Frå undersått til medborgar

Frå undersått til medborgar ferdig_Layout 1 16.12.15 11:10 Side 1

Knut Dørum

Frå undersått til medborgarStyreform og politisk kulturi Noreg 1660 til 1884

SamlagetOslo



Innhald

1 | Frå einevelde til folkestyre 7

2 | Eineveldets ideologi og politikk 14Innføringa av eineveldet 15Den europeiske bakgrunnen 18Eineveldet som teori og ideologi 19Eineveldet som realitet 22Dialog eller indoktrinering frå norsk synsstad? 25Lydnad i teori og praksis 29Ei standslære under press? 32Forfølging av religiøse og etniske minoritetar 36Kanalar og arenaer for staten eller folket? 38Streng sensur eller trykkefridom som statens ideal? 42Mot eit opinionsstyrt einevelde? 47

3 | Den politiske kulturen 1660–1814 50Å forstå politisk kultur 50Ideologisk og kulturelt hegemoni 52Den spontane eller organiserte folkemengda? 54Fanst det ein folkeleg ideologi? 56Norsk bondemotstand 58Når gamle rettar vart krenkte 60Reell og instrumentell kongetruskap 62Reaksjonar mot vonde embetsmenn 66Skatteaksjonar 68Matopptøyar 72Aksjonsformene 75Eit politisk teater 78Elitanes politiske kultur 79Norsk elite i opposisjon 81Ein politisk kultur i endring? 84

5


4 | Embetsmannsstat og rettsstat 1814–1884 88Lagnadsåra 1807–1814 89Fridomen i gåve og kongeleg dobbeltspel? 94Mot eit moderne demokrati 99Kor demokratisk var Grunnlova og 1814-generasjonen? 102Embetsmannsstaten 111Kampen for Stortinget og nasjonen 113Autoritært regime og normsystem 115Rettsstaten 118Regimestabilitet på makt eller rett? 122

5 | Folkeleg offentlegheit og opposisjon 125Folkeleg opposisjon og nasjonalisme på 1800-talet 126Ei ny offentlegheit 130Ei mannleg offentlegheit 136Opposisjonen før 1848 138Lokalstyret etter 1814 142Den sjølvstendige borgaren og røysteretten 144Organisasjonssamfunnet og mellomklassen 148Folkerørslene 151Hauge-rørsla og misjonsforeiningane 152Thrane-rørsla 153Reaksjonen på Thrane 157Kautokeino-opprøret og fornorsking i nord 157Bondevenner 161Ei arbeidarrørsle i emning 163Vegen fram mot ei kvinnerørsle 164Radikaliseringa for arbeidarar og kvinner 168Gjennombrotet for ein stortingsopposisjon 169Partia Venstre og Høgre blir til 173Statsrådssak, riksrett og regimefall 177Eit regimeskifte i 1884 181

6 | Dei lange linene 185

Litteratur 190Register 211


1 | Frå einevelde til folkestyre

I tida 1660–1814 var Noreg ein del av ein einevaldsstat med sete i København.Denne staten omfatta ikkje berre rika Danmark og Noreg, men også deinordtyske områda Slesvig og Holstein, i tillegg til Island, Grønland og Fær -øyane. I denne einevaldsstaten var i prinsippet all makt samla hos kongen,og det vart forventa at undersåttane skulle lyde han og regjeringa blindt.Men i året 1814 vart dette radikalt endra for Noregs del. Sjølvstendereisingasom nordmennene stod for under leiing av Christian Frederik, vart ein politisk revolusjon. Eineveldet vart avløyst av ei heilt ny styreform. Landetfekk ei folkevald nasjonalforsamling – Stortinget – og ei forfatning, som varGrunnlova. Grunnlova slo fast trykkefridom, men med klare atterhald. Religionsfridom for alle kristne religionssekter hadde konstitusjonskomiteenhatt i ei av dei elleve grunnsetningane i april 1814, men tillegget om religions-fridom fall ut før den endelege grunnlova 17. mai. Dermed fekk ikkje Grunn-lova ein paragraf som positivt slo fast religionsfridom.

