Folkehelseoversikt for Kvam · Folkehelseoversikt for Kvam herad 2016 - 2019 6 1.0 Innleiing God samfunnsutvikling er å leggja til rette for god folkehelse. Samtidig er god folkehelse

Folkehelseoversikt

for Kvam 2016 - 2019

Folkehelseoversikt for Kvam herad 2016 - 2019

1

Innhaldsliste Figurliste .................................................................................................................................................. 4

Tabelliste ................................................................................................................................................. 5

1.0 Innleiing ....................................................................................................................................... 6

1.1 Kunnskapsgrunnlag for arbeidet ............................................................................................. 6

1.2 Oppbygging .............................................................................................................................. 7

1.3 Føremål .................................................................................................................................... 7

1.4 Samandrag ............................................................................................................................... 7

1.4.1 Befolkningssamansetting ................................................................................................ 8

1.4.2 Levekår ............................................................................................................................ 8

1.4.3 Oppvekst .......................................................................................................................... 8

1.4.4 Fysisk miljø ...................................................................................................................... 9

1.4.5 Sosialt miljø ..................................................................................................................... 9

1.4.6 Skader og ulukker ............................................................................................................ 9

1.4.7 Levevaner ...................................................................................................................... 10

1.4.8 Helsetilstand .................................................................................................................. 10

2.0 Befolkningssamansetting .......................................................................................................... 12

2.1 Alderssamansetting ............................................................................................................... 13

2.1.1 Forventa levealder ......................................................................................................... 15

2.2 Inn og utflytting ..................................................................................................................... 15

2.2.1 Innvandring .................................................................................................................... 16

2.3 Familiar - Sivilstatus ............................................................................................................... 18

2.4 Oppsummering befolkningssamansetting............................................................................. 18

3.0 Levekår ...................................................................................................................................... 19

3.1 Utdanning .............................................................................................................................. 19

3.2 Inntekt ................................................................................................................................... 20

3.3 Arbeid .................................................................................................................................... 22

3.3.1 Arbeidsløyse .................................................................................................................. 22

3.4 Sjukefråvær ........................................................................................................................... 23

3.5 Uføretrygd ............................................................................................................................. 24

3.6 Bustad tilhøve i Kvam ............................................................................................................ 26

3.6.1 Leigemarknaden i Kvam ................................................................................................ 27

3.7 Oppsummering levekår ......................................................................................................... 27

4.0 Oppvekst .................................................................................................................................... 29

4.1 Korleis er det å gå i barnehage i Kvam? .................................................................................. 29

4.1.1 Kompetansenivå til dei tilsette i barnehagane .............................................................. 30

4.1.2 Foreldre si oppleving av barnehagane i Kvam ............................................................... 31

4.1.3 Barna si oppleving av barnehagane i Kvam ................................................................... 32

4.2 Korleis er det å gå på skule i Kvam? ...................................................................................... 32

4.2.1 Sosialt miljø i skulen ...................................................................................................... 34

4.2.2 Fysisk miljø i skule og barnehagar ................................................................................. 35

4.2.3 Kvalitet i skulen.............................................................................................................. 35

4.2.4 Skuleveg ......................................................................................................................... 37

4.2.5 Skulefritidsordning (SFO) ............................................................................................... 37

4.3 Foreldre og elevar si oppleving av skulen i Kvam .................................................................. 39


2

4.4 Vidaregåande skular i Kvam .................................................................................................. 39

4.5 Ein fleirspråkleg oppvekst ..................................................................................................... 40

4.6 Oppsummering oppvekst ...................................................................................................... 41

5.0 Fysisk, biologisk og kjemisk miljø .............................................................................................. 42

5.1 Drikkevatn/vasskvalitet ......................................................................................................... 42

5.2 Luftforureining....................................................................................................................... 42

5.3 Støy ........................................................................................................................................ 42

5.4 Inneklima ............................................................................................................................... 43

5.4.1 Radon ............................................................................................................................. 43

5.5 Smittsame sjukdomar ............................................................................................................ 43

5.6 Ut i friluft! .............................................................................................................................. 44

5.6.1 Tur- og sykkelvegar ........................................................................................................ 44

5.6.2 Tilgang til friluftsområder .............................................................................................. 45

5.6.3 Nærmiljøanlegg ............................................................................................................. 45

5.7 Kollektivtilbodet .................................................................................................................... 46

5.8 Universell utforming .............................................................................................................. 46

5.9 Oppsummering fysisk miljø ................................................................................................... 47

6.0 Sosialt miljø ............................................................................................................................... 48

6.1 Samfunnsdeltaking og fritidstilbod ....................................................................................... 48

6.1.1 Kulturtilbod .................................................................................................................... 50

6.1.2 Kulturskulen ................................................................................................................... 50

6.1.3 Idrett og fysisk aktivitet ................................................................................................. 52

6.1.4 Andre fritidstilbod ......................................................................................................... 52

6.1.5 Integrering på fritidsarenaen........................................................................................ 53

6.2 Kriminalitet ............................................................................................................................ 54

6.3 Oppsummering sosialt miljø ................................................................................................. 55

7.0 Skader og ulukker ...................................................................................................................... 56

7.1 Personskader ......................................................................................................................... 57

7.1.1 Fallulukker og hoftebrot ................................................................................................ 57

7.2 Vegtrafikkulukker .................................................................................................................. 58

7.3 Oppsummering skader og ulykker ......................................................................................... 60

8.0 Levevaner .................................................................................................................................. 61

8.1 Fysisk aktivitet ....................................................................................................................... 61

8.2 Kosthald ................................................................................................................................. 63

8.3 Søvn ....................................................................................................................................... 65

8.4 Alkohol ................................................................................................................................... 66

8.5 Tobakk ................................................................................................................................... 66

8.6 Snus ....................................................................................................................................... 68

8.7 Andre rusmiddel .................................................................................................................... 68

8.8 Oppsummering levevaner ..................................................................................................... 68

9.0 Helsetilstand .............................................................................................................................. 70

9.1 Barn og unge.......................................................................................................................... 70

9.1.1 Vekt ................................................................................................................................ 70

9.1.2 Tannhelse ...................................................................................................................... 72

9.1.3 Psykisk helse blant barn og unge................................................................................... 73


3

9.1.4 Barn og unge med særlege behov ................................................................................. 75

9.2 Vaksne ................................................................................................................................... 75

9.2.1 Vekt ................................................................................................................................ 75

9.2.2 Tannhelse ...................................................................................................................... 76

9.2.3 Psykisk helse .................................................................................................................. 76

9.2.4 Muskel og skjelett.......................................................................................................... 79

9.2.5 Hjarte- og karsjukdomar ................................................................................................ 81

9.2.6 Kreft ............................................................................................................................... 82

9.2.7 Diabetes type 2 .............................................................................................................. 83

9.2.8 KOLS ............................................................................................................................... 84

9.3 Eldre ....................................................................................................................................... 85

9.3.1 Psykisk helse og eldre .................................................................................................... 86

9.3.2 Demens .......................................................................................................................... 86

9.3.3 Ernæring og eldre .......................................................................................................... 87

9.3.4 Tannhelse og eldre ........................................................................................................ 87

9.4 Innvandrar befolkninga ......................................................................................................... 88

9.5 Oppsummering helsetilstand ................................................................................................ 89

10.0 Referanseliste ............................................................................................................................ 90


4

Figurliste

FIGUR 1 VISER BEFOLKNINGSUTVIKLINGA I KVAM FRÅ ÅR 2000 OG FRAM MOT ÅR 2040 (BASERT TAL FRÅ 2014 OG MIDDELS

VEKST)(1). ....................................................................................................................................................... 12

FIGUR 2 VISER BEFOLKNINGSPYRAMIDE FOR KVAM FOR ÅRA 2006, 2016 OG FRAMSKRIVINGA TIL 2026 (2). .............................. 13

FIGUR 3 VISER ANTAL BARN OG UNGE I KVAM I PERIODEN 2000 – 2040. FRAMSKRIVINGEN ER BASERT PÅ MIDDELSVEKST (1). ....... 14

FIGUR 4 VISER ANTAL ELDRE I KVAM I PERIODEN 2000 – 2040. FRAMSKRIVINGA ER BASERT PÅ MIDDELVEKST(1). ....................... 15

FIGUR 6 VISER PROSENT INNVANDRARAR OG NORSKFØDTE AV INNVANDRARAR I PERIODEN 2000 – 2014 (1) .............................. 16

FIGUR 7 VISER BEFOLKNINGSUTVIKLINGA I KVAM FRAM MOT 2036 VED ULIKE GRAD AV INNVANDRING (4) .................................. 17

FIGUR 8 VISER ANDELEN EINEFORSØRGJARAR UNDER 45 ÅR I LANDET, HORDALAND OG KVAM I TIDSPERIODEN 2004 – 2013 (1). ... 18

FIGUR 9 VISER ANDEL PERSONAR OVER 25 ÅR I KVAM OG NORGE MED VGS ELLER UNIVERSITET/HØGSKULE SOM HØGASTE FULLFØRTE

UTDANNING I PROSENT AV ALLE MED OPPGJEVE UTDANNINGSNIVÅ I PERIODEN 1990 – 2014 (1). .................................... 20

FIGUR 10 VISER MEDIANINNTEKT PER HUSHALD ETTER SKATT FOR ULIKE TYPAR HUSHALD I KVAM I PERIODEN 2005 – 2013 (2). ..... 21

FIGUR 11 VISER ANDELEN BARN (0-17 ÅR) I LÅGINNTEKSHUSHALD (EU 60) I KVAM, HORDALAND OG NORGE I PERIODEN 2005 –

2013 (7). ....................................................................................................................................................... 21

FIGUR 12 VISER LEGEMELDT SJUKEFRÅVÆR I KVAM FOR KVINNER I OG MENN I PERIODEN 2001 – 2015 (ANDRE

KVARTALSMÅLINGAR)(4). .................................................................................................................................... 23

FIGUR 13 VISER ANDELEN UFØRE KVINNER I ALDERSGRUPPA 45-66 ÅR I NORGE, HORDALAND OG KVAM I TIDSPERIODEN 2000-2014

(3-ÅRS GLIDANDE GJENNOMSNITT) (7). ................................................................................................................. 25

FIGUR 14 VISER GJENNOMSNITTLEG KVADRATMETERPRIS PÅ BUSTADER I KVAM OG HORDALAND I PERIODEN 2004 – 2014 (4). ..... 27

FIGUR 15 VISER ANDEL BARN I ALDERSGRUPPENE 1-2 ÅR OG 3-5 ÅR I HENHOLDSVIS KVAM OG HORDALAND SOM HAR

BARNEHAGEPLASS I PERIODEN 2001 – 2014 (4). .................................................................................................... 30

FIGUR 16 VISER ANDELEN TILSETTE I BARNEHAGANE I KVAM OG HORDALAND SOM HAR BARNEHAGELÆRARAUTDANNING I

TIDSPERIODEN 2006-2014(4). ........................................................................................................................... 31

FIGUR 17VISER ANDELEN ELEVER PÅ 5. TRINN I NORGE, HORDALAND OG KVAM, SOM ER PÅ LÅGASTE MEISTRINGSNIVÅ I LESING I

PERIODEN 2007 – 2014 (2-ÅRS GLIDANDE GJENNOMSNITT)(7). ................................................................................ 33

FIGUR 18 VISER ANDELEN ELEVAR (I PROSENT) I HORDALAND OG KVAM SOM HAR TILBOD OM SPESIALUNDERVISNING I TIDSPERIODEN

2008 – 2014 (4). ............................................................................................................................................ 36

FIGUR 19 VISER OPPHALD I SFO PÅ 20 TIMAR KVAR VEKE I UTVALTE KOMMUNAR I PERIODEN 2009 – 2014(2). .......................... 38

FIGUR 20 VISER OPPHALD I SFO PÅ 10 TIMAR KVAR VEKE I UTVALTE KOMMUNAR I PERIODEN 2009 – 2014 (2). ......................... 38

FIGUR 21 VISER FRÅFALL FRÅ VIDAREGÅANDE SKULE I UTVALTE KOMMUNAR OG HORDALAND GENERELT. STATISTIKKEN VISER 3 ÅRS

GLIDANDE GJENNOMSNITT FRÅ 2005 OG FRAM TIL 2013(7). .................................................................................... 40

FIGUR 22 VISER VALDELTAKINGA I PROSENT VED STORTINGSVALA FRÅ 1993 OG FRAM TIL 2013 FOR KVAM, HORDALAND OG

LANDET(1). ...................................................................................................................................................... 49

FIGUR 23 VISER UTVIKLING I ELEVATAL VED KULTURSKULANE I KVINNHERAD, KVAM, VOSS OG ODDA I PERIODEN 2010/11 – 2015/16

(40) ............................................................................................................................................................... 51

FIGUR 24 VISER ANTAL ANMELDTE LOVBROT PER 1000 INNBYGGJARAR I PERIODEN 2007 – 2014 I KVAM, HORDALAND OG LANDET

(TO ÅRS GJENNOMSNITT) (4) ............................................................................................................................... 54


5

FIGUR 25 VISER ANDEL HOFTEBROT PER 1000 INNBYGGJAR (STANDARISERT) I KVAM, HORDALAND OG LANDET I PERIODEN 2008 –

2013 (DET ER BEREKNA 3-ÅRS GLIDANDE GJENNOMSNITT) (1). .................................................................................. 58

FIGUR 26 VISER UTVIKLINGA I ANTAL ULUKKER OG ANTAL SKADDE/OMKOMNE I KVAMMATRAFIKKEN I PERIODEN 1991 – 2014.

TRENDLINJER ER OG LAGT INN I FIGUREN (4). .......................................................................................................... 59

FIGUR 27 VISER OBJEKTIVT REGISTRERT FYSISK AKTIVITET OG ANDELEN (%) 6-, 9- OG 15-ÅRIGE JENTER OG GUTAR SOM

TILFREDSSTILLER ANBEFALINGANE OM MINST 60 MINUTT DAGLEG MODERAT FYSISK AKTIVITET (29) . ................................. 62

FIGUR 28 VISER OBJEKTIVT REGISTRERT FYSISK AKTIVITET OG ANDELEN (%) SOM FYLLER MINIMUMSANBEFALINGANE FOR FYSISK

AKTIVITET.(59) ................................................................................................................................................. 62

FIGUR 29 VISER OBJEKTIVT REGISTRERT FYSISK AKTIVITET OG ANDELEN SOM OPPFYLLER MINIMUMS TILRÅDINGANE FORDELT ETTER

UTDANNINGSNIVÅ (59). ..................................................................................................................................... 63

FIGUR 30 VISER ANDELEN GRAVIDE KVINNER SOM OPPGA AT DE RØYKTE VED FØRSTE SVANGERSKAPSKONTROLL I PROSENT AV ALLE

FØDANDE MED RØYKEOPPLYSNINGAR I LANDET, HORDALAND OG KVAM. STATISTIKKEN VISER GJENNOMSNITT FOR

OVERLAPPANDE 10-ÅRSPERIOD (1). ...................................................................................................................... 67

FIGUR 31 VISER ANDEL BARN I NORGE MED OVERVEKT (INKL FEDME) MÅLT I 2008, 2010 OG 2012 (69) .................................. 70

FIGUR 32 VISER ANDEL ELEVAR SOM SISTE VEKA HAR VORE GANSKE MYKJE PLAGA ELLER VELDIG MYKJE PLAGA AV ULIKE TILSTANDAR.

FIGUREN VISER RESULTAT FRÅ ELEVANE PÅ 8. TRINN, 10. TRINN OG 2 VGS I KVAM VÅREN 2015 (26). ............................. 73

FIGUR 33 VISER ANDEL (PER 1000, STANDARISERT) MENN OG KVINNER I KVAM SOM OPPSØKJER PRIMÆRHELSETENESTA PER ÅR PÅ

GRUNN AV PSYKISKE LIDINGAR ELLER PSYKISKE SYMPTOM. DET ER BEREKNA 3-ÅRS GLIDANDE GJENNOMSNITT (84). .............. 77

FIGUR 34 VISER ANTAL PER 1000 (STANDARISERT) SOM OPPSØKJER PRIMÆRHELSETENESTA I NORGE, HORDALAND OG KVAM PÅ

GRUNN AV MUSKEL OG SKJELETT PLAGER (ALDERSGRUPPA 0-74 ÅR). 3-ÅRS GLIDANDE GJENNOMSNITT (7). ........................ 79

FIGUR 35 VISER ANTAL PER 1000 (STANDARISERT) SOM OPPSØKJER PRIMÆRHELSETENESTA I NORGE, HORDALAND OG KVAM PÅ

GRUNN AV MUSKEL OG SKJELETTSYKDOMS DIAGNOSAR (ALDERSGRUPPA 0-74 ÅR). 3- ÅRS GLIDANDE GJENNOMSNITT (7). ..... 80

FIGUR 36 VISER ANDELEN KVINNER OG MENN I NORGE, HORDALAND OG KVAM SOM BRUKER KOLS OG ASTMA LEGEMIDLER I

ALDERSGRUPPEN 45-74 ÅR. DET ER BEREGNET 3-ÅRS GLIDANDE GJENNOMSNITT (7). .................................................... 84

Tabelliste

TABELL 1 VISER ALDERSSAMANSETTINGA I KVAM OG NORGE I 2014, SAMT FRAMSKRIVINGA TIL ÅR 2025 OG 2030.OPPGITT I PROSENT

AV BEFOLKNINGA TOTALT (1). .............................................................................................................................. 13

TABELL 2 VISER EI OPPSUMMERING AV ULIKE SKADER OG ULUKKER I EIT LIVSSLØPSPERSPEKTIV (44). ........................................... 56

TABELL 3 VISER MATVAREFORBRUK PÅ ENGROS NIVÅ. KILO PER INNBYGGJAR PER ÅR. AVRUNDA TAL. (60) ................................... 64

TABELL 4 VISER VIKTIGASTE RISIKOFAKTORANE FOR UTVIKLING AV MUSKEL OG SKJELETTPLAGER (87) .......................................... 80


6

1.0 Innleiing

God samfunnsutvikling er å leggja til rette for god folkehelse. Samtidig er god folkehelse kanskje den

viktigaste ressursen for å få til god utvikling. Folkehelsa blir påverka av mange ulike samfunnstilhøve,

slik som bustad, høve til utdanning og arbeid, fysisk og sosialt miljø, levevanar og helsetilstand.

Oversikt over lokale utfordringar og ressursar er nødvendig for eit treffsikkert

samfunnsutviklingsarbeid som fremjar folkehelsa. Folkehelselova og Plan- og bygningslova set krav

om folkehelseomsyn i all kommunal verksemd. I tråd med Folkehelselova §5 og forskrift om oversikt

over folkehelsa er kommunen pålagt, kvart fjerde år, å utarbeida ei oversikt over helsestilstanden og

faktorar som kan påverke denne. Dette er det første oversiktsdokumentet over helsetilstanden som

er utarbeidd i Kvam herad.

1.1 Kunnskapsgrunnlag for arbeidet

I januar 2015 vart det sett ned ei arbeidsgruppe som fekk ansvaret med å utarbeida

oversiktsdokumentet. Arbeidsgruppa har vore samansett av folkehelsekoordinator,

kommuneoverlege, oppvekstsjef, NAV leiar og psykolog for barn og unge. I tillegg har fagfolk frå ulike

avdelingar bidrege med innspel og kommentarar til fleire av tema.

Folkehelselova og tilhøyrande forskrift seier at oversiktsarbeidet skal vera basert på:

1. Opplysningar frå statlege helsemynde og fylkeskommunar

2. Kunnskap frå kommunale helse og omsorgstenester

3. Kunnskap om faktorar og utviklingstrekk i miljø og lokalsamfunn.

Oversikta er basert på tal frå offentlege statistikkar, i hovudsak kommunehelsa statistikkbank og

statistikk ivest, lokal kunnskap (undersøkingar og erfaringar) er henta frå lokale kartleggingar som td

UngData, offentlege helse- og omsorgstenester og frivillige lag og organisasjonar.

Tal og statistikk gjev oss objektiv kunnskap men fortel ikkje alt, berre det som er registrert.

Folkehelse inkluderer og mange tilhøve som ikkje kan teljast, målast eller vegast. Dette handlar om

opplevingar, kjensler og erfaringar. Slik erfaringskunnskap er ikkje objektiv og nøytral, men er

naudsynt for å gje oss eit heilskapleg bilete over korleis me har det i kommunen vår.

Det er viktig å presisera at oversikta på langt nær er uttømmande med omsyn til helsetilstand og

påverknadsfaktorar. Oversiktsarbeidet nasjonalt er ennå i startgropa. Det manglar mykje verktøy og

tilgjengelege data. Lite ressursar til arbeidet lokalt avgrensar òg omfanget. Mange samfunnsaktørar

og innbyggjargrupper som sit med nyttig kunnskap er ikkje tekne med. Dette dokumentet er ein start

på eit viktig arbeid som vil bli utvikla i åra som kjem. Prosessen rundt oversiktsarbeidet har i seg sjølv

vore nyttig. Den har sett fokus på folkehelse, auka kunnskapen om folkehelse og styrka

folkehelseperspektivet innanfor ulike sektorar og fagområde.

I dette arbeidet er det nytta eit breitt utval av data, men likevel er informasjonen me har tilgjengeleg

ikkje alltid ny nok – me bygger dokumentet på historisk kunnskap. Til dømes har innvandringa til

kommunen til no stort sett vore driven av arbeidsmarknaden og mottak av flyktningar. Kva for

ringverknader den auka busettinga av flyktningar får for arbeidsmarknaden, den kommunale

økonomien og folkehelsa, har me førebels ikkje oversikt over.


7

Innsamling av data har i hovudsak gått føre seg i perioden februar til desember 2015. Det er nytta

ulike metodar ved innsamling av data: Skriftleg tilbakemelding på opne spørsmål, gruppeintervju/

samtale med ulike faggrupper, intervju. Det er og henta kunnskap frå publiserte dokument som

planar, rapportar med meir. Kommentarar og vurderingar er i hovudsak gitt av arbeidsgruppa.

1.2 Oppbygging

Dette dokumentet er skrive for å fungera som eit oppslagsverk meir enn å lesast frå perm til perm.

Kva informasjon som vert presentert avhenger i stor grad av kva slags datamateriale som er

tilgjengelig.

Dokumentet er bygd opp slik:

Kapittel 1 er innleiing med bakgrunn for utarbeiding av dokumentet og utdjuping av form og

innhald. Kapitelet inneheld òg eit samandrag av dei viktigaste funna i oversiktsarbeidet.

Kapittel 2 – 9 er sjølve oversikta. Denne har 8 hovudområde som er kartlagt. For kvart tema

er det ei innleiing, ein statusoversikt, vurdert aktuelle årsaksfaktorar og konsekvensar.

Det er lagt særskilt vekt på faktorar og utviklingstrekk som kan skapa eller oppretthalda sosiale eller

helsemessige utfordringar og sosiale helseskilnader.

1.3 Føremål

Oversiktsdokumentet skal ligga til grunn for kommunen sitt langsiktige folkehelsearbeid. Det skal

vera med å danna grunnlag for arbeid med kommunal planstrategi, gje grunnlag for utarbeiding av

andre kommunale planar, gje større forståing for årsakssamanhengar, støtta opp under lokale

ressursar og fremja eit heilskapleg planarbeid.

Kva som er dei viktigaste folkehelse-utfordringane handlar i stor grad om prioriteringar og skjønn. Tal

om ulike helseressursar og -utfordringar kan bare ta oss eit stykke på vegen mot eit svar. Det handlar

om ei rekke problemstillingar som spenner frå kva me vil med samfunnet vårt, til om tala faktisk gjev

informasjon om det fenomenet me er interesserte i. Mange viktige faktorar er vanskelege å måla,

enten det er snakk om kvardagslykke, opplevd helse, rusproblem eller vanskelege oppvekstforhold. Å

presentera eit dokument som systematiserer tilgjengeleg talfesta informasjon om helseressursar og -

utfordringar i befolkninga i Kvam inneber ein risiko for å fokusera for mykje på det som er enkelt å

kartleggja og dei faktorane som vert dekka av tilgjengeleg talmateriale. Dette er ofte konkrete ting

som fødsel, utdanningsnivå, diagnosar og dødsfall. Korleis me faktisk lever liva våre kjem bare

indirekte fram, og det er jo dette som til sjuande og sist er det viktige. Sjølv om det i dette

dokumentet vert presentert ein betydeleg mengde talmateriale, som forsøkjer å gjengje befolkninga

sin helsetilstand, er det viktig å til ei kvar tid søkja å sjå menneska bak tala, og vurdera kritisk kva

resultata eigentlig betyr.

1.4 Samandrag

I det store og heile har innbyggjarane i Kvam god folkehelse. Men her som på andre områder er det

nokre faktorar som peikar seg ut positivt og andre i meir negativ retning. Nedanfor følgjer eit

samandrag av dei ulike kapitla i oversiktsdokumentet.


8

1.4.1 Befolkningssamansetting

Kvam har ei aldrande befolkning og liten om ingen folketalsvekst. Om prognosane slår til vil det i åra

framover vera ei relativt stor auke i tal eldre i kommunen. Tal barn og unge vil halda seg omtrent som

nå. Dette får følgjer som mellom anna ein mindre del i yrkesaktive til å utføra tenester for grupper

som ikkje er i jobb. Auka tal innvandrarar fører til trong for å styrkja arbeidet med integrering.

Forventa auke i behov for kommunale tenester dei komande åra gjer det ekstra viktig å sørgje for

helsefremjande og attraktive arbeidsplassar i omsorgstenesta, skular og barnehagar. Det vil bli trong

for at fleire blir verande lengre i arbeidslivet, og at me alle bidreg med frivillig arbeid.

1.4.2 Levekår

Inntektsskilnadane er i Kvam relativt små, og gjennomsnittleg hushaldsinntekt er høgare enn landet.

På den andre sida finn med at fleire barn nå enn tidlegare lever i familiar med låg inntekt i Kvam.

Utdanning er særskilt viktig for framtidig helse. Kvam har ein høgare del av befolkninga enn

landsgjennomsnittet med VGS som høgaste utdanning, samstundes har me ein noko lågare andel

innbyggjarar med høgskule/universitetsutdanning. Dette speglar og arbeidsmarknads-strukturen i

kommunen. Arbeidsløysa i Kvam er låg men aukande den siste tida. Utviklinga er i tråd med landet

elles.

Tilknyting til arbeidslivet er helsefremmande. Kvam har relativt mange uføre kvinner over 44 år,

noko som kan tyde på trong for betre tilrettelegging i arbeidslivet for denne gruppa. For yngre

kvinner og menn ser me ikkje same utviklinga. Årsaker til dette bilete er nok mange og samansette.

Bustad er eit grunnleggande velferdsgode og ein viktig faktor for den enkelte si helse og trivsel. Dei

fleste i Kvam har gode butilhøve og 80% bur i eigen bustad. Dei fleste buområda i kommunen ligg

nær natur/friområder. Det er relativt store skilnader i bustadprisar og leigeprisar mellom ulike

bygder i Kvam. I enkelte områder kan det vera vanskeleg for unge og personar med svak økonomi og

skaffa seg bustad.

1.4.3 Oppvekst

Både barnehagen og skulen er viktige arenaer for læring, for å etablera sosiale relasjonar og for å

utvikla sjølvkjensle og sjølvtillit. Fleire av barnehagane og skulane i Kvam har dei seinare åra fått ein

internasjonal karakter, og har fokus på inkludering og integrering.

Kvammaskulen arbeidar med relasjonar og inkluderande læringsmiljø, der tilpassa opplæring gjeld

alle elevane og spesialundervisning gjeld enkelte elevar med vedtak om spesialundervisning.

Majoriteten av elevane i skulen i Kvam trivst godt. Undersøkingar viser at det er relativt lite mobbing

i «Kvammaskulen». Grunnskulen i Kvam har nulltoleranse for mobbing og arbeidar kontinuerleg med

temaet. At ein elev opplever mobbing er ein for mykje.

Karaktersnitt og skår på nasjonale prøvar ligg omtrent på nivå med landet, men med nokon fleire

elevar på lågaste mestringsnivå i lesing på 5. trinn.


9

Barnehagane arbeidar med relasjonar og språkutvikling, og har fokus på utvikling av sosiale

ferdigheiter gjennom leik og inkluderande aktivitetar.

Både i barnehage og skule er det eit ønskje om at fleire arbeider i 100 % stillingar. I tillegg er det

behov for fleire med barnehagelærarutdanning, særleg i utkantane av kommunen.

Kvam har låg dekningsgrad på SFO, som kan skuldast fleire forhold. Når det gjeld skuleveg er det ulik

tolking av farleg skuleveg i enkelte skulekretsar. Kvam har lite fråfall frå vidaregåande skule.

1.4.4 Fysisk miljø

I Kvam har me godt drikkevatn, få støy-utfordringar og lite luftforureining. Radonstråling finnest

enkelte stader men ulike tiltak er sett i verk og har effekt. Smittsame sjukdomar er ikkje eit

folkehelseproblem i Kvam. Det er likevel viktig å arbeida for å oppretthalda den gode

vaksinasjonsdekninga som me har i dag òg i framtida.

I Kvam er det god tilkomst til naturområder både om sommaren og på vinteren. Men som fleire

andre stader er allmenn tilgjengelege friområder i og ved sjøen under press. Me har et stort utval av

merka turvegar frå dei enkle og korte turane i nærmiljøa til meir utfordrande turar høgt til fjells.

Gjennom Kvammapakken er det dei siste åra og kome på plass gode sykkelveg mange stader i

heradet og fleire kjem. Enkelte friluftsområder i kommunen er vanskelege og nå om du ikkje her

eigen bil eller båt.

Per i dag har med eit godt kollektivtilbod mellom Bergen og sentrale delar av kommunen, mens det

til tider er langt mellom avgangane frå Norheimsund til Voss eller frå Norheimsund og sørover i

kommunen.

1.4.5 Sosialt miljø

Å ha sosiale møtestader er viktig for å fremma ei god folkehelse. I Kvam vert det sosiale miljøet i all

hovudsak opplevd som bra. Høg val deltaking og høgt tal lag og organisasjonar kan tyde på at

«kvemmingane» er engasjerte og samfunnsbevisste.

Me har rikt organisasjonsliv, men både representantar for innbyggjarane og tenesteytarane meiner

det er trong for fleire uformelle møteplassar og lågterskeltilbod. Det er og kjent at einskilde grupper

opplever vanskar med å bli integrert i samfunnet.

Generelt er det eit lågt nivå av kriminalitet i kommunen.

1.4.6 Skader og ulukker

Menn skadar seg oftare enn kvinner, slik er det og i Kvam. Dødelegheit etter ulukker aukar med

alder og er særleg høg for eldre over 80 år. Ulukker er den viktigaste årsaka til dødsfall for personar

under 45 år.


10

Fallulukker førekjem oftast hos eldre. Tal hoftebrot i Kvam variere noko frå år til år. Den siste tida har

førekomsten vore høgare enn i landet og Hordaland generelt. Årsakene til hoftebrot er mange og

samansette. Konsekvensane er store både for individet og samfunnet.

Tal ulukker og skadde i kvammatrafikken er i likskap med landet redusert. Me håper at den gode

trenden fortsett i åra framover. Det finst ingen snarveg til reduksjon av trafikkulukker, og det er

truleg fleire tiltak i parallell over lengre tid som må til.

1.4.7 Levevaner

Det er ein sterk samanheng mellom levevaner og fleire ikkje-smittsamesjukdomar.

Nasjonale undersøkingar viser at gutar gjennomgåande har eit høgare aktivitetsnivå enn jenter og at

aktivitetsnivået vert redusert frå 6-års alderen til 20-åra. Delen barn og unge som oppfyller

minimumstilrådingane søkk frå over 90% i 6-års alderen til ca 50% i 15-årsalderen. Ein av tre vaksne

(32%) oppfyller helsedirektoratet si tilråding for fysisk aktivitet.

