Friedrich Engels - Klasik Alman Felsefesinin Sonu

8/14/2019 Friedrich Engels - Klasik Alman Felsefesinin Sonu

1/62

1.riedrich EngelsLudwig .euerbach ve Klasik Alman

.elsefesinin Sonu

LUDWG.EUERBACH

VE KLASK ALMAN.ELSE.ESNN SONU

.REDRCHE

NGE

LS

ER YAYINLARI


2/62


3/62

LUDWG .EUERBACHVE KLASK ALMAN .ELSE.ESNN SONU

.REDRCH ENGELS


4/62

Ludwig .euerbach ve Klasik Alman .elsefesinin Sonu[1], . Engels tarafndan 1886ba-larnda yazlmtr Die Neue Zeit, n 4 ve 5, 1986da yaymlanm ve ayr basm1888de Stutt-gartda yaplmtr

[Trkeye evirisi,Ludwig .euerbach ve Klasik Alman .elsefesinin Sonu, s: 1-70, SolYaynlar, Eyll 1979, kinci Bask]

Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir 2003erisyay@kurtuluscephesicomhttp://wwwkurtuluscephesicomhttp://wwwkurtuluscephesinethttp://wwwkurtuluscephesiorg


5/62

NDEKLER

9 nsz12 Bir Hegelden .euerbacha22 ki dealizm ve Materyalizm33 .euerbachta Din .elsefesi ve Trebilim42 Drt Diyalektik Materyalizm

60 Aklayc Notlar


6/62


7/62

LUDWG .EUERBACHVE KLASK ALMAN .ELSE.ESNN SONU

.REDRCH ENGELS


8/62


9/62


.elsefesinin Sonu

NSZ

MARKS,Ekonomi Politiin Eletirisine Katknn nszn-de, Berlin 1859, her ikimizin, 1845te Brkselde, Alman felsefesininideolojik anlay ile bizim gr tarzmz [zellikle Marks tarafndanilenen materyalist tarih anlay szkonusu idi] arasndaki uzlamazkartl ortaya koymaya karar verdik: bu, gerekte, bizimgemiteki felsefi bilincimizle hesaplamamzd Bu planmz, hegel-sonras felsefenin bir eletirisi biiminde gerekleti Elyazmas,formalar halinde, iki cilt olarak, Vestfalya daki yaynevi sahibininelindeydi ki, yeni gelimelerin, yaptn baslmasn olanaksz kldnrendik Biz, grlerimizi akla kavuturmak olan balcaamacmza [sayfa 9] vardnz iin, elyazmasn[2] farelerin kemirici


10/62

10 .riedrich EngelsLudwig .euerbach ve Klasik Alman.elsefesinin Son

eletirisine seve seve terkettikO dnemden beri, krk yldan fazla bir zaman geti, ve iki-

mizden biri yeniden bu konuya dnme frsatn bulamadan Marksld Hegel ile olan ilikilerimiz konusunda eitli nedenlerle dn-celerimizi akladk, ama bu aklamalar, hibir yerde sorunu ta-mamlayp, konuyu kapatc nitelikte deildi Hibir zaman .euer-bach konusuna yeniden deinmedik, bununla birlikte .euerbach,pek ok bakmdan hegelci felsefe ile bizim anlaymz arasndabir ara halka idi

Bu arada, Marksn dnya anlay, Almanyann ve Avrupannsnrlarnn ok telerinde ve dnyann btn uygar dillerinde yan-dalar buldu te yandan, klasik Alman felsefesi, imdi, yabanclkelerde bir yeniden dou yaamaktadr, zellikle ngiltere, skan-dinavya ve hatta Almanyada, yle grnyor ki, insanlar, oralardaniversitelerde felsefe diye sunulan deiik sistemlerden alnmelerden meydana gelen, alc bulamayan popler kitaplardanusanmaya balyor

Durum byle olunca, Hegel felsefesi ile ilikilerimiz konusun-da, bizim nasl bu felsefeden ktmz ve nasl ondan ayrldmzzerine ksa ve sistematik bir inceleme yazs gitgide bana dahazorunlu grnd Ve ayn ekilde, bana yle geldi ki, yerimizi bul-madan nceki kaynama dnemimizde, .euerbacthn, Hegel-son-ras herhangi baka bir filozoftan daha fazla zerimizde etkiliolduunu tamamen teslim ederek bir onur borcunu da demekzorundaydk Onun iin,NeueZeit gazetesinin yazkurulunun, Starc-kenin .euerbach konusundaki kitab zerine bir eletiri yazmamistemekle bana verdii frsat karmadm almam, bu derginin1886 ylnda kan [sayfa 10] 4 ve 5 fasikllerinde yaynland ve gzdengeirildikten sonra burada yeniden ayr bir bask olarak kyor

Bu satrlar baskya yollamadan nce, eski 1845-1846 elyaz-masn yeniden kardm ve bir kez daha baktm .euerbach zeri-ne olan blm bitirilmemi Kaleme alnan ksm, ancak bizim ozamanki ekonomi tarihi konusundaki bilgilerimizin ne kadar eksikolduunu tantlayan bir materyalist tarih anlay aklamasndanibaret Burada .euerbach retisinin bile eletirisi bulunmad iin,imdiki amacm bakmndan elyazmasndan yararlanamazdmBuna karlk, Marksn eski bir defterinde, ek olarak yaynlanan.euerbach zerine oniki tezi yeniden buldum Bunlar, sonradan


11/62


.elsefesinin Sonu

ilenmek zere abucak kat zerine izitirilivermi, hi de baskiin hazrlanm olmayan yaln notlardr, ama yeni dnya anlaynn

dahiyane tohumunun atlm olduu ilk belge olarak llemeye-cek bir deer tayorlar [sayfa 11]

Londra, 21 ubat 1888 .riedrich Engels

. Engels,Ludwig .euerbach undder Ausgang der klassichendeutschen Philosophie, Stuttgart 1988,

adl yaptta yaynlanmtr


12/62


BRHEGELDEN .EUERBACHA

BU YAPIT,* bizi, zaman iinde bizden bir kuaklk bir araylaayrlan, ama bugn Almanyada yaamakta olan kuaa, sanki yz-

yl ncesinin tarihini tayormucasna yabanc bir aa gtryorAma gene de bu zaman iinde Almanyann 1848 devrimine hazr-lan a yaand: o zamandan beri bizde btn olup bitenler1848in bir devamndan, yalnzca devrimin vasiyetinin yerine getiril-mesinden baka bir ey deildir

Tpk 18 yzylda .ransada olduu gibi, 19 yzylda Alman-yada da, felsefedeki devrim siyasal k de hazrlad Ama nebyk farkllk bu ikisi arasndaki! [sayfa 12] .ranszlar, btn resmi

* C N Starcke,Ludwig .euerbach, Stuttgart, .erd Encke 1885 -Ed


13/62


.elsefesinin Sonu

bilime kar, Kiliseye kar, hatta sk sk devlete kar, ak savamhalindeydiler, yaptlar snrlarn tesinde, Hollandada, ngilterede

baslyor, kendileri ikide-bir Bastillei ziyaret edecek durumdabulunuyorlard Almanlarda ise, tersine, devlet tarafndan atananprofesrler, genliin hocalaryd, yaptlar retim elkitaplar olaraktannyor, ve btn gelimeyi talandran sistem, Hegelin sistemi,u ya da bu biimde Prusya krallnn devlet felsefesi katna yk-selmiti! Ya devrim, profesrlerin ardna, onlarn ukalca ve karanlkszlerinin ardna, onlarn ar ve skc uzun uzun tmcelerininiine mi gizleneydi? O sralar devrimin temsilcileri olarak grlenadamlar, liberaller, insanlarn kafalarna kargaalk yadran bu fel-sefenin en amansz dmanlar deiller miydi? Ama ne hkmetin,ne liberallerin gremediini, bir adam, en azndan daha 1833tegrd Henri Heine[3] idi bu adamn ad

Bir rnek alalm Hibir felsefi sav, Hegelin nl Gerekolan her ey ussaldr, ussal (rationnel) olan her ey gerektir* savkadar, yeteneksiz hkmetlerde bu denli kran duygular veonlardan daha az yeteneksiz olmayan liberallerde de bu denli fkeuyandrmamt Bu, aka, var olan her eyin kutlulatrlmas,despotluun, polis devletinin, keyfi adaletin, sansrn onaylanmasdeil miydi? te byle yorumlad bunu .riedrich Wilhelm III, onunlabirlikte de uyruklar Oysa, Hegelde var olan her ey, hi de ylebirdenbire gerek deildir Gereklik san, Hegelde, ancak, aynzamanda zorunlu olana uygulanr, gereklik alp ortaya kndazorunluluk olarak kendini ortaya koyar; onun iin Hegel, ne olur-sa olsun her trl hkmet nlemini gerek [sayfa 13] saymaz bizzatHegel belli bir hazinesel kurum** rneinden szeder Ama zo-runlu olan, son aamada, ayn ekilde ussal olduuna da gsterir,

ve o zamann Prusya devletine uygulannca, Hegelin sav, bu devletussaldr, zorunlu olduu lde de ussaldr anlamndan baka biranlama gelmez; bununla birlikte, bu devlet bize kt grnyorsa

ve kt olduu halde gene de var olmakta devam ediyorsa, buhkmetin kt niteliinin kantn ve aklamasn, uyruklarn bunauygun den kt niteliinde bulur O zamann Prusyallar lyk

* Georg Wilhelm .riedrich Hegel, EncyclopdiederphilosophischenWissenschaf-tenimGrundrisseErsterThellDieLogik, Werke, Bd, 6 Berlin 1840 -Ed

