta-bila kaj sekura sinteno kaj irado sur çiuj kvar kruroj. ¯iprefere trovi¸as en preteco, grandan parton de la ekvi-libro kaj certeco riski, por ke la pli lar¸a horizonto, kiundonacis al ni la cetere pli labila rekteco, neniam plu es-kapu el niaj okuloj.

Ne nur, ke oni ne povus marÿi, ke oni estus por çiamfiksita sur la sama loko, se oni vere (se oni povus, sed onine povas!) starus ambaûpiede sur la firma grundo; en-vere per ambaû piedoj sur la tero oni eç stari ne povus.Ankaû kiam oni staras, oni nevideble, nur por proprasentivo registreble, movas piedojn sur la sama loko, ser-çante tiel sian ekvilibron. Se oni trovi¸as en tramo, kiusençese bremsas kaj akcelas, tiam oni movas siajn pie-dojn surloke pli forte kaj videble. Sindisponigo al la sen-çesaj etaj momentoj de nestabileco kaj necerteco enmalgrandaj dimensioj pridonacas la homon per stabilokaj certeco en granda dimensio. Tial tiuj, kiuj çie serçaskaj postulas ekvilibron kaj certecon, falos, dum la aliaj,kiuj kredas je la sa¸eco de necerteco, restos rekte sur siajpiedoj.

121


*Malantaû çio trovi¸as la mono. Tio en la plej multajokazoj estas vera. Sed pli signifoplena vero estas, keantaû çio trovi¸as Dio . . .

*Oni devas obei aûtoritatojn. Unue, çar çiu povo venas deDio. Ankaû malbona povo, ja same çiu homo venas deDio, eç se malbona. Due, çar oni povas kontraûstari lahoman povon, kiam ¸i postulas malbonon nur per lapovo kaj grado, en kiu oni ¸in obeis en bonaj aferoj.

*Çiu homo laû sia naturo, do laû la Dia intenco, estaskompetenta nur por tiu aû alia profesio. Nur por la pro-fesio de la regado çiu estas kompetenta, kiu povas mon-tri, esti filo aû filino de la re¸o. Laû la kredo de Abra-hamo, Isaako kaj Jakobo, komplementita per la atesta-do de la Dia Filo, çiu homo kun senmorta animo estasaû filo aû filino de la Re¸o de la mondoj kaj frato resp.fratino de la Re¸o de Nova Tero kaj Nova Jerusalemo,do kompetenta regi, ja çiu regas nur per la povo, kiunoni ricevas de supre, estante mem bona aû malbona. Laÿuisto devas esti bona, la muzikisto devas esti bona —por esti reganto sufiças, ke oni havas re¸an originon!

*

122


Marx pravis pli ol probable li kredis mem, sed certemulte pli ol pensis liaj adeptoj, kiuj lian frazon: ”La re-ligio estas la opiumo de la popolo” çiam denove distri-buis el ilia malamikeco al la religio kaj eklezio. La religioefektive estas la opiumo. Nur, oni demandu sin, kio enla opiumo povus esti malbona? Çu la beleco, la filino deDio, foje ne narkotas nin ¸is la larmoj, kiuj neniel larmojde la perdo estas? La homo, kiu soifas je justeco, çu li nei¸as siamaniere narkotita, se neatendite okazas al lijusto? Çu la voko ”heureka” de Ar˛imedo ne signifasfeliçan narkoti¸on pro la rekono de la vero? Kaj la amomem, çu ¸i ne estas la plej forta el çiuj narkotaîoj, çu niçiuj ne narkoti¸as per ¸i ¸is la rando de la esto? La reli-gio estas la opiumo, çar ni kristanoj estas la potencitajkaj konsekventaj epikuranoj. Nia celo estas: la plej altanarkoteco en la eterno, nomata de ni — la beateco de lasavitoj . . .

*Inter la filozofo, vera filozofo, kaj (nur) profesoro prifilozofio estas la diferenco kiel inter la amanto kaj gine-kologo. Dum la unua kapablas sian aferon realigi, la duascias klarigi, kiamaniere la unua faras sian negocon . . .