Det har over lang tid skjedd ei positiv utvikling i det norske kosthaldet. Forbruket av grønsaker og

frukt har auka, sukker inntaket har gått ned, fettsyresamansettinga går i helsegunstig retning og

fiskeforbruket aukar. Men fortsatt er grønsak- og fiskeforbruket for lågt, sukkerinntaket for høgt og

fettsyresamnsettinga ikkje heilt i tråd med tilrådingane omkring kosthald.

Ein av sju vaksne har kroniske søvnvanskar, og om lag éin av tre har søvnvanskar kvar veke.

Førekomsten av søvnvanskar er aukande og har samfunns- og økonomiske konsekvensar.

Me veit at stort inntak av alkohol er helseskadeleg. I dag er alkoholomsettinga 35% høgare enn i

1993. Auken sidan 1993 har ført til ei markert auke i alkoholrelatert sjukdom og innleggingar i

sjukehus. Konsumet har særleg auka blant dei over 50 år, men gått ned blant unge.

Røyking er ein av dei viktigaste årsakene til redusert helse og levealder. Andelen røykarar er

betydeleg redusert dei siste ti åra. Om lag 15% av befolkninga er dagleg røykarar. Når det gjeld snus

er utvikinga motsett. Om lag 33% av menn og 23% av kvinner nyttar snus.

1.4.8 Helsetilstand

Barn og unge

Generelt har barn og unge som veks opp i Kvam god helse og gode oppvekstvilkår. Det er ingen ting

som tyder på at barn si helse i Kvam skil seg vesentleg frå landet elles.

Erfaringar frå helsetenesta kan tyde på ein auke i ungdommar med psykisk vanskar (depresjon, angst,

sjølvbilete). Tannhelsa er god samanlikna med Hordaland og landet generelt.

Det er eit mål at dei ulike tenestene skal koma tidleg inn for å hindra utvikling av ugunstige faktorar

relatert til helse og oppvekst for barn og unge i Kvam.


11

Vaksne

I det store og heile har kvemmingane god helse. Bruk av legemiddel kan vera ein indikator på

sjukdom og plager i befolkninga. I Kvam er legemiddelbruken generelt lågare enn landet samla.

Tilgjengelege tal og kvalitativ informasjon frå helsetenesta kan tyde på at det i Kvam er ein auke i

førekomst av enkelte kreftdiagnosar, plager og sjukdomar i muskel og skjelett systemet, psykiske

lidingar og kols.

Årsakene til utviklinga er mange og samansette. Ein viktig faktor er befolkningsutviklinga og auken i

andel eldre i tida som kjem. Andre viktige årsaksfaktorar er arv/genetikk, teknologiske og medisinske

framsteg samt levevanar. Konsekvensane av utvikliga er mellom anna eit større press på

helsetenestene i tida framover.

Eldre

Mange eldre har god helse og stor grad av trivsel. Ei aldrande befolkning vil og føra til at fleire leve

lengre med kroniske sjukdomar. 60- og 70-åringar generelt opplever å ha god helse og god

livskvalitet. Førekomsten av psykiske lidingar aukar mot slutten av livet. Einsemd aukar risikoen for

depresjon blant eldre.

Demens aukar med aukande alder og fleire kvinner enn menn vert ramma. På bakgrunn av

befolkningsutviklinga er det sannsynleg at Kvam vil få fleire demente i åra som kjem.

Underernæring er ei utfordring for enkelte kronikarar og grupper av eldre. Kunnskap om ernæring og

tannhelse er viktig i arbeid med eldre som målgruppe.

Innvandrarar

Kunnskap om innvandrarar si helse er mangelfull. Generelt kan det synast som om innvandrar

befolkninga har dårlegare helse enn etnisk norske, men innvandrarbefolkninga er ei samansett

gruppe når det gjeld alder, kjønn, opphavleg heimland, sosioøkonomisk status, innvandringsgrunn og

opphaldstid.

Auken i andel innvandrarar i tida som kjem kan gje helsetenestene ny utfordringar. Me treng derfor

meir kunnskap om innvandrar si helse.


12

2.0 Befolkningssamansetting Kunnskap om befolkningsutvikling og befolkningssamansetting er ein viktig føresetnad for å kunna

seia noko om kva helseutfordringar me har i dag, og kva som mest sannsynleg kjem til å koma. Desse

tale gjev og viktig informasjon om moglegheiter for å setja inn førebyggande og helsefremmande

tiltak.

Pr 1.1.2016 bor det 8 475 personar i Kvam. Kombinasjonen av ein langstrakt kommune (ca 9 mil lang

frå Ålvik til Gravdal) og relativt lågt innbyggjartal gjev oss nokre utfordringar, td med tanke på

barnehage- og skulestruktur, samferdsel og andre tenestetilbod.

I perioden 2008-2014 var det ein svak auke i tal innbyggjarar, medan det siste åra har vore ein svak

nedgang igjen. SSB-prognosar (basert på tal frå 2014) for befolkningsframskriving viser ei auke i

folketalet dei neste ti-åra. Om prognosane slår til, vil det vera ca 10 000 innbyggjarar i Kvam i 2035

(fig 1). Framskrivingsprognosane er basert på fruktbarhet, levealder, innanlandsk flytting og

innvandring (middelvekst). Nyleg (april 2016) har det kome nye befolkningsprognosar som tyder på

at folketalsutviklinga i Kvam vil vera negativ i åra framover. I dette dokumentet er prognosane frå

2014 nytta.

Figur 1 Viser befolkningsutviklinga i Kvam frå år 2000 og fram mot år 2040 (basert tal frå 2014 og middels

vekst)(1).

I figur 2 er folketalsutviklinga i Kvam presentert som ein pyramide. Den viser endringar i befolkninga

fordelt på alder og kjønn i perioden 2006 – 2016 – 2026.


13

Figur 2 viser befolkningspyramide for Kvam for åra 2006, 2016 og framskrivinga til 2026 (2).

I Norge er det for tida ei sterk sentralisering inn mot byar og tettstader. I Kvam er det òg tendensar til

sentralisering.

2.1 Alderssamansetting

I likskap med landet utgjer barn og unge i Kvam om lag ¼ av befolkninga. Framskrivingar tyder på at

denne aldersgruppa vil halda seg relativt stabil i åra som kjem.

Tabell 1 viser alderssamansettinga i Kvam og Norge i 2014, samt framskrivinga til år 2025 og 2030.Oppgitt i prosent av

befolkninga totalt (1).

Alder 2014 2025 2035

Kvam Norge Kvam Norge Kvam Norge

0 – 19 år 24,5 24,6 22,3 23,5 24,2 23,0

20 – 64 år 55,4 59,5 53,3 58,1 51,5 56,0

65 – 79 år 13,7 11,6 16,1 13,7 16,1 14,5

80 + 6,4 4,3 6,2 4,7 8,2 6,6

90 + 1,53 0,83 1,20 0,79 1,57 1,10

Figur 3 nedanfor viser utviklinga i tal barn og unge fordelt på ulike aldersgrupper i perioden 2000-

2014 og framskrivingsprognoser fram mot 2040. Dei siste åra har det vore ein auke i andel barn

under 10 år, denne trenden vil sannsynlegvis fortsetja i nokre år til. Andelen barn over 10 år vil auka i

tida framover.

Framnes kristne vidaregåande skule har om lag 200 elevar i aldersgruppa 16-19 år som bur på

internat og følgjeleg ikkje er bustadregistrerte i Kvam. Desse ungdomane kjem i tillegg til det som


14

statistikken syner. Desse ungdommane skal td ha eit helsetilbod mens dei oppheld seg i Kvam.

Tenester som rettar seg mot denne målgruppa må ha med seg at gruppa er større enn kva

statistikken viser.

Figur 3 viser antal barn og unge i Kvam i perioden 2000 – 2040. Framskrivingen er basert på middelsvekst (1).

I 2014 var 55,4% av befolkninga i Kvam i alderen 20 – 64 år. I landet utgjer denne aldersgruppa

59,5%. Framskrivingsprognosane tyder på at det i Kvam og landet generelt vil bli færre i den

yrkesaktive aldersgruppa (sjå tab 1).

Kvam har ein høgare del eldre (65+) enn landet. Denne aldersgruppa vil auke i åra framover både i

Kvam og landet. I 2014 var 20% av befolkninga i Kvam over 65 år, prognosane viser ein auke i denne

aldersgruppa til 24% i 2035. For landet er talet i 2014 ca 16% og i 2035 om lag 21%.

Dette tyder på at me i framtida får ein nedgang i andel yrkesaktive, samtidig med ein auke i andel

eldre. Utan endringar i ressursutnytting og arbeidsmåtar vil ikkje denne utviklinga vera berekraftig

(sjå figur 4 og tabell 1).

Figur 4 viser at talet på 60-70 åringar i Kvam er og har vore i sterk vekst sidan 2000-talet. Frå no og

framover mot 2030 vil Kvam få ein stor auke i tal 70-80 åringar. Andelen 90-åringar er og aukande.

Hjelpebehovet aukar med aukande alder. Undersøkingar viser at det er dei siste åra av livet at

hjelpebehovet er størst. På grunn av stor auke i tal eldre vil det vera viktig at flest mogleg har

funksjon til å klara seg sjølv lengst mogleg. Tidleg innsats og førebyggande arbeid er viktig i denne

samanheng.


15

Figur 4 viser antal eldre i Kvam i perioden 2000 – 2040. Framskrivinga er basert på middelvekst(1).

2.1.1 Forventa levealder

Forventa levealder kan gje informasjon om helsetilstanden i befolkninga. Forventa levealder for

kvinner og menn aukar. Forventa levealder i Kvam er og har i lengre tid vore omlag 3 år høgare for

kvinner og eit år høgare for menn samanlikna med landet. Tala er henta frå Kommunehelsa

statistikkbank (1) og er berekna med 15 års glidande gjennomsnitt. Statistikken viser og at kvinner og

menn med høgare utdanning har ein høgare forventa levealder enn dei i befolkninga med berre

grunnskule som høgaste utdanning. Denne forskjellen er tydeleg både i landet generelt og Kvam

spesielt (1).

2.2 Inn og utflytting

Figur 5 nedanfor viser at flyttemønsteret i Kvam er relativt stabilt. Inn og utflytting skjer i hovudsak

før barna starter på skulen. I skulealder er det lite flytting, men frå slutten av tenåra og fram til 30-

åra er det mykje som skjer. Dette er ei naturleg utvikling.

Det er få forskjellar i flyttemønster mellom kjønna, men ein tendens til at fleire menn enn kvinner

flytter til. Mykje tyder på at hovudårsaka til dette er arbeidsinnvandring. Tendensen finn me og igjen

i statistikken over andelen kvinner per 100 mann. I landet og Hordaland er det i snitt 99 kvinner pr

100 mann. Dei siste to åra, som me har tal frå (2013 og 2014), har andelen i Kvam vore 95 kvinner

per 100 mann. Dette skuldast ikkje større utflytting av kvinner men ei større tilflytting av menn.

Aldersgruppa 60+ er ei stabil gruppe som flyttar lite.


16

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

0 5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

55

60

65

Menn 2012-14Innflytting

Kvinner 2012-14Innflytting

Menn 2012-14Utflytting

Kvinner 2012-14Utflytting

Figur 5 viser flyttemønsteret i Kvam for menn og kvinner i perioden 2012-2014 (4)

2.2.1 Innvandring

I Kvam er i dag 10,7 % av befolkninga innvandrarar (1). Innvandrar bakgrunn er definert som

personar som sjølv er født i utlandet, med foreldre som også er det, eller personar født i Norge men

der begge foreldra er født i utlandet.

Frå 2007 til 2014 har andelen innvandrarar i Kvam auka frå 4,0 % til 10,7 %. Hovudårsaka til utviklinga

er arbeidsinnvandring frå Aust-Europa og mottak av flyktningar. Andelen innvandrarar i befolkninga i

Norge og Hordaland er større enn i Kvam (sjå fig. 6).

Figur 6 viser prosent innvandrarar og norskfødte av innvandrarar i perioden 2000 – 2014 (1)


17

I eit folkehelseperspektiv kan auka innvandring både gje ressursar og utfordringar for lokalmiljøet.

Det er særskilt viktig å ha merksemd på utjamning av sosiale helseskilnader då utdanning, inntekt,

språk, kulturforskjellar mv er faktorar som påverkar sosiale skilnadar i helse. Me veit at innvandrarar

er ei utsett gruppe i høve til sosial ulikskap i helse.

Innvandrarane som kjem til Kvam er frå mange svært ulike land og kulturar. I 2004 vart grensene i

Europa opna for friflyt av arbeidskraft. Dette bilete finn me tydeleg igjen på andelen

arbeidsinnvandrarar frå Aust-Europa. Til Kvam kjem det flest arbeidsinnvandrarar frå Polen og

Litauen. Det er ei overvekt av menn som kjem hit for å arbeida.

Urolege stader rundt om i verda har stor innverknad på kor flykningane kjem i frå. Dei siste åra har

det vore flest flyktningar frå dei afrikanske landa Somalia, Eritrea og Kongo som har kome til Kvam.

På bakgrunn av konfliktar ulike stader i verda er dette bilete stadig i endring. Det er vanskeleg å seie

korleis flyktningstraumane vert i tida framover.

Nasjonal politikk omkring innvandring er i endring. Kommunen kan i dag sjølv avgjera kor mange

flyktningar me vil ta imot. På grunn av auken i tilstrøyminga av flyktningar til Norge siste tida, er det

naturleg å anta at det òg i Kvam vil verta ein auke i tal innvandrarar i tida som kjem.

Kommunen har ikkje høve til å styra andelen arbeidsinnvandring. Arbeidsinnvandringa kan tenkast å

verta påverka av arbeidsmarknaden. Mykje tyder på at me går i møte ei tid der det vil vera

vanskelegare å få seg arbeid, særleg i enkelte bransjar.

For å skapa befolkningsauke i Kvam viser prognosane at me er avhengige av innvandring. I Kvam er

det svært liten skilnad på låg-, hovud- og høgalternativet. I figuren er derfor desse tre linjene omtrent

samanfallande (figur.7).

Figur 7 viser befolkningsutviklinga i Kvam fram mot 2036 ved ulike grad av innvandring (4)


18

2.3 Familiar - Sivilstatus

Eineforsørgjarar er ei potensielt utsett gruppe - både økonomisk, helsemessig og sosialt (1). Tap av

forsørgjarar gjennom skilsmisse eller død fører for mange til økonomiske utfordringar (1). Ein høg del

eineforsørgjarar aukar risikoen for negativ folkehelseutvikling i kommunen. I Kvam bur 15,2% av

befolkninga aleine mot 18,3% i landet. I aldersgruppa over 75 år var det i 2014 Kvam 46,5%

aleinebuande (det utgjer 356 personar) mot 48,6% på landsbasis.

Andelen eineforsørgjarar under 45 år er lågare i Kvam enn både Hordaland og landet (sjå figur 8).

Same biletet gjentek seg om me ser på andelen barn av eineforsørgjarar.

Figur 8 viser andelen eineforsørgjarar under 45 år i landet, Hordaland og Kvam i tidsperioden 2004 – 2013 (1).

I Kvam har det i perioden 2001 – 2015 vore relativt stabil del ugifte og gifte innbyggjarar. Det har

vore ein auke i tal personar som er skilt/separert mens tal enker/enkemenn har gått ned. Same

trenden finn me for Hordaland generelt.

2.4 Oppsummering befolkningssamansetting

Kvam har ei aldrande befolkning og liten om ingen folketalsvekst. Om prognosane slår til vil det i åra

framover vera ei relativt stor auke i tal eldre i kommunen. Tal barn og unge vil halda seg omtrent som

nå. Dette får følgjer som mellom anna ein mindre del i yrkesaktive til å utføra tenester for grupper

som ikkje er i jobb. Auka tal innvandrarar fører til trong for å styrkja arbeidet med integrering.

Forventa auke i behov for kommunale tenester dei komande åra gjer det ekstra viktig å sørgje for

helsefremjande og attraktive arbeidsplassar i omsorgstenesta, skular og barnehagar. Det vil bli trong

for at fleire blir verande lengre i arbeidslivet, og at me alle bidreg med frivillig arbeid.


19

3.0 Levekår Helse er viktig for alle menneske, men føresetnadane for å oppnå god helse er høgst ulike. Helsa vår

vert påverka av ei lang rekke faktorar gjennom heile livsløpet. Nokre av dei – til dømes levekår – er

meir grunnleggande, på den måten at dei påverkar mange andre faktorar. Faktorar som td

helseåtferd har ein betre dokumentert effekt på helse, utan at det dermed er sagt at dei har større

betyding. Så lenge helseåtferd i seg sjølv er forårsaka av meir grunnleggjande levekårfaktorar, er

sjansen for at me lukkast med å endra åtferda liten, vis me i folkehelsearbeidet ikkje òg rettar

merksemda mot dei bakanforliggande årsakene. Eit vellukka folkehelsearbeid er avhengig av ein brei

og sterk innsats mot mange faktorar samstundes.

Det er vist at sosioøkonomisk bakgrunn - utdanning, yrke og inntekt - har stor betyding for helsa. Dei

siste 20 åra har helsetilstanden blitt betre for alle befolkningsgrupper, men den mest gunstige

utviklinga har vore størst for personar med lang utdanning og høg inntekt.

3.1 Utdanning

Den statistiske samanhengen mellom utdanning og helse er godt dokumentert (5) Det er ikkje

utdanninga i seg sjølv, men kva utdanninga kan føra til som igjen kan vera sentralt for korleis helsa

utviklar seg. Når me td måler helse i form av dødelegheit, finn me at dei med lågast utdanningsnivå

har høgast dødelegheit (6). Utdanningsnivået i den norske befolkninga har auka dei siste 25 åra. I

1980 hadde om lag halvparten (49 %) av alle som var 16 år og eldre, berre grunnskule. I 2012 var

andelen redusert til 28 prosent. I same periode har andelen med utdanning frå høgskule og

universitet auka frå 11 til 30 prosent.

Utdanningsnivået i Kvam følgjer dei same trendane som i Hordaland og landet. Kvam skil seg frå

Hordaland og landet i at me har ein høgare andel av befolkninga som har vidaregåande skule (VGS)

som høgaste utdanningsnivå, medan me har ein noko lågare del som tek universitet- og høgskule

utdanning (1). Ei medverkande årsaker til dette kan vera arbeidsmarknadsstrukturen i Kvam. Me har

blant anna mange arbeidsplassar som krev fagbrev, men relativt få arbeidsplassar for dei med

høg/lang utdanning.

Frå og med 2001 er det fleire kvinner enn menn med høgare utdanning i Norge, og kvinnene fortsett

å auka forspranget. I Kvam har me ikkje tal på kor mange kvinner og menn som tek utdanning fordelt

etter aldersgrupper. Men me har tal som seier at andelen kvinner som tek lengre høgare utdanning

veks meir enn blant menn. Frå 2001 og fram til 2014 har det i Kvam vore ein nedgang i andel kvinner

med VGS som høgaste utdanning men ein auke blant menn med VGS som høgaste utdanning (4; 7).


20

Figur 9 viser andel personar over 25 år i Kvam og Norge med VGS eller universitet/høgskule som høgaste

fullførte utdanning i prosent av alle med oppgjeve utdanningsnivå i perioden 1990 – 2014 (1).

Både i Kvam, Hordaland og i Norge generelt har det dei siste åra vore ein auke i andelen personar

som har uoppgjeve eller inga fullført utdanning. Ei forklaring på dette kan vera at andelen innvandrar

i befolkninga aukar. Erfaringar frå vaksenopplæringa i Kvam er at innvandrarar frå ikkje-vestlege land

(særleg frå Afrika) har liten og mangelfull utdanning. Ofte kan dei heller ikkje dokumentera det dei

opplyser om utdanning. Vaksenopplæringa i kommunen opplever at mange innvandrarar slit med dei

grunnleggjande ferdigheitene som er viktige for å koma vidare i kvalifiseringa (vidare

utdanning/praksis).

3.2 Inntekt

Inntekt og økonomi er grunnleggjande påverknadsfaktorar for helse. Forsking har vist at det er ein

samanheng mellom inntektsnivå og helsetilstand. Låg inntekt aukar risikoen for dårleg sjølvopplevd

helse, sjukdom og for tidleg død.

I internasjonal samanheng er ulikskap i lønnsinntekt i Norge forholdsvis låg, men forskjellane har

auka sidan slutten av 1990-talet og fram til nå (8). Forskjellane i inntekt er mindre i Kvam enn

forskjellane i Hordaland og landet, men generelt er inntektsforskjellane aukande. Medianinntekta i

Kvam per hushald etter skatt var i 2013 på kr 496 000. Par med barn 0-17 år har høgast hushald-

inntekt, medan åleinebuarar har lågast. Forskjellane mellom par med barn og einsleg mor/far med

barn har auka dei siste åra (figur 10).


21

Figur 10 viser medianinntekt per hushald etter skatt for ulike typar hushald i Kvam i perioden 2005 – 2013 (2).

Med låginntektshushald forstår me inntekt under høvesvis 50 % og 60 % av nasjonal medianinntekt,

berekna etter EU-skala. Andelen barn i låginntektshushald (EU 60) i Kvam ligg på nivå med Hordaland

og landet. Utviklinga for denne faktoren har gått i ugunstig retning dei siste åra (sjå figur 11).

Veksten i andel barn i låginnteksthushald skjer i same periode som me har ein vekst i andelen

innvandrarar. Me veit at flyktning familiar og arbeidsinnvandrarar ofte (av ulike årsaker som

utdanning, språk mm) havnar i låglønsyrke. Personar som går på introduksjonsløn/vaksenopplæringa

har og ei relativt låg inntekt. Nasjonale tal viser at barn med innvandrarbakgrunn utgjer 50% av alle

barn i økonomisk utsette familiar (8).

Figur 11 viser andelen barn (0-17 år) i låginntekshushald (EU 60) i Kvam, Hordaland og Norge i perioden 2005 –

2013 (7).


22

Uansett årsak er det ein aukande del barn i Kvam som bur i låginntektshushald. Framover bør me

følgja med og vurdera tiltak for å bremsa/reversera utviklinga. Nokre tiltak er etablert og det kan

tenkast at det vil ta noko tid før me ser effektar av desse.

3.3 Arbeid

Internasjonal og nasjonal forsking viser at det er helsefremmande å vera i jobb. Arbeid er ein

berebjelke for velferd, både for individ og for samfunn. Ein befolkning i arbeid gjer skatteinntekter

for kommunen og inntekt som gjer individuell fridom for enkeltmenneske. Arbeidsplassen kan vera

ein arena for personleg utvikling og sosialt fellesskap. Men arbeidsplassen kan og vera ein arena for

slitasje, risiko for ulukker og stress (4).

Dei største næringane i Kvam er Helse og Sosial, Industri og varehandelen. Deretter følgjer

undervisning, transport samt bygg og anlegg. Frå 2010 til 2014 har det vore ein marginal vekst i

sysselsettinga i Kvam (0,2 % totalt), størst vekst har det vore i overnatting og servering (ca 50% auke),

mens nedgangen har vore størst i foretningsmessig tenesteyting (- 25%) og i varehandel (-12%) (4).

Andelen sysselsette i aldersgruppa 15-74 år har i fleire år vore stabil omkring 70% både i Hordaland

generelt og Kvam spesielt.

Andelen sysselsette innvandrarar er lågare enn i resten av befolkninga (i Kvam ca 62% og i Hordaland

66,5%), dette er særleg tydeleg for innvandrar som kjem frå land utanfor EU/EFTA, Nord-Amerika,

Australia og New Zeland (Kvam 49,5% og Hordaland 56,7%). Dette er i tråd med undersøkingar som

syner at innvandrarar frå Afrika og Asia generelt har lågast sysselsetting (9; 10). Årsakene til dette er

nok mange og samansette. Me veit at innvandrarar har vanskelegare for å kome inn på

arbeidsmarknaden, dei kan ha problem med språket og manglar utdanning/godkjent utdanning i

Norge.

For innvandrarar kan språk vera ein ei stor utfordring i arbeidslivet. Utan god kommunikasjon er det

og vanskeleg å ta del i lokalsamfunnet, og ein kan ha lett for å falla utanfor fritidsaktivitetar og

arrangement som skjer gjennom skule/arbeidsgjevar. Det kan vera einsamt for mange, då vår kultur

for dei fleste er framand, i tillegg til at dei fleste er langt frå familie og vener.

3.3.1 Arbeidsløyse

Arbeidsløysa i Kvam har i fleire år vore noko lågare enn i Hordaland og landet, men følgjer dei same

trendane. Det siste året har Norge opplev ein auke i arbeidsløysa. Arbeidsløysa i landet er i følgje

NAV pr mars 2016 på omlag 3,3% heilt ledige. Hordaland ligg på same nivå som landet medan Kvam

ligg på 2,4%. For alle har det vore ein auke siste året (11). Auken har vore sterkast blant dei under 25

år, og høgare blant menn enn kvinner(). Auken har vore størst blant menn (12). Til tross for ein auke i

arbeidsløysa den siste tida, er ledigheita i Norge relativt låg samanlikna med EU-landa.

Nedgangen i oljesektoren har den siste tida påverka arbeidssituasjonen for mange, særleg i kystnære

områder. Det er mange innbyggjarar i Kvam som òg arbeidar i eller i nær relasjon til denne sektoren.

Korleis dette vil slå ut på sikt veit me endå lite om.


23

Industri som er utsett for konjunkturar i marknaden er særleg utsett. For bygder i Kvam vil Ålvik

(Bjølvefossen) og Oma (Fjellstrand) tenkast å vera potensielt utsette områder.

Frå eit folkehelseperspektiv er det viktig å ha variasjon i arbeidsmarknaden. Har Kvam nok variasjon i

sin arbeidsmarknad? Me kunne nok ønskja oss ein større variasjon særleg med tanke på

arbeidsplassar som krev høgare utdanning. Dette kjem og til uttrykk på utdanningsstatistikken (sjå s

20). For fleire vert kanskje løysinga å pendla til Bergensregionen der arbeidsmarknaden er betydeleg

større. Andelen Kvemmingar som pendlar har òg auka dei siste 10 åra. I 2004 var det ca 400

kvemmingar som pendla til Bergensregionen, dette har auka til om lag 570 personar (inkl pendling til

sokkelen) i 2014. Pendling til arbeidsplassar i Bergen og på Sokkelen aukar mest (4).

3.4 Sjukefråvær

Legemeldt sjukefråvær i Kvam er høgt samanlikna med enkelte kommunar, men lågt samanlikna med

andre. Kvam ligg i øvre halvdel i Hordaland med omsyn til legemeldt sjukefråvær (4). Det er fleire

kvinner enn menn som er sjukemeldt (figur 12). For menn er det aldersgruppa over 50 år som har det

høgaste sjukefråværet. Blant kvinner er det vanskelegare å sjå ei aldersgruppe som eintydig peikar

seg ut i eine eller andre retningen.

Figur 12 viser legemeldt sjukefråvær i Kvam for kvinner i og menn i perioden 2001 – 2015 (andre

kvartalsmålingar)(4).

Utviklinga og variasjonen i sjukfråværet vert påverka av fleire faktorar:

Oppfølging- og tilrettelegginstiltak på arbeidsplassen (inkludert førebyggande arbeid)

Arbeidsmarknadssituasjonen

NAV si prioritering og ressursar til arbeidet

Forhold på arbeidsplassen

Årsakene til sjukemeldingar er ofte mange og samansette. Muskel- og skjelettlidingar samt lettare og

moderate psykiske plager er likevel dei hyppigaste årsakene til langtidssjukemeldingar. Les meir om

muskel og skjelettlidingar s. 79.


24

Gradert sjukemelding kan vera ein god måte å oppretthalda kontakten med arbeidslivet. For den

enkelte si helse er det i dei fleste tilfelle ugunstig med langvarig passive trygdeytingar. Samstundes

skal me ikkje sjå vekk i frå at det å koma for tidleg tilbake i jobb òg kan utgjera ein helserisiko på sikt.

Forsking tilseier at gradert sjukemelding har positive verknader både for den sjukemeldte, kollegaer

og arbeidsgjevar, fordi den sjukemeldte opprettheld jamleg kontakt med arbeidsplassen og derfor

ikkje fell utanfor arbeidslivet lengre enn nødvendig. Gradert sjukemelding er mest utbredt i dei

næringar der sjukefråveret i utgangspunktet er lågt. Forsking frå SINTEF (13) viser at tilgang på

gradert sjukemelding aukar systematisk med utdanningsnivå. Personar med høg utdanning har

høgast del graderte sjukemeldingar.

I Kvam utgjorde i 2012 graderte sjukemeldingar 21,5% av alle sjukemeldingar (7). Me har ikkje

oversikt over om det store forskjellar mellom yrkesgrupper og utdanningsnivå i kven som nytter

gradert sjukemelding.

3.5 Uføretrygd

Personar som står utanfor arbeidslivet (sosialhjelpsmottakarar og uføretrygda) er som grupper meir

utsette både helsemessig (fysisk og psykisk) og materielt. Omfanget av uføretrygd er ein indikator på

helsetilstand, men må sjåast i samanheng med næringslivet, utdanningsnivået og jobbtilbodet i

kommunen. Grupper som står utanfor arbeidsliv og skule har oftare dårlegare psykisk helse og meir

usunne levevaner enn dei som er i arbeid. Dei siste ti åra har andelen som får sjukmelding og

uføretrygd vore høgare i Norge enn i andre OECD-land. Auka helseproblem i befolkninga kan ikkje

forklara dette. Årsakene til sjukefråvær og uførepensjon er vanskelege å fastslå. Ofte er dei

samansette, og forhold som usikker arbeidssituasjon, nedbemanningar og levevanefaktorar kan

påverke sjukefråværet og andelen som søkjer uføretrygd (7).

Sjukdomar i muskel-skjelettsystemet og psykiske lidingar står for dei fleste uførediagnosane. Slik er

det også i Kvam. Andelen uføre i Kvam ligg omtrent på nivå med landet, men noko over snittet for

Hordaland. Omkring 520 personar er uføre i Kvam. Både i landet, Hordaland og i Kvam er det fleire

uføre kvinner enn menn. Forskjellen mellom kjønna er størst i aldersgruppa 45-66 år.

I Kvam har utviklinga av andelen uføre kvinner i aldersgruppen 45-66 år vore aukande dei siste åra

(sjå figur 13), mens det på landsbasis har vore ein reduksjon. Kvam ligg òg noko over gjennomsnittet

når det gjelder uføre kvinner i alderen 18-44 år. For menn ligg Kvam på nivå med landet og

Hordaland (7).


25

Figur 13 viser andelen uføre kvinner i aldersgruppa 45-66 år i Norge, Hordaland og Kvam i tidsperioden 2000-

2014 (3-års glidande gjennomsnitt) (7).

Andelen uføre i ein kommune har særs samansette årsaker. Desse handlar om samfunnstrukturar,

sjukdom og personlege tilhøve. Nedanfor ha me prøvd å peika på nokre faktorar som kan vera med å

forklara at Kvam har høgare andel uføretrygda enn landet og Hordaland, og kvifor særleg kvinner er

utsette:

- Utviklinga i arbeidslivet siste åra. Kvalitative tilbakemeldingar frå oppvekst eininga og helse

og omsorg tyder på at mange opplever ein tøffare arbeidskvardag med aukande arbeidspress

gjennom reduserte bemanningsnormar, høgare tempo og fleire brukarar av tenestene.

Mange gjer uttrykk for at dei er slitne.

- Endra rammebetingelsar i arbeidskvardagen kan vera ei medverkande årsak (td anbud,

effektivisering, leiarformer, konjunkturar, statleg styring mfl)

- Tilrettelegging på arbeidsplassane kan spele ei rolle. I nokre yrker kan det vera vanskeleg å

leggja til rette for at den enkelte kan stå vidare i jobb. Tilrettelegging kan gje tapsopplevingar

og ei kjensle av at andre nå må gjera meir for at du sjølv treng avlasting.