** Goethe,.aust, Erster Teil, Studierzimmer -Ed


14/62


olduklar hkmete sahiptilerOysa, Hegele gre, gereklik, hibir ekilde, her koulda ve

her zaman, eylerin belirli bir siyasal ya da toplumsal duruma uy-gun gelen bir san (attribut) deildir Tam tersine, Roma Cumhuri-yeti gerekti, ama onun yerini alan Roma mparatorluu da aynekilde gerekti 1789 .ransz monarisi, o kadar gerek-d, yanitm zorunluluktan yoksun, o kadar usa aykr olmutu ki, Hegelinher zaman byk bir coku ile szn ettii Byk Devrim tarafn-dan yklmalyd Bunun sonucu olarak, burada, monari gerek-d, devrim ise gerek olandr Ve bylece, gelimesi srasnda,daha nce gerek olan her ey gerek-d olur, zorunluluunu

yitirir, var olma hakkn, ussal niteliini yitirir; canekien gerekliinyerini, yeni ve yaayabilir bir gereklik alr; ve bu, eer eylerin eskidurumu diren gstermeden lecek kadar usul olursa barl

yolla, yok eer zorunlulua kar durursa zor yoluyla olur Ve byleceHegelin sav, gene hegelci diyalektiin oyunuyla kendi kartnadner: insan tarihi alannda gerek olan her ey, zamanla, usa ay-kr olur, demek ki, gelecek, yazgs gerei, daha nceden usa ay-krdr, nceden usa aykrlkla lekelenmitir: ve insanlarn kafasndaussal olan ne varsa gerek olmaya adaydr, [sayfa 14] grne gre

var olan gereklikle ne kadar eliik olursa olsun Her gerek olannussall sav, hegelci diyalektiin btn kurallarna gre u bakasavda zmlenir: Var olan her ey, yok olmay hakeder

Ama Hegel felsefesinin asl anlam ve devrimci nitelii (bura-da Kanttan beri sregelen hareketin sonucu olarak Hegel felsefe-sinin bu ynyle snrl kalmak zorundayz) insan dncesinin veinsan, eyleminin btn sonularnn son ve kesin olma niteliineartk kesin olarak son vermesindedir .elsefede kabul edilmesiszkonusu olan gerek, Hegelde, bir kere kefedildikten sonraartk ezbere renilmesinden baka bir ey kalmayan bir dogma-tik ilkeler dermesi deildi artk; gerek, bundan byle, bizzat bilgisrecinin iinde, hibir zaman szde bir mutlak gerein bulunuuile artk daha teye gidilemeyen, ulalan mutlak gerek karsndakollar kavuturup az ak seyretmekten baka yapacak bir eybulunmayan bir noktaya varmakszn bilginin alt basamaklarndangittike daha st basamaklarna ykselen bilimin uzun tarihselgelimesinde yatyordu Ve bu, btn teki bilgi ve pratik eylemalanlarnda olduu gibi felsefi bilgi alannda da byleydi


15/62


.elsefesinin Sonu

Bilgi kadar tarih de, insanln lksel olarak eksiksiz bir du-rumu iinde son ve kesin tamamlana varamaz; eksiksiz bir top-

lum, eksiksiz bir devlet, ancak imgelemde (muhayyilede) varolabilen eylerdir; tam tersine, tarih iinde ardarda birbirini izleyendurumlar, insan toplumunun aadan yukarya doru giden sonsuzgelimesi iinde ancak geici birer aamadrlar Her aamazorunludur ve bu yzden de ana gre ve kkenini borlu oldu-u koullara gre merudur; ama bu aamann kendi barnda

yava yava gelien daha st dzeydeki yeni koullarn karsndahkmsz ve haksz olur; daha st dzeyde bir aamaya yer ver-mesi gerekir, ki bu yeni aama [sayfa 15] da sras gelince gerileme velme devresine girer Nasl burjuvazi, byk sanayi, rekabet vednya pazar araclyla, pratik iinde, btn eski, dayankl vesaygn kurumlar* bozup yokederse, ayn ekilde, bu diyalektik fel-sefe de, btn en sonuncu mutlak gerek kavramlarn ve bu ger-ee uygun den insanln mutlak durumlar kavramlarn ge-ersizletirir Bu diyalektik felsefe karsnda kesin, mutlak, kutsalhibir ey varln srdrmez; bu felsefe her eyin dayankszln,

ve her eydeki dayankszl gsterir, ve onun karsnda, kesinti-siz olmak ve yok olmak srecinden, daha aadakinden daha

yukardakine sonsuz k srecinden baka hibir ey yrrlktekalamaz, o kendisi de bu srecin dnen beyindeki yanssndanbaka bir ey deildir uras da dorudur ki, onun bir de tutucu

yani vardr, o, bilginin ve toplumun gelimesinin belli aamalarnnkendi alarna ve kendi koullarna gre meruluunu kabul eder;ama daha ileri gitmez Bu gr tarznn tutuculuu grelidir, onundevrimci nitelii ise mutlaktr zaten hkm srmesine izin verdiitek mutlak olan da budur

Burada, bu gr tarznn doabilimin bugnk durumu iletam bir uyum iinde bulunup bulunmad sorusunu tartmanngerei yoktur: doabilim yeryznn kendi varl konusunda mm-kn olabilecek bir sonun nceden grlmesini salarsa da, bunakarlk yeryznn oturulabilirliine ilikin olduka kesin bir sonunceden syleyebilmekte ve bu yzden de insanlk tarihine yalnz

ykselen bir soy dal deil, ama ayn zamanda aa doru inen bir

* Bkz: Komnist Parti Manifestosu Burjuvazinin bu devrimci eyleminin aklandpasajlar -Ed


16/62


soy dal da vermektedir Herhalde, insanlk tarihinin inie geeceidnm noktasndan henz olduka uzakta bulunuyoruz ve Hegel

[sayfa 16] felsefesinden, anda, doabilimin henz gndemine al-mad bir konu ile uramasn isteyemeyizAma unu syleyebiliriz ki, aslnda, yukarda gsterilmi olan

gelime, Hegelde burada gsterildii kesinlikte deildir Bu gelime,onun ynteminin zorunlu bir sonucudur, ama Hegelin kendisi busonucu hibir zaman bu kadar ak seik olarak karmamtr Vebu, salt, Hegelin bir sistem kurmak zorunda olmas yznden, vebir felsefe sisteminin de geleneksel gereklere gre her ne biimdeolursa olsun mutlak gerek sonucuna varmak zorunda olmas

yzndendir Demek ki, Hegel, zellikleMantknda, bu ncesizve sonrasz gerein, mantksal sreten, yani tarihsel srecin ken-disinden baka bir ey olmadn ne kadar kuvvetle ifade ederseetsin, gene de kesinlikle bir yerde sisteminin sonuna varmasgerektii iin, kendisini, bu srece bir son vermek zorunda gryorKendisi de,Mantkta, bu sondan bir balang yapabilir; u anlamdaki, burada sonuncu nokta mutlak .ikir (idea) zaten bu da, Hegelonun hakknda bize ne diyeceini hi bilmedii iin mutlaktrdoada kendi kendine yabanclar, yani doaya dnr ve dahasonra zihinde (esprit), yani dncede ve tarihte kendi kendinegeri dner Ama, btn felsefenin sonunda, byle k noktasnageri geliin ancakbirtek yolu vardr; o da tarihin ereinin, insanlnkesinlikle bu mutlak .ikrin bilgisine varmasnda yattn varsaymak

ve bu mutlak .ikir bilgisine Hegelin felsefesinde ulalm olduunuaklamaktr Ama bununla Hegelin sisteminin, btn dogmatikierii mutlak gerek olarak iln edilmi olur, bu dogmatik ierik,Hegelin, dogmatik olan ne varsa hepsini geersizletiren diyalektik

yntemi ile eliki halindedir, bu yzden Hegelin retisinin dev-rimci yan, onun tutucu yannn arl altnda ezilip boulmutur

Ve felsefi bilgi konusunda doru olan, tarihsel pratik iin de [sayfa 17]dorudur Hegelin kiiliinde, mutlak .ikri hazrlayp ilemeyibaaran insanlk, pratikte, bu mutlak .ikri geree geirebilecekdurumda olmaldr Dolaysyla mutlak .ikrin adalarnn karsnakard pratik siyasal gerekliliklerin gz fazla ykseklerde olm-amaldr Ve ite bylece, Hukuk .elsefesinin sonunda unu bu-luyoruz: mutlak .ikrin, .riedrich-Wilhelm IIIn baarya ulamak-szn, uyruklarna inatla vaadettii[4] u temsili monaride, yani o


17/62


.elsefesinin Sonu

zamanki Almanyann kk-burjuva koullarna uyarlanm mlksahibi snflarn dolayl, snrl ve lml bir egemenliinde gerekle-

melidir; bu da, ayrca, kurgusal olarak soyluluun zorunluluunubize tantlamak iin elverili bir durumdurDemek ki, sistemin i zorunluluklar, kendi balarna derin-

liine devrimci olan bir dnme ynteminin yardmyla, ok lmlbir siyasal sonucun gnna kmasn aklamaya yetiyor Zatenbu sonucun zgl biimi Hegelin Alman olmasndan ve kafasnnarkasnda, tpk ada Goethe gibi bir darkafal burjuva sa rtstamasndan geliyordu Goethe de, Hegel de, herbiri kendi alann-da, Olimposlu Jpiterler idiler, ama ne biri, ne de teki, hibir za-man Alman darkafal burjuvalndan tamamyla syrlamad