*La mondo estas frida, eç se en ¸i foje estas neelteneblevarmege . . .

123


*Ne ekzistas pli granda utopio ol argumenti per realismokaj realeco . . .

*Ne ekzistas pli granda realismo ol konsideri, ke la uto-pioj emas fari¸i realo . . .

*Estis oraj la tempoj, kiam la sklavo meditis, kiamanieresin deaçeti — nuntempe la liberuloj kalkulas, kiamanieresin bone vendi . . .

*Per nebona homo Dio komencis la homaron; la nebo-nan Abrahamon li faris la patro de la kredo; la nebonanMoseon li taskigis elkonduki Israelon el Egiptujo; lanebonan Petron la dia Filo elektis por masoni sian ekle-zion sur li — pro la nebona homo la Filo fari¸is homo,pro la nebona homo li sin oferis, la çielo estos plena danebonaj homoj. Ne de la malbonaj, kiuj estos perditajkaj ne de la bonaj, ja ”neniu estas bona krom Dio” . . .

*La ÿtato estas aparato por kontentigi malaltajn aspirojn,kaÿitajn malantaû la altaj motivoj . . .

124


*La grandeco de la reganto estas proporcia al la aûdacode la kortega arlekeno, kiun li ankoraû pretas toleri . . .

*La Romiano diris, ke la malbono venas kun antaûpago— nuntempe oni povas diri, ke ¸i venas kun kredito . . .

*La afero, kiun oni forgesas, estas forgesinda . . .

125


Pri la aûtoro

Vinko Oôlak naski¸is 23. 6. 1947 en la urbo SlovenjGradec en Slovenio. Post studado de politikaj sci-

encoj en Labako (Ljubljana) li praktikis diversajn profe-siojn, kiel: instruisto, îurnalisto, kultura organizanto,preseja kompostisto, ministo, tradukisto, preseja korek-tisto, eldoneja redaktoro ksm.

Ek de la jaro 1982 li vivas en Klaûdiforumo (Klagen-furt/Celovec) en Aûstrio kaj laboras kiel andragogo kajtradukisto çe Katolika agado de la karintia diocezo.

Çe Akademio Internacia de la Sciencoj en San Mari-no li bakalaûri¸is per la tezo pri Novalis kaj magistri¸isper la tezo pri identa kaj lingva problemaro. Kiel asistadocento li regule prelegas dum studadsesioj de AIS prifilozofiaj temoj.

Dum 16 jaroj li estis sekretario kaj en lastaj jaroj çe-fredaktoro de la literatura revuo Celovÿki Zvon, kiu enKlaûdiforumo aperis en slovena lingvo. Li verkas en slo-vena, germana kaj internacia lingvoj.

Aperis romanoj, taglibroj, poezia kolekto, filozofiajlibroj kaj sennombre da kontribuoj en slovenaj, aûstrajkaj esperantaj publikaîoj. Li tradukas el la angla, germa-

126


na kaj Esperanto en slovenan kaj inverse el la slovenakaj germana en Esperanton. Gravaj aûtoroj, de li tradu-kitaj: Tagore, Privat, Ôtimec, de Zilah, Herder, Watzla-wick, Rebula, Haecker, Novalis, Kant, Goll ka. En 1996li eldonis en slovena lingvo libron pri Esperanto Pojasni-lo prijateljem o esperantu (Klarigo al amikoj pri Esperan-to).

Adreso: Viktringer Ring 26, A-9020 Klagenfurt/Celo-vec (Klaûdiforumo)

127


www.omnibus.se/inko

ISBN 91-7303-189-5

Documents

Foje ec' pensi estas g'uo - livros01.livrosgratis.com.brlivros01.livrosgratis.com.br/ik000079.pdf3 FOJE EÇ PENSI ESTAS ¯UO eLIBRO Enkonduko E n la historio de la ﬁlozoﬁo ekzistas