- Generelt er graden av uføre høgare blant grupper med kort utdanning. Me veit ikkje om

dette er gjedande for Kvam. Me veit at fagarbeidarar og assistentar innan til dømes helse,

barnehage og skule ofte er dei som arbeidar mest i «linja» og har minst påverknad på eigen

arbeidskvardag, minst fleksibilitet og ofte opplever liten sjølvkontroll.

- Befolkningssamansettinga kan ha ei betyding for utviklinga i andel uføre. I Kvam har det dei

siste åra vore ein auke i andel innvandrar. Me veit at innvandrar generelt er ei gruppe med

høg andel uføre. Men andelen innvandrar i Kvam er ikkje høgare enn i landet generelt.

- Alderssamansettinga kan og medverke. Kvam har i fleire år hatt ein auke i andelen 50- og 60-

åringar. Til dømes veit me at gjennomsnittalderen særleg i helsesektoren i Kvam er høg (44

år. 40% av dei tilsette er over 51 år).

- Me veit at rygg- og nakkesmerter fører til store helseplager og redusert livskvalitet (14). Blant

nye uføretrygda med muskel- og skjelettlidingar utgjer rygglidingar den største undergruppa

(15). I Kvam er det relativt mange med muskel og skjelett diagnosar samanlikna med landet

samla (sjå meir side79)


26

- Låg arbeidsplassdekning aukar risikoen for uførhet. Dette har mellom anna samanheng med

tilgangen til alternativt arbeid ved til dømes jobbskifte eller omskolering. Låg arbeidsplass-

dekning seier òg noko om at ein kan bli tvungen til å pendle, noko som igjen kan vere ei

ekstra utfordring for familiar med få ressursar. Arbeidsplassdekning viser kor stor del av

arbeidsstyrken i kvar kommune det teoretisk sett er sysselsetting for i eigen

arbeidsmarknad. Kommunar som scorar under 100 på denne variabelen har færre

arbeidsplassar enn arbeidstakarar. Kvam har ein arbeidsplassdekning på 90. Bergen

kommune har 114, Voss har 93 mens Samnanger kjem dårlegast ut i Hordaland med 48 (103).

- Tilfeldigheter kan og bidra til utslag i statistikken. Men bruk av glidande gjennomsnitt,

standardiserte tal og bruk av tidsseriar bidreg til at tala skulle gje ein god peikepinn på

situasjonen.

3.6 Bustad tilhøve i Kvam

Ein god bustad og eit godt bumiljø er ein viktig faktor for fysisk og psykisk helse. Å bu er ein

føresetnad for utdanning, jobb, familie og sosialt liv (16). Riksrevisjonen sine undersøkingar av

tilbodet til vanskelegstilte på bustadmarknaden viser at mange kommunale bustader er i dårleg

fysiske stand og at det er store utfordringar knytt til bumiljø. Leigetakarar i kommunale bustader har

ofte andre levekårsutfordringar som til dømes låg inntekt, arbeidsløysa og sosial marginalisering -

som bidreg til å svekka helse og trivsel (17).

Dei fleste hushalda i Norge eig bustaden dei bur i. Folke- og bustadtellinga frå 2011 viser ein

eigarandel på 77 prosent. Leigemarknaden er derfor begrensa. Me finn flest leigetakarar i dei store

byane. Den typiske leigetakar er ung og einsleg med låg inntekt. Fleire studiar antyder ein samanheng

mellom helse og eige/leigeforhold, og funna viser gjennomgåande at dei som eig eigen bustad har

betre helse (17).

Majoriteten av innbyggjarane i Kvam eig bustaden dei bur i, og om lag 80% av kvemmingane bur i

einebustad. Andelen som leiger bustad er størst i aldersgruppa 20-29 år (23%) og blant innbyggjarar

over 80 år (omsorgsbustader) (4).

Det kan synast som det er liten variasjon i bustadtypar i Kvam. Dette kan ha betyding for ulike

målgrupper som skal etablera seg på bustadmarknaden. Førstegongsetablerarar, eldre

(enker/enkemenn) og personar i overgangsituasjonar er døme på målgrupper som har behov for

mindre bustader i periodar av livet.

Talet på omsette bustader i Kvam har auka jamt å trutt dei siste ti åra. Prisauken per kvadratmeter

følgjer same trend som Hordaland generelt, men ligg lågare enn Hordaland generelt. Me veit at det

er forskjell i bustadprisar mellom bygdene i Kvam og gjennomsnittleg kvmpris varierer relativt mykje

innanfor eigen kommune.


27

Figur 14 viser gjennomsnittleg kvadratmeterpris på bustader i Kvam og Hordaland i perioden 2004 – 2014 (4).

Norsk institutt for by-og regionsforskning (NIBR) gjennomførte i 2014, på oppdrag av Husbanken, ein

litteraturstudie av internasjonal, nordisk og norsk forsking på forholdet mellom bustad og folkehelse

(18). Funn frå denne studien viser at både den fysiske og mentale helsa vert påverka av kvaliteten på

bustad og buområde. Barn si helse vert påverka meir enn vaksne

3.6.1 Leigemarknaden i Kvam

For folk som vurderer å busetja seg i Kvam, eller som av andre årsaker ikkje ønskjer å kjøpa seg

bustad, kan det vera utfordrande å finna leigebustad. På den opne marknaden er det få

leigebustader. Dette vil sjølvsagt variere frå tid til annan. Det er og ein tendens til at utleige ofte går

via «jungeltelegrafen», noko som gjer at det ikkje er lett å få kjennskap til ledige bustader dersom du

ikkje er kjent i kommunen frå før.

Kvam har sidan 2007 hatt fleire kommunalt disponerte bustader per 1000 innbyggjarar enn

Hordaland generelt, men fleire av bustadane er selde dei siste åra. Dei bustadene heradet har, vert

utleigd til prioriterte målgrupper som personar med lovmessig krav på bustad, flyktningar og andre

med behov.

Til tider er det ventetid for å få bustad i Kvam herad, men stort sett klarar kommunen å ivareta dei

som har behov. Det er likevel trong for ein god plan for busetting av ulike utsette grupper i tida

framover. Ulike målgrupper krev og ulike bustader.

3.7 Oppsummering levekår

Inntektsforskjellane er i Kvam relativt små, og gjennomsnittleg hushaldsinntekt er høgare enn landet.

På den andre sida finn med at fleire barn nå enn tidlegare lever i familiar med låg inntekt i Kvam.

Utdanning er særskilt viktig for framtidig helse. Kvam har ein høgare andel av befolkninga enn

landsgjennomsnittet med VGS som høgaste utdanning, samstundes har me ein noko lågare andel

http://www.nibr.no/pub3780


28

innbyggjarar med høgskule/universitetsutdanning. Dette speglar og arbeidsmarknads-strukturen i

kommunen. Arbeidsløysa i Kvam er låg men aukande den siste tida. Utviklinga er i tråd med landet.

Tilknyting til arbeidslivet er helsefremmande. Kvam har relativt mange uføre kvinner over 44 år,

noko som kan tyde på trong for betre tilrettelegging i arbeidslivet for denne gruppa. For yngre

kvinner og menn ser me ikkje same utviklinga. Årsaker til dette bilete er nok mange og samansette.

Bustad er eit grunnleggande velferdsgode og ein viktig faktor for den enkelte si helse og trivsel. Dei

fleste i Kvam har gode butilhøve og 80% bur i eigen bustad. Dei fleste buområda i kommunen ligg

nær natur/friområder. Det er relativt store skilnader i bustadprisar og leigeprisar mellom ulike

bygder i Kvam. I enkelte områder kan det vera vanskeleg for unge og personar med svak økonomi og

skaffa seg bustad.


29

4.0 Oppvekst Grunnlaget for framtidig helse vert lagt i dei tidlegaste åra av livet. Å tilby barnehagar og skular med

god kvalitet er kanskje det aller viktigaste og beste folkehelsetiltaket. Barna sin oppvekst vert

påverka av sosiale, økonomiske og utdanningsmessige forhold i familien. Desse forholda har og

betyding for deira kognitive, sosiale og emosjonelle utvikling og dermed også deira utdanning (19).

Kvam familie og læringssenter(KFL) vart etablert i desember 2012. Etableringa av KFL er ei styrking av

barn og unge sine oppvekstvilkår. Intensjonen er å bidra til betre samhandling mellom tenestene til

barn og unge i kommunen samt å styrkja kunnskap og kompetanse som kan bidra til tidleg

intervensjon og godt tverrfagleg tilbod. KFL er sett saman av:

Helsestasjon og skulehelseteneste

Kommunepsykolog for barn og unge

PPT

Barnevern

4.1 Korleis er det å gå i barnehage i Kvam?

Barnehagekvardagen har vore i endring både for vaksne og barn dei siste åra. Per i dag har me 10

kommunale og ein privat barnehage. Etter vedtak 039/13 i heradstyret vil me innan 2017 ha ein

privat barnehage og 7 kommunale.

Dei siste åra har det vore ein reduksjon i grunnbemanninga i barnehagane. Kvam ligg no på nivå med

landet. Ingen dagar er like i barnehagen og nokre dagar er meir travle enn andre. Nokre tilsette

opplever at travle dagar av og til går utover barna i form av mindre tid til kvar enkelt.

Dei fleste barnehagane i Kvam vert drivne etter avdelingsprinsippet, men ikkje alle barnehagane våre

er bygd med formål om å vera barnehage. Ofte kan det gje utfordringar i kvardagen, men det er og

ein moglegheit til å tenka nytt og kreativt. Dei tilsette er ofte svært kreative og løysningsorienterte

når utfordringane kjem. Innan april 2017 vil alle dei kommunale barnehagane vera i bygg som er

bygd for formålet.

Å ha stabilt personale er viktig for dei vaksne men særs viktig for ungane. Ungar som kjenner dei

vaksne rundt seg vert trygge og opplever ro i kvardagen sin. Stabilitet og rutinar har betyding for

læring og utvikling. I periodar er det stort behov for vikarar i barnehagane. Generelt er det

vanskelegare å få tak i vikarar i utkantane av Kvam enn i sentrale deler av kommunen. Følgjeleg vert

det fleire vaksne som er innom barnehagane (mange ulike vikarar) eller at det vert for få vaksne på

jobb enkelte dagar. Dette kan påverke kvardagen til både ungane og dei vaksne. Tilbakemeldingar frå

foreldre (gjennom SU) viser at det i nokre barnehagar i nokre periodar er utfordrande

bemanningssituasjonar. Andre foreldre i andre barnehagar melder om stabilitet i bemanninga.

Frå 2009 vart det innført lovfesta rett til barnehageplass. I dag har nær 90 % av barna i

barnehagealder plass. Alle barn som har rett på plass får tilbod om plass. Det er ein lågare del 1-2

åringar som har plass. Nokon få takkar nei til plass fordi dei ikkje får tilbod i den barnehagen dei


30

ønskjer, andre ønskjer å vera heime lengre med barna, nokre vel kontantstøtte framfor å ha barn i

barnehage og atter andre takkar nei til barnehageplass pga prisen er for høg.

Figur 15 viser andel barn i aldersgruppene 1-2 år og 3-5 år i henholdsvis Kvam og Hordaland som har

barnehageplass i perioden 2001 – 2014 (4).

Andelen minoritetsspråklege/ fleirspråklege barn i barnehagen varierer, men er generelt sett

aukande. Det heng saman med aukande tal innvandrar til kommunen (sjå s.16). Minoritetsspråklege

barn har fortrinnsrett til plass i dei offentlege barnehagane, og det er sett av 3 plassar til

flyktningbarn som kjem utanom barnehageopptaket.

Barnehagen er ein god integreringsarena for barn og ein fin arena for dei vaksne og møta andre

vaksne/foreldre. I Kvam vert dei fleste flyktningfamiliane busett sentralt i kommunen. Det er eit

ønskje frå familiane om barnehagetilbod i barnehagar dei kan gå til.

I likskap med andre kommunar i Hordaland nyttar Kvam maksimalsatsen for foreldrebetaling i

barnehagen. Regjeringa ønskjer å gjera barnehagetilbodet meir tilgjengeleg for alle born. Fleire barn

enn tidlegare bur i familiar med låg inntekt, og slik er det i Kvam òg (sjå side 21). Kvam herad følgjer

dei statlege føringane for foreldrebetaling i barnehage, og innførte dei nye retningslinene for

inntektsgradert betaling frå 1. mai 2015 og gratis kjernetid frå 1. august 2015. Ingen skal betale meir

enn 6 % av samla inntekt, og ved inntekt under 405 000 har 4 og 5 åringane rett til gratis kjernetid.

4.1.1 Kompetansenivå til dei tilsette i barnehagane

Bemanninga i barnehagen og personale sin kompetanse er dei viktigaste strukturelle faktorane for

barnehagen sin kvalitet. Mykje tyder på at talet barnehagelærarar er ein viktig faktor for barnehagen

sin kvalitet. Forsking viser at det å ha barnehagelærarar er avgjerande for barna si utvikling og deira

føresetnadar for å gjera det godt på skulen. Dei barna som kjem frå ein barnehage med god kvalitet

har eit års forsprang når dei startar på skulen (20)


31

I Kvam har alle styrarane barnehagelærarutdanning eller meir. Alle pedagogiske leiarar har

barnehagelærarutdanning, men ikkje alle går i 100% stilling. Dei reduserte stillingsprosentane vert i

nokre tilfelle dekka inn av personell utan barnehagelærarutdanning (dette utgjer 20% av pedagogisk

leiar stillingane).

OECD tilrår at 50% av dei tilsette i barnehagane har barnehagelærarutdanning. I Norge har om lag

30% av dei barnehagetilsette dette. Talet for Hordaland er ca 40% medan i Kvam er det om lag 30%.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

pro

sen

t (%

)

Hordaland

Kvam

Figur 16 viser andelen tilsette i barnehagane i Kvam og Hordaland som har barnehagelærarautdanning i

tidsperioden 2006-2014(4).

Fleire tilsette i barnehagane gjer uttrykk for at dei ønskjer å byrja på barnehagelærarutdanninga.

Kvam herad håpar at det på sikt skal føra til auka tal barnehagelærar i barnehagane i Kvam.

4.1.2 Foreldre si oppleving av barnehagane i Kvam

Foreldra frå samarbeidsutvala i 5 barnehagar svarte på spørsmåla som me sendte ut. På spørsmål om

kva tema/faktorar som er viktige for foreldra trekker alle fram viktigheita av å ha ein trygg og sikker

barnehage med eit personalet som «ser» ungane. Foreldra peikar på at stabilt personale, faste

vikarar, kvalifisert personell og nok vaksne ressursar er viktige faktorar;

«Det er viktig at eg kjenner og er trygg på dei som låner ungane våre».

Vidare trekker foreldra fram at det er viktig at ungane vert teke med ut på tur og at dei lærer viktige

sosiale kodar. Generelt svarar foreldra at dei er svært godt fornøyd med barnehagetilbodet i Kvam.

Enkelte trekker fram at det er positivt at barnehagane har ulike fokusområder/profil. Det gjer

foreldra høve til å velja det som er viktig for dei.

På den andre sida er foreldra tydelege på at nedskjeringane som er vedtekne dei siste åra i sektoren

merkast. Særleg merkbar er bemanningssituasjonen, kvardagane vert mindre fleksible, dei saknar

måltidet som pedagogisk arena, hente og bringe situasjonen vert ofte kortare, meir hektisk og lite

informativ for foreldra. Foreldra er bekymra for at konstante sparetiltak gjer noko med trivsel, helse


32

og tryggleiken til barna og dei tilsette. Foreldra trekker og fram at personalet er flinke (kanskje for

flinke – som nokon nemner) og gjer sitt yttarste for å få gode kvardagar for barna.

Nokre trekker og fram behov for ekstra ressursar til mellom anna oppgradering av uteareal, innkjøp

av nye leiker med meir.

Elles er foreldra opptekne av at det er nok barnehageplassar og at dei minste ungane vert ivaretekne

når barnehagane vert større.

4.1.3 Barna si oppleving av barnehagane i Kvam

Styrarane i fleire barnehagar i Kvam har spurt nokre ungar om kva barnehagen er for dei.

Oppsummert kan me seie at ungane synes det er kjekt å vera i barnehagen. Dei nemner oftast opp

uteleiker (td dissa, sykla, klatra, skli, turna, tur), men og leiker innandørs vert nemnt (togbane,

teikning, masker, syngja i samlinga, mala, puteleik, dokkekrok, fargeleggja). For dei eldste er det stas

og vera i skulegruppa.

Mange er oppteken av å vera snille med kvarandre, alle må få bli med, gjera noko saman.

4.2 Korleis er det å gå på skule i Kvam?

Barn og unge bruker mykje av tida si på skulen. Skulen er ein viktig læringsarena for barn og unge,

men også ein arena for sosialisering, trivsel, mestring og for å fremja god utvikling og helse hos

elevane. I Kvam har me fire barneskular, ein kombinert skule og ein ungdomsskule. Det er stor

variasjon i elevtal mellom skulane.

Ein av skulen sine viktigaste oppgåver er å hjelpa elevane til å verta gode lesarar. Å kunne lesa er ein

verdi i seg sjølv, for oppleving, engasjement og identifikasjon, og det er eit nødvendig grunnlag for

læring i dei fleste fag.

Leseferdigheitene målt gjennom nasjonale prøvar på 5. og 8. steg i Kvam variera noko frå år til år.

Dette kan mellom anna skuldast forskjellar mellom kulla og at prøvane er ulike frå år til år (ikkje

nøyaktig same vekting mellom lette og vanskelege oppgåver). Det er likevel ein trend at fleire

«kvammaelevar» (5.trinn) er på lågaste mestringsnivå i lesing enn i Hordaland og landet generelt. På

8-trinn derimot har Kvam ein noko mindre del elevar på lågaste mestringsnivå i lesing, om me

samanliknar med landet og Hordaland.

Rekneferdigheitene til elevane i Kvam ser ut til å vera som landet både for 5. trinn og 8. trinn, om me

legg nasjonale prøvar til grunn for vurderingane.


33

Figur 17viser andelen elever på 5. trinn i Norge, Hordaland og Kvam, som er på lågaste meistringsnivå i lesing i

perioden 2007 – 2014 (2-års glidande gjennomsnitt)(7).

Det er ikkje eintydig kva som er årsaka til dette, men det kan mellom anna vera ein kombinasjon

mellom årlege variasjonar i elevkull, elevsamansetning, og fokus på tema i fagplanane samanlikna

med indikatorane. I tillegg har det vore ein auke i tal minoritetsspråklege elevar i kvammaskulen dei

seinare åra, og deira språklege kompetanse gjev utslag på resultata.

Andre faktorar som kan ha innverknad på resultata er foreldra sitt engasjement for skulearbeidet,

foreldra sitt utdanningsnivå, samt innstillinga til, og gjennomføringa av nasjonale prøvar både hjå

foreldra, elevane og skulen.

Kommunen har hatt fokus på arbeid med lesing og leseforståing dei siste åra, mellom anna gjennom

vurdering for læring, tidleg innsats, arbeid med leseplan, vidareutdanning og lesekurs. Det er også

fokus på språkutvikling for alle barna i barnehagane.

Dersom me samanliknar gjennomsnittlege grunnskulepoeng (karakter gjennomsnittet) i Kvam med

Hordaland ligg me på same nivå (4). Dette tyder på at det totale arbeidet i Kvammaskulen, gjennom

eit tiårig løp, er tilfredsstillande og noko me kan vera nøgde med. Det er likevel viktig å setja klare

mål for det vidare arbeidet, med sikte på å heva alle elevane.

Symjeopplæring

Kvam er ein langstrakt kommunen med nær 9 mil kystlinje. Det er viktig at alle barn har moglegheit

til å nytta flotte friluftsområder langs sjøen og vera trygge og fortrulege med vatn-aktivitetar. Å verta

symjedyktig og trygg i vatn er drukningsførebyggande, aktivitetsskapande og ikkje minst gjer det

glede ved å kunne vera med på utfluktar og aktivitetar i og ved vatn.

Berre halvparten av alle norske tiåringar kan symja 200 meter. Samstundes veit me at

symjeundervisninga er svært ulikt fordelt blant norske barn. I 2015 har 46 prosent av norske elevar

på 5. trinn symjeundervisning.


34

Elevane i Kvam har symjing på alle klassesteg, med unntak av elevane ved Kvam ungdomsskule.

Årstimetalet varierer mellom skulane, då nokre elevar har symjing ein time kvar veke mens andre har

symjing ein time i kortare periodar. Frå hausten 2016 skal òg elevane ved Kvam ungdomsskule har

symjing på timeplanen.Bassenga er opne 6. månadar pr år. Dette utgjer 20 veker symjing i skulane.

I læreplanen er det ei måsetting av elevane ved utgangen av 4. trinn skal vera symjedyktige. I tillegg

er det fleire kompetansemål innan symje og livreddning som elevane skal oppfylla innan utgangen av

7. og 10. trinn. Elevar som ikkje når måla skal få tilbod om intensivopplæring.

Dei siste åra har det vore fleire drukningsulukker med barn og unge. Innvandrar barn er

overrepresenterte på denne statistikken. Innvandrarar frå enkelte land og regionar har liten eller

ingen erfaring med, eller kunnskap om opp å opphalda seg i og ved vatn/sjø. Med støtte frå

fylkesmannen har Kvam fått til eit symjeopplegg for nyankomne innvandrarar barn som går på

Øystese og Norheimsund barneskule. Opplegget er eit intensivkurs som går over 8 gonger.

4.2.1 Sosialt miljø i skulen

Høg grad av trivsel er eit sentralt mål for folkehelsearbeidet. For barn og unge er skulen ein svært

viktig sosial arena. Trivsel på skulen er ein av ei rekke faktorar som påverkar elevene sin motivasjon

for å læra, og dermed deira evne til å meistra dei utfordringane skulekvardagen gjer (21). Trivsel kan

på lengre sikt ha betyding for fråfallet blant elevar i den vidaregåande skulen, kor hol i

kunnskapsgrunnlaget frå ungdomsskulen er ei viktig medverkande årsak til fråfall. (22).

Kvart år vert det gjennomført elevundersøking i heile landet for 7.trinn og 10. trinn. I undersøkinga

vert det mellom anna sett på trivsel og mobbing. Resultata frå Kvam tyder på at elevane sin generelle

trivsel på skulen er bra. Nærmare 90% av elevane på 7.trinn og 85% på 10. trinn ser ut til å trivast

godt på skulen. I Kvam er skilnaden mellom gutar og jenter nær 10% på 10. trinn og nær 6 % på

7.trinn.

Mobbing er ein vesentleg individuell risikofaktor for psykiske lidingar (23). Barn som vert mobba har

opptil sju gonger høgare risiko for psykiske plager som frykt, depresjon, einsemd og rastlausheit, enn

barn som ikkje vert mobba. Blant barn og unge som vert mobba er også kroppslege helseplager som

hovudverk, ryggsmerter, "vondt i magen" og svimmelheit, dobbelt så vanleg som blant andre barn. Jo

oftare eit barn vert mobba jo større er risikoen for helseplager (24). Samanhengen mellom mobbing

og helseplager understreker at det er viktig å førebygga mobbing i skulen. Det er dessutan viktig å

følgja med på statistikk over andelen som har vore utsette for mobbing, for å kunne seie noko om

korleis iverksette tiltak fungerer, og for å kunne driva lokalt kvalitetsforbetringsarbeid.

Elevundersøkinga tyder på relativt lite mobbing i Kvammaskulen (25). Kvam ligg på nivå med landet.

Trenden i landet og i Kvam er ein reduksjon i del elevar som opplever mobbing. Me veit av erfaring at

det er store variasjonar mellom dei ulike ungdomskulla. Graden av mobbing vil derfor kunne variere

noko frå år til år.


35

UngData (26) undersøkinga blant elevar på 8. trinn, 10.trinn og 2 VGS frå våren 2015 støtter funn frå

Elevundersøkinga både med omsyn til trivsel og mobbing. I denne undersøkinga oppgjer nærmare

90% av elevane at dei aldri vert mobba, men nokre elevar vert og mobba vekentleg.

Grunnskulen i Kvam har eit mål at alle skal føla seg trygge på skulen (nulltoleranse for mobbing). At

ein elev opplever mobbing er ein for mykje. Kvam herad har utarbeida ein handlingsplan mot

mobbing på kvar skule. Kommunen har mellom anna over fleire år nytta «Trivselsleiarprogrammet»

som er eit program for leik og aktivitet i skulekvardagen. Dette programmet held fram på

barnetrinnet.

Kommunen ønskjer ei heilskapleg tenking om at aktivitet skapar gode relasjonar, og gode relasjonar

førebygger mobbing og bidreg til eit positivt læringsmiljø.

Om me når målet vårt om ingen mobbing i skulen eller ikkje, er det vesentleg å vurdera vår evne til å

reagera på mobbing og tilløp til mobbing, samt rutinar for førebygging, avdekking og oppfølging.

Dette jobbar skulane med kontinuerleg.

4.2.2 Fysisk miljø i skule og barnehagar

Forskrift om miljøretta helsevern i barnehage og skule har som overordna mål å bidra til eit betre

oppvekst- og læringsmiljø for barn i barnehage og skular.

Med bakgrunn i krava m.a. i denne forskrifta, har Kvam herad siste åra investert i nye og

framtidsretta skule- og barnehagebygg. Ålvik barnehage er nyleg rehabilitert og påbygd, og 4 nye

barnehagar er under bygging. Strandebarm skule er ny for få år sidan, Kvam ungdomsskule og

Tørvikbygd barneskule er rehabiliterte for nokre få år sidan. Til sist er Norheimsund barneskule bygd

på og grundig rehabilitert. Ålvik skule står no for tur. Dette er viktige investeringar for folkehelsa på

sikt.

For å sikra at skular og barnehagar gjev helsemessig og god gode vilkår for læring, helse og trivsel er

inneklimaet ein svært viktig faktor. Rutinemessige tilsyn med skule og barnehagemiljøet er viktig

førebyggande arbeid og må prioriterast og følgjast opp i samsvar med krava i forskrift om miljøretta

helsevern for barnehagar og skular.

4.2.3 Kvalitet i skulen

Gode relasjonar mellom lærar og elev speler ei vesentleg rolle både for korleis elevane fungerer

sosialt, og for læring i skulen. Elevar som etablerer positive relasjonar til lærarane sine, er både meir

aktive i klassen og betre likt av dei andre elevane enn elevar som i mindre grad har eit positivt

samspel med læraren (27). Gjennom UngData undersøkinga i Kvam frå våren 2015 (26) oppgjer

nærmare 90% av elevane at lærarane deira bryr seg om dei, samtidig kjem det fram at 15-20% av

elevane har hatt ein stor krangel med ein lærar. Resultata fortel ikkje om dette er eingongstilfelle

eller noko meir.

Det er semje om at læraren er skulen sin viktigaste ressurs og at tett oppfølging av elevane er

sentralt for å skapa ein god skule (utdanningsforbundet). Både i Hordaland (98,6%) og i Kvam herad


36

(96,2%) vert undervisninga i skulen gjeve av kvalifisert undervisningspersonell (4). Fleire nyutdanna

lærarar er på veg inn i skulen i Kvam. På bakgrunn av dette er det etablert eit 2-årig

oppfølgingsprogram for nyutdanna lærarar og barnehagelærarar. Staten har dei siste åra satsa på

vidareutdanning av lærarar. Mange lærarar i Kvam har meldt seg på og deltek i ordninga. Det er

særleg innanfor faga mattematikk og naturfag.

Det vert jobba målretta med systemarbeid på skulane, ved å styrka den tilpassa opplæringa og auka

den spesialpedagogiske kompetansen blant dei tilsette. Skuleeigar, PPT og rektor med sine

personalgrupper jobbar tett saman om denne satsinga, der eit inkluderande læringsmiljø er i fokus.

Det er ei stor omlegging som er i gang, og ein viktig faktor for og lukkast i utviklingsarbeidet er å

oppretthalda dagens lærartettleik og gruppestorleik. Omfattande endringar er krevjande og då er det

viktig at det i omleggingsperioden er tilstrekkeleg menneskelege ressursar som kan ivareta både

prosessane og elevane på ein god måte. Å gjennomføra omfattande endringar under strammare

rammer vil kunne gå ut over kvalitet og tidsbruk, og det er spesielt dei svakaste elevane, som er

sårbare og vil merka det mest om det vert redusert lærartettleik.

Spesialundervisning

Kvam har i fleire år hatt ein betydeleg høgare del elevar som får spesialundervisning samanlikna med

Hordaland elles (sjå figur 18). Andelen har vore særleg høg for ungdomstrinnet. Våren 2014 vart det

sett i verk eit omfattande endringsarbeid i skulane knytt til spesialundervisning, med reduksjon i tal

vedtak om spesialunderving og utvikling av det nye støttesystemet i skulane. Tala for 2015 viser at tal

vedtak om spesialundervisning er halvert til 7,9 % (4) . Kvam vil følgja utviklinga nøye i åra som kjem.

Gjennom ei lita undersøking blant foreldre og elevar som fekk oppfølging i støttesystemet skuleåret

2014/ 2015, kom det fram at dei fleste kjenner seg godt ivareteken og inkludert i læringsfellesskapet.

Kjensla av inkludering er viktig i eit folkehelseperspektiv.

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

pd

el a

v e

leva

ne

(%

)

Hordaland

Kvam

Figur 18 viser andelen elevar (i prosent) i Hordaland og Kvam som har tilbod om spesialundervisning i

tidsperioden 2008 – 2014 (4).


37

4.2.4 Skuleveg

Kvam er ein langstrakt kommune. Dette bidreg til at mange barn og unge i Kvam har rett til

skuleskyss i høve Opplæringslova § 7. Nær 45 % elevane i heradet har skuleskyss, mens om lag 25 %

av elevane i Hordaland har skuleskyss (4). Skjønnsvurderingane som ligg i vurderinga gratis skuleskyss

i høve særleg farleg eller vanskeleg skuleveg er utfordrande, og har vore grunnlag for usemje mellom

foreldre og kommunen. Strekningar som er vurderte som særleg farlege eller vanskelege skulevegar

er nemnt i gjeldande Trafikksikringsplan, og systemet vert styrka i samband med revidert

Trafikksikringsplan 2016 med ei tverrfagleg nemnd som skal definera desse strekningane.

Det har og er ved fleire skular farlege trafikksituasjonar knytt til foreldre som køyrer barna til og frå

skulen.

Barn som går eller syklar til skulen får trafikkerfaring, frisk luft og fysisk aktivitet som gjer ein god

start på skuledagen (28). I tillegg viser nasjonale undersøkingar at på langt nær alle barn oppfyller

tilrådinga om minimum 60 min dagleg fysisk aktivitet. Dette skuldast nok fleire forhold, men den

daglege gå/sykkelturen til skulen kan utgjera eit betydeleg bidrag for å nå målet (29). Undersøkingar

tydar også på at barn og unge på landsbygda er mindre aktive enn barn og unge i byane. Mykje tyder

på at noko av denne forskjellen kan tilskrivast skuleskyss (30).

4.2.5 Skulefritidsordning (SFO)

SFO er heimla i opplæringslova som eit frivillig tilbod før og etter skuletid for elevar på 1-4. trinn og

for funksjonshemma elever til og med 7. trinn. SFO skal gje omsorg, tilsyn, legga til rette for leik,

kultur- og fritidsaktiviteter. Evalueringar av SFO-tilbodet viser store kvalitetsforskjellar. Det vert og

diskutert om det er behov for å ha formelle kompetansekrav til personalet (31).