Bununla birlikte, btn bunlar, Hegel sisteminin, kendisin-den nceki herhangi baka bir sistemden kyaslanamayacak ka-dar daha geni bir alan kucaklamasna ve bu alanda bugn bilehl insan artan bir dnce zenginlii gelitirmesine engel ola-maz TininGrngbilimi (ki buna, tinin embriyoloji ve paleonto-lojisinin bir paraleli denilebilirdi: insan bilincinin tarihsel olarakgetii evrelerin ksaca yeni bir kopyas olarak kavranlan bireyselbilincin geirdii deiik evreler boyunca gelimesi)Mantk, Doa.elsefesi, Tin .elsefesi, bu sonuncusu kendi iinde tarihsel altbller halinde ilenmitir: Tarih,Hukuk, [sayfa 18]Dinfelsefeleri,

.elsefe Tarihi,Estetik vb btn bu deiik tarihsel alanlarda,Hegel, gelimenin iletken telinin varln bulmaya ve tantlamayaalr ve o, yalnzca yaratc bir deha olmayp ayn zamanda derinansiklopedik bilgiye sahip bir adam olduundan btn bu alan-lardaki almalar derin izler brakmtr Besbelli ki, bir sistemzorunluluu sonucu, o, kk apl hasmlarnn zerine bugnhl grlt kopardklar keyfi yaplara bavurmak zorunda kalr

Ama bu yaplar, onun yaptnn ancak erevesi ve iskelesidirler;bo yere bu yaplar zerinde durulmayp, gl yap iersinde dahaderinlere dalnrsa, orada, bugn bile btn deerlerini koruyansaysz hazineler bulunur Btn filozoflarda sistem kesinlikle gei-ci olandr, nk o, insan aklnn hi de geici olmayan bir gerek-sinmesinden, yani btn elikilerin zerinden amak gereksin-mesinden ortaya kar Ama btn bu elikiler kesin olarak orta-dan kaldrld m szde mutlak geree varrz: dnya tarihi sonuna

varm bitmitir, bununla birlikte her ne kadar artk yapacak bir


18/62


eyi kalmamsa da, gene de devam etmesi gerekir: dolaysyla -zmlenmesi olanaksz yeni bir eliki ortaya kar Byle konulun-

ca, felsefenin devinin, ancak btn insanln ileriye doru geli-mesi iinde yapabileceini tek bana bir filozofun gerekletir-mesini istemekten baka bir anlama gelmediini anlar anlamaz*hi kimse bunu anlamada bize Hegelden daha ok yardm etme-mitir evet bunu anladmz zaman, szce imdiye dein verilenanlamda btn felsefenin de ii bitmi olur Artk bu yoldan veherhangi bir kimsenin tek bana ulamas olanaksz olan her trlmutlak gerekten vazgeilir, ve bunun yerine diyalektik dn-cenin yardmyla, pozitif bilimler ve bu bilimlerin sonularnn [sayfa19] sentezi yoluyla ulalabilir greli gereklerin ardna dlr.elsefenin genel olarak sona erii Hegel iledir; gerekten, o, siste-minde, bir yandan felsefenin tm gelimesini en grkemli bir tarzdazetlerken, te yandan bilincinde olmasa da, dnyann gerek,pozitif bilgisine gtren bu sistemler labirenti dndaki yolu bizegsterir

Hegelin bu sisteminin, Almanyann felsefe kokan havaszerinde ne denli byk bir etki yapacan anlamak g deildirBu, on yllarca sren ve Hegelin lmyle bile hi duraklamayangrkemli bir yry oldu Tam tersine Hegel hayranl Hegelekar olanlara bile azok bulaarak, zellikle 1831-1840 yllar arasn-da hkm srd Ve ite kesinlikle bu dnemdedir ki, hegelci g-rler, bilerek ya da bilmeyerek, en deiik bilimlere en geni bi-imde geerek yayld ve ortalama kltrl bilincin zihinsel be-sinini salad gndelik yazna ve gnlk basna bile iledi Amabtn izgi boyunca gerekleen bu zafer bir i savamn n be-lirtisinden baka bir ey deildi

Hegelin retisinin tm, daha nce de grdk, en deiikpratik parti anlaylarn koyabileceiniz olduka geni boluklarbrakyordu; ve o zamanki Alman teorisyenlerinde, her eyden nceiki eye, dine ve siyasete pratik bir nitelik veriliyordu Daha okHegelinsistemi zerinde duran bir kimse, bu iki alanda da oldukatutucu olabiliyordu; buna karlk, diyalektikyntemi esas alan ise,dinde olduu kadar siyasette de en ar muhalefete katlabiliyor-du Hegelin kendisi de, yaptlarnda sk sk raslanan devrimci fke

* Bkz: .riedrich Engels,Anti-Dhring, s 175-177 Sol Yaynlar -Ed


19/62


.elsefesinin Sonu

patlamalarna karn, sonunda tutucu yana daha ok eilir grnyordu Sistemi, Hegele g bir kafa almas bakmndan,

ynteminden daha pahalya malolmam mdr? 1830-1840 yllarnnsonlarna doru, hegelci okuldaki blnme, gitgide daha belirginolarak kendini gsterdi Sol-kanat, yani [sayfa 20] gen-hegelcilerdenilenler, pietist tarikatndan kuralc protestanlara ve feodal geri-cilere kar savamlarnda, o zamana dein retilerine devletinhogr ve hatta koruyuculuunu salam olan, gnlk olaylarnnazik sorunlar karsnda ayn zamanda hem felsefi hem de kibarcalll yava yava braktlar; ve 1840ta, .riedrich Wilhelm IVile birlikte kuralc sofuluk ve mutlakiyeti feodal gericilik tahtakt zaman, aka yan tutmamak artk olanaksz oldu Savam,gene felsefi silahlarla yrtlmeye devam edildi, ama artk bu kezsoyut felsefi amalar uruna deil; imdi dorudan geleneksel dinin

ve mevcut devletin yklmas szkonusu idi VeAlmanYllklarnda[5]

pratik sonal amalar, ounluuyla hl bir felsefi klk biimindegrnyor idiyse de, gen-hegelciler okulu 1842 ylnnRheinischen

Zeitungunda ykselen radikal burjuvazinin felsefesi olarak kendiniaka ortaya koydu ve ondan sonra felsefi maskesini, ancak san-sr kandrmak iin kulland

Ama o dnemde siyaset glklerle dolu bir alan olduun-dan balca savam dine kar yrtld Bu savam, te yandan,dolayl da olsa, zellikle 1840tan bu yana, siyasal savam deilmiydi? lk k,sannYaam (1835)[6] ile Strauss yapmt Dahasonra, Bruno Bauer, ncildeki bir dizi anlatnn, bizzat onlar anlat-anlar tarafndan uydurulmu olduklarn ortaya koyarak, bu yapt-ta, ncildeki mitlerin meydana gelii zerine gelitirilen teoriye karkt Bu iki akim arasndaki savam kendinden bilin ile tzarasndaki atma gibi bir felsefi rt altnda yrtld ncilintanskl yklerinin, gelenekler yoluyla bilinsiz olarak topluluunbarnda mitlerin biimlenmesinden mi doduu, yoksa havarile-rin kendilerince mi uydurulduklar sorunu, iirile iirile, dnyatarihinin kesin devindirici gcn oluturan eyin tz m, yoksakendinden bilin mi olduu sorunu [sayfa 21] haline getirildi Ve,ensonu, bugnk anarizmin yalvaci Bakunin ona ok ey bor-ludur kendi egemen biriciki ile, egemen kendinden bilininiaan Stirner geldi[7]

Hegel okulunun paralanma srecinin bu yn zerinde


20/62


fazla durmayacaz Bizim iin daha nemli olan udur: en kararlgen-hegelcilerin ounluu dine kar olgucu savamlarnn pra-

tik zorunluluklar yznden ngiliz-.ransz materyalizmine srk-lendiler Ve burada kendi okullarnn sistemi ile atma halinegirdiler Materyalizm, doay, tek gereklik olarak kabul ederken,gereklik, Hegelin sisteminde mutlak .ikrin yabanclamasndan,diyelim ki dncenin bir alalmasndan baka bir ey deildir;her durumda dnme ve onun rn .ikir, burada nde gelenbaat e, doa ise, ksacas, ancak .ikrin alakgnlll say-esinde var olan, ondan tremi bir edir Ve bu eliki iinde iyikt debelenip duruldu

te o sradadr ki .euerbachnHristiyanlnz adl kita-b kt Kitap, bir rpda, materyalizmi, itenlikle yeniden tahtakararak, bu elikiyi toz etti Doa her trl felsefeden bamszolarak vardr; doa, biz insanlarn, kendimiz de doann rnleriolan bizlerin, zerinde bydmz temeldir; doann ve insan-larn dnda hibir ey yoktur, ve bizim dinsel imgelemimizin ya-ratt stn varlklar bizim kendi z varlmzn hayali yanssdrlarancak By bozulmutu; sistem paralanm ve bir kenara atl-mt, eliki zmlenmiti, nk yalnz imgelemde vard Bukitap hakknda bir fikir edinmek iin, onun zgr klc etkisini biz-zat yaam olmak gerekir Coku herkesi sard: biz hepimiz, birden-bire foyerbah olduk,KutsalAileyi okurken, Marksn yeni grtarzn nasl bir cokuyla selamlad ve btn eletirici kaytlarnakarn ondan ne derecede etkilendii grlebilir