Langt meir demokratisk var Grunnlova når det galdt utdeling av politiskerettar. Mellom 40 og 50 prosent av menn i Noreg over 25 år fekk røysterett,og påfallande var at nesten heile bondestanden fekk vere med på vala. I euro -peisk målestokk var såleis røysteretten i 1814 svært vid. Derimot vart ikkjekvinner og arbeidarklassen rekna med som politiske borgarar, med rett til årøyste og å bli valde inn i nasjonalforsamlinga. I tillegg fanst det politisk-moralske normer som frå 1814 og i mange tiår framover mistenkjeleggjordepolitisk organisering og opposisjon, og politiske parti var sett på som moralsktvilsamt. Oppfatninga var at det var embetsmennene som skulle vere poli-tiske leiarar, og at orda deira skulle vege tyngre enn dei som kom frå kjøp-menn og bønder. Embetsmennene meinte dei best kunne forstå og forvaltefolkeviljen, og desse normene danna eit viktig grunnlag for embetsmanns-staten 1814–1884 (Seip 1974, 1981).

Det er klart at 1814 måtte innebere byrjinga på ei omfattande demokrati -sering. Det vil seie at stadig større lag av befolkninga vann seg auka politisk

7


fridom, i form av ulike gradar av ytrings- og forsamlingsfridom og at fleirefekk høve til å øve politisk påverknad gjennom ei offentlegheit og gjennompolitiske organ. Frå no av måtte kongen styre saman med ei regjering og delemakta si med Stortinget, der representantar frå fleire ulike sosiale lag haddesete, og der bonderepresentasjonen snart skulle bli stor. Domstolane, somstod fram som ei tredje statsmakt, fekk ei langt meir uavhengig stilling i for-hold til kongen. Ei fjerde samfunnsmakt rykte etter kvart fram; det var ulikeoffentlegheiter som aviser, møtestader, klubbar og foreiningar. Her vart poli tiske opinionar og rørsler danna, og dei greidde etter kvart å påverke politiske avgjerder.

Samstundes er det blitt hevda at embetsmennene i åra 1814–1884 satt medmakta og stod for eit autoritært styre (Seip 1974, 1981). Året 1884 betyddeifølgje Jens Arup Seip (1905–1992) og andre med han at embetsmannsstatenfekk seg ein varig knekk. Det kom som følgje av at Venstre, som bar oppeopposisjonen mot den politiske leiarstillinga til embetsmennene, hadde fåttstilt mange i ei konservativ embetsmannsregjering for riksrett og teke overregjeringsmakta. Det skjedde etter fleire år med åtak mot konservative regje -ringar og embetsmennene, og det hadde toppa seg i åra 1879–1884. Frå ogmed 1884 galdt prinsippet og praksisen om at regjeringa måtte ha tillit ogstøtte frå fleirtalet av representantane på Stortinget. Embetsmennene haddemista monopolet på å danne regjeringar.

Denne boka skal handle om styreform og politisk kultur i Noreg i tida1660–1884, og om skiftet frå einevelde til folkestyre der endringane knyttetil året 1814 er sentrale. Styreform gjeld kven og korleis ein stat eller eit landblir styrt, og er alt frå diktatur og einevelde til moderne demokrati med ulikgrad av folkeleg deltaking. Styreform dreier seg ikkje minst om fordeling avmakt, om det er få eller mange som bestemmer eller har påverknad på av -gjerder. Politisk kultur vil seie kva slags normer for politiske handlingar ogaksjonar som galdt utanfor maktapparatet rundt konge og regjering, altsåkva ord, uttrykk og handlingar som var tillatne for undersåttane når dei iorganiserte former eller i samla flokk ville nå fram overfor styresmaktene ellerandre sosiale grupper. Desse normene kunne bli definerte på nytt som følgjeav den politiske kampen mellom ulike grupper eller mellom folket og sty-resmaktene, og ikkje minst kunne det stå strid om kva slags normer somskulle gjelde. Vi kan snakke om eit politisk handlingsrom som heile tida varunder press og under endring.

I 1793 skreiv ein bonde til ein annan bonde i Ås: «Vi maa lyde kongen og

8


øvrigheden i alt. Om det er noget vi finder urimelig, maa vi tale vel og godtmed futen. Om han ikke vil høre, lader vi ham faa kjende vore kalde skuldre.»(Ås kommunearkiv, korrespondanse). I denne utsegna møter vi ein kontrastmellom den strenge læra om lydnad mot konge og styresmakter på den einesida, og motstand og ulydnad på den andre. Det var eit opplevd skilje mel-lom det lova sa var forbode, og det som vart godteke i politisk praksis. I politisk kultur ligg altså ulike former for politisk organisering og kollektivaktivitet hos ulike sosiale lag, og ikkje minst gradar av folkestyre eller folkeleginnverknad på politiske avgjerder.