I Kvam er det færre barn i aldersgruppa 6-9 år (45 %) som går i SFO samanlikna med Hordaland (65

%) generelt (2). Denne store skilnaden mellom Kvam og Hordaland kan skuldast at me blant anna har

skulefritidsordningar i regi av idrettslaga både i Øystese og Norheimsund. Av barna i Kvam som har

offentleg SFO-plass var det i 2014 18 % som hadde 100 % plass, mot 57 % i Hordaland generelt. Det

er sannsynlegvis mange faktorar som kan forklara delar av dette:

I Øystese har idrettslaget tilbod om idrettsfritidsordning (IFO), og mange nytter dette

tilbodet, ein eller fleire dagar pr veke. I Norheimsund har fotballklubben tilbod om

fotballfritidsordning for enkelte aldersgrupper nokre dagar i veka.

Enkelte skular har ikkje tilbod om SFO alle dagar.

Skuleskyss. Lang skuleveg gjer det meir hensiktsmessig å reisa heim med skyssen enn at

foreldre må innom å henta på SFO seinare på dagen.

Kanskje det ikkje er kultur for å nytte eit slik tilbod i Kvam? Folk ordnar seg på anna vis

(besteforeldre, deltidsarbeid, skiftarbeid ol). Dei som ikkje har andre ordningar vert

skadelidande om det ikkje finnes eit SFO tilbod.

Pris kan og vera ein medverkande faktor til at fleire takkar nei til tilbodet.

KOSTRA tal viser at opphald i SFO på 20 timar per veke kostar kr 2800 per månad i Kvam. På Voss

kostar tilsvarande opphaldstid kr 2000. Ei opphaldstid på 10 timar kvar veke kostar kr 1400 i Kvam og

er på linje med fleire andre kommunar (2). Med andre ord er ein fulltidsplass i Kvam relativt dyr,

mens opphald nokre dagar er på linje med andre kommunar i fylket (sjå figur 19 og 20).


38

Figur 19 viser opphald i SFO på 20 timar kvar veke i utvalte kommunar i perioden 2009 – 2014(2).

Figur 20 viser opphald i SFO på 10 timar kvar veke i utvalte kommunar i perioden 2009 – 2014 (2).

Leksehjelp i grunnskulen er regulert i Opplæringslova § 13-7a og seier at kommunane skal tilby

leksehjelp på til saman 8 timar i veka fordelt fritt på årsstega. Formålet er å gje eleven støtte i

læringsarbeidet, kjensle av meistring og sjølvstendig arbeid, og tiltaket skal medverke til å utjamne

sosial ulikeskap. Leksehjelp er ikkje ein del av opplæringa, men skal hjelpa eleven med skulearbeidet.

I Kvam har leksehjelpa vore gitt på 1. til 4. steg til og med skuleåret 2014/2015. Skuleåret 2015/ 2016

vert det gjort forsøk med å tilby dette på 5. til 7. steg, litt avhengig av kva skule det gjeld. Denne

ordninga skal evaluerast.

Intensjonane med leksehjelp etter skuletid er gode, men ordninga er og mykje diskutert. Mellom

anna vert det stilt spørsmål ved om det bør vera kompetansekrav til dei/den vaksne som er tilstades

på leksehjelpa, og krav til vaksentettleik/ lærar tettleik.


39

4.3 Foreldre og elevar si oppleving av skulen i Kvam

Det er sendt ut spørsmål til FAU og elevråd ved alle skulane i Kvam. To FAU og to elevråd har gjeve

tilbakemelding. Elevråda fremjar at skulen er ein stad for læring, vennskap, samhald og utvikling. Dei

opplever at lærarane både gjev faglege utfordringar og at dei bryr seg om dei. Nokre ting ønskjer dei

og endringar på som til dømes:

Leksehjelp òg for skysselevar,

Opprusting av skuleplassen (fleire leikeapparat)

Skulekjøken og kantine.

FAU er i det store godt nøgde med skulen. Dei trekker fram td leseopplæringa, trivselsleiarordninga,

skulefrukost og stabile og gode relasjonar til lærarane som positive faktorar.

Av faktorar dei ønskjer ei endring på er mellom anna:

Skuleskyss pga farleg skuleveg. Her vert Vikedal i Ålvik nemnt spesielt.

Eit breiare SFO-tilbod er og sakna enkelte stader.

Leksehjelp for alle til og med 7. trinn, gjerne fleire dagar i veka.

At det vert sett av god tid til skulemåltidet

Endå betre tilgang på litteratur (bibliotekbuss, bibliotekbesøk)

4.4 Vidaregåande skular i Kvam

Fråfall frå vidaregåande opplæring utgjer ei stor utfordring, fordi tilknyting til skule og arbeidsliv er

sentralt for unge si helse og livskvalitet (32). Blant elevar er det nokre grupper som generelt sett har

høgare risiko for ikkje å gjennomføra vidaregåande opplæring. Dette er elevar med svake

grunnskulekarakterar, elevar med lågt utdanna foreldre, minoritetsspråklege elevar med manglande

norskkunnskap og yrkesfagelevar med dårlege grunnferdigheiter (33).

Forsking tyder på at elevar si helse kan ha betyding for både skuleprestasjonar, fråfall, og for deira

framtidige utdannings- og yrkeskarrierer. For unge som er i fare for å ikkje gjennomføra utdanning si

kan det virke som låg meistringsfølelse, låg motivasjon, dårleg sjølvbilete og psykisk helse er kopla

saman (33).

Kunnskapssenter for utdanning har laga ein kunnskapsoversikt om fråfall i VGS på oppdrag frå

kunnskapsdepartementet. Rapporten viser at det er når det vert sett i verk tiltak må alle involverte

partar følgjast godt opp. Tiltaka må òg vera godt forankra der dei skal prøvast ut(34).

I Kvam er det tre vidaregåande skular, ein privat (Framnes kristne vidaregåandeskule) og to

offentlege (Øystese gymnas og Norheimsund vidaregåande skule). Elevundersøkingar frå skulane og

UngData undersøkinga viser generelt høg grad av trivsel og lite mobbing (25;26).

Fråfallet i VGS er betydelig lågare i Kvam enn i Hordaland generelt (7). Samanlikna med kommunar

omkring oss ligg òg Kvam lågt. Det er ingen enkel årsak til kvifor situasjonen er slik. Dei vidaregåande

skulane i Kvam trekker fram at det er særleg viktig å byggja gode relasjonar (td startsamtaler ved

skulestart) med elvane og «sjå dei». I Kvam er det relativt små skular, her er ting meir

gjennomskueleg og oversikteleg enn på store skular. Det er og viktig å byggja relasjonar med

heimane. Elevar med risikofaktorar vert følgt opp særskilt. Jamnlege møter mellom lærarar og andre


40

ressurspersonar knytt til skulen, samt i gang setting av tidlege tiltak (td færre innleveringar,

tilrettelagte prøvar, redusert fagkrets) kan bidra til å forklara lågt fråfall frå VGS i Kvam.

I tillegg veit med at godt arbeid frå grunnskulen, med fokus på mestring og inkludering motverkar

fråfall i vidaregåande skule.

Figur 21 viser fråfall frå vidaregåande skule i utvalte kommunar og Hordaland generelt. Statistikken viser 3 års

glidande gjennomsnitt frå 2005 og fram til 2013(7).

Det er svært positivt for Kvam at me ligg lågt på fråfallsstatistikken. NAV er likevel uroa over at dei får

fleire unge brukarar som ikkje får seg lærlingplass eller kjem seg ut i arbeid etter avslutta

vidaregåande utdanning.

4.5 Ein fleirspråkleg oppvekst

Fleire av skulane og barnehagane i Kvam har dei siste åra fått ein internasjonal karakter.

Språk kan vera ei barriere både i kommunikasjon mellom elevar, mellom elev – lærar og mellom

foreldre og skulen. Ved enkelte høve vert det nytta tolk for å betra kommunikasjonen. På

ungdomstrinnet og i VGS er det til tider tendens til at elevar som snakkar same språk dannar

«klikkar». Dette gjer det vanskelegare å læra språket og ta del i sosiale nettverk. Framandspråklege

elvar vert særskilt oppmuntra til å ta del i fritidsaktivitetar utanom skulen, då dette er viktig for å

læra språk og for å verta kjent med andre sambygdingar.

I høve integrering er det ikkje berre språk som kan vera vanskeleg. Ulik kulturbakgrunn og religion

kan nokre gonger vera ei utfordring. Dette saman med at det meste og er nytt for dei som kjem hit

som flyktningar (klima, bustad, lover og reglar med meir) kan føra til utfordringar. Me observerer at

nokre ungar, spesielt jenter, er lite ute med andre jamn aldrande på fritida. Dette fører til at dei fell

utanfor når dei andre pratar om felles opplevingar frå fritida. I tillegg fører det til at dei ikkje deltek

på fritidsaktivitetar, kanskje brukar lengre tid på å læra språket som igjen får følgjer for den faglege

utviklinga.


41

KFL og skulane i Kvam arbeidar godt med integrering i skulen. I høve integrering er fritidsarenaen og

særs viktig. Grannehjelpa, Røde kors og fleire andre lag og organisasjonar bidreg alle på ulike

områder for at flest mogleg innvandrar vaksne, barn og unge skal inkluderast i dei lokale tilboda.

4.6 Oppsummering oppvekst

Både barnehagen og skulen er viktige arenaer for læring, for å etablera sosiale relasjonar og for å

utvikla sjølvkjensle og sjølvtillit. Fleire av barnehagane og skulane i Kvam har dei seinare åra fått ein

internasjonal karakter, og har fokus på inkludering og integrering.

Kvammaskulen arbeidar med relasjonar og inkluderande læringsmiljø, der tilpassa opplæring gjeld

alle elevane og spesialundervisning gjeld enkelte elevar med vedtak om spesialundervisning.

Majoriteten av elevane i skulen i Kvam trivst godt. Undersøkingar viser at det er relativt lite mobbing

i «Kvammaskulen». Grunnskulen i Kvam har nulltoleranse for mobbing og arbeidar kontinuerleg med

temaet. At ein elev opplever mobbing er ein for mykje.

Karaktersnitt og skår på nasjonale prøvar ligg omtrent på nivå med landet, men med nokon fleire

elevar på lågaste mestringsnivå i lesing på 5. trinn.

Barnehagane arbeidar med relasjonar og språkutvikling, og har fokus på utvikling av sosiale

ferdigheiter gjennom leik og inkluderande aktivitetar.

Både i barnehage og skule er det eit ønskje om at fleire arbeider i 100 % stillingar. I tillegg er det

behov for fleire med barnehagelærarutdanning, særleg i utkantane av kommunen.

Kvam har låg dekningsgrad på SFO, som kan skuldast fleire forhold. Når det gjeld skuleveg er det ulik

tolking av farleg skuleveg i enkelte skulekretsar. Kvam har lite fråfall frå vidaregåandeskule.


42

5.0 Fysisk, biologisk og kjemisk miljø Fysiske, biologiske og kjemiske miljøfaktorar kan ha stor innverknad på helsa. Døme på dette er

drikkevatn, radon, støy og luftforureining. Også tilrettelagd aktivitetsskapande infrastruktur som

turvegar, friluftsområde, nærmiljøanlegg, idrettsanlegg, godt tilrettelagde bu og arbeidstilhøve og

trygge trafikale løysingar er viktige for folkehelsa i kommunen.

5.1 Drikkevatn/vasskvalitet

Nok reint og godt drikkevatn fritt for smittestoff er viktig for folkehelsa.

I Kvam er det 5 kommunale vassverk (Kvamsskogen, Mundheim, Strandebarm, Ålvik og

Norheimsund/Øystese) og 5 private (Tørvikbygd, Innstranda, Vikøy, Fykse og Ytre Ålvik) som leverer

vatn til dei fleste kvemmingane.

For å måla kvaliteten på drikkevatnet vert det nytta fleire indikatorar. E. coli er ein tarmbakterie som

indikerer fersk fekal forureining. Denne er ein av dei mest sentrale parametra for kontroll av

drikkevatn. Kvaliteten på drikkevatnet levert av dei kommunale vassverka i Kvam, ligg godt innanfor

grenseverdiane som er sett av Mattilsynet. Kvalitet er kvammavatnet betre enn snittet elles i

Hordaland.

Dei fleste vasskjeldene i Kvam kjem frå overflatevatn. Dette set krav til sikring av nedslagsfelta og

reinsing av vatnet. Kvam herad har forholdsvis nye og gode reinseanlegg drifta av kompetente

operatørar. Det vert kontinuerlig arbeidd med sanering av eksisterande vassforsyningsanlegg.

Kommunedelplan for vatn og avlaup er under revisjon i 2016.

Det er same krav både til private og offentlege vassverk. Den reviderte planen understrekar dette.

Planen set òg krav til vassverkseigar om trygg levering, både mengde og kvalitet.

Vatn er vårt viktigaste næringsmiddel. Me drikk vatn kvar dag og vatn vert nytta i nesten all

matlaging. Mange bakteriar, virus og parasittar lever i vatn, og drikkevatn er difor ei stor potensiell

kjelde for overføring av infeksjonssjukdommar av meir og mindre alvorlig karakter. Drikkevatn med

god kvalitet i tilstrekkelige mengder er dermed ein føresetnad for ei god folkehelse.

5.2 Luftforureining

Luftforureining kan utløysa og forverre sjukdomar, særleg luftvegssjukdomar.

I Kvam er det generelt god luftkvalitet som kan vera ein ressurs. I utbyggingsperiodar kan støv

vera eit lokalt midlertidig problem knytt til anleggsdrift, jfr faste anleggsområde og gjennomføring

av Kvammapakken, der mykje støv kan framprovosera luftvegsplager og sjukdom.

5.3 Støy

Om lag 25% av befolkninga i Noreg er utsette for gjennomsnittleg utandørs støynivå på over 55dB

ved bustaden sin, og ein halv million menneske er svært plaga (35). Mellom 3-5 prosent oppgjev at

dei har problem med søvnen pga støy.


43

Dei viktigaste kjeldene til støy i samfunnet er samferdsel, tekniske installasjonar, industri,

naboaktivitetar og byggje- og anleggsverksemd.

Støy er generelt eit lite problem i kommunen vår, men me har og har periodisk hatt utfordringar i

relasjon til bygg -, anlegg - og industriverksemd. For å ivareta folkehelsa er det eit mål for kommunen

å ta omsyn til støy ved å vurdera utfordringar knytt til støy i alt planarbeid (jfr kommuneplanen sin

arealdel og reguleringsplanar).

5.4 Inneklima

Inneklima er viktig både for helse og trivsel. Dårleg temperaturkontroll og mangelfull ventilasjon kan

påverka prestasjonar og arbeidsevne både for born og vaksne, gje mistrivsel og i enkelte tilfelle

utløysa eller forverra sjukdom (36).

Inneklima er ein medverkande faktor til oppgradering av bygningsmassen både for skular og

barnehagar i Kvam. Per i dag er det ikkje generelt gjennomført systematisk kartlegging av inneklima

knytt til arbeidsplassar i Kvam.

5.4.1 Radon

Radon er ein usynleg og luktfri gass, som vert danna kontinuerleg i jordskorpa. Utandørs vil

radonkonsentrasjonen normalt vera låg, og helsefare oppstår fyrst når gassen siv inn og vert

oppkonsentrert i innemiljøet. Radonkonsentrasjonen i ein bygning vil variera over tid, og

konsentrasjonen vil vanlegvis vera høgast i vinterhalvåret (37).

Radon kan gje auka risiko for utvikling av lungekreft, spesielt i kombinasjon med røyk.

Generelt er det liten risiko for høge radonnivå i Kvam. Kommunen har oversikt over radonnivået i alle

kommunale bygg og kommunalt leigde bygg. Der det har vore for høge verdiar er det iverksett tiltak.

Me har også kunnskap om område der det er auka risiko for høge verdiar. Kommunen kan formidla

målemetode og korleis få tak i utstyr for private til å måla radon.

Radon er mindre farleg enn stråling frå sollys, men meir farleg enn stråling frå tannlegerøntgen og

mobiltelefon.

5.5 Smittsame sjukdomar

Å verna befolkninga mot smittsame sjukdomar og hindra at sjukdommar vert overført i befolkninga

er sentralt i smittevernarbeid og generelt folkehelsearbeid.

I Kvam er omfanget av smittsame sjukdomar lågt og prega av enkelt tilfelle. Dei tre dominerande

enkeltsjukdomane dei siste åra er clamydiainfeksjonar, infeksjon med campylobactar og kikhoste (2).

Elles er det årleg fleire tilfelle av influensa. Det er også eit aukande tal med flåttboren sjukdom i

kommunen.


44

Vaksinasjon og handhygiene er i dag dei viktigaste og mest effektive førebyggjande tiltaka mot

infeksjonssjukdomar. Helsestasjonane i Kvam føl nasjonale retningslinjer for vaksinasjon, og

vaksinasjonsgraden i kommunen er svært god.

I tillegg til ordinært vaksinasjonsprogram for barn og unge er det årleg tilbod om influensavaksine for

eldre og andre utsette grupper samt tilsette i helse – og omsorgstenestene.

Auka reiseaktivitet i befolkninga medfører at fleire vert eksponerte for smitte. Råd om hygiene og

evt. førebyggande medikament og vaksinasjon i samband med reiseaktivitet er viktig.

Innbyggjarane kan heile året bestille tid til råd om hygiene og reisevaksine hos helsesøster og lege

(Helsestasjon for reisemedisin). Kommunen har eigen smittevernplan revidert 2016.

5.6 Ut i friluft!

Kvam er ein kommune som kan by på flotte naturopplevingar heile året. Innbyggjarar og tilreisande

har mange og gode moglegheiter for friluftsliv til ei kvar tid, langs fjorden, høgare oppe omkring

bustadområder, i stølsområder og i fjellet. I dagens samfunn vert det stadig viktigare å vera i

tilstrekkeleg fysisk aktivitet. Samfunnet kan vera med å leggja til rette for fysisk aktivitet både i

kvardagen og feriar. Nesten alle målgrupper kan vera med å gå tur, dersom turen er tilpassa

funksjonsnivået til den enkelte. For eit lokalsamfunn er det derfor viktig å ha turvegar, sykkelvegar og

friluftsområder som er tilgjengelige for ulike brukargrupper.

5.6.1 Tur- og sykkelvegar

I Kvam er det ei rekke turvegar/turstiar som innbyggjarane og tilreisande kan nytta. Nokre av

vegane/stiane er merka andre ikkje. Dei siste åra er det blitt gjennomført ein stor dugnad i

kommunen, når det gjeld merking og gradering av turvegar. Kvam har teke del og fått tilskott frå eit

nasjonalt prosjekt (www.turskilprosjektet.no). Kvam herad og Kvam næringsråd har i stor grad

organisert prosjektet, medan frivillige lag, grunneigarar, velforeiningar og enkelt frivillige har lagt ned

mange dugnadstimar til merking og gradering. Det er merka turarar i heile kommunen frå Mundheim

til Kjepso. Det er flest grøne og blå turar (enkle turar) men og fleire meir krevjande turar (raude og

grøne). Fleire turar er under planlegging og opparbeiding.

Ein einsarta merkemal for turvegar bidreg til at fleire turmål vert kjent og enklare tilgjengeleg for

brukargruppe som ikkje er lokalkjente, senker terskelen for å koma seg ut på tur, gjer det enklare å

velja og planleggja turmål og leggja til rette for styrt ferdsel i nærområda, noko som kan bidra til å

unngå slitasje og brukarkonfliktar.

http://www.turskilprosjektet.no/


45

Det er òg mange flotte turar i kommunen som ikkje er merka etter den nasjonale merkemalen men

på andre måtar td den norske turistforeningen sine turar. På nettsida www.ut.no og www.godtur.no

kan du finna fleire turar frå Kvam.

Sykla eller gå i staden for å nytta bilen gjev både ein helsegevinst og ein miljøgevinst. Dei siste åra har

Kvam herad gjennom td kvammapakken sett i gang eit stort arbeid for å sikra gode sykkelvegar.

Nokre av sykkelvegane er ferdige andre kjem etter kvart.

I mange år har det vore tilrettelagt for sykkelparkeringar på alle skulane, men ikkje på alle

kommunale arbeidsplassar. Betre tilrettelegging for sykkel resulterer ofte i at fleire nyttar sykkelen.

Tilrettelegging kan vera i form av sykkelparkering, gjerne under tak, tilgang til å gjera enkel

sykkelservice, moglegheit for skifte av klede og tørke klede, utleige av syklar og/eller sykkel

tilhengarar med meir.

5.6.2 Tilgang til friluftsområder

Frå 2014 har Kvam herad vore medlem av Bergen og omland friluftsråd (BOF). Det har vore særs

positivt. Fleire friluftsområder langs kystlinja har fått ei oppgradering. BOF er også ein viktig motor og

bidragsyter i arbeidet med å leggja til rette for friluftslivsaktivitetar på Kvamskogen.

Korleis er tilgjenge til friluftsområda i Kvam? Nokre områder som til dømes Strandvegen, Movatnet

og Børvehagane er enkle å nå for alle målgrupper, enten dei bur i området, kjem gåande, syklande

med bil eller med offentleg transport. Andre flotte friluftsområde krev at du har eigen bil eller båt, td

Kvamsøy og Sjusete. Mange målgrupper har av den grunn ikkje høve til å nytta fleire av

friluftsområda i kommunen sjølv om dei er opne for alle.

Målgrupper som prøvar å oppretthalda funksjon og som nyttar fysisk aktivitet for å trena seg opp for

å koma tilbake i arbeidslivet eller å halda seg i arbeidslivet treng turveger med mykt underlag og utan

for mykje opp- og nedoverbakkar. Per i dag har Kvam få slike områder.

Kvam har ei lang kystlinje med fleire flotte friområder som me ønskjer innbyggjarane og tilreisande

skal få høve til å nytta. Tilgang til sjøen er derfor eit viktig tema i kommunen sin arealdel som er

under arbeid.

I Kvam er det nokre friluftsområd som er godt tilrettelagde for menneske med nedsette

funksjonsevne. Døme på dette er Blekel i Fitjadalen og stranda i Norheimsund.

5.6.3 Nærmiljøanlegg

Gode nærmiljø er viktig for både store og små. Det og trivast og føla seg trygg i sine nærområde er

viktig for den enkelte. Kvam herad har gjennom fleire år gjeve støtte til lag, velforeiningar,

grendautval og liknande som ønskjer å gjera små tiltak i sine nærmiljøa for å fremma trivsel. Tilskota

må nyttast på arenaer som er tilgjengelege og opne for alle. Opp gjennom åra er det mellom anna

gjeve tilskot til påfyll av sand på badeplasser, stolar og benkar, blomekassar, planter, maling og beis

stupebrett med meir. Det vert lagt ned ein betydelig tal dugnadstimar til utvikling, oppgradering og

http://www.ut.no/

http://www.godtur.no/


46

vedlikehald av nærmiljø anlegg i Kvam kvart år. «Kvemmingane» er flinke til å søkja på desse

tilskotsmidlane og gjer ein flott innsats i nærmiljøa til glede for både små og store.

Gode nærmiljø fremjar både aktivitet og fungerer som sosiale møtestader. Eit døme er

kunstgrasbanen på Øystese barneskule. Her er det barn og ungdommar som speler fotball, turnar

eller leiker kvar ettermiddag og kveld, samt i helgene. Eit anna døme er biketrial anlegget i

Norheimsund. Her kjem ungdommar med sykkelen sin. Dei pratar saman, trenar, testar ut nye triks,

får rettleiing med meir.

Nærmiljøanlegga kan fungere som opne møteplasser og for ungdom. I Kvam er svært mange

nærmiljøanlegg i dei ulike bygdene i stor grad retta mot familiar og born i barneskulealder

(leikeplassar, badeplassar). Nærmiljøanlegg retta mot ungdom som målgruppe er det per i dag

mindre av.

5.7 Kollektivtilbodet

Det eit relativt godt kollektivtilbod mellom Norheimsund/Øystese og Bergen både i vekedagar og

helger. Sjølv om tilbodet er godt er det ønske om fleire/andre avgangstider nokre deler av dagen. Det

er og eit ønske om seinare avgangar særleg fredager og laurdagar. I dag går siste buss frå Bergen kl

20:55 på vekedagar og 19:25 på laurdagar. Frå Mundheim til Bergen er det få daglege avgangar.

Kollektiv tilbodet frå Norheimsund/Øystese til Voss har vorte dårlegare dei siste åra blant anna pga at

Haukeligekspressen nå køyrer via Jondal. For innbyggjarar i Kvam som har avtale på lokalsjukehuset

kan det være vanskeleg å finna egna busstider.

Kollektivtilbodet innad i kommunen er relativt bra mellom Øystese og Norheimsund og til

Tørvikbygd. Til Fykse og Ålvik er tilbodet avgrensa, det same gjeld til bygder som ligg lengre sør enn

Tørvikbygd. For dei målgruppene som er avhengige av kollektivtransport kan det vera ei utfordring i

kvardagen.

Kollektivtilbodet har ikkje berre eit praktisk og sosialt aspekt i høve å koma til og frå ulike aktivitetar,

avtalar og ærend. Kollektivtilbodet har òg eit miljøperspektiv. Om fleire vel kollektiv vert det færre

bilar på vegen og følgjeleg mindre utslepp.

I Kvam er det relativt mange som pendlar til arbeid i Bergen. Mange vel å køyra eigen bil. Kvalitative

tilbakemeldingar frå pendlarar er at det hadde vore gunstig med ein ekspressbuss frå Kvam til Arna

stasjon som korresponderte med tog vidare til Bergen sentrum. Dette tiltaket kombinert meg lågare

billettprisar vil sannsynlegvis få fleir til å velja kollektivtransport.

5.8 Universell utforming

Universell utforming (UU) er viktig for å sikra at så mange som mogleg kan delta aktivt i samfunnet

uavhengig av funksjonsevne. UU er regulert gjennom ulike lover og forskrifter. Per i dag manglar

Kvam herad ei god oversikt over behov, utfordringar og ressursar i høve dette temaet.


47

5.9 Oppsummering fysisk miljø

I Kvam har me godt drikkevatn, få støy-utfordringar og lite luftforureining. Radonstråling finnest

enkelte stader, men ulike tiltak er sett i verk og har effekt. Smittsame sjukdomar er ikkje eit

folkehelseproblem i Kvam. Det er likevel viktig å arbeida for å oppretthalda den gode

vaksinasjonsdekninga som me har i dag òg i framtida.

I Kvam er det god tilkomst til naturområder både om sommaren og på vinteren. Men som fleire

andre stader er allmenn tilgjengelege friområder i og ved sjøen under press. Me har et stort utval av

merka turvegar frå dei enkle og korte turane i nærmiljø til meir utfordrande turar høgt til fjells.

Gjennom Kvammapakken er det dei siste åra og kome på plass gode sykkelveg mange stader i

kommunen og fleire kjem. Enkelte friluftsområder i kommunen er vanskelege og nå om du ikkje her

eigen bil eller båt.

Per i dag har med eit godt kollektivtilbod mellom Bergen og sentrale delar av kommunen, mens det

til tider er langt mellom avgangane frå Norheimsund til Voss eller frå Norheimsund og sørover i

kommunen.


48

6.0 Sosialt miljø Det er klare samanhengar mellom helse og sosiale nettverk. Struktur og funksjon til nettverka

påverkar sosial støtte, engasjement, tilgang til ressursar, samt sosial og mellommenneskeleg åtferd.

Sosial isolasjon, manglande sosial deltaking og støtte, dårleg fungerande familieliv, vold og overgrep

er risikofaktorar for fysisk og psykisk uhelse. Folk med sterke sosiale nettverk har til dømes ein

dødelegheit som er mellom halvparten og ein tredel av dødelegheita til folk med svake sosiale

forbindelsar (38).

Helsevennleg lokalsamfunnsutvikling skal bidra til at befolkninga kan få dekka ulike behov i eige bu-

og nærmiljø, uavhengig av alder og livsfasar, etnisk bakgrunn og fysisk funksjon. Utforming av

bygningar, bustadmiljø og offentlege rom kan bidra til å fremja gode møteplassar og leggja til rette

for samvær og aktivitetar for folk i alle aldrar og befolkningsgrupper. Gode og trygge uteareal verkar

positivt på den fysiske, psykiske og sosiale utviklinga hjå born. Leikeplassar og område for fri leik,

både i nærmiljøet og rundt barnehagar og skular er av verdi for oppvekstvilkåra til born og unge.

Sosiale media

Sosiale media får stadig større plass i liva våre, og folk deler alt frå den sunne frukosten, den perfekte

familien til dei mange treningsøktene. Nye sosiale media som facebook, Instagram og Snapchat

opnar for nye moglegheiter men skapar òg utfordringar.

Høve til å gje informasjon eller marknadsføra tilbod er betydeleg auka. Til dømes er det svært

praktisk å oppretta ei facebook gruppe for fotballaget til barnet. Der vert det lagt ut treningstider,

når tid neste kamp er og kor den skal vera, når det er klart for dugnad med meir. Det er òg eit

ypparleg verktøy for å halde kontakt med gamle studievenner eller til å få informasjon om ulike

arrangement rundt omkring.

På den andre sida er det ein tendens til at sosiale media ikkje viser bredda av livet, men heller

understreker det vellukka. Stadig fleire både ungdom og vaksne har mobilen i handa «heile tida» og

dermed er tilgjengelig og mottar informasjon konstant.

Vis du er sårbar, kan sosiale media fungera negativt. Alle samanliknar seg med andre, og på sosiale

media vil det alltid vera nokon som vert oppfatta som penare og smartare enn deg. Nokon ser heilt

perfekte på nettet, og det kan gje ei kjensle av at du sjølv er mislykka. Gjennom bruk av sosialmedia

mister me kroppsspråket og det sosiale ved det å møtast og møta kvarandre sitt blikk.

I tida framover bør me ha eit bevist forhold til bruken av sosiale media, kor og når egner det seg og

når tid skal me begrensa. I utvikling av tiltak og tilbod retta mot mange målgrupper men særleg mot

ungdom kan det ved mange høve vera viktig og riktig å nytta desse kanalane.

6.1 Samfunnsdeltaking og fritidstilbod

Valdeltaking og tal frivillige lag og organisasjonar i ein kommune kan gje ein indikator på

engasjement og deltakinga i samfunnet generelt.


49

Dei siste åra har val deltakinga i Kvam og Hordaland vore høgare enn landet generelt. Omkring 70%

av dei stemmeberettiga i Kvam stemte ved kommunevala i 2007 og 2011. Ved valet i 2015 var

valdeltakinga i Kvam redusert til 64,4% mot 60,6% på landsbasis. I dei to siste stortingsvala har

valdeltakinga i Kvam vore på ca 80% (2009 og 2013).

Figur 22 viser valdeltakinga i prosent ved Stortingsvala frå 1993 og fram til 2013 for Kvam, Hordaland og

landet(1).

Eit anna døme på samfunnsengasjementet i Kvam er tal frivillige lag og organisasjonar i heradet. Pr i

dag er det registrert 186 lag på Lagsportalen til Kvam herad (ikkje alle er oppdatert). Det finnes tilbod

både for barn, unge, vaksne, eldre, menn og kvinner. Fleire «kvemmmingar» er medlemmer i både

ein, to eller fleire organisasjonar.

Det er vist at personar som er aktive i frivillige organisasjonar har betre helse og er meir tilfredse

med livet (39). Frivillige lag og organisasjonar er arenaer for medverknad og ein ressurs for å

inkludera ulike grupper i aktivitetar som gjer sosial kontakt og nettverk. Desse organisasjonane kan

nå menneske som det offentlege ofte ikkje når.

Opplevingar og aktivitet i fritida har betyding for livskvaliteten mellom anna gjennom

mestringfølelse, oppleving av tilhøyrsel og å kunna bidra i lokalsamfunnet. At folk engasjerer seg i

nærmiljøa, byggjer nettverk og fellesskap, kan òg bidra til redusera einsemd.

I Kvam har grendeutvala/grendelaga ei sentral rolle. Dei står på for bygdene sine og får ting til å skje

som skapar tilhøyrsel, engasjement, sosialisering og utvikling.