Kitabn kusurlarnn bile anndaki baarsna katks [sayfa 22]oldu Kitabn yazlm olduu edebi ve hatta yer yer abartmal stil,ona byk bir okur kitlesi salad, ve her ne olursa olsun, kitap, buuzun, soyut ve aprak Hegel tutkunluu yllarndan sonra bircanllk kayna idi Saf dncenin dayanlmaz duruma gelenegemenlii karsnda, kendini hakl gsteremese de, hi deilsekendini balatan sevginin ar lde ululatrlmas iin de ayney sylenebilir Ama unu unutmayalm: 1844ten bu yana kltr-l Almanya zerinde bir salgn gibi yaylarak bilimsel bilginin yerinissl szlerle, retimin ekonomik dnm yoluyla proletaryannkurtuluunun yerini sevgi yoluyla insanln zgrle kavuma-syla dolduran, ksacas, B Karl Grnn en tipik temsilcisi olduubu yazn ve mide bulandran bu duygusal lafazanlk iinde kaybolan


21/62


.elsefesinin Sonu

gerek sosyalizm, kesinlikle, .euerbachn bu iki zaafna balanrunu da unutmamak gerekir ki, hegelci okul zlme halin-

de idiyse de, eletiri, hegelci felsefenin stesinden gelememitiStrauss ve Bauer, herbiri, hegelci felsefenin bir ynn alyor vepolemik biiminde birbirlerine kar kullanyorlard .euerbach isebtnyle sistemi paralad ve tam bir yalnlkla bir yana brakt

Ama bir felsefenin yanlln iln etmekle yetinerek, onun ste-sinden gelinmi olmaz Ve Hegel felsefesi kadar gl bir yapt,ulusun dnsel gelimesi zerinde bu kadar byk bir etki yapmolan bir yapt, safa ve aka bilmemezlikten gelinerek batan sa-

vlamazd Onun anlad anlamda onu amak, yani eletirel yollaonun kabuunu krmak, ama onunla kazanlan yeni ieriikurtarmak gerekirdi Daha ilerde bunun nasl yapldn greceiz

Ama bu arada, 1848 devrimi, .euerbachn Hegele gster-dii ayn umursamazlkla her trl felsefeyi bir yana att Ve bu

yzden .euerbach n kendisi de arka plana itildi [sayfa 23]


22/62


KDEALZM VE MATERYALZM

HER felsefenin ve zellikle modern felsefenin byk temelsorunu, dncenin varlk ile ilikisi sorunudur nsanlar, kendifiziksel yapllar konusunda tam bir bilgisizlik iinde ve dlerinde-ki grntlerin* drts altnda bulunduklar en eski zamanlardanberi kendi dnceleri ile duyumlarnn kendi z bedenlerinin bireylemi olmad, ama bu bedende oturan ve lm annda bu be-denden [sayfa 24] ayrlan ayr bir ruhun ii olduu dncesine varm-

* Bugn bile yabanllarda ve aa barbarlarda, dlerinde kendilerine grnen insanbiimlerinin, bir an iin kendi bedenlerinden ayrlm bulunan ruhlar olduklar yolundakianlay hkm srmektedir Bunun iindir ki, gerek insan, dteki grntsnn budleri grenlere kar iledii eylemlerden sorumlu tutulur rnegin, mthurn, 1884teGuyan Hintlilerinde bunu saptamtr [8]


23/62


.elsefesinin Sonu

lardr bu andan sonra da bu ruhun d dnya ile ilikileri zerinekendilerine birtakm fikirler yaratmak gerekmitir Eer, lm

annda, bu ruh bedenden ayrlyor ve kendi yaamn srdryorsa,ona ayr zel bir lm yaktrmak iin hibir neden yoktu; vebylece, gelimenin o aamasnda, hi de bir avunma gibi deil,ama, tersine, kendisine kar elden hibir ey gelmeyen bir yazg,hatta sk sk, zellikle Yunanllarda, gerek bir kt yazg, bir felaketgibi grnen ruhun lmszl fikri dodu Dinsel avun isteideil de, bedenin lmnden sonra bir kez varl kabul edilmibulunan bu ruhun ne yapaca konusundaki genel bilisizliktenortaya kan bu phe, genel olarak, kiisel lmszln o can-skc anlayna yolat Buna tamamyla benzer bir biimde, doaglerinin kiiletirilmesiyledir ki, dinin daha sonraki gelimesi sra-snda, gitgide daha dnya-d bir biim alan, ensonu bir soyutlamasrecinin, diyebilirim ki, hemen hemen zihinsel gelime boyunca

varlk kazanan bir damtma srecinin sonucunda, azok snrl gteve birbirlerine kar snrlayc olan saysz tanrlar insanlarn zihninde,tektanrl dinlerin tek bana bir tek tanr fikrini yaratncaya dein,ilk tanrlar dodular

Dncenin varla, tinin doaya ilikisi sorununun, btnfelsefenin bu en yksek sorununun kkleri, tpk her dinde olduugibi, yabanllk ann kstl ve bilisiz kavraylarndadr Ama busorun, ancak Avrupa toplumu, hristiyan ortaan uzun k uyku-sundan uyand zaman btn kesinliiyle konabilir ve ancak ozaman btn anlamn kazanabilirdi Ayrca ortaan skolastiin-de byk bir rol oynam olan dncenin varla gre durumusorunu, tinin mi yoksa doann m, hangisinin esas e olduusorunu, bu sorun, kilise bakmndan, u keskin biimi ald: dnyaTanr tarafndan m yaratlmtr, [sayfa 25] yoksa btn ncesizlikboyunca var m idi?

Bu soruyu yantlaylarna gre filozoflar iki byk kampaayrlyorlard Tinin doaya gre nce gelme zelliini ileri srenler

ve buna gre de, son aamada, ne cinsten olursa olsun dnya iinbir yaratlmay kabul edenler bu yaratlma ok kez, filozoflarda,rnein Hegelde, hristiyanlkta olduundan ok daha karmak

ve ok daha olanakszdr bunlar, idealizm kampn oluturuyorlardtekiler, doay esas e sayanlar ise materyalizmin deiik okul-larnda yer alyorlard


24/62


Balangta, iki deyim: idealizm ve materyalizm, bundanbaka bir anlama gelmiyordu, biz de, burada, onlar baka bir

anlamda kullanmayacaz Daha ilerde, eer buraya baka bir eysokulmu olursa bundan nasl bir karklk doacan greceizAma dncenin varlkla ilikisi sorununun bir baka yn

daha vardr: bizim evremizdeki dnya hakkndaki dncelerimizile bizzat bu dnya arasnda nasl bir bant vardr? Bizim dn-cemiz gerek dnyay bilebilecek durumda mdr? Gerek dnyayadegin tasarmlarmzda ve kavramlarmzda gerekliin doru bir

yanssn verebilir miyiz? Bu soru, felsefe dilinde dnce ile varlnzdelii sorunu diye adlandrlr ve filozoflarn byk ounluubu soruya olumlu biimde yant verirler rnein Hegelde bu olum-lu yant kendiliinden ortaya kar; nk gerek dnya zerinebizim bildiimiz ey, kesinlikle, onun, fikre uygun ieriidir, bu da,mutlak .ikrin ilerleyici bir gereklemesi dnyay yapar; o mutlak.ikir ki, btn ncesizlik boyunca, dnyadan bamsz olarak vednyadan nce bilinmeyen bir yerde var olmutur; oysa apaktrki, dnce daha nceden, fikirlerden meydana gelen bir ieriibilebilir Gene apaktr ki, burada tantlanmas szkonusu olan,daha nceden, ncller iinde rtk (zmnen) bulunan ieriktir[sayfa 26] Ama bu, Hegelin, dncenin ve varln zdelii yolundakitantndan u teki vargy karmasna engel olmuyor: onun felse-fesi, kendi dncesine gre doru olduundan, bundan byle tekdoru felsefe de odur ve dnce ile varln zdelii, insanlnonun felsefesini hemen teoriden pratike geirmesi ve tm dnyayhegelci ilkelere gre dntrmesi ile dorulanmaldr Bu da He-gelin azok btn filozoflarla paylat bir kuruntudur

Ama daha bir dizi baka filozof da vardr ki, dnyay bilme-nin olanakl olduunu, ya da en azndan derinliine bilmenin olana-kl olduunu kabul etmezler Modernler arasnda Hume ve Kantbunlardandr, ve bunlar, felsefenin gelimesinde ok byk bir roloynamlardr Bu gr tarzn rtmek zere syleneceklerinz, idealist gr asndan olanakl olduu lde, daha nceHegel[9] tarafndan sylenmitir; .euerbachn materyalist adanbuna ekledii, derin olmaktan ok nkteye dayanr Bu felsefesaplantsnn en arpc rtlmesi, btn teki saplantlarda ol-duu gibi, pratiktir, zellikle deneyim ve sanayidir Eer biz, doalbir grng hakkndaki anlaymzn doruluunu, bu grngy


25/62


.elsefesinin Sonu

biz kendimiz yaratarak ve onu koullarnn yardmyla meydanagetirerek ve hele onu kendi amalarmza hizmet ettirerek tantlaya-

biliyorsak, Kantn kavranamaz kendinde eyinin ii biter Bitki-sel ve hayvansal organizmalarda retilen kimyasal tzler, organikkimya birbiri ardndan onlar birer birer yapmaya koyuluncaya ka-dar, byle kendinde eyler olarak kalrlar; ama kimya onlar yap-t m, kendinde ey, bizim iin ey haline gelir, tpk rnein,artk kzlkk halinde tarlalarda yetitirmeyip ok daha kolaylkla

ve daha ucuza ta kmr katranndan [sayfa 27] kardmz alizaringibi Copernikusun gne sistemi, yz yl boyunca, bir varsaymoldu; bunun zerine bire kar yz, bin, onbinle de bahse giriilse,gene de varsaymd; oysa Le Verrier, bu sistemden karlan veriler

yardmyla, yalnz, bilinmeyen yeni bir gezegenin varlnn zorunluolduunu deil, ama ayn zamanda bu gezegenin gkyzndebulunmas gereken yeri hesaplaynca ve daha sonra Galile onugerekten bulunca[10] Copernikusun sistemi tantlanm oldu Bu-nunla birlikte, yeni-kantlar Almanyada Kantn dncelerine,bilinemezciler ise ngilterede Humeun dncelerine (bu dn-celer ngilterede hibir zaman ortadan kalkmad) yeni bir canllk

vermeye urayorlarsa da, bu, bilimsel adan, bunlarn ok zamannce yaplm olan teorik rtlmelerine oranla bir geriye giditir,pratikte ise materyalizmi aktan aa geri evirirken, gizlice,utanga bir biimde kabul etmektedir