Når det gjeld folkeleg politisk kultur og demokratisering, har mykje nykunnskap kome fram i samband med blant anna prosjekta «Demokratiskteori og historisk praksis, forutsetninger for folkestyre 1750–1850» og «1814-prosjektet» ved Universitetet i Oslo og prosjekta «Grunnloven og regionene:hegemoni, kontinuitet og brudd» ved NTNU i Trondheim og «Kulturper -spektiv på møte mellom embetsmenn og bønder» ved Høgskulen i Volda ogNorsk lokalhistorisk institutt. Samla sett har ein i desse forskingsprosjektafått fram større breidde og variasjon i den folkelege politiske kulturen enntidlegare anteke, og då særleg for tida før 1814. Lokalstyret vart utbygd i 1740-åra og i 1790-åra, og det er kjent at 1770–1773 og 1784–1799 innebar periodarmed auka trykkefridom. Patriotismen i Noreg frå 1760- og 1770-åra førtemed seg noko nytt. Patriotismen var ein tidleg forløpar for nasjonalisme ogløfta fram nordmenn og det norske som noko særs positivt i møte med andreland og folk. Patriotane dyrka det særnorske, slik som den frie, stolte og modige odelsbonden og norsk natur, historie og tradisjonar. Dei ønskte segeit norsk universitet og ein norsk bank, og kom i einskilde tilfelle med kritikkav Danmark og det danske regimet. Nokre forskarar meiner at patriotismenfekk få konsekvensar, medan andre ser den som ein viktig føresetnad forsjølvstendereisinga i 1814. Trass i eineveldet i tida 1660–1814 var det altså romfor ein folkeleg opposisjon og for ulike motstandsformer som var retta motembetsverket og regimet.

Ei hovudproblemstilling i framstillinga vil difor bli: Kor langt lukkast deteineveldige regimet i å nå målet om å skape lydige og underdanige under-såttar? Eller freista regimet også å styre gjennom forhandlingar og dialog, oggjennom å opne for meir lokalt sjølvstyre? Ei anna hovudproblemstilling vilvere å sjå kor omfattande demokratiseringa var etter 1814, og kor mykje 1814innebar eit brot med tida før. Vart til dømes innføringa av kommunalt sjølv -styre i 1837 ei viktigare hending for demokratiseringa? På 1800-talet oppstod

9


som kjent fleire folkerørsler i Noreg. Den eine rørsla var thranittane i 1849–1851, som Marcus Thrane leia. Den andre var bondevennene, som hadde sistordomstid under leiing av Søren Jaabæk i tida 1865–1873. Seinare, i 1870-og 1880-åra, kom to parallelle rørsler – dei liberale og konservative foreinin-gane – som utpeika kvarandre som politiske motstandarar. Seinare dannadei liberale foreiningane partiet Venstre og dei konservative partiet Høgre.Kor sterk var så kontinuiteten mellom nye og tidlegare politiske grupperingarog rørsler, og kva var nytt? Kor langt nådde den etablerte makta i å demmeopp for opposisjonen og dei som ville ha meir demokratisering i tida etter atThrane-rørsla vart knust? Og kor mykje oppnådde opposisjonen før 1884?

I forskinga om tilhøvet mellom stat og folk i einevaldstida og på 1800-talet er det to forskingsretningar eller modellar av tilhøvet mellom stat ogfolk, og dei representerer to diametralt ulike syn. Det eine er eit interak -sjonsperspektiv, frå interaksjon, som tyder samhandling, og impliserer sam -arbeid og interessefellesskap. Det går ut på at staten også i einevaldstida søkteå styre i samforståing og samarbeid med meiningsdanningar og opinion hosfolket eller hos einskilde interessegrupper. Interaksjonsperspektivet har voredominerande hos norske historikarar innanfor forskinga på tidleg nytid. Vifinn den hos historikarar som til dømes Knut Mykland (1920–2005), SølviSogner (f. 1932) (Sogner 1996) og Ståle Dyrvik (f. 1943) (Dyrvik 1996). Truapå ei harmoniserande tilnærming mellom statsberande politiske elitar og folket finn vi også hos historikarar som har studert det norske 1800-talet.Dette gjeld ikkje minst hos Francis Sejersted (1936–2015) med tanken om«den borgerlige rettsstaten» som sikra alle grupper personleg tryggleik og politisk handlingsrom, og påstanden hans om at rettsstaten fekk like sterktilslutning frå bønder og byborgarskap som frå embetsmenn. Rettsstatenvart, slik Sejersted ser det, i ei viss utstrekning ein garantist for demokratise-ringa utover på 1800-talet, samstundes som denne staten ikkje ønskte segpartipolitikk og såleis var ein brems for meir folkestyre (Sejersted 1978).