Ein annan sentral aktør i arbeid med frivillighet er Grannehjelpa (frivillighetssentralen i Kvam).

Grannehjelpa organiserer, legg til rette og gjennomfører ein rekkje aktivitetar for mange målgrupper.

Grannehjelpa har faste tilsette som organiserer og legg til rette for frivillig arbeid. Gjennomføring av

tiltaka vert utført av frivillige.


50

6.1.1 Kulturtilbod

Kultur er eit av fundamenta i folkehelsearbeidet, og Kvam har et rikt kulturtilbod. Me har bibliotek,

kino, konsertar, kunstutstillingar, museum, festivalar med meir. Eit skussmål på dette er at Kvam

både i 2007 og 2013 vart kåra til årets kulturkommune i Hordaland. I tildelinga vart det sagt:

«Årets kulturkommune i Hordaland har gjennom fleire år vist stor oppfinnsomheit og sterk vilje i sitt

arbeid med kultur. Dei har hatt og har spenstige visjonar for dette både åleine og saman med dei andre

kommunane i regionen. Der er mange spanande og gode aktørar både innan det frivillige og profesjonelle

kulturfeltet i årets kulturkommune, og vi opplever det politiske nivået og administrasjonen i kommunen som

gode ambassadørar og støttespelarar for desse.

Kommunen er oppteken av den sterke arven og tradisjonen som ligg i kommunen og regionen, og dei viser

kreativitet når det gjeld å sette dette i ein notidig og moderne samanheng. Dei har gjennom fleire år jobba

svært målretta for å opne kommunen sin for innbyggjarar som kjem med kultur frå andre land – det vere seg frå

sentraleuropa eller det afrikanske kontinentet.

Det sterkaste kortet i søknaden og det mest særmerkte ved kulturarbeidet i årets kulturkommune er korleis dei

bruker kunst og profesjonelle kunstnarar kreativt som ein viktig faktor i stadsutviklinga, ikkje minst ved å lokke

til seg kunstnarar frå andre land og stader».

Kulturen kan gje trygge arenaer der alle innbyggjarar kjenner seg velkomne. Det må vera eit mål for

heile kulturfeltet å ha ein låg terskel for deltaking. Lag og organisasjonar som møter omverda med

opne armar, gjer ein viktig samfunnsinnsats. Det er folkehelse i å syngja i eit kor, dansa tango, eller å

møta både folk og kunst på ei utstillingsopning.

I tillegg til det frivillige kulturarbeidet, har kommunen fleire solide kulturinstitusjonar som spelar ei

viktig rolle. Hardanger og Voss museum har fire avdelingar i Kvam: Hardanger fartøyvernsenter,

Ingebrigt Vik museum, kunsthuset Kabuso og Kvam bygdemuseum. Desse tilfører samfunnet både

opplevingar og kunnskap året rundt. Kunstnarorganisasjonen Harding Puls har sine fleste medlemer i

Kvam, og gjev folk impulsar på kunsten sitt vis. Kunstnarhuset Messen er ein møteplass for både

lokale og internasjonale kunstnarar. Og så har me festivalane som er fargeklattar i kalenderen,

mellom andre Hardingtonar, Hardanger trebåtfestival, Kinck-dagane, Bygdalarm, Ålvik Rock.

6.1.2 Kulturskulen

Kvam kulturskule gjer i hovudsak innbyggjarar under 20 år undervisning innan ymse kulturelle utrykk.

Målet er at kvar einskild elev skal få høve til å utvikla sine kunstnariske evner og anlegg, samt oppleva

og verdsetja kunst og kultur.

Sett i høve folketal har og er tal elevar ved kulturskulen i Kvam relativt høg samanlikna med andre

kommunar (sjå figur 23). Sidan 2012/13 har det vore ein nedgang i tal elevar i Kvam kulturskule.

Denne utviklinga har snudd dei to siste åra.

Det er ingen eintydig årsak til utviklinga. Vaksne elevar får ikkje lenger plass i kulturskulen. Auken i

pris per semester har sannsynlegvis òg hatt ei betyding for reduserte elevtal siste åra.


51

Figur 23 viser utvikling i elevatal ved kulturskulane i Kvinnherad, Kvam, Voss og Odda i perioden 2010/11 –

2015/16 (40)

Prisen for ein kulturskuleplass er ikkje vesentleg forskjellig frå samanliknbare kommunar i Hordaland,

men i Hardanger samanheng har Kvam alltid låge høgt. Kulturskulen har ordningar for redusert

betaling på økonomisk grunnlag (50% reduksjonsplassar og gratis plassar). Det er lite søknader til

desse ordningane.

Dei disiplinane kor det har vore størst endring siste åra er dans, visuelle kunstfag og band (trommer,

gitar, bass mfl). Innanfor dans er elevtalet halvert etter auken i pris. Elevtalet har heller ikkje teke seg

opp att det siste året, noko som er tilfelle for andre disiplinar som til dømes visuelle kunstfag.

Kulturskulen opplev svak rekruttering, særleg gutar, innanfor band sjangeren. Dette kjem til uttrykk

mellom anna gjennom UKM. I mange år har fleire band stilt opp i denne konkurransen. I år var det

berre eit band.

Kulturskulen både nasjonalt og lokalt viser å nå flest jenter. Nasjonalt er det om lag 65% jenter og

35% gutar i kulturskulen. Lokalt i Kvam er det om lag 25% gutar. Kva kan me gjera for å få fleire gutar

med i kulturskulen?

I tillegg til undervisning har kulturskulen fleire andre oppgåver. Den kulturelle skulesekken er eit

døme. Tilbod gjennom den kulturelle skulesekken er redusert dei siste åra på bakgrunn av

nedskjeringar i tenesta. «Barnas verdsdag» og «Fleire fargar» er andre døme på prosjekt som

kulturskulen er engasjerte i. Barn og unge som deltek i desse prosjekta er ikkje registrert som elevar i

kulturskulen.


52

Musikkorpsa i Kvam leiger dirigentteneste frå kulturskulen. Dette samarbeidet mellom kulturskulen

og korpsa kan synast å ha vore gunstig for begge partar. Mellom anna har det vore lagt ned monaleg

innsats for å få til eit skulekorps i Tørvikbygd/Strandebarm. Dette er no kome på plass med styre,

dirigent og musikkarar. Aspirantane får instrument-opplæringa gjennom kulturskulen.

Det er eit nyttig og gagneleg samarbeid mellom kulturskulen og skulane i kommunen. Fleire lærarar

er tilsette begge stader, noko som kjem til nytte til dømes ved gjennomføring av vinterfesten ved

Kvam ungdomsskule. Kulturskulen, skulane og kulturavdelinga har sambruk av utstyr knytt til lys og

lyd.

Ein aktiv og kompetent kulturskule er et viktig bidrag for god folkehelse i Kvam.

6.1.3 Idrett og fysisk aktivitet

Mange kvemmingar er medlem i eit eller fleire idrettslag. Frå 2007 har det vore omkring 3 800

idrettsmedlemskap i Kvam (inkludert dobbeltmedlemskap). Dei siste åra har det vore ein auke i tal

idrettslag, frå 15 idrettslag i 2000 til 26 i 2014 (41). Denne utviklinga er i tråd med den generelle

tendensen i landet. Utviklinga i fleire idrettslag kan gje ein større bredde i tilbodet men kan og føra til

ein uheldig «konkurranse» mellom idrettstilboda. På landsbasis ser me ein ny trend tilbake til

organisering i større allidrettslag.

I Kvam har me nokre store idrettslag med fleire hundre medlemer og fleire små med berre eit titals

medlemmer. Det er eit bredt aktivitetstilbod særleg for barn og unge. For vaksne og eldre er det eit

mindre utval.

Organiserte idrettsaktivitetar utgjer største delen av tilbodet om fysisk aktivitet. I ein kommune er

det òg viktig å ha eit tilbod til dei som ikkje trivst med rammer som faste treningstider og forventa

oppmøte. Dei som deltek i organisert idrett kan også ønskja slike uforpliktande arenaer som eit

supplement. Kvam har fått fleire treningssenter dei siste åra, som møter slike behov. I tillegg finst det

nærmiljø som mellom anna ballbingar, godt tilrettelagte leikeplassar, og ikkje minst naturen sjølv

med ein myriade av turstiar.

Kvam turlag er eit lokallag under Bergen og Hordaland turlag. Laget har i dag vel 550 medlemmer.

Kvam turlag har eit rikt tilbod for dei som øskjer å gå tur saman med andre. Det er tilbod om turar

kvar onsdag samt ein helgetur. Turane er av varierande lengd og vanskegrad. Turlaget har tilbod for

barn, ungdom, vaksne og eldre.

6.1.4 Andre fritidstilbod

I Kvam kan innbyggjarane delta på ein rekke fritidsaktiviteter. Tilboda famnar bredt frå musikklag,

kor, speidar, 4H, dans til medlemsbaserte møter i regi av interesse-, humanitære-, kulturelle- eller

religiøse organisasjonar. Mange barn, vaksne og eldre er engasjerte i aktivitetane.

På lik linje med idretten krev desse aktivitetane medlemskap i eit lag eller organisasjon. I kommunen

er det òg fleire fritidstilbod som ikkje krev medlemskap, døme på dette er:

Ungdomsbasen er eit tilbod til ungdom i alderen 13 – 19år.


53

Dagtilbod for eldre

Funksjonshemma har tilbod om deltaking på onsdagsklubben, boccia, fotball og diverse

arrangementet gjennom året.

«Fritid for alle», for barn og unge i alderen 10 – 16 år.

Utformelle turgrupper fleire stader i heradet

Kryss og krakje

Turbøker

Kvinnegruppe og «mannegruppe»

Med fleir

Mange nytter tilboda som er nemnt ovanfor, men det er plass til fleir. Ulike faktorar gjer at mange

ikkje nyttar tilbodet. Reisevegen til møtestaden kan vera lang for mange, kollektivtilbodet er

avgrensa og enkelte målgrupper har helseutfordringar.

Forsking syner at uorganisert aktivitet er særleg viktig for ungdom i alderen 16-19 år. Oversikta syner

at det i Kvam er få arenaer og møtestader tilpassa denne gruppa. Det er mellom anna ingen

ungdomsklubbar med opningstider på kveldstid og i helger. I UngData frå 2015 fekk elevane spørsmål

om korleis dei opplever tilbodet til ungdom når det gjeld lokaler for å treffa andre unge på fritida?

66% av elevane på 8. trinn var fornøyde, 47% på 10. trinn og 36% av elevane i 2 VGS (26). Dette tyder

på at det er eit potensial for å skapa møteplassar for unge.

Enkelte etterlyser og breddetilbod innan idrett for ungdomsgruppa. I ungdomsåra stig kravet til

prestasjonar i idretten, mange klarar ikkje å henga med, andre ønskjer ikkje å trena så mykje. Dei

ønskjer å delta ein og to gonger i veka for det sosiale og fordi dei likar aktiviteten, ikkje trena for å

prestera betre.

Ein bremsande faktor for deltaking i ulike samanhengar kan og vera kollektivtilbodet. Pr i dag er det

vanskeleg for ungdom å koma seg til og frå ulike arrangement på kveldstid. UngData viser at bare

33% av elevane i 2 VGS er fornøyde med kollektivtilbodet mot ca 50% i ungdomsskulen (26).

6.1.5 Integrering på fritidsarenaen

Kvam er eit mangfaldig samfunn med mange nasjonalitetar. Dette ser me og på fritidsarenaen.

Kommunen har ingen oversikt over kor stor del av innvandrarane i kommunen som tek del i

fritidstilbod. Fritidsarenaen er ein viktig integreringsarena. Mange innvandrarar deltek på ulike

fritidsaktiviteter men me opplever likevel at deltakinga er lågare frå denne gruppa.

Årsakene er nok mange og samansette. Språk og informasjon om tilboda kan bidra til at nokre ikkje

deltek. Kostnadar i form av medlemskap og treningsavgift i kombinasjon med krav om utstyr kan òg

spela inn på deltakinga. NAV og kommunane har ulike ordningar som familiar og eller lag og

organisasjonar kan nytta for å minimera desse faktorane. Mange innvandrar-familiar har ikkje bil. I

ein kommune som Kvam kan det vera lang reiseveg til enkelte fritidstilbod, kombinert med avgrensa

kollektivtilbod kan transport bli ei utfordring.

Kulturell bakgrunn og religion kan kanskje for enkelte spele ei rolle for deltaking.


54

6.2 Kriminalitet

Kriminalitet har relevans for folkehelsa på to måtar.

Kriminalitet i eit samfunn kan vera ein indikator på kvaliteten ved lokalsamfunnet og dei

mellommenneskelige relasjonane. Eit lokalsamfunn med dårleg kvalitet vil verta

kjenneteikna av frykt, låg tillit mellom innbyggarane og lite sosialt engasjement.

Motsatsen vil vera eit samfunn med mykje sosial kapital der innbyggarane har stor tillit til

kvarandre og der me finn stort sosialt engasjement.

Kriminalitet kan ha ein direkte betyding for innbyggjarane si oppleving av tryggleik, noko

som i seg sjølv utgjer ein viktig del av innbyggjarane sin livskvalitet. I følgje Maslow er

tryggleik det mest fundamentale menneskelige behovet nest etter fysiologiske behov

(42).

Andelen anmeldte lovbrot er færre i Kvam nå enn på mange år (sjå figur 24). Nedgangen er

tydelegast når det gjeld vinningskriminalitet. Samanlikna med landet og Hordaland er det få

anmeldte lovbrot i Kvam (figur 24).

Vinningskriminalitet er den lovbrotsgruppa med høgast andel anmeldingar. Utviklinga går imidlertid i

gunstig retning både i Kvam og i landet samla. Vinningskriminalitet utgjorde i 2007-2008 ca 44% av

alle lovbrot i Kvam. Denne andelen er nå redusert til 33% (4).

Det viser seg å vera mest vinningskriminalitet i befolkningsrike og sentrale kommunar. Generelt er

det slik at omfanget av anmeldt vinningskriminalitet aukar med talet som er registrert busett i

kommunen. Mens det vert anmeldt 11,8 vinningslovbrot per 1000 innbyggarar i kommunar med

innbyggjartal under 2000, var det tilsvarande talet 50,3 for kommunar med 50 000 innbyggjarar eller

fleire. I Kvam var det i 2012-2013 registrert 10,1 anmeldte vinningslovbrot mens talet for

samanliknbare kommunar (kommunar med 5000 – 9999 innbyggjarar) ligg omkring 14 per 1000.

Figur 24 viser antal anmeldte lovbrot per 1000 innbyggjarar i perioden 2007 – 2014 i Kvam, Hordaland og

landet (to års gjennomsnitt) (4)

Årsaker til nedgangen i kriminaliteten i Kvam skuldast nok fleire forhold. Ein faktor med omsyn til

vinningskriminalitet kan vera at omsettingsverdien på tjuvgods er betydelig redusert. Ein annan


55

faktor er at Kvam er eit relativt lite samfunn der mange kjenner kvarandre og endring vil vera meir

synlege her enn i større miljø. Eit langsiktig førebyggande arbeid frå fleire aktørar har sannsynlegvis

også bidrege til den gunstige utviklinga.

Vold og narkotika kriminaliteten i Kvam er stabil, medan det på landsbasis er ein auke. Rusmiljøet i

Kvam er så langt me veit stabilt, men her kan det førekomma mørketal. Politiet følgjer nøye med på

denne utviklinga.

6.3 Oppsummering sosialt miljø

Å ha sosiale møtestader er viktig for å fremma ei god folkehelse. I Kvam vert det sosiale miljøet i all

hovudsak opplevd som bra. Høg val-deltaking og høgt tal lag og organisasjonar kan tyde på at

«kvemmingane» er engasjerte og samfunnsbeviste.

Me har rikt organisasjonsliv, men både representantar for innbyggjarane og tenesteytarane meiner

det er trong for fleire uformelle møteplassar og lågterskeltilbod. Det er og kjent at einskilde grupper

opplever vanskar med å bli integrert i samfunnet.

Generelt er det eit lågt nivå av kriminalitet i kommunen.


56

7.0 Skader og ulukker Skader og ulukker er framleis ei stor utfordring for folkehelsa med om lag 550 000 skadde per år

(dette utgjer ca 10% av befolkninga). Skader og ulukker påfører både den enkelte og samfunnet store

belastningar (43).

Dei siste 40 åra har det vore ein kraftig reduksjon i tal dødsfall som følgje av ulukker. Dette gjeld

særleg i transportsektoren. Ulukker er likevel den viktigaste årsaka til dødsfall blant unge. Det finnes

både sosioøkonomiske og geografiske forskjellar i ulukkesdødeligheit (43). Me har ikkje lokale tal på

andelen dødsfall som følgje av ulukker.

Skader og ulukker kan i stor grad førebyggast, og ein reduksjon av ulukker vil kunne gje ein solid

helsegevinst i befolkninga. Det finnes fleire døme på ulukkes- og skadeførebyggande tiltak som har

gjeve dokumenterbar effekt:

- Strukturelle tiltak har vist seg å være spesielt effektive

- Åtferdsendrande tiltak som trening og belønningssystem har og vist å gje effekt

- Haldningsendrande tiltak gjer sjeldan effekt aleine

Tabell 2 viser ei oppsummering av ulike skader og ulukker i eit livssløpsperspektiv (44).

Barn 0 – 14 år Unge 15 – 24 år Vaksne 25 – 64 år Eldre 65 +

Kor mange

ulukker skjer

kvart år?

120 000 90 000 210 000 60 000

Kor skjer dei

fleste ulukkene?

1. Heimeulukker

2. idrett og

trening

3. Utdanning og

opplæring

1. Idrett og

trening

2. Arbeid

3. Heimeulukker

1. Heimeulukker

2. Arbeidsulukker

3. Idrett og

trening

1. Heimeulukker

2. Gate og veg (ikkje

trafikk)

3. Fritid/anna

Kor mange

dødsfall fører

ulukkene til?

21 116 610 1160

Kva er dei

hyppigaste

dødsårsakene?

1. Trafikk

2. Drukning

3. Kveling

1. Trafikk

2. Forgifting

3. Drukning

1. Forgifting

2. Trafikk

3. Fall

1. Fall

2. Trafikk

3. Kveling

Kor mange vert

invalide eller

uføre (15 – 64 år)

etter ulukker

kvart år?

Ukjent 30 1400 Ukjent

Kva ulukker fører

hyppigast til

invaliditet?

Ukjent Trafikkulukker Arbeidsulukker Ukjent

Kva produkt er

hyppigast

innblanda i

ulukker?

Sykkel

Trapp

Fotball

Bil

Fotball

Trapp

Trapp

Bil

Fotball

Underlag ute og inne

Trapp

Bil


57

Tiltak som

verkar:

Bruk av sykkelhjelm

Symjeopplæring

Brannvarslar i

heimen

Barnesete i bilen

Politiovervaking på

vegane (fart og

alkohol)

Setebelte i bilen

Førebyggande

trening i idretten

Førebyggande

øvingar på

arbeidsplassen

Opphøgde

fotgjengar-

overgangar

Strøing

Kommunale prosjekter

Førebyggande

heimebesøk

7.1 Personskader

Tal frå Norsk pasientregister (45) viser at kvar tiande sjukehusinnlegging skuldast behandling av ein

personskade. I Kvam vert om lag 125 personar behandla for personskader i sjukehuset kvart år. Dette

utgjer ca 13 per 1000 personar (7). Primærhelsetenesta behandlar årleg ca 560 000 skader hos

440 000 personar. Om lag halvparten av desse skadane skuldast forstuing/forstrekking/ute av ledd og

stikk, kutt eller bitt.

Menn skader seg oftare enn kvinner fram til omtrent 50-årsalder, deretter vert skader meir hyppig

blant kvinner. Fleire menn enn kvinner døyr òg av ulukkesskader i alle aldersgrupper (46).

Kommunen manglar eit system for felles lokal registrering og dokumentasjon av skadar og ulukker.

Det har tidlegare vore nytta registrering ved legevakta og i periodar har det vore fallregistrering på

sjukeheimane. Dette er ikkje følgt opp dei seinare åra.

7.1.1 Fallulukker og hoftebrot

Fallulukker er den hyppigaste typen ulukke hos eldre. Opp til 30% av personar over 65 år som bur

heime faller kvart år. Førekomsten aukar betydeleg etter 75 årsalder. Kvart år vert i overkant av 9000

personar over 50 år behandla for hoftebrot i Norge. Omtrent 70% av hoftebrota skjer blant kvinner.

Behandling og rehabilitering av eit hoftebrot kostar stat og kommune ca 500 000 det fyrste året (47).

Dei totale kostnadane er berekna til å vera omkring tre milliardar kroner årleg (48). I tillegg til dei

samfunnsøkonomiske kostnadane, kjem konsekvensane eit hoftebrot har for den enkelte, med

redusert funksjon og livskvalitet som dei fremste kjenneteikna.

Norge er saman med resten av Skandinavia på verdstoppen i hoftebrot, utan at me sikkert veit kvifor.

Klimatiske forhold kan bare forklara deler av den høge førekomsten (49). Ein stor del av dei som får

eit hoftebrot kjem ikkje tilbake til same funksjonsnivå som før brotet. Dei vert i etterkant avhengige

av meir hjelp frå heimetenesta eller treng plass i ein heildøgns institusjon.

Fallskader kan førebyggast. For å nå ulike målgrupper av eldre med ulike førebyggande tiltak må

mange aktørar samarbeide. Systematiske tiltak må setjast inn i ulike sektorar og på fleire nivå

(individ-, gruppe og systemnivå). I Kvam har fysioterapitenesta mellom anna sett i gang

fallførebyggande treningsgrupper. Fysioterapitenesta i samarbeid med pleie- og omsorgstenesta har

delteke på eit pasientsikkerheitsprogram for å redusere fall i helseinstitusjonar. Kommunen er òg i

gang med kvardagsrehabilitering.

Førekomsten av hoftebrot i Kvam har vore aukande i fleire år, men viser nå teikn til reduksjon (sjå

figur 25). Tendensen er særleg tydeleg blant kvinner. I perioden 2012 – 2014 hadde Kvam i


58

gjennomsnitt 25 hoftebrot pr år. Dette utgjer ca 12,5 millionar kroner om me legg nasjonale

berekningar til grunn (47).

Figur 25 viser andel hoftebrot per 1000 innbyggjar (standarisert) i Kvam, Hordaland og landet i perioden 2008 –

2013 (det er berekna 3-års glidande gjennomsnitt) (1).

Årsaker til fall blant eldre er samansette. Risikofaktorane vert ofte delt inn i to hovudgrupper:

- Indre faktorar (alder, kjønn, sjukdom, bruk av legemiddel, alkoholbruk, ernæring, fysisk

aktivitetsnivå)

- Ytre faktorar (forhold i heimen og utemiljø)

Faktorar som kan bidra til å forklarar utviklinga i tal hoftebrot i Kvam dei siste åra?

- Auken i del eldre i risikogruppa dei siste åra og ein høg andel heimebuande eldre

- Nedskjering i tal institusjonsplassar

- Det kan og tenkast at kommunen dei siste åra ikkje har hatt nokon heilskapleg og systematisk

plan i sitt fallførebyggande tilbod.

- Kvam er ein relativt liten kommune og tala er derfor små og skal tolkas tmed varsemd.

Samstundes er det i dette tilfellet nytta 3-års glidande gjennomsnitt og standardiserte tal.

Me vil i tida som kjem følgje nøye med på utviklinga.

Kva konsekvensar kan ein auke i tal hoftebrot eventuelt få?

- Stor belastning for dei individa det gjeld og deira pårørande.

- Større press på helse og omsorgstenestene (spesielt rehabilitering og behandlingstenesta og

heimetenesta)

- Ein auke i kostnader for helse og omsorgstenesta

7.2 Vegtrafikkulukker

Sidan 1940 er til samen over 22 600 personar omkomne på norske vegar. Talet på dødsfall i trafikken

auka i heile etterkrigsperioden og nådde eit toppunkt i byrjinga av 1970-åra, med vel 500 drepne

kvart år. Deretter sank talet kraftig (50). Medan 469 personar døyde i trafikkulukker i 1986, var


59

tilsvarande tal i 2014 redusert til 147 (51). Nedgangen har vore spesielt stor blant menn, men fortsatt

døyr langt fleire menn (ca 70%) enn kvinner i trafikkulukker.

I 2014 vart 674 personer hardt skadd i trafikken. Berre ein gong etter krigen er det registrert eit

mindre antal. Det var i 1947 da 640 ble hardt skadd (50).

Tal ulukker og skadde i trafikken er redusert også i Kvam (26). Me ser at det er til tider store

variasjonar frå år til år. Dette er naturleg då tala er små. Me håper at den gode trenden fortsett i åra

som kjem. Det er truleg fleire parallelle tiltak over lengre tid som må til for å få ein reduksjon i

trafikkulukker.

Figur 26 viser utviklinga i antal ulukker og antal skadde/omkomne i kvammatrafikken i perioden 1991 – 2014.

Trendlinjer er og lagt inn i figuren (4).

Rusmiddel er ein av dei viktigaste årsakene til trafikkulukker. Ifølgje analysar hos Statens vegvesen

var rus ei medverkande årsak i 24 prosent av dødsulukkene langs norske vegar i 2012 (52). Ei

undersøking av blodprøvar frå omkomne bilførarar i perioden 2001 – 2010 viste at 40% hadde

alkohol, narkotika eller legemiddel i konsentrasjonar høgare enn forbotsgrensa (53). Tilsvarande tal

blant førarar som omkom i eineulukker var heile 64%. I Kvam har me ingen tall som kan bekrefte eller

avkrefte samanhengen mellom rus og trafikkulukker.

Innanfor trafikktryggleik har det ulukkesførebyggande arbeidet kome langt. Mange ulike tiltak har til

samen bidrege til ein kraftig reduksjon i omfang og konsekvensar av trafikkulukker (54). Til dømes:

Betre vegar og sikrare bilar

Fart- og promillekontrollar og lågare promillegrenser

Betre føraropplæring

Bruk av bilbelte og betre sikring av barn i bil

Betre akuttbehandling av trafikkskadde

Det er mange årsaker til at ulukker skjer. Det kan skuldast dårleg vegstandar, dårleg sikt, ulike

føreforhold, individuelle faktorar hos sjåførar med meir. Førebyggande arbeid kan potensielt bidra til

å redusera alle desse risikofaktorane.


60

Konsekvensane av trafikkulukker kan vera store både for individet det gjeld og for samfunnet. Mange

ulukker fører til at personar treng hjelp frå helsetenesta. Dette fører til menneskeleg liding og bruk av

samfunnsressursar.

7.3 Oppsummering skader og ulykker

Menn skadar seg oftare enn kvinner, slik er det og i Kvam. Dødelegheit etter ulukker aukar med

alder og er særleg høg for eldre over 80 år. Ulukker er den viktigaste årsaken til dødsfall for personar

under 45 år.

Fallulukker førekjem oftast hos eldre. Tal hoftebrot i Kvam varierer noko frå år til år. Den siste tida

har førekomsten vore høgare enn i landet og Hordaland generelt. Årsakene til hoftebrot er mange og

samansette. Konsekvensane er store både for individet og samfunnet.

Tal ulukker og skadde i kvammatrafikken er i likskap med landet redusert. Me håper at den gode

trenden fortsett i åra framover. Det er truleg fleire parallelle tiltak over lengre tid som må til for å få

ein reduksjon i trafikkulukker.


61

8.0 Levevaner Levevaner er faktorar som fysisk aktivitet, kosthald, søvn, tobakk, snus, alkohol og rusmiddel. Det

finnes lite konkret informasjon om levevaner på kommunalt nivå. Det er derfor vanskeleg å seie noko

om desse faktorane spesielt for Kvam. Samstundes er det ingenting som tyder på at situasjonen er

vesentleg annleis i Kvam enn i resten av landet.

Våren 2015 vart det gjennomført UngData undersøking blant elevane på 8.trinn, 10. trinn og 2 VGS i

Kvam. Nokre tal frå denne undersøkinga er teke med (26). Tala er imidlertid små og må tolkas med

varsemd.

Me veit er at det er ein sterk samanheng mellom levevaner og enkelte sjukdomar. Ein rekke studiar

viser òg systematiske skilnader i levevaner mellom sosiale grupper. Forskjellane kan bidra til å skapa

sosiale helseskilnader og på same tid gje eit uttrykk for forskjellar i levekår (55).

Den største andelen av tidleg død og tapte kvalitetsjusterte leveår i den norske befolkninga skuldast

dei ikkje-smittsame sjukdomane som rygg- og nakkesmerter, angst og depresjon, hjarte-

karsjukdomar, diabetes type 2, kroniske lungesjukdomar og kreft. Sjukdomsbyrderapporten som

Folkehelseinstituttet la fram i mars 2016 viser at 46 prosent av alle dødsfall før fylte 70 år i Norge kan

bli forklart av åtferdsfaktorar som usunt kosthald, overvekt, tobakk, lite fysisk aktivitet, og alkohol- og

narkotikabruk (56; 57).

8.1 Fysisk aktivitet

Fysisk aktivitet fremjar helse, gjev overskot og er eit viktig og vel dokumentert verkemiddel i

førebygging og behandling av over 30 ulike diagnosar og tilstandar. Det føreligg overbevisande

dokumentasjon om ei rekke helsegevinstar ved regelmessig fysisk aktivitet i alle aldersgrupper (58).

Barn og unge

Nasjonale undersøkingar viser at gutar gjennomgåande har eit høgare aktivitetsnivå enn jenter, og at

aktivitetsnivået fell jamt frå 6-års alder og fram til 20-åra (frå 6 til 9 år 21% reduksjon, frå 9 til 15 år

40% reduksjon og frå 15 – 20 år 31% reduksjon). Objektivt registrert fysisk aktivitet (akselerometer)

viser eit tydeleg fall i delen som oppfyller minimumstilrådingane om ca 60 minutt moderat fysisk

aktivitet kvar dag (sjå figur 27) (29).


62

Figur 27 viser objektivt registrert fysisk aktivitet og andelen (%) 6-, 9- og 15-årige jenter og gutar som

tilfredsstiller anbefalingane om minst 60 minutt dagleg moderat fysisk aktivitet (29) .

Fysisk aktivitet og sosial posisjon blant barn og unge er samansett. Levekårsundersøkingar viser at

foreldre si utdanning ikkje har nokon klar betyding for ungane si deltaking i idrett. Unntaka er

langrenn og alpint der dei som har foreldre med høg inntekt i størst grad deltek (29).

Vaksne og eldre

Fysisk aktivitet registrert med aktivitetsmålar viser at ein av tre (32%) oppfyller Helsedirektoratet si

tilråding for fysisk aktivitet. Dette er ein auke på 4% sidan 2008-2009. Undersøkinga frå 2014 viser òg

at kvinner har eit høgare aktivitetsnivå enn menn (59).

Figur 28 viser objektivt registrert fysisk aktivitet og andelen (%) som fyller minimumsanbefalingane for fysisk

aktivitet.(59)

Kartlegginga syner klare sosiale skilnader. Andelen som oppfyller tilrådingane for fysisk aktivitet

aukar med aukande utdanningslengde (figur 29). Menn i den høgaste utdanningsgruppa har omtrent


63

dobbelt så stor odds for å oppfylle tilrådingane som menn med grunnskuleutdanning. Me finn

tilsvarande tendens for kvinner.

Figur 29 viser objektivt registrert fysisk aktivitet og andelen som oppfyller minimums tilrådingane fordelt etter

utdanningsnivå (59).

Den mest populære aktiviteten blant vaksne er å gå/gå tur, deretter kjem jogging, sykling, skiturar,

styrketrening og treningsstudio. Reisevaneundersøkingar viser vidare at omlag kvar fjerde reise er

gjennomført enten til fots eller på sykkel.

Stillesitting

Objektivt målt inaktivitet viser at vaksne i gjennomsnitt nytter 62% av vaken tid i ro, og at me i

gjennomsnitt sit 37 minutt kvar time (59).