Ama, Descartestan Hegele, Hobbesdan .euerbacha gidenbtn bu dnem boyunca, filozoflar, sanld gibi, hi de saf fikringcyle ileri itilmemilerdir Tersine Gerekte onlar ileri iten ey,zellikle doabilimdeki ve sanayideki gitgide daha cokunlaanbyk ilerlemedir Materyalistlerde, bu, hemen yzeyde kendinigsterir, ama idealist sistemler de gitgide daha ok olmak zeremateryalist bir ierik kazanmlar ve kamutanrcl (panthiste) g-r asndan tin ile madde arasndaki aykrl o ekilde uzlatr-maya almlardr ki, Hegelin sistemi, yntemine ve ieriinegre, idealist bir biimde bast konulmu bir materyalizmdenbaka bir ey deildir

Dolaysyla, Starckenin, .euerbach nitelendirirken, ilkin d-ncenin varlkla ilikisi temel sorununda .euerbachn tutumunuincelemesi anlalr Daha nceki filozoflarn, zellikle Kanttan son-rakilerin, felsefi anlaylarn [sayfa 28] gereksiz yere adal bir dille


26/62


akladndan, ve yazar, yaptlarndan soyutlanarak alnm pa-sajlara ar bir biimcilikle bal kaldndan, Hegelin ok aleyhinde

olan ksa bir giriten sonra, foyerbah metafiziin, filozofun ilgiliyaptlarnn ardarda sralanndan kan sonuca gre gelimesiniayrntl bir biimde aklayan bir alma geliyor Bu aklamazenli ve ak bir biimde yaplm; ne yazk ki, btn kitap gibi buaklama da, ok kez kanlmas olana bulunan bir sr felsefideyimler ynyla doldurulmu, ylesine ii gletirici bir yn ki,

yazar, hi de tek ve ayn okulun ya da hatta .euerbachn kendisinindeyi biimiyle yetinmeyip felsefi olmak iddiasndaki en eitliakmlarn, zellikle de bugn ortal sarm olanlarn deyimlerinikitabna katt lde bsbtn canskc bir durum alyor

.euerbachin gelimesi, bir hegelcinin dorusunu syle-mek gerekirse hibir zaman kurallara tam bal olmayan bir he-gelcinin materyalizme doru gelimesidir; belli bir aamada,ncelinin idealist sistemiyle ilikileri toptan koparmamaya dorugtren bir gelimedir Ensonu, Hegelin mutlak .ikirinin dnya-dan nce varolmasnn, mantk kategorilerinin evrenden ncekinvarlnn, yukarda bir yaratc inancnn gereksiz bir kalnt-sindan baka bir ey olmad; duyularla alglanabilir maddi dnya-nn, bizim de bir paras olduumuz bu maddi dnyann tekgereklik olduu ve bize ne kadar yce grnrlerse grnsnlerbilincimizin ve dncemizin, maddi, bedensel bir organn, bey-nin rnlerinden baka bir ey olmadklar kavray, kar durul-maz bir gle kendisini ona kabul ettiriyor Madde, tinin bir rndeildir, ama tinin kendisi maddenin en stn rnnden bakabir ey deildir te bu, elbette ki, salt materyalizmdir Bu noktayagelince, .euerbach [sayfa 29] birdenbire duruyor tedenberi srege-len, eye deil ama materyalizm szcne ilikin, felsefi nyar-gy aamyor yle diyor:

Materyalizm, bana gre, insan varlnn ve bilgisinin yap-snn temelidir; bana gre, bir fizyologa, szcn dar anlamndabir doacya, rnein Moleschotta gre olduu gibi ve onlarn zel

ve mesleki gr alarndan zorunlu olarak grld gibi, mate-ryalizm, bu yapnn kendisini bilmek deildir Ben, geride batansona materyalizmle ayn grteyim, ama ileride deil*

* Engels .euerbachn zdeyilerinden alntlar Karl Grnn u kitab zerinden


27/62


.elsefesinin Sonu

.euerbach, burada, madde ile tin arasndaki ilikileri anla-mann belirli bir tarzna dayanan genel dnya anlay olarak mate-

ryalizm ile, bu dnya anlaynn belirli bir tarihsel evrede, yani 19yzylda, ifade edilmi olduu zel biimi birbirine kartryor Da-has, materyalizmi, 18 yzyl materyalizminin bugn doabilimci-lerin ve doktorlarn kafalarnda varln srdren ve Bchner, Vogt

ve Moleschottun 1850-1860 yllarnda ortala yaydklar kaba, sbiimi ile kartryor Ama, nasl idealizm btn bir dizi gelimeevrelerinden gemise, materyalizm de gemitir Materyalizm, do-a bilimleri alannda a aan her yeni bulu ile kanlmaz olarakbiimini deitirmek zorundadr; ve tarihin kendisi de materyalistbir ileme tbi tutulal beri burada da yeni bir gelime yolu al-maktadr

Getiimiz yzyln materyalizmi her eyden ok mekanikiidi, nk bu ada, btn doa bilimleri arasnda yalnz mekanik

ve henz ancak yeryzndeki ve gkyzndeki kat cisimlerinmekanii, ksaca, yerekimi mekanii, belli bir olgunlama duru-muna ulamt Kimya, henz ocuksu, filojistik biimiyle vard[11]

[sayfa 30] Biyoloji, henz kundaktan kmamt; bitkisel ve hayvansalorganizmalar ancak kabaca incelenebilmiti ve ancak salt meka-nik nedenlerle aklanyorlard; Descartes iin hayvan nasl bir ma-kine ise, 18 yzyln materyalistlerine gre de insan yle bir maki-neydi Mekanik yasalarn da elbette ki iledii, etkili olduu, amadaha st sradan yasalarca daha geri plana atldklar kimyasal veorganik yapdaki olaylara da yalnz tek bana mekaniinuygulanmas, klasik .ransz materyalizminin zgl, ama o dnemiin kanlmaz darlklarndan biridir

Bu materyalizmin ikinci zgl darl, dnyay bir sre ola-rak, tarihsel gelime yolunda bir madde olarak kavramadaki yeter-sizliidir Bu, o ada doa bilimlerinin ulam olduklar dzeye

ve bu doa bilimlerine bal olan metafizik, yani anti-diyalektikfelsefe tarzna uygun dyordu Doann, aralksz srp giden birhareket iinde olduu biliniyordu Ama, an fikirlerine gre, buhareket, gene ayn ekilde aralksz srp giden bir ember iziyor-du ve bu yzden de hi ilerlemiyordu; daima ayn sonular veriyor-

yapyor:Ludwig.euerbachinseinemBriefwechselundNachclasssowieinseinerPhilo-sophischenCharakterentwicklung, Bd 2, Leipzig ve Heidelberg 1874 -Ed


28/62


du Bu gr tarz o zaman iin kanlmazd Gne sistemininoluumunun kant kuram henz formle edilmiti ve ancak basit

bir merak konusu gibi kabul ediliyordu Yeryznn evriminin tarihi,jeoloji, henz hi bilinmiyordu ve bugnk canl varlklarn, yalndankarmaa doru evrim gsteren uzun bir dizinin sonucu olduklardncesi, o zaman bilimsel olarak konamyordu Bu durumda,tarihsel olmayan doa anlay kanlmazd Bu anlayla Hegeldede karlaldna gre, 13 yzyl filozoflar bu yzden o kadarknanamaz Hegelde, doa, .ikrin yaln bir yabanclamas olarak,zaman iinde hibir gelimeye elverili deildir, yalnzca eitliliiniuzay iinde ap yayma olanana sahiptir, yle ki, ierdii btngelime derecelerini ayn zamanda ve birbiri yansra yayp serer

ve hep [sayfa 31] ayn sreleri aralksz durmadan yinelemeye mah-km bulunur Ve ite uzay iinde, ama zamann her trl geli-menin temel koulunun dnda bir gelime samaln, Hegel,doaya dayatyor, stelik jeolojinin, embriyolojinin, bitkisel ve hay-

vansal fizyolojinin, organik kimyann gelimekte olduu ve bu yenibilimlerin temeli zerinde daha sonra gelecek olan evrim teorisinindeha dolu nsezilerinin, her yanda (rnein Goethe ve Lamarckta)grnmekte olduu bir zamanda Ama sistem bunun byle olma-sn gerektiriyordu ve yntem, sistem akna, kendi kendine ihanetetmek zorundayd

Tarihe aykr bu gr, tarih alannda da geerliydi Burada,ortaan kalntlarna kar savam, gr smsk snrlandr-lyordu Ortaa, tarihin, bin yllk genel barbarlk tarafndan basitbir kesintiye uratlmas saylyordu; ortaadaki byk ilerlemelerAvrupada uygarlk alannn genilemesi, orada uzun mrl,

yaama ans olan uluslarn yanyana olumas, son olarak 14 ve15 yzyln byk teknik ilerlemeleri btn bunlardan hibiri gzegrnmyordu Oysa, byle yapmakla, byk tarih zincirinin ussalbir biimde kavranlmasna engel olunuyordu ve tarih, olsa olsa,filozoflarn kullanmna sunulmu bir rnekler ve belgeler akla-mas hizmetini gryordu