I motsetnad til interaksjonsperspektivet står maktstatsperspektivet, somlegg vekt på at staten saman med politiske elitar søkte å disiplinere og styrefolket og skaffe seg eit hegemoni som sikra blant anna økonomiske og mili-tære ytingar. Maktstatsperspektivet inneber at staten først og fremst var opp-teken av å utøve makt andsynes undersåttane, og innanfor denne retningafinn vi for einevaldstida særleg historikarane Øystein Rian (f. 1945) (2003a,2003b, 2010, 2014) og Kåre Lunden (1930–2013) (Lunden 1980, 2002). Vikan også plassere Jens Arup Seip innanfor dette perspektivet med embets-

10


mannsstaten i åra 1814–1884, som hadde sterke autoritære og kontrollerandedrag. Ifølgje Seip såg embetsmennene på seg sjølve som dei einaste som evnaå vareta interessene til nasjonen, samfunnet, fellesskapet eller ålmennveletmot særinteressene. Denne politiske og sosiale eliten skaffa seg eit makt -mono pol, men hadde samstundes få økonomiske interesser. Embetsmanns-staten innebar difor lenge ei avgrensa demokratisering, slik Seip beskriv det.Personar eller aviser som kritiserte regimet, vart forfølgde eller motarbeidde,og embetsmennene greidde lenge å styre stortingsvala til sin fordel. Embets-mannsstaten stod, etter Seips syn, for ein politisk kultur som fordømde po-litisk agitasjon og organisasjon og valsamarbeid. Den einskilde borgarenskulle gjere opp meininga si uavhengig av andre (Seip 1974, 1981).

Konsekvensane av desse to modellane er interessante. Interaksjonsper -spektivet vil framheve at styresmaktene ønskte seg element av folkestyre ogfolkeleg politisk medverknad også i einevaldstida, og at stat og politiske elitarfungerte som drivkrefter i demokratiseringa utover på 1800-talet. Medan1700-talet baud på trekk av eit opinionsstyrt einevelde, vart 1800-talet pregaav ein rettsstat som tok omsyn til ålmennvelet. På den måten blir det bådeein parallell og ein kontinuitet frå 1700- til 1800-talet. I kontrast til dette harvi maktstatsperspektivet, som vil understreke varige autoritære og maktsen-traliserande trekk frå einevaldstida som varte til langt ut på 1800-talet. Demo -kratiseringa på 1800-talet kom difor etter kvart til å arte seg som ein kampnedanfrå mot ein stat og ein statsberande elite som nok kunne tale om folke -vilje og folkestyre, men som i praktisk politikk heller ønskte å setje grenserfor folkelege ytringar og folkeleg aksjonisme og hevde hegemoni.

No må det seiast at det er få forskarar som reindyrkar desse modellane.Dei fleste vil sjå trekk av ein autoritær stat både før og etter 1814, og trekk avfolkestyre og politisk handlingsrom for undersåttane i heile tidsrommet1660–1884, og at tiåra etter 1814 på ein eller annan måte måtte innebere eiauka demokratisering og politisering av breie lag av befolkninga. Men model -lane og talsmennene deira får fram eit skilje mellom dei som teiknar eine-veldet og embetsmannsstaten som autoritære system, og dei som meiner ateineveldet og embetsmannsstaten stod for rettsstatlege tankar og søkte å for -ankre avgjerder i opinionen.

Kapittel 2 vil i hovudsak dreie seg om ideologien, lovgjevinga og det poli -tiske programmet som den eineveldige staten i Danmark og Noreg stilte segbak i tida 1660–1814 for å kontrollere og disiplinere undersåttane. Her vilomgrepet absolutisme (einevelde) stå sentralt, og framstillinga vil byrje med

11


innføringa av eineveldet i 1660 i Danmark og Noreg, og då sett i ein euro-peisk samanheng. Vidare skal vi sjå kor langt einevaldsmakta gjekk i å freisteå skape lydige undersåttar. Lukkast styresmaktene langt på veg i å passivisereog disiplinere innbyggjarane og å sikre seg store økonomiske overføringar ogomfattande militærteneste frå dei? Eller var det også politikk å integrere inn -byggjarane i styre og stell på ulike måtar og lodde stemninga blant folk?