Dei yngste barna nytter ein mindre del av dagen i ro samanlikna med dei eldre ungane. 6-åringane er

i ro omtrent halvparten av dagen, 9-åringane 60% av dagen og 15-åringane sit stille 70% av dagen

(59;29).

UngData undersøkinga i Kvam (26) viser at 26% av elvane på 8.trinn, 29% på 10. trinn og 43% i 2 VGS

brukar 2-3 timar framføre PC utanom skuletid og 22% av elevane i 2. VGS brukar meir enn 4 timar på

PC på kveldstid.

8.2 Kosthald

Usunn mat er blitt ei større utfordring for folkehelsa enn røyk, ifølgje sjukdomsbyrderapporten frå

FHI (56). Om me ser alle aldra under eit, er eit usunt kosthald den største livsstilsutfordringa som

påverkar helsa vår. Ikkje fordi usunt kosthald er farlegare enn røyk, men fordi stadig færre nordmenn

røyker.

Kosthaldet påverkar helsa gjennom heile livet. God ernæring er avgjerande for vekst og utvikling i

fosterliv, spedbarnsalder og barne- og ungdomsåra. I tillegg påverkar kosthaldet, allereie frå tidleg i

livet, helsa som vaksen og risikoen for å utvikla kroniske sjukdomar (57).


64

Det har over lang tid vore ei positiv utvikling i det norske kosthaldet. Forbruket av grønsaker (ca 20%)

og frukt (ca 30%) har auka betydelig sidan 1999. Det er likevel eit ønskje om både meir og raskare

vekts i grønsakforbruket.

Forbruket av sukker har gått ned kvart år sidan 2001. Innhaldet av tilsett sukker i kosten er fortsatt

høgare enn tilrådingane. Brus og godteri er dei største sukkekjeldene i kosthaldet.

Frå midten av 1970-åra til byrjinga av 1990-tallet minka feittinnhaldet i kosten. I dei seinare åra har

nedgangen av metta feittsyrer stoppa opp og byrja auka igjen.

Forbruket av fisk har auka noko i 2012 og 2013 etter fleire år med reduksjon. Av helsemessige

årsaker vil det vera ein fordel å auka forbruket av fisk i staden for kjøtt. Det er ein tankevekkjar at me

nyttar tre gonger så mykje pengar på sukkervarer og leskedrikk som på fisk (60).

Tabell 3 viser matvareforbruk på engros nivå. Kilo per innbyggjar per år. Avrunda tal. (60)

1999 2012 2013

Korn inkl ris 86 82 82

Grønsaker 61 74 72

Frukt og bær 69 88 90

Matpoteter 32 28 26

Bearbeida poteter 30 29 27

Kjøtt og innmat 63 75 76

Fisk 38 35 35

Egg 11 13 13

H-mjølk 32 19 18

Lett-, skummet og ekstra lett

mjølk

95 76 74

Fløte 7 8 8

Ost 15 17 18

Smør 3 4 3

Margarin 12 9 10

sukker 44 29 28

Store utfordringar i tida framover er å auka inntaket av grønsaker, frukt, grove kornprodukt , fisk, og

redusera inntaket av metta fett, salt og sukker i befolkninga. Kosthaldet er viktig både for å

førebyggja sjukdom og fremja god helse. Eit balansert og fullverdig kosthald i tråd med dei offisielle

kostråda kan redusere risikoen for utvikling av ikkje-smittsame sjukdomar som hjarte- og

karsjukdomar, diabetes type 2, enkelte kreftsjukdomar, overvekt, forstopping, tannråte og

jarnmangel (3).

Sosial ulikskap

For framtida er dei ei stor utfordring å utjamne skilnadar i kosthaldsvaner som fører til sosiale

helseskilnader i befolkninga. Til dømes et ungdom i heimar der foreldra har låg inntekt og utdanning

sjeldnare frukost, sjeldnare frukt og grønsaker og drikk oftare brus (60).


65

Det er og gjennom ulike studiar vist markerte sosiale forskjellar når det gjeld inntak av sukkerhaldig

drikke og inntak av frukt og grønsaker. (61).

8.3 Søvn

Kroniske søvnvanskar har store konsekvensar både økonomisk og for samfunnet. Kroniske

søvnvanskar aukar òg risikoen for utvikling av helseplager og fråfall frå skule og arbeidslivet. Ein av

sju vaksne har kroniske søvnvanskar, og om lag éin av tre har søvnvanskar kvar veke. Førekomsten av

kroniske søvnvanskar har auka i Norge det siste tiåret.

Det er lett å forstå at dårleg nattesøvn går ut over arbeidsevne og produktivitet om dagen. I tillegg

går det ut over humør og ikkje minst livskvalitet. Me veit at fleire trafikkulukker skuldast at sjåføren

har duppa av bak rattet. Ved mange arbeids- og heimeulukker reknar me med at søvnproblem og

påfølgjande trøtthet på dagtid har spelt ei sentral rolle (62).

Kroniske søvnvanskar førekjem oftare hos kvinner. Spesielt eldre kvinner rapporterer ofte om

kroniske søvnvanskar, men kjønnsforskjellen er til stade allereie i ungdomsalderen. Kjønnsforskjellen

er omdiskutert, og enkelte hevder at menn har like store søvnproblem, men dei er ikkje like villige til

å innrømma det (63).

Fleire undersøkingar peiker på at langvarige søvnproblem kan utløyse psykiske lidingar, og da særleg

depressive reaksjonar. Det er derfor viktig å ta pasientar med søvnproblem på alvor, og å gje dei

adekvat utredning og behandling (64).

Vaksne søv like lenge som før, men ungdom søv mindre enn tidligare. Ei stor norsk undersøking frå

2013 viste at ungdom i gjennomsnitt sov to timar mindre på vekedagane enn tilrådd. Dei sov 6 timar

og 25 minutt mot anbefalt 8 -9 timar (3; 65).

Ein studie av 8000 elevar i den vidaregåande skulen i Hordaland har forskarane sett på samanhengen

mellom søvn og karakterar. Karakterane er best blant dei som legg seg mellom kl 2200 og 2300 og

vert gradvis svakare jo seinare leggetida er. Det kan tenkast at dei som har lite søvn har mykje fråvær

på skulen og derfor presterer dårlegare. Likevel, òg når forskarane tek høgde for dette, finn dei ein

sterk samanheng mellom søvn og skuleresultat. Funna understreker god og nok søvn er viktig for

denne aldersgruppa (65).

Eit utviklingstrekk som kan ha påverka søvnmønsteret vårt er den auka bruken av elektroniske

gjenstandar og sosiale media. Tal frå USA viser at 95 prosent av befolkninga nå nytter seg av

elektroniske media (mobiltelefon, nettbrett, videospill osv.) den siste timen før dei legg seg. Bruk av

elektroniske media før sengetid er forbundet med seinare leggetid og kortare søvnlengde hos barn

og ungdom med søvnvanskar (65).

Sosial ulikskap

På linje med andre levevanefaktorar er det òg ein sosial gradient med omsyn til søvn. I ei stor norsk

undersøking var symptom på kroniske søvnvanskar meir enn dobbelt så vanleg blant personar med

låg utdanning (19 prosent) samanlikna med personar med universitet- eller høgskuleutdanning (9

prosent). Denne samanhengen er til stades også hos barn, der barn frå familiar med dårleg


66

familieøkonomi har langt større grad av søvnvanskar (28 prosent) samanlikna med barn frå familiar

med god familieøkonomi (10 prosent) (3).

8.4 Alkohol

Den registrerte alkoholomsettinga var relativt stabil på 1980-tallet. Frå starten av 1990-åra og fram til

2008 har det vore ein klar auke, mens det frå 2008 og fram til 2013 har det vore ein liten nedgang.

Fortsatt er alkoholomsettinga 35 % høgare enn i 1993. Auken sidan 1993 har ført til ei markert auke i

alkoholrelatert sjukdom og innleggingar i sjukehus. Konsumet har særleg auka blant dei over 50 år.

Samanlikna med andre land er det registrerte alkoholforbruket i Norge lågt (3).

Storforbrukarane har større risiko for alkoholrelaterte ulukker enn andre, men dei som drikk mindre

utgjer likevel hovudtyngda av dei som er skadd eller drepne i rusa tilstand. Dette fordi dei utgjer

langt fleire enn stordrikkarane. Drikkemønsteret i Norge gjer at den statistiske skaderisikoen per

drukke volumeining er høgare enn i middelhavslanda, kor somatiske skader som følgje av jamt høgt

forbruk er dominerande (57).

Data frå Helseundersøkinga i Nord-Trøndelag viser at andelen eldre over 70 år med problematisk

alkoholkonsum auka frå under 0,5 prosent til 4,5 prosent i perioden 1997–2008. Fleire eldre med

høgare forbruk enn tidlegare generasjonar kan føra til ein auke i alkoholrelaterte problem i denne

gruppa. Eldre tåler alkohol dårligare enn unge, dei har generelt dårlegare helse og dei nytter ofte

medikament som kan vera farleg saman med alkohol. Store spørjeundersøkingar tyder på at dagens

eldre drikker oftare enn tidlegare generasjonar, men ikkje meir på ein gong (66).

Nasjonale studiar tyder på at alkoholkonsumet blant unge går ned.

På spørsmålet «Hender det at du drikk nokon form for alkohol?» svarer 91% av elevene på 8. trinn i

Kvam nei, det same gjer 70% av elevane på 10. trinn og 43% av elvane i 2 VGS. Om lag ¼ av elevane i

2 VGS svarer 1-3ganger i månaden og 5% svarar kvar veke (26). Om elevane har følt seg berusa siste

6 månandane svarar 93% av elevane på 8 trinnet nei. Nei svarar også 70% på 10. trinn og 44% i 2

VGS (26).

Sosial ulikskap

Alkoholkonsum og hyppigheit av alkoholinntak aukar med aukande utdanning og inntekt. Likevel er

det antakeleg færre som døyr med alkoholrelaterte diagnosar i desse gruppene samanlikna med

personar med låg utdanning og inntekt. Det same mønsteret ser òg ut til å gjelda for andre rusmiddel

(57).

8.5 Tobakk

Røyking er ein av dei viktigaste årsakene til redusert helse og levealder. Omtrent halvparten av dei

som røyker dagleg i mange år, døyr av sjukdomar som skuldast tobakken. I tillegg vert mange ramma

av sjukdomar som fører til vesentlege helseplager og redusert livskvalitet. Studiar viser at dei som

røyker dagleg, i snitt døyr 10 år tidlegare enn ikkje-røykarar (1).


67

Tal frå 2013 viser at det i aldersgruppa 16-74 år er 15% daglege røykarar, mens omkring 10% røyker

av og til. Nedgangen i prosentdelen røykarar har òg ført til ein nedgang i talet på personar som blir

utsette for passiv røyking (3).

Røyking i svangerskapet utgjer ei fare for fosteret. Andelen gravide som røyker ved første

svangerskapskontroll har i fleire år vore lågare i Kvam enn i landet. Gravide som røyker er stekt

redusert dei siste åra(figur 30), men for Kvam kan det tyde på at nedgangen nå flater ut. Kvalitativ

informasjon frå helsesystrer i kommunen tyder på at andelen snusbrukarar derimot er aukande.

Figur 30 viser andelen gravide kvinner som oppga at de røykte ved første svangerskapskontroll i prosent av alle

fødande med røykeopplysningar i landet, Hordaland og Kvam. Statistikken viser gjennomsnitt for overlappande

10-årsperiod (1).

Frå UngData i Kvam (26) kjem det fram at 97% av elevane på 8. trinn og 91% på 10. trinn aldri røyker.

Blant elevar i 2. VGS er om lag 11% «fest røykarar» (sjeldnare enn 1g/veke) og ca 3% oppgjer å vera

daglege røykarar.

Røyking er årsak til 85 prosent av all lungekreft. Nærmare 400 000 personar lider av kols, som i

hovudsak skuldast røyking, og har høg dødelegheit. Nedgangen i røyking skjer ikkje raskt nok til å

hindra at tobakksrelatert sjukdom og død vil vera ei hovudutfordring i folkehelsearbeidet i mange år

framover (57).

Sosial ulikskap

Det er ein markant sosial gradient for dagleg røyking. Denne gradienten gjeld og for røyking i

svangerskapet (1).

Ein studie av tobakksvaner i 22 europeiske land viser at Norge har den største forskjellen i andel

dagleg røykarar mellom sosioøkonomiske grupper. Mens bare 8 prosent av dei med universitet- eller

høgskuleutdanning røyker dagleg, er tilsvarande andel i gruppa med grunnskuleutdanning på 34

prosent (57). Òg blant ungdom finn me store sosioøkonomiske forskjellar når det gjeld røyking, målt

gjennom korleis ungdomsskuleelevar vurderer økonomien i familien (67).


68

8.6 Snus

Snus er ikkje like helseskadeleg som sigarettar, men er svært avhengighetsskapande og inneheld

helseskadelege og kreftframkallande stoff (1). Rapporten «Helserisiko ved bruk av snus» (68) viser at

snus kan føra til alvorlege helseskader som kreft og diabetes type 2 og auka dødelegheit etter kreft,

hjarteinfarkt eller hjerneslag. Snus under graviditet kan få alvorlege konsekvensar både for mor og

barnet i magen.

Bruken av snus blant unge har auka kraftig dei siste 10–15 åra. I dag nyttar 33 prosent av unge menn

og 23 prosent av unge kvinner snus. Auken er bekymringsfull. I fleire andre land er det ein nedgang i

unge som røyker, utan at dei har erstatta røyk med snus. I Norge har unge sin samla tobakksbruk

heldt seg høgt dei siste 15 åra (46 prosent i 2000 og 34 prosent i 2014). Unge i Norge snusar i langt

større grad enn unge i Sverige, særleg gjeld dette unge kvinner (4 prosent i Sverige mot 12 prosent i

Norge i 2014) (3).

Tal frå UngData i Kvam våren 2015 viser at 97% av elevane på 8. trinn, 89% på 10. trinn og 81% i 2

VGS aldri bruker snus. Andelen daglege snusarar er 2% på 8. trinn, 7% på 10. trinn og 13% for 2. VGS.

8.7 Andre rusmiddel

Cannabis og amfetamin er dei vanlegaste ulovlege rusmidla i Norge. Kokain vert i hovudsak nytta i

meir lukka miljø. GHB har blitt brukt i enkelte ungdomsmiljø i dei siste 10 åra.

I ein befolkningsstudie Statens institutt for rusmiddelforsking utførte i 2014 for aldersgruppa 16–64

år oppgjer 22 prosent at de har brukt cannabis. Dette gjeld 26 prosent av menn og 18 prosent av

kvinner (3).

På spørsmål om dei har fått tilbod om hasj/marihuana siste året svarar 96% av elevane på 8.trinn,

91% på 10. trinn og 92% i 2 VGS nei (26). Mellom 2- 4% svarar at dei har fått tilbod fleire gonger. I

undersøkinga er det også spørsmål om dei trur dei ville klare å skaffa seg hasj eller marihuana i løpet

av 2-3 dagar. Åtte prosent av elevane på 8.trinn trur dei klarar det, 22% på 10. trinn og 21% i andre

VGS i Kvam. I undersøkinga kjem det og fram at ca 3 % av elvane i 2 VGS har brukt hasj eller

marihuana (26).

Talet på bilførarar som er tekne for køyring under påverknad av cannabis eller metamfetamin, har

auka kraftig de siste fem åra (3). Andre rusmiddel enn alkohol er oftare enn tidlegare i søkjelyset når

det er mistanke om påverka køyring. I 2013 gjaldt halvparten av sakene andre rusmiddel enn alkohol.

Generelt veit med andelen som nytter hasj og tablettar til rus er høgast i gruppa med låg

sosioøkonomisk status. Bruk av illegale rusmiddel er og vanlegare i grupper med problemåtferd.

Personer med høg sosioøkonomisk status har oftare forsøkt narkotiske stoff enn personar med låg

sosioøkonomisk status, mens vedvarande bruk oppstår oftast hos sistnemnte gruppe.

8.8 Oppsummering levevaner

Det er ein sterk samanheng mellom levevaner og fleire ikkje-smittsamesjukdomar.


69

Nasjonale undersøkingar viser at gutar gjennomgåande har eit høgare aktivitetsnivå enn jenter og at

aktivitetsnivået vert redusert frå 6-års alderen til 20-åra. Delen barn og unge som oppfyller

minimumstilrådingane søkk frå over 90% i 6-års alderen til ca 50% i 15-årsalderen. Ein av tre vaksne

(32%) oppfyller helsedirektoratets tilråding for fysisk aktivitet.

Det har over lang tid skjedd ei positiv utvikling i det norske kosthaldet. Forbruket av grønsaker og

frukt har auka, sukker inntaket har gått ned, feittsyresamansettinga går i helsegunstig retning og

fiskeforbruket aukar. Men fortsatt er grønsak- og fiskeforbruket for lågt, sukker inntaket for høgt og

feittsyresamansettinga ikkje heilt i tråd med tilrådingane omkring kosthald.

Ein av sju vaksne har kroniske søvnvanskar, og om lag éin av tre har søvnvanskar kvar veke.

Førekomsten av søvnvanskar er aukande og har samfunns- og økonomiske konsekvensar.

Me veit at stort inntak av alkohol er helseskadeleg. I dag er alkoholomsettinga 35% høgare enn i

1993. Auken sidan 1993 har ført til ein markert auke i alkoholrelatert sjukdom og innleggingar i

sjukehus. Konsumet har særleg auka blant dei over 50 år, men gått ned blant unge.

Røyking er ein av dei viktigaste årsakene til redusert helse og levealder. Andelen røykarar er

betydeleg redusert siste ti åra. Om lag 15% av befolkninga er dagleg røykarar. Når det gjeld snus er

utvikinga motsett. Om lag 33% av menn og 23% av kvinner nyttar snus.


70

9.0 Helsetilstand

9.1 Barn og unge

I eit globalt perspektiv har norske barn særs god helse. Saman med andre nordiske land er me blant

dei landa som har lågast spe- og småbarnsdødelegheit (3).

Grunnlaget for god helse i barneåra og vaksen alder startar allereie før fødselen. Majoriteten av

gravide i Kvam er friske og bevisste på helsa si gjennom svangerskapet. For å sikra ein best mogleg

start på livet har både jordmor og fastlegar tilbod om tettare oppfølging for dei som har behov for

det. Helsestasjonen gjer oppfølging i spe- og småbarnstida for alle familiar og har tilbod om tettare

oppfølging for dei som treng det.

9.1.1 Vekt

Overvekt

Blant barn og unge har overvekt vore ei aukande utfordring i fleire år. Denne trenden syner nå å flate

ut (69). Helsetenester i Kvam opplever utviklinga i overvekt i tråd med den nasjonale utviklinga.

Figur 31 viser andel barn i Norge med overvekt (inkl fedme) målt i 2008, 2010 og 2012 (69)

I Kvam får overvektige barn og deira familiar tilbod om oppfølging gjennom helsestasjon/

skulehelsetenesta. Tilbodet er tettare kontakt (fleire konsultasjonar) med råd og rettleiing. Ved

behov eller ønskje vert og skulelegen teke med. Kvam er òg i gang med å utvikla eit gruppebasert

oppfølgingstilbod for målgruppa.

Årsaker til vektauken i befolkninga er i hovudsak ubalanse mellom energiintak og energiforbruk. Me

veit at arvelege tilhøve kan ha stor betyding for den einskilde og at det på individnivå er mange

biologiske og psykologiske forhold som påverkar energirekneskapet.

Endringar i miljøforhold kan forklara auken i overvekt dei siste tiåra. Aktivitet i kvardagen er ein

faktor som har endra seg dei siste åra med meir stillesitting og meir tid brukt framføre PC, nettbrett

og mobilar. Truleg er det ein kombinasjon av fleire faktorar som kan forklara utviklinga.


71

Dei fleste barn med overvekt opplever at dei er friske. Nokon opplever og fysiske og psykiske

helseplager. Døme på dette er leddplager, vektforstyrringar, dårleg sjølvtillit og sjølvbildet mv.

Overvektige barn og unge har moderat auka risiko for å utvikla overvekt og fedme i vaksen alder.

Risikoen aukar med stigande alder, og er større dersom ein eller begge foreldra har fedme. I vaksen

alder er fedme knytt til ulike følgjesjukdomar, særleg hjerte- og karsjukdom og diabetes type 2 (70).

Mat, kropp, sjølvkjensle og vekt

Det er mange som i periodar av livet opplever å ha eit problematisk forhold til mat, kropp og

sjølvkjensle. Kanskje særleg i overgangen frå barn til vaksen når både kropps- og identitetskjensla er i

endring (71).

Det er ein glidande overgang frå å ha eit problematisk forhold til mat, kropp og sjølvkjensle til å ha ei

spiseforstyrring. Spiseforstyrringar kan fungera som ei form for sikring mot kjensla av å aldri strekkja

til, vera flink nok eller pen nok. Det er normalt å ha periodar kor ein er misfornøgd med eigen kropp,

slurvar med maten eller er ekstra fokusert på «rett» kosthald (72). Me snakkar først om

spiseforstyrringar når tankar, kjensler og åtferd knytt til mat, kropp og vekt overskygger alt anna, slik

at det forringar livskvaliteten (73; 74).

Spiseforstyrringar rammar både jenter/kvinner og gutar/menn og i alle aldra, sjølv om dei fleste

utviklar ei spiseforstyrring i yngre alder. Anoreksi og bulemi er om lag 10 gonger hyppigare hos

kvinner enn menn. Sannsynlegvis er det mange menn som lir av spiseforstyrringar utan å ha fått ein

diagnose. Det er aukande merksemd rundt menn og spiseforstyrringar.

Det kan vera vanskeleg å sjå på ein person om vedkommande lir av ei spiseforstyrring. Grensa

mellom det normale og det som vert definert som sjukeleg er ofte flytande. Dette gjer det vanskeleg

for dei som er rundt individet å veta om det er grunn til å bekymra seg eller ikkje (75).

Ei spiseforstyrring startar for mange med eit auka fokus på å eta sunt, og kanskje ta av eit par kilo.

Det kan vera at dei kuttar ut mat dei tidlegare likte godt eller slutter å eta enkelte matvarer. Fleire

finn unnskyldningar for ikkje å eta saman med andre og hopper over enkelte måltid. Det er viktig å

vera merksam på endringar i sosial åtferd og korleis personen fungerer i sosiale samanhengar. Om

nokon ofte trekker seg tilbake, eller unngår sosiale situasjonar, særleg der mat kjem inn i biletet, kan

det vera grunn til å følgja med.

Spiseforstyrring er ei samansett liding, og det er ikkje ei årsak til sjukdomen. Biologiske, psykologiske

og kulturelle faktorar spelar saman for korleis sjukdomen utviklar seg. Det er vanleg å skilja mellom

forhold som disponera, utløysar og vedlikeheld spiseforstyrringar (76; 77):

Me har ikkje tal på kor mange unge i Kvam som har utfordringar knytt til problemstillingar omkring

mat, kropp og vekt, men fleire fagpersonar i kommunen opplever at mange unge, særleg jenter, har

utfordringar knytt til desse faktorane.


72

9.1.2 Tannhelse

Tannhelsetenesta er den offentlege helsetenesta som møter barn og unge oftast. Det er ei teneste

som både ser og har høve til fanga opp barn og unge som kan ha store utfordringar i liva sine.

Ansvaret for den offentlege tannhelsetensta ligg i dag hos fylkeskommunen. Dette gjer at

tannhelsetenesta fort kan hamna litt utanfor, og tek ikkje del på alle samarbeidsarenaene som dei

kommunale helstenestene har. I Kvam er det oppretta eit godt samarbeid mellom tannhelsetenesta

og barnevernet samt helsestasjonen. Den offentlege tannhelsetenesta har stor kompetanse på fleire

område og er ein naturleg aktør i førebyggande og helsefremmande arbeid.

Dei siste 30 åra har det skjedd ei betydelig betring i tannhelsa. Fleire barn og unge har ingen eller få

"hol" i tennene. Men fortsatt varierer tannhelsa med alder, økonomi, kor i landet ein bur og om ein

tilhøyrer ei utsett gruppe eller ikkje(78). Tannhelsetenesta spelar ei viktig rolle i folkehelsearbeidet

og god tannhelse er ei velferdsoppgåve.

For Norge som heilskap ser me at andelen tenner utan karies har steget jamt dei siste 25 åra. Tal frå

den offentlege tannhelsetenesta viser at tannhelsa til 5-åringar i Kvam er god. Andelen 5-åringar med

kariesfrie tenner er høgare i Kvam (89%) enn snittet i Hordaland (83%). Blant 12-åringane er det

naturleg nok fleire som har hol enn hos 5-åringan. Andelen 12-åringar med kariesfrie tenner i Kvam

er på nivå med snittet i Hordaland (i overkant av 50%). Når det gjeld 18-åringane i Kvam har i

overkant av 20% fortsatt kariesfrie tenner. Dette er noko over snittet for Hordaland (16%). Pasientar

vert individuelt vurdert ang innkallingsintervall, men maksimum 24 mnd med undersøking og

røntgen (4).

Tal på nasjonalt nivå viser at barn med innvandrarbakgrunn har meir karies i tennene enn barn med

norsk bakgrunn. Det finnest lite kunnskap om variasjonar i tannhelse mellom ulike

innvandrargrupper (79).

Årsaker til fall i andelen barn med kariesfrie tenner skuldas nok fleire forhold. Rutinar knytt til

tannpuss frå at mor og far har ansvaret til at barnet/ungdommen sjølv gjer dette kan spela ei rolle.

Inntak av sukkeholdig drikke og mat/snop som ungdommane gjerne handlar sjølve (i friminutt og

etter skuletid) etter kvart som dei vert eldre vil og spela inn.

Dei aller fleste barn og unge møter til undersøking når dei får innkalling. Dei som ikkje møter vert

kontakta og får ny time. Dersom eit barn/ungdom ikkje møter til time sjølv etter fleire forsøk på ny

timeavtale og at tannhelsetenesta heller ikkje får kontakt med foreldra på anna måte, vert det sendt

ei melding til barnevernet. Nokre barn og unge vegrar seg for å gå til tannundersøking (odontofobi)

og møter ikkje av den grunn. Tannhelseteneste arbeider for at pasientar med odontofobi skal verta

fanga opp tidleg og få eit godt og tilrettelagt tilbod.

Konsekvensane av dårlege tannhygienerutinar er både ubehag, smerte og tap av helse for den

enkelte. Mange besøk hos tannlege medfører og mykje fråvær frå skule og arbeid. Mange fyllingar

som ein får i barne og ungdomsåra skal vedlikehaldast i vaksen alder. Dette kan og verta dyrt, då

tannbehandling for vaksne ikkje vert dekka av det offentlege.


73

9.1.3 Psykisk helse blant barn og unge

Psykiske helse er i ferd med å bli sidestilt med fysisk og somatisk helse (57). Kunnskapen om forhold

som påverkar den psykiske helsa er etterkvart blitt tydeleg, både risikofaktorar som kan påverka den

psykiske helsa og forhold som beskyttar mot utvikling av psykiske helseplager. Det er ganske vanleg å

ha grader av psykiske helseplager gjennom livet. Om lag 50 % av befolkninga får psykiske helseplager

gjennom livsløpet som treng ulik grad av behandling, oftast av kortare varigheit. Barn og unge som

utviklar psykiske plager vert rekna til om lag 15-20 %. Plagene viser seg i form av angst, depresjon,

åtferdsforstyrringar, som på ulike måtar hindrar mestring og utvikling. Om lag 8 % får plager som

vert rekna som diagnostiserbare vanskar, og som har rett til hjelp i spesialisthelsetenesta. Resten skal

hjelpast innan dei kommunale hjelpetenestene. Dei fleste av plagene er forbigåande, men hos nokre

varer vanskane ved. Fleire psykiske lidingar debuterer i ungdomstida, som fører auka førekomst med

auka alder. Gutar og jenter har ofte ulike typar psykiske vanskar, og barn har andre typar vanskar enn

ungdom (3; 80)

NOVA – Norsk Institutt for Oppvekst, Velferd og Aldring v/Høgskulen i Oslo og Akershus

(www.ungdata.no), ma i samarbeid med KORUS – Kompetansesenter for Rus (www.korus.no) tilbyr

alle kommunar å gjennomføra ungdomsundersøkingar. Kvam har jamleg gjennomført slike

undersøkingar sidan 2004, den siste våren 2015. Elevar frå 8.klasse, 10.klasse og vg 2 svarte på

undersøkinga. Ungdomane svarar i all hovudsak at dei er nøgde med foreldra sine, har vener og

rapporterer om høg skuletrivsel. Vidare viser den at dei er litt meir «uteorientert» enn resultat på

landsplan, dvs dei møter vener på aktivitetar og andre møteplassar enn via sosiale media.

UngData frå Kvam (26) viser av ein del elevar bekymrar seg, er slitne, har søvn problem, lei seg og

einsame. Det kan sjå ut som elevar i 10. trinn og 2. VGS er meir plaga enn elevar på 8. trinn. Om lag

dobbelt så mange jenter som gutar rapporterer om slike plager.

Figur 32 viser andel elevar som siste veka har vore ganske mykje plaga eller veldig mykje plaga av ulike

tilstandar. Figuren viser resultat frå elevane på 8. trinn, 10. trinn og 2 VGS i Kvam våren 2015 (26).

http://www.ungdata.no/

http://www.korus.no/


74

Resultata frå Kvam liknar trenden i andre kommunar og på landsbasis. Erik Iversen (Korus) peika på at

dette er ein trend som ein òg ser nasjonalt. Den vert omtalt som generasjon «perfekt» eller

«prestasjon», unge som opplever press på fleire livsområde, og som går ut over den psykiske helsa

på ulikt vis. Dette viser seg mest hos jenter. Årsakene er mange og komplekse og kan truleg ikkje

forklarast ut frå lokale forhold. Ifølgje Iversen vil forskingsmiljøa i Norge framover finna meir ut av

korleis ein kan forstå utviklinga, og korleis trenden kan motverkast. Skulane og hjelpetenestene i

Kvam kjenner igjen dette biletet i møte med ungdomane.

Undersøkinga viser at om lag 50% av elevane på 8. og 10. trinn har nytta skulehelsetenesta minst ein

gong i løpet av eit år, medan 35% av elevane i 2. klasse på vidaregåande skule. Kùn 6-9 % av

ungdomsskuleelevane oppgjer å ha nytta helsestasjon for ungdom, medan 17 % av vidaregåande

elevane har det. Om lag 10 % av elevane oppgjer å ha nytta psykolog eller psykiater minst ein gong

siste året.

Skulehelsetenesta i Kvam kallar inn alle elevar til samtale om helse og trivsel både i 8. og 10. klasse.

Dessutan har dei «treffetider» på skulane. På vidaregåande skule har skulehelsetenesta faste

treffetider, og har dei siste åra prioritert tilbod om samtale om helse og trivsel til alle elevane på vg 1.

I Kvam har utekontakten også gjeve tilbod om «treffetider» på skulane.

Årsaker

Årsakene til at barn og unge utviklar psykiske helseplager er mange og komplekse. Forholdet mellom

risikofaktorar og beskyttande faktorar avgjer om livsbelastningar fører til psykiske vanskar eller ikkje.

Talet på belastningar, barnet sin alder og varighet spelar inn. Risiko og beskyttelse kan i nokre tilfelle

sjåast på som to sider av same sak. Eit godt skuletilbod som legg til rette for læring og mestring i eit

inkluderande trygt skulemiljø vil verka beskyttande på den psykiske helsa, og i motsett fall vera ein

klar risikofaktor. Det er ikkje alle risikofaktorane ein kan gjera nok med, som brå livshendingar;

sjukdom, død, arbeidsløyse, økonomiske forhold, m fl. Ved å nytta kunnskapen om beskyttande

faktorar, kan ein bidra til å redusera risikoen for å utvikla psykiske vanskar.