Almanyada, 1850den 1860a kadar materyalizmi halka yay-an seyyar satclar* hibir ynden hocalarnn bu snrl gr ala-rn aamadlar O zamandan beri doabilimde yaplm btn

* Vogt, Bchner, Moleschott -Ed


29/62


.elsefesinin Sonu

ilerlemeler, onlara yaratcnn varl inancna kar yeni kantlarhizmeti grmekten baka bir ie yaramad; ve aslnda stlendikleri

ey, hi de teoriyi daha ileri doru gelitirmek deildi dealizmetkinliini yitirmi ve 1848 devriminden ldrc darbeyi yemiidiyse de, gene de, materyalizmin bir an iin daha [sayfa 32] da aala-ra dtn grmenin honutluunu tadabilmitir .euerbach,bu materyalizmin sorumluluunu zerinden atmakta yerden gehaklyd; ancak materyalizmin seyyar vaizlerinin retisi ile genelolarak materyalizmi birbirine kartrmaya hakk yoktu

Bununla birlikte burada iki noktaya dikkati ekmek gerekirBirincisi, .euerbachn zamannda bile, doa bilimleri henz younbir kaynama srecinin tam ortasndayd, bu sre, ancak, sononbe yl iinde durulmuluuna ve greli bir tamamlana kavutu;

yeni bilgi malzemesi duyulmadk bir biimde ylp birikiyordu,ama birbirini itip kakan bu yeni bulular kargaas iinde sral birbalantnn, dolaysyla bir dzenin yerlemesi ancak u son zaman-larda olabildi Geri, .euerbach, u kesin bulua da ulamt hcrenin bulunuu, enerjinin dnmnn bulunuu ve darvin-cilik ad altnda bilinen evrim teorisinin bulunuu Ama, kr ortasn-da tek bana bir filozof, bilginlerin kendilerinin bile o dnemde yahl kar ktklar ya da doyurucu bir biimde kullanmasn bil-medikleri bulularn deerini takdir edecek kadar bilimdeki ilerle-meleri yeterli bir biimde nasl izleyebilirdi? Bunun suu, kendilerinikar kar aan .euerbach, kk bir kyde kyllemek ve tozla-np rmceklenmek zorunda kalrken, kurnaz ve semeci (clec-

tiques) kl krk yarmakla vakit geirenlerin felsefe krslerineelkoymalarna yolaan Almanyann iler acs koullarndadr yal-nzca Demek ki, .ransz materyalizminde tek yanl ne varsa hepsi-ni karp atan, ve o zaman artk mmkn hale gelmi olan tarihseldoa anlay .euerbach iin ulalmaz kald ise bunun kusuruonun deildir

Ama, ikinci olarak, .euerbach, yalnz doa bilimleri mate-ryalizminin insan bilgisinin yapsnn kendisini deil, bu yapnntemelini oluturduunu sylemekte [sayfa 33] yerden ge hakldrnk biz, yalnzca doada deil, ayn zamanda insan toplumuiinde yayoruz, ve insan toplumunun da tpk doa gibi kendigelimesinin ve kendi biliminin tarihi vardr Dolaysyla, toplumunbilimini, yani tarihsel ve felsefi denilen bilimlerin tmn, mate-


30/62


ryalist temel ile uyumlatrmak ve bu temele dayanarak onlar yeni-den kurmak szkonusuydu Ama bu, .euerbacha nasip olmad

.euerbach, burada, temele karn, geleneksel idealiste balarntutsa kald ve ben ilerdeki deil, gerideki materyalistlerle ayngrteyim derken de bunu kabul ediyordu Ne var ki, toplumsalalanda, ileri doru bir tek adm atamayan ve 1840 ya da 1844tekigrn amayan bizzat .euerbach oldu ve bu da, gene, zellik-le onun, tecrit edilmi durumundan ileri geldi, bu durum onu, baka herhangi bir filozoftan ok daha fazla toplumla ilikilerkurmak, fikir alveriinde bulunmak iin yaratlm olan .euer-bach kendi deerindeki insanlarla ibirlii ya da atma iindefikirler yaratacak yerde, inzivaya ekilmi beyninden fikirler kart-mak zorunda brakt Onun ne lde bu idealist alanda kaldndaha ileride ayrntlaryla greceiz

Burada bir de una dikkati ekmek yeter: Starcke,.euerbachin idealizmini olmad yerde aryor .euerbach idea-listtir, insanln ilerlemesine inanyor (s 19) Her eyin temeli,altyaps, gene de idealizm olarak kalyor Bize gre, gerekilik,dncel (idale) eilimlerimizi izlerken yoldan sapmalara karbir koruma aresinden baka bir ey deildir Acma, sevgi, gerek

ve hak yolunda coku hep dncel gler deiller midir? (s v)Bir kere, idealizmin burada, lksel (idale) erekleri izle-

mekten baka bir anlam yoktur Oysa bu sonuncular, olsa olsaKantn idealizmine ve onun kesin emirine girerler; oysa Kantnkendisi felsefesine deneyst [sayfa 34] dncecilik (idalisme

transcendantal) adn veriyordu; ve bu, Starckenin de anmsaya-ca gibi, felsefenin ahlki lkleri de ilemesinden dolay deil,bambaka nedenlerleydi .elsefi idealizmin ahlki lklere, yanitoplumsal lklere inancn evresinde dnd boinan, felsefe-nin dnda, kendilerine gerekli birka felsefi kltr krntsnSchillerin iirlerinde ezberleyen darkafal Alman burjuvalarndaolumutur Hi kimse, Kantn gsz gsz, nk olanakszister, ve dolaysyla gerek hibir eye varamaz kesin emirini,zellikle, yetkin bir idealist olan Hegelden daha keskin bir biimdeeletirmedi ve hi kimse, Schillerin alad gereklemez lkle-re kar darkafal burjuva dknl ile Hegelden daha acmas-zca alay etmedi (rnein,Phnomenologieye baknz)

Ama, ikinci olarak, insanlar harekete geiren her eyin


31/62


32/62


Zaten Starcke, .euerbach, halen Almanyada filozof adaltnda kurum satmakta olan retim grevlilerinin saldrlarna ve

onlarn temel kurallarna kar savunmak iin byk zahmetleregiriiyor Bu, kukusuz, klasik Alman felsefesinin lmnden son-ra yetim doan bu eci bc dlleri ile ilgilenenler iin nemlidir;bu Starckenin kendisine de gerekli grnm olabilir Biz, okurla-rmz byle bir skntdan balayacaz [sayfa 36]


33/62


.elsefesinin Sonu

.EUERBACHTA DN .ELSE.ES

VE TREBLM

.EUERBACHIN gerek idealizmi, onun din felsefesini ve t-rebilimini ele aldmzda hemen kendini gsterir O, hibir ekildedini ortadan kaldrmak istemez, onu yetkinletirmek ister .else-fenin kendisi de dine dnmelidir

nsanln geirdii dnemler ancak dinsel zelliin dei-iklikleriyle birbirlerinden ayrdedilirler Ancak insan kalbine kadargiden hareketler, derin tarihsel hareketlerdir Kalb, dinin bir biimideildir, ki bunun iinde dinin de yeri olsun; kalb dinin zdr(Starcke tarafndan aktarlyor, s 168)

Din, .euerbacha gre, imdiye dein gerekliin [sayfa 37] ger-


34/62


eksiz bir yanssnda insan niceliklerinin gereksiz yanslar olanbir ya da birok tanrnn araclnda kendi gereini arayan ve

imdi artk onu dorudan ve dolaysz olarak sen ile ben arasndakisevgide bulan, insanlarn kendi aralarnda sevgi ilikisi, kalb ili-kisidir Ve ite bylece, .euerbach ta, cinsel sevgi eninde sonun-da kendi yeni dininin uygulannn en yksek biimi deilse de,en yksek biimlerinden biri haline gelir

Oysa, insanlar arasndaki duygusal ilikiler, zellikle iki cinsarasndaki ilikiler insanlar var olduundan beri var olmulardrCinsel sevgi, zellikle son sekiz yzyl boyunca geliti ve kendisinibu dnem boyunca, her iirin kanlmaz ekseni haline getiren bir

yer elde etti Bugnk pozitif dinler, cinsel sevginin devlet tarafn-dan dzenlenmesine, yani evlenme yasalarna, yce onaylarn

vermekle yetindiler ve hemen yarn ortadan kalksalar, sevgi vedostluk pratiinde en kk bir deiiklik olmaz te bylelikledirki, hristiyan dini, .ransada 1793ten 1798e kadar fiilen ylesineortadan silinmiti ki, Napolonun kendisi bile direnle, glkler-le karlamadan onu geri getiremedi ve aradaki zaman iinde.euerbachn anlad anlamda dinin yerini tutacak bir eye hibirgereksinme duyulmad

Burada, .euerbachn idealizmi, sevgi, dostluk, acma, z- veri vb gibi karlkl eilimlere dayanan insanlar aras ilikileri,.euerbachn kendisine gre de gemie ait olan zel bir dininanmsamalar olmakszn ancak kendilerinde olduklar gibi dnpdeerlendirmekten deil, tersine, bu ilikilerin, ancak, dinin adnkullanarak kendilerine yce bir onay verildii anda tam deerleri-ne ulatklarn ileri srmekten ibarettir Ona gre esas olan, saltinsansal olan bu ilikilerin var olmalar deildir, ama bunlarn, yeni,gerek din gibi kavranlmalardr Onlar, ancak, dinin damgasn

yedikleri zaman tam deerlerine [sayfa 38] sahip olmaldrlar Din(religion) latincereligare [balamak, birletirmek] sznden gelir

ve ilk anlamyla birlik demektir Buna gre iki insan arasndaki herbirlik bir dindir te bunlar, idealist felsefenin bavurduu en sonkaynaklar, byle szck kkenine ilikin hokkabazlk oyunlardrstn gelmesi gereken, szcn gerek kullanmnn tarihsel evri-mine gre ne anlama geldii deil, ama kaynaksal kkenine grene anlama gelmesi gerektiidir Ve ite bylece, idealiste ans okadar deerli olan din szc, zellikle dilden yitip gitmesin diye,