Kapittel 3 vil sjå på både den politiske kulturen folket stod for, og deneliten representerte i Noreg, og det politiske handlingsrommet som under-såttane i tida 1660–1814 skaffa seg i konflikt eller i samarbeid med styresmak-tene. Her skal omgrepa politisk kultur og modellar for førmoderne folkelegopposisjon klargjerast og drøftast. Her vil hovudspørsmålet vere kor langtden politiske praksisen kom til å skilje seg frå lovverk og ideologi som statenstod for. Lukkast det innbyggjarane å skaffe seg eit større politisk handlings-rom og å drive ein politikk andsynes styresmaktene som dempa dei offentlegepålegga, eller som styrkte næringsinteressene deira? Relevant er det å saman-likne den politiske kulturen og opposisjonen som folket stod for, og den eliten representerte. Kor ulike var desse kulturane, og kva hadde dei felles?Eit viktig tema her blir regimekritikken i Noreg i tiåra før 1814. Kor sterkvar den, og kva slags former og innhald fekk den?

Kapittel 4 vil byrje med bakgrunnen for og resultata av dei politiske hen-dingane i 1814. Eit hovudspørsmål er om 1814 representerte eit brot med eine -valdstida i styreform, eller sagt på ein annan måte: Kor langt gjekk Grunnlovai ei demokratisk retning? Mykje av kapittelet vil ta for seg ideologien og poli -tikken den norske staten og elitane – først og fremst embetsmennene – stodfor etter 1814 og fram til 1884, som til dels opna for demokratisering, mensom også hadde klare autoritære og kontrollerande trekk. Perspektivet er pånytt ovanfrå og ned, eller slik den politiske utviklinga fortona seg for makt-havarane og dei politiske elitane. Her vil modellen om embetsmannsstatenog modellen om den borgarlege rettsstaten stå sentralt. Var den ein rettsstatsom tok form som søkte å vareta «ålmennvelet», fellesskapet eller interesseneog rettane til alle grupper, bygd på fridoms- og likskapstankar? Eller voksdet fram ein embetsmannsstat som nok kunne forsvare rettar og interessertil mange ulike grupper, men som samtidig langt på veg sytte for at embets-mennene hadde eit politisk maktmonopol?

Kapittel 5 gjeld politisk praksis og kor langt demokratiseringa nådde iNoreg i tida 1814–1884. Her skal vi sjå nærare på omgrepa offentlegheit ogdemokrati eller demokratisering. Korleis kom den folkelege politiske oppo-

12


sisjonen til å omdefinere det politiske systemet, og kor mykje oppnådde deni retning av å få meir folkestyre? Og kva betydde reaksjonen frå den etablertemakta og motkreftene på høgresida når det galdt å bremse opp demokrati-seringa? Eller var det slik at også opposisjonen tvilte på at folket var myndigog opplyst nok til å få politisk makt?

Uansett gjekk det i dette tidsrommet føre seg ei demokratisering somover tid fekk følgjer. Året 1884 innebar at parlamentarisme vann fram somstatsskikk, at regjeringa måtte ha tillit og støtte frå fleirtalet av representan-tane i Stortinget. Året 1884 førte også med seg siger for partiet Venstre ogein brei opposisjon mot embetsmannsstaten, som partiet Høgre forsøkte åforsvare. Embetsmannsstaten leid samanbrot. Men mens nokre historikararvil sjå viktige steg mot meir folkestyre fram mot 1884, vil andre dempe detinntrykket. Uansett var det ei demokratisering som lenge femna mennene,men i liten grad kvinnene. I samband med det kan ein sjå ei maskuliniseringav offentlegheitene etter 1814 i kontrast til ei forsiktig innlemming av fleiresosiale lag med menn. I kapittel 6, det siste i rekka, vil vi summere opp fors-kinga på styreform, politisk kultur og demokratisering og forsøke å nøsteopp nokre svar på dei store spørsmåla i framstillinga: Kor viktig var eigentleg1814 i utviklinga mot det folkestyret som vart knesett med parlamentarismeni 1884? Var det element av folkestyre og folkeleg politisk medverknad også ieinevaldstida? Og vart dei autoritære og maktsentraliserande trekka vidare-førte også etter 1814?


Documents

Frå undersått til medborgar