Konsekvensar

Konsekvensane av psykisk uhelse kan vera store for dei som vert ramma og familiane deira. Psykiske

plager og lidingar i barne- og ungdomsåra aukar risikoen for fråfall i skulen, dårlegare tilknytning til

arbeidslivet, svak økonomi, sosial isolasjon, vanskar i nære relasjonar for å nemna nokre. I tillegg,

aukar risikoen for dårlegare fysisk helse, utvikling av sjukdomar relatert til levevanar og livsstil og

rusmisbruk. Psykisk uhelse hos vaksne er belastande for den det gjeld, og kan i rolla som

omsorgsgjevar påverka borna.

Alle tenestene i Kvam herad som arbeider med barn og unge har eit særleg fokus på førebygging

gjennom tidleg innsats. Dette krev tidleg identifikasjon av barn og ungdom som er i risiko for utvikla

psykiske helseplager. Tidleg innsats forutset eit tverrfagleg ansvar der kommunale hjelpetenester

samlar sine ressursar og kompetanse. I Kvam er Kvam Familie og Læringssenter eit av verktøya i

arbeidet med å tilby utsette barn og unge rett tiltak til rett tid på rett nivå/plass.


75

9.1.4 Barn og unge med særlege behov

Av ulike grunnar treng nokre barn og unge særleg og individuell oppfølging i form av tilrettelegging i

det daglege i familien og barnehage/skule, spesifikke behandlingstiltak og i samfunnet generelt. På

generelt grunnlag har me kunnskap om at utsette grupper er barn og unge som er i kontakt med

barnevernstenesta, som har psykiske lidingar, lærevanskar, utviklingsforstyrringar og

utviklingshemming (fysisk og psykisk), og barn/ unge med fysiske skader og sjukdom.

Samfunnet har særordningar og rettar som ivaretek dei individuelle behova, men desse målgruppene

har på lik linje med alle andre barn og unge behov for fellesskap og møteplassar, inkludering og

oppleving av mestring saman med jamnaldrande. Lokalsamfunnet, barnehage/skule og

lag/organisasjonar treng å samarbeida tett med familiane og hjelpetenestene for at «ingen skal stå

igjen» pga særlege utfordringar og behov. Dette gjeld særleg på skulen og på fritidsarenaen.

Konsekvensane ved at barn og unge ikkje får tilrettelagte tiltak er store både for det enkelte individ

men også for samfunnet. Å ikkje få høve til å delta i samfunnet vert ofte kalla utanforskap. Sjå meir

om utanforskap og følgjene av dette i rapporten «Frå utenforskap til inkludering» (8).

9.2 Vaksne

Helsetilstanden i Norge er svært god. Me har høg levealder og den er aukande. Norge vert rangert på

topp i internasjonale samanlikningar om trivsel og velferd (3). «Det internasjonale

sykdomsbyrdeprosjektet» viser at to av tre tapte leveår i Norge har årsak i kreftsjukdomar eller

hjarte- og karlidingar. Hjartesjukdom, hjerneslag, lungekreft, tjukktarmskreft og KOLS er dei fem

største årsakene til tapte leveår. «Sjukdomsbyrdeprosjektet» viser også at psykiske lidingar,

smertetilstandar og lårhalsbrot bidreg til helsetap (56).

9.2.1 Vekt

Fleire vaksne menn og kvinner har dei siste åra passert grensa for det som WHO definerer som

overvekt og fedme. Vektauken skuldast i hovudsak endringar i miljø og levevaner (81). Ein norsk 40-

åring veg i dag fem kg meir enn ein 40-åring gjorde rundt 1985. Over halvparten av norske 40-45-

åringar er overvektige, om me legg WHO sin definisjon til grunn. Auken i overvekt og fedme er synleg

over heile verda.

Sesjonstal frå perioden 2011 – 2014 viser at i overkant av 20% overvektige. Kvam ligg på linje med

landet og Hordaland. Erfaringar og informasjon frå helsetenesta i kommunen støttar biletet av at

Kvam ikkje skil seg frå landet når det gjeld andel overvektige.

Årsaker

Endringar i mat og mosjonsvanar har stor betyding for auken i tal overvektige i samfunnet. Fysisk

aktivitet og særleg kvardagsaktivitetane har gått nedover i tillegg har me eit energiinntak som ikkje er

tilpassa dette. I ein situasjon med redusert aktivitetsnivå og stor tilgang på energitette matvarer, er

det lett å utvikla overvekt. Hos einskild individet vil òg arvelege og psykiske faktorar spele ei rolle.

Konsekvensar


76

Personar med overvekt og fedme har auka risiko for diabetes type 2, sjukdommar i gallevegane,

pustestopp om natta (søvnapnè), hjarte- og karsjukdomar, høgt blodtrykk, slitasjegikt i kne og hofter

og enkelte kreftsjukdomar (81; 82).

For mange er dei psykiske konsekvensane dei mest belastande. Fleire studiar har vist at

diskriminering av fete personar byrjar i tidleg alder og fortsett inn i vaksenlivet. Depresjon og

nedstemthet er derfor vanlegare hos personar med overvekt og fedme enn hos normalbefolkninga

(82).

9.2.2 Tannhelse

Dei siste 30-åra har det skjedd ei betydeleg betring i tannhelsa. Blant vaksne og eldre er det fleire

som har eigne tenner i behald, og som klarar seg utan protese. Men fortsatt varierer tannhelsa med

alder, økonomi, geografi og sosial posisjon (79).

Fluortannkrem har vore i bruk sidan 1970-talet, og samtidig fekk alle barn og unge eit systematisk,

offentleg tannhelsetilbod. Tannhelsa har særleg betra seg i dei fødselskulla som har hatt desse

tilboda. Derfor ser me nok òg størst framgang hos 35-44 åringar, som i dag har betydeleg betre

tannhelse enn for eit par tiår sidan. Også aldersgruppene 50-60 år og eldre har fått betre tannhelse. I

dag går dei fleste over i pensjonisttilværet med eigne tenner i behald (79).

Me har ikkje oversikt over lokale tal som seier noko om tannhelsa til vaksne kvemmingar.

Nasjonale undersøkingar visar at ein av ti vaksne i den norske befolkninga har eit utdekka behov for

tannlegetenester. Behovet er høgast blant dei med låg utdanning og låg inntekt. Økonomi er den

viktigaste årsaka til ikkje å oppsøkja tannlege (83).

9.2.3 Psykisk helse

God psykisk helse er meir enn fråvær av symptom. God helse inneber og å oppleva livskvalitet, å ha

det bra, å ha ressursar til å handtera kvardagslivet sine utfordringar, og å føla tilhøyre, oppleva

meining, kunne utvikla seg og vera i gode relasjonar.

Norske og internasjonale undersøkingar viser at 30-50 prosent av den vaksne befolkninga vil få ei

psykisk liding i løpet av livet. Dette gjeld begge kjønn, men det er vesentlege forskjellar mellom

kvinner og menn i førekomst av enkelt lidingar. Førekomsten av depresjon og angstlidingar er

dobbelt så høg hos kvinner som hos menn, mens rusrelaterte lidingar og åtferdsforstyrringar er

vanlegare blant menn. Dei fleste som har slike plager, har tilbakevendande plager gjennom livet (57;

3).

Mange som vert ramma av psykiske lidingar kjem aldri i kontakt med helsetenesta. I 2008 oppsøkte

rundt 12% av den vaksne befolkninga fastlegen for psykiske plager, og i perioden 2008-2012 tok

rundt 3% imot behandling i psykisk helsevern (1). Kvam skil seg ikkje vesentleg frå landet når det

gjeld tal innbyggjarar som oppsøkjer primærhelsetenesta på bakgrunn av psykiske helse. Dette

gjelder alle alders grupper. I Kvam oppsøkjer om lag 420 menn og 560 kvinner i aldersgruppa 0-74 år


77

årleg primærhelsetenesta pga psykiske lidingar og/eller psykiske symptom. I alle aldersgrupper er det

fleire kvinner enn menn som søkjer hjelp (sjå figur 33).

Figur 33 viser andel (per 1000, standarisert) menn og kvinner i Kvam som oppsøkjer primærhelsetenesta per år

på grunn av psykiske lidingar eller psykiske symptom. Det er berekna 3-års glidande gjennomsnitt (84).

Bruk av legemiddel er ikkje synonymt med sjukdomsførekomst, men kan vera ein indikator på

sjukdomsførekomst i befolkninga. I Kvam mottar omkring 850 personar legemiddel mot psykiske

lidingar, av desse er over 500 kvinner. Bruken av legemiddel mot psykiske lidingar er noko mindre i

Kvam enn i Hordaland og landet elles, men har sidan 2008 auka meir enn i landet elles. Det har

særleg bruk av sovemedisinar og angstdempande medisinar hos kvinner i alderen 45-74 år som har

auka. Same auken ser me ikkje i landet generelt.

I tillegg til fastlegane har Kvam herad gjennom avdeling rus og psykisk helse (ROP) eit tilbod for

innbyggjarar med behov for hjelp relatert til psykisk helse. ROP er ei lågterskelteneste som gjer støtte

til personar som har psykiske vanskar og som trenger oppfølging i kvardagen. Avdelinga har ansvar og

oppgåver knytt til opplysningsarbeid, førebyggjande arbeid, tidleg innsats, kartlegging, oppfølging og

rehabilitering av personar med både lettare psykiske vanskar og meir alvorlege psykiske lidingar.

Antal personar i som er i kontakt med ROP har auka dei siste åra. I 2015 har nærmare 200 personar

vore i kontakt med ROP. ROP ønskjer å vidareutvikla samarbeidet med pårørande.

Ein auke i antal personar som er i kontakt med ROP treng ikkje henga saman med auka førekomst av

psykiske lidingar , men vera eit uttrykk for at fleire vert tilvist fastlegane og fleire tek kontakt på eige

initiativ. Auken i brukarar av ROP er i hovudsak pasientar som har lette og moderate formar for

psykiske lidingar. Dette er i tråd med satsinga på tidleg innsats.

Samansett utfordringsbilde

For pasientar med tyngre psykiske lidingar er underbehandling av somatiske lidingar i psykisk

helsevern er ei utfordring. Psykiatriske pasientar ser ut til å ha ein dårlegare helsesituasjon enn

totalbefolkninga. Studiar har vist at desse pasientane i gjennomsnitt lever 15-25 år kortare enn


78

befolkninga elles (85; 86). Sjølvmord og ulukker medverkar til den nedsette livslengda, men den mest

vesentlege grunnen til tidleg død er somatisk sjukdom relatert til ein usunn livsstil.

Merksemd omkring levevanar er særleg viktig for denne målgruppa. Det er vanskelegare å verta

betre av psykisk sjukdom om ein er i dårleg fysisk form. Andre faktorar som og påverkar somatisk

helse er biverknadar av medisin, mindre motstandsdyktige mot infeksjonar og

betennelesestilstandar, høgt tobakk forbruk og underforbrukarar av helsetenester.

Bruk av rusmiddel er vanlegare blant personar med psykiske lidingar enn elles i befolkninga (3). Dei

fleste som har eit rusproblem slit og med den psykiske helsa si.

Det er store sosiale ulikheiter i psykisk helse i befolkninga. Sosial ulikskap i psykisk helse skuldast

både at levekår påverke den psykiske helsa og at dårleg psykisk helse fører til dårlegare levekår.

Årsaksfaktorar

Psykisk helse er eit resultat av eit komplisert samspel mellom samfunnsmessige faktorar, sosialt

miljø, psykologiske, biologiske og genetiske faktorar (57).

Kvam skil seg ikkje vesentleg i frå landet når det gjeld utfordringar og førekomst av psykiske lidingar i

befolkninga. Dette kan skuldast at me har stabile fastlegar som kjenner pasientane sine og føl dei opp

over tid. Kvam herad ved avd ROP har òg tilbod om ulike typar tiltak både for dei med lette og

moderate formar for psykiske plager til dei som har tyngre og meir etablerte lidingar. Tidleg innsats

for å hinda utvikling og forverring av situasjonen er høgt prioritert i ROP.

Statistisk er det grunn til å tru at godt utbygde tenester for menneske med rus og psykiske lidingar

fører til at ein fangar opp fleire med denne problemstillinga.

For å førebygga psykiske lidingar i befolkninga bør tiltaka søkja å motverka risikofaktorar og styrkja

beskyttande faktorar (3). Førebygging av psykiske lidingar bør starta tidleg og krev koordinert innsats

på fleire nivå i samfunnet.

Konsekvensar og utfordringar

Hos om lag tre av fire pasientar med psykiske lidingar startar sjukdomen før 25 års alder, og dei fleste

har tilbakevendande plager gjennom livet. Ein stor del av personar med psykiske lidingar står derfor i

fare for å verta sjukemeldt eller å verta uføretrygda (3).

Egna bustad og deltaking i sosiale nettverk er to døme på grunnleggande faktorar for gode levekår.

Pasientar med ein etablert psykisk sjukdom er ei utsett gruppe i høve bustad og sosial isolasjon. I

Kvam er det krevjande og finna egna bustad til denne målgruppa. Det er òg viktig å oppretthalda

møtestader og aktivitetar for målgruppa.

Som ein konsekvens av Samhandlingsreforma vil kommunen i 2016 få eit utvida ansvar for

behandling og oppfølging av pasientar med lette til moderate former for angst og depresjonar.

Spesialisthelsetenesta har fram til 2016 hatt ansvaret. Dette fører til ei vesentleg auke av helse og

sosialfaglig tenesteyting frå og med 2016. Frå 2017 vil kommunane få eit ytterlegare ansvar

(døgnansvar) for målgruppa.


79

Sviktande eigenomsorg ved psykiske lidingar kan auke sårbarheita for både smittsame og ikkje-

smittsame sjukdomar. Evna til oppfølging av sjukdom er gjerne og svekka.

9.2.4 Muskel og skjelett

Muskel- og skjelettskader, -sjukdomar og - plager omfatter ei lang rekke ulike tilstandar som har det

til felles at dei er forbunde med smerte og eventuelt nedsett funksjon knytt til muskel- og

skjelettsystemet (3).

Muskel- og skjelettsjukdomar og –plager er samla sett meir vanlege blant kvinner enn blant menn.

Ryggsmerter er omtrent like vanleg hos begge kjønn og på eit gitt tidspunkt har 15-20 prosent av alle

vaksne ryggplager. Me antar at 60-80 prosent vil vera plaga av ryggsmerter i løpet av livet (3).

Nakkesmerter er omtrent like vanleg som ryggplager. Kvinner har oftare nakkesmerter enn menn (3).

Muskel- og skjelettsjukdomar er vanlegare hos personar med låg sosioøkonomisk status. Tal frå

levekårsundersøkingar i Norge tyder på at denne samanhengen har auka dei siste 30 åra (3).

Bruk av helsetenester

Dersom me skil mellom muskel og skjelett plager og - diagnosar finn me at Kvam ligg på nivå med

landet i bruk av primærhelesetenesta på grunn av muskel og skjelett plager. Dette finn me i alle

aldersgrupper og blant begge kjønn (7).

0

40

80

120

160

200

2010-2012 2011-2013 2012-2014

pe

r 1

00

0, s

tan

dar

ise

rt

Muskel og skjelett plager (L01 - 29)

Norge

Hordaland

Kvam

Figur 34 viser antal per 1000 (standarisert) som oppsøkjer primærhelsetenesta i Norge, Hordaland og Kvam på

grunn av muskel og skjelett plager (aldersgruppa 0-74 år). 3-års glidande gjennomsnitt (7).

For muskel og skjelettdiagnosar viser statistikken at Kvam ligg om lag 27% høgare i bruk av

primærhelsetenester samanlikna med landet og Hordaland. Same biletet gjentek seg for begge kjønn

og i alle aldersgrupper. Fysioterpi-institutta har mange av desse til behandling og har hatt ei stor

auke i tal pasientar til behandling dei siste åra. 800 hundre fleire får i dag behandling enn for 10 år

sida. Muskel- skjelettlidingane er ein del av denne auken.


80

Årleg oppsøkjer over 2 000 kvemmingar primærhelsetensta pga muskel og skjelett lidingar (diagnose

og eller plager). Nokre fleire kvinner enn menn oppsøker lege (ca 950 menn og 1150 kvinner).

0

40

80

120

160

200

2010-2012 2011-2013 2012-2014

pe

r 1

00

0, s

tan

dar

ise

rt

Muskel og skjelettsykdomsdiagnoser

Norge

Hordaland

Kvam

Figur 35 viser antal per 1000 (standarisert) som oppsøkjer primærhelsetenesta i Norge, Hordaland og Kvam på

grunn av muskel og skjelettsykdoms diagnosar (aldersgruppa 0-74 år). 3- års glidande gjennomsnitt (7).

Tal frå folkehelseinstituttet viser at over 180 kvemmingar får årleg behandling/oppfølging i

spesialisthelsetenesta som følgje av sjukdomar i muskel-, skjelett og bindevevssystemet. Kvam skil

seg ikkje vesentleg frå Hordaland, men er noko høgare enn landet.

Årsaker og moglegheit for førebygging

Årsaker til sjukdom og plager i muskel og skjelett systemet er mange og samansette (sjå tabell 4).

Både arbeidsmiljø, psykososiale forhold og sosioøkonomisk status ser ut til å vera viktige faktorar,

samt at ein del smertetilstandar oppstår som følgje av skader i muskel og skjelett. I Norge reknar me

med at om lag 30% av muskel og skjelettplagene er arbeidsrelaterte. Både arbeidsgjevar og den

enkelte kan gjera tiltak for å førebygga muskel- og skjelettplager.

Tabell 4 viser viktigaste risikofaktorane for utvikling av muskel og skjelettplager (87)

Fysiske Organisatoriske og psykososiale Individuelle

For stor belastning ved skyv, løft,

bæring

Krevjande arbeid, men lite kontroll Dårleg fysisk form

Uheldige arbeidsstillingar Dårleg trivsel Sjukdom

Einsformig arbeid Manglande støtte frå

kollegaer/leiar

Alder

Vibrasjonar (Kjøretøy, handhaldt

verktøy)

Tidspress Overvekt

Arbeid i kulde eller høg varme Røyking

Dårleg lys og støy

Tiltak som førebygger skader og ulukker kan òg vera viktige bidrag for å redusera omfanget av

smertetilstandar i muskel og skjelett.


81

Årsakene til ulike typar revmatiske sjukdomar er delvis ukjente, men genetiske faktorar ser ut til å

spela ei betydeleg rolle.

Konsekvensar

Sjukdom og plager i muskel og skjelett systemet fører til store helseplager og redusert livskvalitet for

den enkelte, men også samfunnet har store kostnader relatert til denne gruppa.

Muskel og skjelettplager er den største enkeltårsaka til sjukefråvær i arbeidslivet. Om lag 40% av

sjukemeldingar i Norge og ein tredjedel av uførediagnosane på landsbasis er relatert til muskel- og

skjellettplager (3).

9.2.5 Hjarte- og karsjukdomar

Hjarte og karsjukdommar (HKS) er fortsatt eit stort folkehelseproblem, sjølv om det har vore ei

gunstig utvikling i dødelegheita siste tiåra. HKS består av fleire sjukdommar som i hovudsak er knytt

til åreforkalking i ulike blodårer i kroppen (angina pectoris, hjerteinfarkt, hjerneslag m fl) (3).

Omfanget av HKS kan gje informasjon om befolkninga sine levevanar. Utbreiinga av risikofaktorar

som røyking, fysisk inaktivitet og eit ugunstig kosthald tyder på at HKS fortsatt vil ramme mange (1).

Det er grunn til å tru at antal med HKS vil stige i åra som kjem på bakgrunn av ein aukande andel

eldre i befolkninga samt betre overleving etter akutt sjukdom (3).

Om lag 160 kvemmingar har siste året nytta spesialisthelsetenest pga HKS. Andelen kvemmingar som

nytter spesialisthelsetenesta på grunn av HKS er noko lågare enn landet generelt.

Bruk av legemiddel er ikkje synonymt med sjukdomsførekomst, men kan vera ein indikator på

sjukdomsførekomst i befolkninga. For legemiddel mot HKS har det vore ein jamn og svak auke i

perioden 2005 – 2014. I overkant av 1000 kvemmingar nytter legemiddel mot HKS, nokre fleire menn

enn kvinner. Kvam ligg omtrent som gjennomsnittet i landet og Hordaland når det gjeld bruk av

medisinar mot HKS, men over snittet når det gjeld kolesterolsenkande midlar.

Tidleg død (før 75-års alder) som følgje av HKS er redusert i alle aldersgrupper. Fleire menn enn

kvinner døyr tidleg av HKS. Menn i Kvam har i perioden 1998 – 2012 hatt om lag den same raten for

død som følgje av HKS samanlikna med landet, mens kvinner i same periode har vore lågare enn

landsgjennomsnittet.

Årsaker

Nedgangen i dødelegheit knytt til HKS kan skuldast færre sjukdomstilfelle (sunnare levekår og

førebyggande innsats), meir effektiv behandling (medisinar og teknikkar), eller begge deler samtidig.

Arvelege faktorar spelar ei viktig rolle for utvikling av hjarte- og karsjukdom. Saman med andre

risikofaktorar vil arv enten redusera eller auka risikoen for hjarteinfarkt. Høgt kolesterol er den

viktigaste enkelt faktoren for hjarteinfarkt. Andre risikofaktorar er røyking, høgt blodtrykk, diabetes

og overvekt. Fysisk aktivitet og eit høgt forbruk av frukt og grønsaker er beskyttande faktorar.


82

Bruken av kolesterolsenkande legemiddel er høgare i Kvam enn elles i landet. Dette kan henga saman

med at enkelte legar i heradet skriv ut denne typen legemiddel som eit førebyggande tiltak i høve

HKS og diabetes type 2.

Medisinske og teknologiske framsteg har hatt stor betyding for nedgangen i dødelegheit av HKS.

Konsekvensar

Hjarte- og karsjukdom fører til auka sjukelegheit og tidleg død. Einskild individet får store helseplager

og redusert livskvalitet. I tillegg er kostnadane store for samfunnet gjennom mellom anna fråvær frå

arbeid men ikkje minst ved kostnadskrevjande og langvarig behandling.

Det er eit førebyggingspotensial mot sjukdomen (3).

9.2.6 Kreft

Kreft er ikkje ein enkelt sjukdom, men ei fellesnemning for ein rekke sjukdomar som kan ha

forskjellige risikofaktorar og ulik sjukdomsutvikling. Det tar ofte lang tid frå eksponering til ein

utviklar kreft, og mange faktorar kan medverke til at sjukdomen oppstår (3).

I overkant av 30 000 nye krefttilfelle vart diagnostisert i Norge i 2014, og om lag 230 000 nordmenn

lever med kreft (88). Dei fem hyppigaste kreftformene i Norge er prostata-, bryst-, lunge-,

tjukktarms- og føflekk kreft. Dei kreftformene som aukar mest, er krefttypar som det er rå å

førebygga(89). Omkring 10 500 personar døyr av kreft i Norge kvart år.

Førekomsten av nye krefttilfelle i Kvam følgjer stort sett same utvikling som i Norge generelt (7). Tala

for Kvam er små og det er derfor usikkert om tala viser ein trend eller naturlege variasjonar.

For Tjukk- og endetarmskreft er det ein tendens til fleire nye tilfelle blant kvinner i Kvam enn landet

generelt. Nye tilfelle av brystkreft har sidan 1990-talet vore lågare i Kvam enn landet, medan nye

tilfelle av prostatakreft følgjer same trenden her som landet elles, men noko auka førekomst.

Dei siste tiåra har det vore ein nedgang i tidlege dødsfall (før 75-årsalder) som følgje av kreft.

Førekomsten av dødsfall som skuldast kreft er lågare i Kvam enn i Hordaland og landet generelt for

aldersgruppa 0- 74 år. Dette er særleg tydeleg for kvinner.

Årsaker og førebyggingspotensial

For dei fleste kreftformene aukar risikoen kraftig med alderen. Derfor oppstår dei fleste krefttilfella

etter 50 årsalder (85% hos damer og 90% hos menn).

Kosthald, fysisk aktivitet, overdriven soling, røyke- og alkoholvaner er levevanefaktorar som har

betyding for kreftførekomsten. Det er anslått at eit av tre krefttilfelle henger saman med levevaner.

Risikofaktorane si påverknad varierer frå kreftsjukdom til kreftsjukdom (90). Ei endring i befolkninga

sine levevaner har derfor eit stort potensiale til å redusera risikoen for å utvikla kreft (1).

Befolkningssamansettinga kan spele ei rolle for utviklinga i nye krefttilfelle i Kvam. Me veit at tal

krefttilfelle aukar med aukande alder.


83

Den generelle auken i krefttilfelle kan og henga saman med ein betre undersøkingar og metodar for

diagnostikk, samt hyppigare konsultasjonar hos lege.

Å kjempa mot tobakksrøyking er det viktigaste me kan gjera for å få ned kreftførekomsten. Tiltak som

kan få fleire til å mosjonera, auka forbruket av frukt og grønt og unngå overvekt og overdriven soling

er òg viktig. Det same er tiltak i arbeidslivet for å beskytte folk mot kreftframkallande stoffer.

Me reknar med at innføringa av HPV-vaksinen i 2009 på sikt vil føra til ein reduksjon i førekomsten av

kreft i livmorhalsen.

Konsekvensar

Kreftregisteret forventar ein auke på 40% i nye krefttilfelle i 2030 samanlikna med i dag. Denne

auken vil skuldas ein større og eldre befolkning. Det betyr at sjølv om fleire får kreft, aukar ikkje

risikoen reelt sett. Men for helsevesenet er det viktig å vera førebudd og rusta til å ta imot ein

betydeleg auke av tal krefttilfelle (3).

9.2.7 Diabetes type 2

Diabetes type 2 er ein sjukdom kor sukkerinnhaldet i blodet er høgare enn normalt. Rundt 350 000

nordmenn har diabetes type 2. Av desse reknar me med at nærare halvparten har diabetes utan sjølv

å veta om det. Antal nordmenn med diabetes type 2 er firdobla dei siste 50 åra. (91). Menn med type

2-diabetes har 2-4 gonger auka risiko, og kvinner 3-5 gonger auka risiko for hjarteinfarkt, hjerneslag

og amputasjonar (92). Det er fleire menn enn kvinner som har sjukdommen (3).

Me har ikkje tal på kor mange kvemmingar som har type 2 diabetes. Ein indikator som kan antyda

førekomsten av type 2 diabetes er tal brukarar av legemiddel mot type 2 diabetes (aldersgruppa 30-

74 år). Statistikken viser at «kvemmingen» har lågare førekomst av diabetes enn gjennomsnittet i

Hordaland og Norge samla. Samtidig er tala aukande både i landet, Hordaland og Kvam (7).

Mange kan ha diabetes-2 utan å vita om det, og dei kan ha type 2-diabetes som vert behandla med

endring i kost og mosjonsvanar. Me må rekne med at dette er ein sjukdom som vil fortsetja å auka i

åra som kjem (3).

Innvandrarar med opphav frå det indiske subkontinentet har vist å ha høgare førekomst av type 2-

diabetes (93).

Årsaker

Førekomsten av diabetes er aukande i heile landet. Arv og genetikk spelar ei svært sentral rolle i

utvikling av sjukdommen, men risikofaktorar som overvekt (særskilt bukfedme), ugunstig kosthald,

lite fysisk aktivitet og røyking er sentrale risikofaktorar. Sjukdomen debuterer gjerne hos vaksne over

40 år, og førekomsten aukar sterkt med alderen (91).

Fleire internasjonale studiar viser at type 2-diabetes kan førebyggast og behandlast med endringar i

levevanar (94; 95). Endring i levevanar som kosthald, mosjonsvanar og vektreduksjon kan for nokre

normalisera blodsukkeret og halda sjukdomen under kontroll. Andre treng medikament for å få ned

blodsukkeret.


84

Konsekvensar

Diabetes type 2 er ein kronisk sjukdom som mellom anna medfører 3-4 gonger større risiko for

hjerte- og karsjukdom (96). Auka sjukelegheit kan og føra til auka press på helse og omsorgstenester.

Både personar med diabetes type 1 og type 2 er utsette for å få seinkomplikasjonar av diabetes.

Avhengig av kor godt regulert den enkelte er – det vil seie om du har høgt blodsukker over lang tid –

er personar med diabetes ekstra utsette for komplikasjonar i auge, nyre, hjarte- og kar system, føter

og tenner. Det er 24 gonger meir kostnadskrevjande å behandla seinkomplikasjonar enn å førebygga

sjukdommen (97).

9.2.8 KOLS

Kols (Kronisk obstruktiv lungesjukdom) er den sjukdomen som aukar raskast i verda, og WHO

rangerer tilstanden som verdas fjerde ledeande dødsårsak. KOLS er ein samlebetegnelse på ei gruppe

kroniske lungesjukdomar som fører til hindra luftstrøm gjennom luftvegane. Kols utviklar seg over

mange år, og dei fleste som får kols er eldre enn 40 år. Mellom 250 000 – 300 000 personar i Norge

vert anslått å ha KOLS, men omkring halvparten av desse er ikkje klar over at dei har sjukdomen (98).

Befolkninga si bruk av sjukehustenester kan gje ein viss peikepinn på viktige trekk ved så vel

helsetenester som helsetilstand i kommunane. I Kvam er det 30% færre enn i landet generelt, som

vert behandla i spesialisthelsetenesta som følgje av KOLS. Utviklinga er aukande både for menn og

kvinner, men særleg blant kvinner.

Legemiddelbruk er ikkje synonymt med sjukdomsførekomst, men kan vera ein indikator på

sjukdomsførekomst i befolkninga. Generelt er det er fleire kvinner enn menn i aldersgruppa 45-74 år

som nytter legemiddel mot KOLS. Utviklinga er aukande for begge kjønn. I Kvam har auken dei siste

åra vore større enn i landet og Hordaland (sjå figur 36). Om lag 330 personar i Kvam i aldersgruppa

45-74 år nytter legemiddel mot KOLS og astma.

Figur 36 viser andelen kvinner og menn i Norge, Hordaland og Kvam som bruker KOLS og astma legemidler i

aldersgruppen 45-74 år. Det er beregnet 3-års glidande gjennomsnitt (7).


85

Årsaker og førebygging

Me antek at kols vil fortsetta å auka i befolkninga, særleg blant kvinner. Kvinner begynte tidsmessig å

røyka seinare enn menn og ligg derfor etter i tid når det gjeld førekomst av kroniske lungesjukdomar.

Kvinner som har røykt i mange år, kjem nå i ein alder kor kols vil debutera med plagsame symptom. Å

vera røykfri er det viktigaste ein kan gjera for å førebygga kols. Når ein sluttar å røyka eller ikkje let

seg eksponera for luftforureining veks det ut nye flimmerhår i luftvegane som minskar faren for

luftvegsinfeksjonar, hosten minkar, og pusten kan verta betre. Sjukdomen kan ikkje kurerast, men

det finnes medisinar og hjelpemidlar som kan gjera sjukdomen lettare å leva med.

Tala ovanfor viser at andelen kvemmingar som nytter kols og astmamedisinar har auka meir sist åra

enn i befolkninga elles. Samtidig vert færre kvemmingar behandla i spesialisthelsetenesta som følgje

av kols enn gjennomsnittet for landet. Tala kan tyde på fleire kvemmingar har lette grader av KOLS

som ikkje treng behandling i spesialisthelsetenester men vert teke hand om i primærhelsetenester.

Erfarne og kompetente fastlegar og anna helsepersonell er sannsynlegvis og ein viktig del av

forklaringa.

Ei anna årsak til auken i bruk av legemiddel og innleggingar i spesialisthelsetenesta kan skuldas

befolkningsutviklinga, med fleire innbyggjarar i aldersgruppene over 60-år.