35/62


.elsefesinin Sonu

cinsel sevgi ve cinsel birlik, bir din mertebesine ykseltilmilerdirte tastamam byle aklyorlard dncelerini 1840 ile 1850 aras,

Louis Blanc eilimli Parisli reformistler: dinsiz bir insan ancak bircanavar gibi tasarmlayabiliyorlard ve bize Donclathisme,cestvotrereligion!* diyorlard .euerbach, gerek dini temelde mate-ryalist olan bir doa anlay zerine oturmak isterse, bu, gerekte,modern kimyay sanki gerek simya imi gibi kavramakla ayn ka-pya kar Eer din, kendi Tanrsndan geebilirse, simya da kendisimya tandan geebilir Zaten simya ile din arasnda ok sk birba vardr Simya tann hemen hemen tanrsal pek ok zellii

vardr, ve sadan sonra ilk iki yzyln Yunan-Msr simyaclarnn,Kopp ve Berthelotnun saladklar verilerin de tantlad gibi,hristiyan retisinin hazrlannda paylar vardr

.euerbachin insanln dnemlerinin ancak dinsel dzey-de deiikliklerle birbirlerinden ayrdedildikleri yolundaki iddiastamamyla yanltr Tarihin byk dnm noktalar, ancak, imdiyekadar var olmu dnya apndaki byk din: budizm, hristi-

yanlk, mslmanlk iin iine kartklar lde, dinsel niteliktedeiikliklerle birlikte yrmtr Doal bir biimde, olumu olan[sayfa 39] eski kabile ve ulus dinlerinin hibir yaylma eilimleri yoktu,

ve kabilelerin ve uluslarn bamszlna son verildii zaman btndirenme yeteneklerini yitiriyorlard: Cermenlerde, gerilemedneminde olan Roma mparatorluu ile ve bu imparatorluunhenz benimsedii ve kendi ekonomik, siyasal ve ideolojik du-rumuna uyarlanm olan evrensel hristiyan dini ile basit bir temas,buna yetiyordu Ancak, azok yapma bir biimde domu olanbyk evrensel dinler iin, zellikle hristiyanlk ve mslmanlkiindir ki, genel tarihsel hareketlerin dinsel bir damga tadklarngzlemliyoruz ve hatta hristiyanlk alannda bu dinsel damga,gerekten evrensel erimli devrimler iin, 13 ve 17 yzyllar arasndaburjuvazinin zgrleme savamnn ilk evreleriyle snrldr ve.euerbachn sand gibi insan kalbiyle ve din gereksinmesiyleaklanamaz, kesinlikle dinden ve tanrbilimden baka ideolojibiimlerini tanmayan ortaan daha nceki tm tarihi ile aklanrBununla birlikte, 18 yzylda burjuvazi de kendi snf grneuygun, kendi z ideolojisine sahip olacak kadar glendii zaman,

* yleyse sizin dininiz de tanrtanmazlk! -


36/62


yalnz hukuksal ve siyasal fikirlere bavurarak, din ile ancak kendisiiin bir engel olduu lde ilgilenerek, kendi byk ve kesin dev-

rimini, .ransz Devrimini yapt Ama eskisinin yerine yeni bir dinkoymaktan iyice saknd; Robespierrein bunda nasl yenilgiyeurad bilinir

Benzerlerimizle olan ilikilerimizde salt insanca duygularduymamz olana, daha bugn, iinde hareket etmek zorundaolduumuz uzlamaz kartlk ve snf egemenlii zerine kurulutoplum tarafndan zaten yeterince bozulmutur; bizim, yleyse, buduygular bir din dzeyine ykselterek daha da fazla bozmamznhibir nedeni yoktur Ve ayn ekilde, halen zellikle Almanyadageerli olan tarih yazma tarzyla, tarihteki byk snf savamlarnkavramamza zaten yeterince glge [sayfa 40] drlmtr, bir desnflar savamn din tarihinin basit bir eklentisi haline dntrerekbu kavrayn bsbtn olanaksz klnmasna hibir gereksinmekalmamtr Daha bu noktada, bugn artk .euerbachtan ne kadaruzaklam olduumuz ortaya kyor Onun, bu yeni sevgi dininikutlamaya ayrlm olan en gzel pasajlar bugn artk bsbtnokunamaz olmutur

.euerbachin ciddi bir biimde inceledii tek din, tektanrl-lk zerine kurulu, hristiyanlktr, Batnn dinidir O, hristiyan Tan-rsnn, insann gereksiz bir imgesi, bir yanss olduunu gsteriyor

Ama bu Tanr uzun bir soyutlama srecinin rnnn kendisi,daha nceki kabile ve uluslarn saysz tanrlarnn znn zdr

Ve bu nedenle, Tanrnn kendisinin bir imgesinden baka bir eyolmayan insan da, gerek bir insan deildir, o da saylan pek okgerek insann znn zdr, soyut insandr, bu nedenle de o dazihinsel bir imgedir Her sayfasnda duyulardan gelen hazlara d-knl vaaz eden, somuta, gereklie gmlmeye aran ayn.euerbach, insanlar arasndaki salt cinsel ilikilerden baka iliki-lerden szetmeye sra geldi mi, batan aa soyut olur

Bu ilikiler, ona ancak bir tek ynleriyle grnrler: ahlkVe bu noktada gene, .euerbachn Hegele oranla artc ksrlkarsnda donakalyoruz Hegelin trebilimi ya da ahlk dncesiretisi hukuk felsefesidir ve 1 soyut hukuk; 2 znel ahlk dn-cesi; 3 nesnel ahlk dncesi blmlerini ierir, bu sonuncusuda kendi iinde aile, uygar toplum ve devletten olumutur Biimine kadar idealistse, ierii o kadar gerekidir Btn hukuk, eko-


37/62


.elsefesinin Sonu

nomi ve siyaset alan, burada, ahlkn yannda biraraya toplanmtr.euerbachta bunun tam tersidir Biim bakmndan o, gerekidir,

hareket noktas olarak insan alr: ama bu insann iinde yaaddnya kesinlikle szkonusu deildir, onun iin de bu insan, dinfelsefesinde [sayfa 41] uzun, tumturakl szler syleyecek o hep aynsoyut insan olarak kalr Bu insan anasnn barnda domamtr,tektanrl dinlerin tanrsndan meydana kmtr, demek ki, tarihselolarak olumu, belirlenmi gerek bir dnyada da yaamaz; tekiinsanlarla pekl iliki iindedir, ama bu teki insanlarn herbirionun kadar soyuttur Din felsefesinde, hi deilse, henz kadnlar

ve erkekler vard, ama ahlkta, bu son ayrm da ortadan kaybolurDorusunu isterseniz, .euerbachta uzun aralarla u cinstentmcelerle karlalr: Bir sarayda baka trl dnlr, birkulbede baka trl Eer alk, yoksulluk yznden bedenindebesleyici bir ey yoksa, kafanda, usunda, kalbinde de ahlk iinbesleyici bir ey yoktur Siyasetin bizim dinimiz olmas gerekir,*

vb Ama .euerbach bu szlerden ne yapacan hi bilmez, bunlaronda basit bir syleyi biimi olarak kalrlar ve Starckenin kendiside, siyasetin, .euerbach iin alamaz bir snr ve toplumbiliminonun iinterra incognita** olduunu*** itiraf etmek zorunda kalr

.euerbach, iyi ile kt arasndaki atky ileyi biimindede Hegel ile karlatrldnda, daha azs grnmyor bize Hegelyle yazyor: insan doal olarak iyidir dendii zaman byk birgerein dile getirildii sanlyor, ama unutuluyor ki, insan doalolarak ktdr dendiinde daha byk bir gerek dile getirilmek-tedir Hegelde, kt, tarihsel gelimenin devindirici gcnnkendini ortaya koyu biimidir Ve, dorusu istenirse, bu [sayfa 42]tmcenin ikili bir anlam vardr, yle ki, bir yandan her yeni iler-leme, zorunlu olarak, kutsal olan bir eye kar byk bir su, ge-rileyip son bulma yolunda olan ama alkanlkla kutsanm eylerineski durumuna kar bir bakaldrma olarak grnr, te yandan

* Engels, Ludwig .euerbachn u yaptndan alnt yapyor: WiderdenDualismusvonLeib undSeele,.leisch und Geist - Nothmeistert alle Gesetze undhebtsie auf-GrundlagederPhilosophieNothwendigkeiteinerVernderung -Ed

** Bilinmez lke -*** Georg Wilhelm .riedrich Hegel, GrundlinienderPhilosophiedesRechtsoder

NaturrechtundSaatswissenschaftimGrundrisseve VorlesungenberdiePhilosophiederReligion,Werke, Bd 8, Berlin 1833 ve Bd 12, Berlin 1840 -Ed


38/62


uzlamaz snf kartlklarnn ortaya kndan beri, kesinlikle in-sanlarn kt tutkular, agzllk, egemen olma istediidir ki,

tarihsel gelimenin kaldralar olmulardr, feodalitenin ve burju-vazinin tarihi, rnein, bunun sregelen bir tantdr, baka bir eydeil Oysa, bu ahlki ktln tarihsel roln incelemek.euerbachn hi aklna gelmez Genel olarak, tarih, onun iin,iinde rahatsz olduu, kendini gvenli hissetmedii bir alandrDoadan kan ilkel insan yalnzca basit bir doal varlkt, bir in-san deildi nsan, insann, kltrn, tarihin bir rndr* nlbildirisi, bu bildiri bile, .euerbachta tamamyla ksr bir aklamaolarak kalr