Konsekvensar

KOLS kan vera ei stor belastning for den einskilde og medføra auka forbruk av helsetenester og fleire

sjukehusinnleggingar. Å førebyggja at unge byrjar å røyka, samt hjelpa dei som treng å slutta er

viktige tiltak i denne samanheng. Å arbeida for sunne arbeidsmiljø utan luftforureining er òg viktig.

9.3 Eldre

Samtidig som befolkninga vert eldre, vert den og friskare. Nasjonale helse- og levekårsundersøkingar

og internasjonale studiar viser at førekomsten av sjukdom har auka dei siste 20-30 åra, men på same

tid har andelen eldre med hjelpebehov gått noko ned eller vore stabil. Sjølv om fleire eldre enn

tidlegare rapporterer god funksjonsevne og i større grad enn tidlegare klarer kvardagen sine

utfordringar, er det og mange som lever lenge med kroniske sjukdomar (3).

Høg alder er den viktigaste risikofaktoren for hørselstap. Med tanke på befolkningsutviklinga vil

sannsynlegvis fleire i samfunnet får utfordringar med hørsel i åra som kjem.

Å ha fleire sjukdommar, og gjerne kroniske sjukdommar, samstundes påverke funksjonsemna,

livskvaliteten og den psykiske helsa (3).

TNS Gallup har nyleg på oppdrag frå Statens seniorråd spurt 1995 pensjonistar om trivsel og kva dei

nyttar tida si på. Undersøkinga viser at 86 % av norske pensjonistar er fornøyde med innhaldet i

kvardagen og fornøyde med livet (99).

Den norske studien av livsløp, aldring og generasjon (100), viser at livskvaliteten er best i 60- og 70-

åra. Det er då tilfredsheita med livet i gjennomsnitt er på det høgaste, sjølv om det er individuelle


86

forskjellar. Aldersgruppa vert kjenneteikna med høg grad av lykke og lite problem med einsemd og

psykiske plager.

9.3.1 Psykisk helse og eldre

Depresjon og angst er dei vanlegaste psykiske lidingane blant eldre. Mykje tyder på at førekomsten

av angst- og depresjonslidingar er lågare rundt 65- årsalderen enn i yngre aldersgrupper, men at

førekomsten er høgare blant dei aller eldste. Forklaringa på auken i angst og depresjon mot slutten

av livet kan vera knytt til sjukdom, forringa livskvalitet og tap av nære personar. Nedsett helse og

funksjonsevne i eldre år (td nedsett syn og hørsel) kan føra til redusert sosial kontakt og einsemd. Det

ser ut til å vera ein sterkare samanheng mellom einsemd og psykisk helse enn mellom einsemd og

fysisk helse. Einsemd er meir utbredt blant eldre enn blant yngre. Blant personer over 80 år oppgjer

omtrent tre av ti at dei er einsame (3).

9.3.2 Demens

Demens er ein felles namn på fleire sjukdommar som medfører kognitiv svikt, forbund med

funksjonstap i hjernen. Tilstanden utviklar seg langsamt, gjerne gjennom fleire år og kan ikkje

kureras. Forverringa skjer raskare etter kvart som sjukdommen utviklar seg.

Me har ikkje gode data på førekomst av demens i Norge. Det er vanleg å anta at omtrent 70 000

nordmenn har sjukdommen. Berekningar har vist at forventa auke i levealder i Norge vil føra til meir

enn ei dobling i førekomst av demens frå 2006 – 2050. Eksponering av ein del risikofaktorar kan og vil

antakeleg verta redusert gjennom førebyggande arbeid, sjølv om førebygging neppe kan forhindra ei

auke i utbreiinga av demens som konsekvens av høgare levealder, kan auken sannsynlegvis bremsast

(3).

Demens aukar med aukande alder. Fleire kvinner enn menn vert demente og kjønnsforskjellen aukar

med alderen.

Årsaker

Vaskulær demens skuldas tilstopping av blodårer. Det er derfor svært sannsynleg at risikofaktorane

er dei same som for anna kardiovaskulær sjukdom (høgt blodtrykk, ugunstig kolesterolnivå, diabetes

type 2, infeksjonar, røyking, høgt alkohol inntak, usunt kosthald, fysisk inaktivitet og overvekt) (3).

Bortsett frå alder er det òg genetiske faktorar som aukar risikoen for utvikling av enkelte former for

demens. I tillegg er det sannsynleg at depresjon og manglande kognitiv trening og stimulering

påverke utviklinga (3).

Konsekvensar

Den som vert ramma av demens vil ofte oppleva mykje liding knytt til tap av kognitive funksjonar.

Også blant pårørande medfører sjukdommen store belastningar. Opplevinga av gradvis å mista sin(e)

nærmaste er ein smertefull og langvarig prosess. I tillegg er sjølve omsorgsbyrden ofte tung og

slitsam.

For samfunnet kostar det å ha heimetenester og institusjonsplassar nok til målgruppa.


87

På bakgrunn av befolkningsutviklinga er det sannsynleg at Kvam vil få fleire demente i åra som kjem.

9.3.3 Ernæring og eldre

Omlag 8 % av dei heimebuande eldre har ein underernæringstilstand og omlag 20 % er overvektige.

Moderat overvektige (KMI 25–30) eldre lever lenger enn normalvektige, og opplever høgare

livskvalitet. Årsakene til dette biletet kan vera at moderat overvektige har ekstra energireservar og

relativt meir muskelmasse, som er viktige faktorar for å takla både akutt og kronisk sjukdom (101).

Førekomsten av underernæring hos pasientar i sjukehus og sjukeheimar varierer mellom 10 % og 60

% avhengig av kva gruppe som er undersøkt, kva metodar som er nytta og kva grenseverdiar som er

sett for å stilla diagnosen. Pasientgrupper som har særleg risiko for underernæring er eldre,

demente, einslege og pasientar med kroniske lidingar som kreft, leddgikt, osteoporose, hjarte- og

lungesjukdom (102).

Det er fleire årsaker til at eldre ikkje får i seg nok næring. Det kan ha samanheng med einsemd,

praktiske utfordringar, sjukdom og medisinering. Det manglar kosthaldsdata for eldre over 75 år.

Data opp til 75 år viser at eldre ofte et sunnare enn dei unge, men dei har et lågare energiinntak og

et færre måltider. Utfordringa ligg i at enkelte eldre ikkje får i seg nok mat. Når eldre først vert

underernært, er det vanskeleg å snu tilstanden.

Sjukdom er den viktigaste orsaka til underernæring, men manglande kunnskap, interesse og

merksemd blant helsepersonell om ernæringsstatus og ernæringsbehov er ein stor medverkande

faktor (102).

Underernæring aukar risikoen for komplikasjonar, reduserer motstand mot infeksjonar,

forverrar fysisk og mental funksjon, gjev redusert livskvalitet, forsinkar rekonvalesensen

og gjev auka dødelegheit (102).

9.3.4 Tannhelse og eldre

Dei som i dag er eldre, hadde begrensa tannhelsetilbod i oppveksten. Dette har betyding for

tannhelsa deira i dag. I tillegg er det mange som nyttar medisinar som påverkar spyttsekresjonen og

dermed tannhelsa.

Samtidig som mange er fornøyde med tannhelsa, til tross for manglande tenner og kanskje ein eller

to protesar, er det grupper med store udekka tannbehandlingsbehov, særlig blant pleietrengande.

Førekomsten av både karies og tannkjøttsjukdommar har auka hos dei som har eigne tenner (79).

I framtida vert det fleire over 85 år som har eigne tenner. Nye utfordringar kan bli å ta vare på

kroner, bruer og implantater hos nye generasjoner eldre. Nye kariesangrep kan og verta eit aukande

problem (79).

I Kvam har pleie og omsorgstenesta eit godt samarbeid med tannpleiar og den offentlege

tannhelsetenesta i regionen.


88

9.4 Innvandrar befolkninga

Kunnskap om innvandrarbefolkninga si helse er mangelfull. Den kunnskapen me har tyder på at det

er store helsemessige forskjellar mellom ulike innvandrargrupper. Innvandrarbefolkninga er ei

samansett gruppe når det gjeld alder, kjønn, opphavleg heimland, sosioøkonomisk status,

innvandringsgrunn og opphaldstid. Innvandrarar si helse er derfor forma av ein rekke ulike faktorar,

og helsebehova vil òg endre seg med opphaldstida (3).

Nokre av helseforskjellane mellom dei ulike innvandrargruppene har samanheng med

sosioøkonomisk status, men låg sosioøkonomisk status kan òg vera eit resultat av å vera innvandrar

(3). Både den fysiske og psykiske helsa er betre blant innvandrarar som har høg utdanning eller er i

arbeid og har god økonomi, enn den er blant innvandrarar med låg utdanning, står utanfor

arbeidslivet eller har låg inntekt. God sosial støtte og sosial integrering er forbunde med god helse

(3).

Færre innvandrarar enn etnisk norske vurdere eige helse som god eller svært god. Dette gjelder

begge kjønn. Det er likevel forskjellar mellom innvandrarar frå ulike land (3).

Fleire undersøkingar viser at enkelte innvandrargrupper er meir utsette for ikkje-smittsame

sjukdommar som type 2-diabetes, muskel og skjelettplager, psykiske lidingar, overvekt (særleg

bukfedme), fysisk inaktivitet og meir usunt kosthald. På den andre sida ser det ut til at

innvandrarbefolkninga drikk mindre alkohol enn etnisk norske. Flyktningar har meir psykiske plager

enn det som er funne hos andre innvandrarar og hos etnisk norske.

Innvandrarar frå låginntektsland i Afrika og Asia utgjer ein stor del av dei som vert diagnostisert med

kroniske infeksjonssjukdommar som tuberkulose, HIV og hepatitt B. Dette er sjukdommar kor

innvandrarane er smitta i sitt opphavlege heimland.

Ved besøk i tidlegare heimland har særleg innvandrar frå Afrika og Asia auka risiko for å bli smitta

med enkelte infeksjonssjukdommar. Me veit at innvandrarar på besøk i heimlandet i mindre grad enn

andre reisande tek ulike reisevaksiner. På bakgrunn av dette er det viktig å tilby vaksiner og

oppretthalda vaksinasjonsprogramma som me har i dag for å hindra spreiing av smittsame

sjukdommar (3).

Kunnskap om ulike innvandrargruppe si helse og bruk av helsetenester er mangelfull og fragmentert.

Det gjeld både kva grupper som er studert og kva tema som er belyst. Me treng derfor meir kunnskap

for å gje eit godt bilete av situasjonen.

I Kvam har me ikkje data som gjer ei oversikt over helsetilstanden til innvandrar befolkninga. Med

auka tal innvandrarar vil det i tida framover vera viktig å ha kunnskap om helseutfordringar i ulike

innvandrargrupper både i høve førebygging og behandling.


89

9.5 Oppsummering helsetilstand

Barn og unge

Generelt har barn og unge som veks opp i Kvam god helse og gode oppvekstvilkår. Det er ingen ting

som tyder på at barn si helse i Kvam skil seg vesentleg frå landet generelt.

Erfaringar frå helsetenesta kan tyde på ein auke i ungdommar med psykisk vanskar (depresjon, angst,

sjølvbilete). Tannhelsa er god samanlikna med Hordaland og landet generelt.

Det er eit mål at dei ulike tenestene skal koma tidleg inn for å hindra utvikling av ugunstige faktorar

relatert til helse og oppvekst for barn og unge i Kvam.

Vaksne

I det store og heile har kvemmingen god helse. Bruk av legemiddel kan vera ein indikator på sjukdom

og plager i befolkninga. I Kvam er legemiddelbruken generelt lågare enn landet samla.

Tilgjengelege tal og kvalitativ informasjon frå helsetenesta kan tyde på at det i Kvam er ein auke

førekomst av enkelte kreftdiagnosar, plager og sjukdomar i muskel og skjelett systemet, psykiske

lidingar og kols.

Årsakene til utviklinga er mange og samansette. Ein viktig faktor er befolkningsutviklinga og auken i

andel eldre i tida som kjem. Andre viktige årsaksfaktorar er arv/genetikk, teknologiske og medisinske

framsteg samt levevanar. Konsekvensane av utvikliga er mellom anna eit større press på

helsetenestene i tida framover.

Eldre

Mange eldre har god helse og stor grad av trivsel. Ei aldrande befolkning vil og føra til at fleire leve

lengre med kroniske sjukdomar. 60- og 70-åringar generelt opplever å ha god helse og god

livskvalitet. Førekomsten av psykiske lidingar aukar mot slutten av livet. Einsemd aukar risikoen for

depresjon blant eldre.

Demens aukar med aukande alder og fleire kvinner enn menn vert ramma. På bakgrunn av

befolkningsutviklinga er det sannsynleg at Kvam vil få fleire demente i åra som kjem.

Underernæring er ei utfordring for enkelte kronikarar og grupper av eldre. Kunnskap om ernæring og

tannhelse er viktig i arbeid med eldre som målgruppe.

Innvandrarar

Kunnskap om innvandrarar si helse er mangelfull. Generelt kan det synast som om innvandrar

befolkninga har dårlegare helse enn etnisk norske, men innvandrarbefolkninga er ei samansett

gruppe når det gjeld alder, kjønn, opphavleg heimland, sosioøkonomisk status, innvandringsgrunn og

opphaldstid.

Auken i andel innvandrarar i tida som kjem kan gje helsetenestene ny utfordringar. Me treng derfor

meir kunnskap om innvandrar si helse.


90

10.0 Referanseliste 1. Kommunehelsa statistikkbank 2015 (http://khs.fhi.no/webview/)

2. Statistikkivest 2016 (http://statistikk.ivest.no/hf/)

3. Folkehelserapport 2014, Helsetilstanden i Norge. Folkehelseinstituttet. Rapport 2014:4.

4. Statistikk ivest 2015 (http://statistikk.ivest.no/hf/)

5. NOU 2009:10. Fordelingsutvalget

6. Folkehelseinstituttet. http://www.fhi.no/artikler/?id=70830 Publisert: 27.08.2008, endret:

26.03.2015, 15:46

7. Kommunehelsa statistikk bank 2016(http://khs.fhi.no/webview/)

8. Fra utenforskap til inkludering. Grunnlagsdokument fram mot Kommunalpolitisk Toppmøte

og Landstinget 2016. KS september. 2015

9. NOU 2015: 1. Produktivitet – grunnlag for vekst og velferd.

10. Meld. St. 6 (2012-2013). En helhetlig integreringspolitikk. Mangfold og fellesskap

11. NAV; www.nav.no/no/NAV+og+samfunn/Statistikk/Arbeidssokere+og+stillinger+-

+statistikk/Helt+ledige

12. SSB; http://ssb.no/arbeid-og-lonn/statistikker/akumnd/maaned/2015-08-26

13. SINTEF 2012 (http://www.sintef.no/globalassets/upload/helse/arbeid-og-

helse/sintef_rapport_a11947_ia-avtalen.pdf)

14. Ihlebæk, 2010 – i FHI artikkel (http://www.fhi.no/artikler/?id=110545)

15. NAV statistikknotat, 2012

(file:///C:/Users/reikju/Downloads/Statistikknotat%20uf%C3%B8repensjon%20pr%20%2030

%20juni%202012.pdf)

16. FHI 2013 – om bustad

17. Helsedirektoratet: https://helsedirektoratet.no/folkehelse/folkehelsearbeid-i-

kommunen/veivisere-i-lokale-folkehelsetiltak/bolig-lokalt-folkehelsearbeid

18. NIBR-rapport 2014:16. Bolig og folkehelse – hva er sammenhengen? Helgesen MK; Holm A,

Monkerud L og Schmidt L.

19. Helsedirektoratet: https://helsedirektoratet.no/folkehelse/folkehelsearbeid-i-

kommunen/veivisere-i-lokale-folkehelsetiltak/utdanning-lokalt-folkehelsearbeid

20. NRK; http://www.nrk.no/ho/ingen-har-faerre-laerere-enn-norske-barnehagebarn-

1.12197706)).

21. Øia, T. Ungdomsskoleelever. Motivasjon, mestring og resultater. NOVA/rapport 9/11.

22. Danielsen, A.G., Samdal, O., Hetland, J. & Wold, B. (2009) School-related . Social Support and

Students' Perceived Life Satisfaction. The Journal of Educational Research, pp 303-318.

23. Fosse, G. (2006): Mental health of psychiatric outpatients bullied in childhood. NTNU.

24. Nordhagen R, Nielsen A, Stigum H (2005): Parental reported bullying among Nordic children:

a population-based study. Child Care Health Dev 2005

25. Elevundersøkinga i Kvam 2014. https://skoleporten.udir.no/#

26. UngData frå Kvam – http://www.ungdata.no/id/28182.0

27. Utdanningsdirektoratet 04.10.2013. Relasjoner mellom elever

28. Trygg trafikk – https://www.tryggtrafikk.no/tema/skole/skolevei/

29. IS 2002, 2012; Fysisk aktivitet blant 6-, 9- og 15-åringer i Norge – Resultater fra en kartlegging

i 2011. Helsedirektoratet.

30. Kolle 2015 – føreseamanuensis NIH muntlig medeling

http://khs.fhi.no/webview/

http://statistikk.ivest.no/hf/

http://statistikk.ivest.no/hf/

http://www.fhi.no/artikler/?id=70830

http://khs.fhi.no/webview/

http://www.nav.no/no/NAV+og+samfunn/Statistikk/Arbeidssokere+og+stillinger+-+statistikk/Helt+ledige

http://www.nav.no/no/NAV+og+samfunn/Statistikk/Arbeidssokere+og+stillinger+-+statistikk/Helt+ledige

http://ssb.no/arbeid-og-lonn/statistikker/akumnd/maaned/2015-08-26

http://www.sintef.no/globalassets/upload/helse/arbeid-og-helse/sintef_rapport_a11947_ia-avtalen.pdf

http://www.sintef.no/globalassets/upload/helse/arbeid-og-helse/sintef_rapport_a11947_ia-avtalen.pdf


https://helsedirektoratet.no/folkehelse/folkehelsearbeid-i-kommunen/veivisere-i-lokale-folkehelsetiltak/bolig-lokalt-folkehelsearbeid

https://helsedirektoratet.no/folkehelse/folkehelsearbeid-i-kommunen/veivisere-i-lokale-folkehelsetiltak/bolig-lokalt-folkehelsearbeid

https://helsedirektoratet.no/folkehelse/folkehelsearbeid-i-kommunen/veivisere-i-lokale-folkehelsetiltak/utdanning-lokalt-folkehelsearbeid

https://helsedirektoratet.no/folkehelse/folkehelsearbeid-i-kommunen/veivisere-i-lokale-folkehelsetiltak/utdanning-lokalt-folkehelsearbeid

http://www.nrk.no/ho/ingen-har-faerre-laerere-enn-norske-barnehagebarn-1.12197706)

http://www.nrk.no/ho/ingen-har-faerre-laerere-enn-norske-barnehagebarn-1.12197706)

https://skoleporten.udir.no/

http://www.ungdata.no/id/28182.0

https://www.tryggtrafikk.no/tema/skole/skolevei/


91

31. St. melding nr 30 (2003-2004). Kultur for læring.

32. Forskningsrådet;http://www.forskningsradet.no/servlet/Satellite?c=Rapport&cid=125400880

8778&lang=no&pagename=kunnskapssenter%2FHovedsidemal

33. Helsedirektoratet; https://helsedirektoratet.no/folkehelse/folkehelsearbeid-i-

kommunen/veivisere-i-lokalt-folkehelsearbeid/utdanning-lokalt-folkehelsearbeid

34. Kunnskapssenter for utdanning 2015;

http://www.forskningsradet.no/servlet/Satellite?c=Rapport&cid=1254008808778&pagenam

e=kunnskapssenter/Hovedsidemal

35. Miljødirektoratet, 2013. Fleire utsatt for støy. Hentet frå (3)

36. Folkehelseinstituttet; http://www.fhi.no/artikler/?id=114508

37. Statens Strålevern. Radon. (http://www.nrpa.no/radon)

38. IS-1846, Folkehelsearbeidet – veien til god helse for alle. 2010. Helsedirektoratet.

39. Forskning; http://forskning.no/aldring/2014/09/frivillig-arbeid-kan-gi-helseboost

40. Utdanningsdirektoratet. https://gsi.udir.no/application/main.jsp?languageId=1

41. MEdlemstal frå idretten henta frå Hordaland idrettskrets.

https://www.idrettsforbundet.no/idrettskretser/hordaland-idrettskrets/#

42. Telemarksbarometer; www.telemarksbarometeret.no/Folkehelse/Fysisk-biologisk-kjemisk-

og-sosialt-miljoe/Kriminalitet

43. FHI, Folkehelseinstituttet, 2014. I Myklestad, K Alvær, C Madsen et al. Skadebildet i Norge:

Hovedvekt på personskader i sentrale registre. Oslo, Folkehelseinstituttet. 2014:2.

44. Forebygging – Trygge lokalsamfunn 2011 – 2012

45. Helsedirektoratet, 2014. Aktivitetsdata – somatikk i FHI (3)

46. FHI 2014. Folkehelserapporten nr 4.

47. Hektoren Liv Faksvåg. Kostnader ved hoftebrudd hos eldre. HiOA rapport nr 3, 2014

48. IS-2114Fallforebygging i kommunen, kunnskap og anbefalinger. 2013. Helsedirektoratet.

49. Bergland A og Narum I; Rapport 1: Forskningsbasert fallforebyggende arbeid i

kommunehelsetjenesten. Høgskolen i Oslo 2010. Hentet i (38).

50. SSB 2014. Dette er Norge 2014. Kva tallene forteller

51. SSB. https://www.ssb.no/transport-og-reiseliv/statistikker/vtu/aar

52. Folkehelseinstituttet. http://www.fhi.no/artikler/?id=115076

53. Folkehelseinstituttet. http://www.fhi.no/tema/skader-og-ulykker/fakta-om-skader-og-

ulykker

54. Transportøkonomisk institutt, 2012 – tiltak for å redusera ulykker

55. Meld.St.34 (2012-2013). Folkehelsemeldingen, god helse – felles ansvar

56. Sykdomsbyrde i Norge 1990-2013. Rapport nr 1 2016. Folkehelseinstituttet.

57. Meld.St.19 (2014-2015). Folkehelsemeldingen Mestring og muligheter

58. IS-2170 Anbefalinger om kosthold, ernæring og fysisk aktivitet. 2014. Helsedirektoratet

59. IS-2367, Fysisk aktivitet og sedat tid blant voksne og eldre i Norge – Nasjonal kartlegging

2014–15. 2015. Helsedirektoratet.

60. IS-2255, Utviklingen i norsk kosthold 2014. 2015. Helsedirektoratet.

61. http://borgestadklinikken.no/files/Espen-Dahl-Larvik-22-10-2014.pdf

62. Sovno 2013; http://uni.no/nb/news/2016/02/04/lite-sovn-pavirker-skoleprestasjoner/

63. Søvn og søvnproblemer 2013. http://www.helse-

bergen.no/no/OmOss/Avdelinger/sovno/Sider/brosjyrer.aspx

64. SOVno 2013. http://www.helse-bergen.no/no/OmOss/Avdelinger/sovno/Sider/default.aspx

http://www.forskningsradet.no/servlet/Satellite?c=Rapport&cid=1254008808778&lang=no&pagename=kunnskapssenter%2FHovedsidemal

http://www.forskningsradet.no/servlet/Satellite?c=Rapport&cid=1254008808778&lang=no&pagename=kunnskapssenter%2FHovedsidemal

https://helsedirektoratet.no/folkehelse/folkehelsearbeid-i-kommunen/veivisere-i-lokalt-folkehelsearbeid/utdanning-lokalt-folkehelsearbeid

https://helsedirektoratet.no/folkehelse/folkehelsearbeid-i-kommunen/veivisere-i-lokalt-folkehelsearbeid/utdanning-lokalt-folkehelsearbeid

http://www.forskningsradet.no/servlet/Satellite?c=Rapport&cid=1254008808778&pagename=kunnskapssenter/Hovedsidemal

http://www.forskningsradet.no/servlet/Satellite?c=Rapport&cid=1254008808778&pagename=kunnskapssenter/Hovedsidemal


http://www.nrpa.no/radon

http://forskning.no/aldring/2014/09/frivillig-arbeid-kan-gi-helseboost

https://gsi.udir.no/application/main.jsp?languageId=1

https://www.idrettsforbundet.no/idrettskretser/hordaland-idrettskrets/

http://www.telemarksbarometeret.no/Folkehelse/Fysisk-biologisk-kjemisk-og-sosialt-miljoe/Kriminalitet

http://www.telemarksbarometeret.no/Folkehelse/Fysisk-biologisk-kjemisk-og-sosialt-miljoe/Kriminalitet

https://www.ssb.no/transport-og-reiseliv/statistikker/vtu/aar


http://www.fhi.no/tema/skader-og-ulykker/fakta-om-skader-og-ulykker

http://www.fhi.no/tema/skader-og-ulykker/fakta-om-skader-og-ulykker

http://borgestadklinikken.no/files/Espen-Dahl-Larvik-22-10-2014.pdf

http://uni.no/nb/news/2016/02/04/lite-sovn-pavirker-skoleprestasjoner/

http://www.helse-bergen.no/no/OmOss/Avdelinger/sovno/Sider/brosjyrer.aspx

http://www.helse-bergen.no/no/OmOss/Avdelinger/sovno/Sider/brosjyrer.aspx

http://www.helse-bergen.no/no/OmOss/Avdelinger/sovno/Sider/default.aspx


92

65. RKBU 2016 (søvn og ungdom) - http://uni.no/nb/news/2016/02/04/lite-sovn-pavirker-

skoleprestasjoner/

66. SSB https://www.ssb.no/befolkning/artikler-og-publikasjoner/livslop-generasjon-og-kjonn-

logg-2007

67. Ungdat 2013 . NOVA Rapport 10/14. Oslo: Norsk institutt for forskning om oppvekst, velferd

og aldring.

68. «Helserisiko ved bruk av snus» (Folkehelseinstituttet 2014)

69. Barns vekst i Norge 2008 – 2010 – 2012. rapport 2014; 3.

70. FHI 2016. http://www.fhi.no/artikler/?id=118090

71. http://www.psynett.no/student/spiseforstyrrelser/fagartikkel/

72. Helse Norge. https://helsenorge.no/sok/#k=spiseforstyrrelser

73. Sunn jenteidrett. www.Sunnjenteidrett.no


75. Frå brosyren «til trenere»,

http://www.sunnjenteidrett.no/media/6590/Sunn_jenteidrett_Info_til_trenere.pdf


77. FHI.http://www.fhi.no/eway/default.aspx?pid=239&trg=List_6212&Main_6157=6263:0:25,6639&Mai

nContent_6263=6464:0:25,6640&List_6212=6218:0:25,6645:1:0:0:::0:0

78. http://www.fhi.no/artikler/?id=70818

79. FHI – Tannhelse faktaark og helsestatitstikk (lest 9. 12. 2015)

80. FHI. http://www.fhi.no/artikler/?id=84062

81. Folkehelseinstituttet, http://www.fhi.no/artikler/?id=44465. Publisert: 26.06.2012, endret:

01.03.2015, 13:26

82. IS-1592. Aktiviteshåndboken kap 35 Overvekt og fedme. 2008.

83. Rapport 07/2013. Udekt behov for tannlegetjenester

84. Statistikkbanken 2015 og KUHR databasen

85. Wahlbeck K, Westman J, Nordentoft M et al. Outcomes of Nordic mental health systems: life

expectancy of patients with mental disorders. Br J Psychiatry 2011; 199: 453 – 8. [PubMed]

[CrossRef]

86. Tidsskr Nor Legeforen 2015; 135:246 – 8

87. Arbeidstilsynet. http://www.arbeidstilsynet.no/binfil/download2.php?tid=103324

88. Kreftregisteret.http://www.kreftregisteret.no/Global/Cancer%20in%20Norway/2014/CiN-

sammendrag.pdf

89. Ursin. Kreftregisteret 2016

90. IS-1881. Kostråd for å fremme folkehelsen og forebygge kroniske sykdommer – Metodologi

og vitenskapelig kunnskapsgrunnlag. Helsedirektoratet 2011

91. Diabetesforbundet 2015 – www.diabetes.no

92. St.meld 47, Samhandlingsrefomen (2008-2009). Samhandlingsreformen. Rett behandling – på

rett sted – til rett tid.

93. MoRo “Mosjon på Romsås” en intervensjon for å fremme fysisk aktivitet i en multietnisk

befolkning i Oslo øst. Catherine Lorentzen, Yngvar Ommundsen, Anne Karen Jenum, Ann

Kristin Ødegaard. 2005.

94. Tuomilehto J1, Lindström J, Eriksson JG, Valle TT, Hämäläinen H, Ilanne-Parikka P, Keinänen-

Kiukaanniemi S, Laakso M, Louheranta A, Rastas M, Salminen V, Uusitupa M; Finnish



https://www.ssb.no/befolkning/artikler-og-publikasjoner/livslop-generasjon-og-kjonn-logg-2007

https://www.ssb.no/befolkning/artikler-og-publikasjoner/livslop-generasjon-og-kjonn-logg-2007


http://www.psynett.no/student/spiseforstyrrelser/fagartikkel/

https://helsenorge.no/sok/#k=spiseforstyrrelser

http://www.sunnjenteidrett.no/


http://www.sunnjenteidrett.no/media/6590/Sunn_jenteidrett_Info_til_trenere.pdf


http://www.fhi.no/eway/default.aspx?pid=239&trg=List_6212&Main_6157=6263:0:25,6639&MainContent_6263=6464:0:25,6640&List_6212=6218:0:25,6645:1:0:0:::0:0

http://www.fhi.no/eway/default.aspx?pid=239&trg=List_6212&Main_6157=6263:0:25,6639&MainContent_6263=6464:0:25,6640&List_6212=6218:0:25,6645:1:0:0:::0:0




http://www.arbeidstilsynet.no/binfil/download2.php?tid=103324

http://www.kreftregisteret.no/Global/Cancer%20in%20Norway/2014/CiN-sammendrag.pdf

http://www.kreftregisteret.no/Global/Cancer%20in%20Norway/2014/CiN-sammendrag.pdf

http://www.diabetes.no/


93

Diabetes Prevention Study Group.Tuomilehto et al 2001; Prevention of type 2 diabetes

mellitus by changes in lifestyle among subjects with impaired glucose tolerance. N Engl J

Med. 2001 May 3;344(18):1343-50.

95. Diabetes Prevention Program Research Group. REDUCTION IN THE INCIDENCE OF TYPE 2

DIABETES WITH LIFESTYLE INTERVENTION OR METFORMIN. N Engl J Med. 2002 Feb 7; 346(6):

393–403.

96. IS-1592. Aktiviteshåndboken kap 23. Diabetes mellitus – type 2. 2008.

97. LFH kunnskap, DIABETES. Diagnostisering og behandling

98. Helse Norge 2015 – https://helsenorge.no/sykdom/lunger-og-luftveier/kols

99. http://www.vg.no/forbruker/helse/forbruker/norske-pensjonister-stortrives/a/23612718/

100. http://norlag.nova.no/id/228 (Norlag)

101. http://forskning.no/overvekt/2009/06/litt-tykke-lever-lenger

102. IS-1580, Nasjonale faglige r etningslinjer for forebygging og behandling av

underernæring. Helsedirektoratet. 2013.

103. Risikoindeks for folkehelse 2015. Hordaland. AUD-rapport nr 9-15

https://helsenorge.no/sykdom/lunger-og-luftveier/kols

http://www.vg.no/forbruker/helse/forbruker/norske-pensjonister-stortrives/a/23612718/

http://norlag.nova.no/id/228

http://norlag.nova.no/id/228

http://forskning.no/overvekt/2009/06/litt-tykke-lever-lenger

Documents

Folkehelseoversikt for Kvam · Folkehelseoversikt for Kvam herad 2016 - 2019 6 1.0 Innleiing God samfunnsutvikling er å leggja til rette for god folkehelse. Samtidig er god folkehelse