Bunun iindir ki, .euerbachn ahlk konusunda bize syle-dikleri son derecede ksr eyler olabilirler ancak Mutlulua dorudrt doutandr insanda ve bu yzden de btn ahlkn temeli-ni oluturmaldr Ama mutlulua doru drt ikili bir dzenleyici-

ye baldr Birincisi, bizim davranlarmzn doal sonularnnetkisinden dolay: sarholuu ba ars, alkanlk halini alm a-rl, hastalk izler kincisi, davranlarmzn toplumsal sonula-rnn etkisinden dolay: eer biz, bakalarnn ayn mutluluk drt-lerine sayg gstermezsek onlar kendilerini savunurlar ve bu savun-malar ile bizim kendi mutluluk drtmz rahatsz ederler Bundankan sonuca gre, kendi drtmz tatmin etmek iin, kendidavranlarmzn sonularn dil bir biimde deerlendirecekdurumda olmamz, te yandan da, szkonusu bu ayn drty[sayfa 43] bakalar iin de kabul edecek durumda olmamz gerekirBakalaryla olan ilikilerimizde kendi kendimize koyduumuz ussalsnrlama ve sevgi hep sevgi! demek ki, .euerbachta ahlknntemel kurallarn oluturur ve btn teki kurallar bunlardan kar

Ve ne .euerbachn en ustaca yaplm aklamalar, ne de Starc-kenin en byk vgleri, bu birka tmcenin zavallln ve slnrtemez

Eer birey srf kendi kendisiyle urayorsa, mutluluk dr-ts, ancak ok ayrksn durumlarda tatmin olunur ve bunun nekendine, ne de bakasna yarar olur Tersine, bu eilim, d dnyaile iliikleri ve tatmin olma aralarn gerektirir, dolaysyla da, be-

* Ludwig .euerbach, .ragmentezurCharakteristikmeinesphiloscphischenCurricu-lumvitae,SmmtlicheWerke, Bd 2 Leipzig 1846 -Ed


39/62


.elsefesinin Sonu

sin gerektirir, kar cinsten bir bireyi, kitaplar, karlkl konumalar,tartmalar, eylemde bulunmay, tketim nesnelerini ve almay

gerektirir .euerbachta ahlk, ya bu tatmin ara ve nesnelerininher insana birden verilmi olduklarn varsayar, ya da bu ahlk,insana, ancak uygulanmas olanaksz birtakm iyilik dersleri verir,dolaysyla bu aralardan yoksun olanlar iin be para etmez Ve.euerbachin kendisinin kupkuru aklad da budur: Bir saraydabaka trl dnlr, bir kulbede baka trl Eer alk, yok-sulluk yznden bedeninde besleyici bir ey yoksa, kafanda, usun-da, kalbinde de ahlk iin besleyici bir ey yoktur*

Bakalar iin de mutluluk drts hakknn eitlii szko-nusu olduunda, iler daha mi iyi grnr? .euerbach bu hakistemini mutlak bir biimde, her ada ve btn koullarda geerliolarak koyar Ama bu istem ne zamandan beri stn gelmektedir?

Acaba, hibir zaman, antikada kleler ile efendilerin, ortaadaserfler ile [sayfa 44] baronlarn mutluluk drts hakknn eitliiszkonusu olmu mudur? Ezilen snfn mutluluk drts her za-man acmaszcasna ve yasa uyarnca egemen snfn mutlulukdrtsne feda edilmemi midir? Evet, denecektir, bu ahlka ayk-r idi, ama imdi haklarn eitlii tannmtr Evet, burjuvazi, feoda-liteye kar savamnda ve kapitalist retimin gelime seyrisrasnda, kendini, btn kast ayrcalklarn, yani btn kiisel ay-rcalklar ykmak ve ilkin bireyin zel hukuk konusunda eitliini,sonra yava yava medeni hukuk konusunda ve hukuksal bakm-dan eitliini getirmek zorunda hissettiinden beri ve byle hisset-tii iin, szde tannmtr Ama mutluluk drts, ancak en azmanevi haklarla, en ok da maddi aralarla yaar Oysa kapitalistretim, eit haklardan yararlanan kiilerin byk ounluuna, an-cak en gerekli eylerin ulamasna gzclk eder ve dolaysylaounluun mutluluk drts hakknn eitliine, kleci ya da feo-dal toplumun gsterdii saygdan o da gsterirse, hi de dahafazlasn gstermez Ya durum, mutluluun zihinsel aralar, kltraralar bakmndan daha mi iyidir? Sadowa okulu retmenininkendisi bile bir efsane deil midir?[13]

Ama dahas var .oyerbah ahlk teorisine gre esham bor-

* Engels, Ludwig .euerbachn u yaptlarndan alnt yapyor: WiderdenDualismusvonLeibundSeele,.leischundGeist -NothmeistertalleGesetzeundhebtsieauf -Ed


40/62


sas ahlkn en yce tapnadr ancak her zaman doru bir biim-de oynanmas kouluyla Eer benim mutluluk drtm beni borsa-

ya gtryorsa ve eer ben orada kendi ilemlerimin sonularn,benim iin yalnz elverili durumlar salayacak, hibir zc du-rum yaratmayacak kadar doru bir biimde tartyorsam, yani sre-kli olarak kazanyorsam, .euerbachin d yerine gelmi olurByle yapmakla bir bakasnn ayn mutluluk drtsne de birzarar vermi olmam, nk bu bakas da benim kadar gnllolarak borsaya gitmitir ve benimle birlikte borsa oyunu iini sonu-ca balarken, gene [sayfa 45] tpk benim gibi, kendi mutlulukdrtsne uyarak hareket etmitir Ve eer o, parasn kaybederse,onun eylemi, kesinlikle bu yzden ahlka aykr olduunu ortayakoyar, nk yanl hesaplanmtr, ve ben, ona hakettii cezay

verirken, hatta gururla bir eit modern Rhadamante[14] olmaklanebilirim Sevgi, yalnzca duygusal bir sz olmad lde,borsada da hkm srer, nk herbir borsa oyuncusu, orada,bakasnda kendi mutluluk eiliminin tatminini bulur Sevginin yap-mas gereken ey ve pratikte kendini ortaya koyu biimi de budeil midir? Eer ben, ilemlerimin sonularna degin amaz birngr ile, dolaysyla baar ile oynarsam .euerbach ahlknn ensk gereklerinin hepsini yerine getiririm ve stelik daha dazenginleirim Baka terimlerle syleyecek olursak, .euerbach ahl-k, kendisi bunu hi istemese de, ya da bunun hi farknda olmasada, bugnk kapitalist toplumun llerine gre biilmitir

Ama sevgi! Evet, sevgi, her zaman her yerde, iyiliki, sevin-dirici bir tanrdr ve bu tanr, .euerbachta, pratik yaamn btnglklerinin stesinden gelmeye yardm etmek durumundadr

ve bunu, birbirine taban tabana kart karlar olan snflara bln-m bir toplumda yapacaktr Bununla da felsefenin devrimciniteliinin en son kalnts da felsefeden kaybolur ve geriye artkeski tekerlemeden baka bir ey kalmaz: Birbirinizi seviniz! Cins

ve mevki ayrm yapmakszn kucaklanz! Evrensel bar d!zet olarak, .euerbachn ahlk kuram, btn kendinden

nce gelenler gibidir Bu kuram da, btn zamanlara, btn halk-lara, btn koullara uygulanr ve kesinlikle bu yzdendir ki, hibirzaman ve hibir yerde uygulanabilir deildir ve gerek dnyakarsnda Kantin kesin emri kadar gsz kalr Gerekte, hersnfn ve hatta her meslein kendi zel ahlk vardr, ve bu ahlk


41/62


.elsefesinin Sonu

[sayfa 46] cezalandrlmadan ineyebildii yerde iner, ve herkesibirletirmesi gereken sevgi, savalarla, atmalarla, davalarla, kar-

koca kavgalaryla, boanmalarla birinin teki tarafndan olabil-diince smrlmesi ile kendini belli ederAma nasl olabildi de, .euerbachn yapt o yaman ilk iti

kendisi iin bu kadar ksr kald? Salt u yzden, .euerbach, lesi-ye nefret ettii soyutlama lkesinin dna kamyor ve canl ger-ein yolunu bulamyor O, btn gc ile doaya ve insana smsktutunur, ama doa ve insan onun iin basit szlerden ibaret kalrNe gerek dnya konusunda, ne gerek insan konusunda bizekesin olarak hibir ey syleyemiyor Oysa, .euerbachn soyutinsanndan yaayan gerek insanlara, ancak bu insanlar tarih iin-de eylem halinde dikkate alnd zaman geilebilir Ama .euer-bach buna yanamaz ve bunun iindir ki, anlamam olduu 1848

yl, onun iin ancak gerek dnya ile kesin bir kopma ve yalnz-la ekilme anlamna gelmitir Bunun sorumluluu, bir kez daha,onu ac bir biimde ykma terkeden Almanyann koullarndadr

Ama .euerbachn hi atmam olduu admn atlmaskanlmazd; foyerbah yeni dinin merkezini tutan soyut insaninannn yerini, zorunlu olarak, gerek insanlarn ve onlarn tarih-sel gelimelerinin bilimi almalyd .euerbachn gr asnn budaha sonraki, .euerbachn kendisinin de tesindeki gelimesini,Marks, 1845teKutsal Ailede balatt [sayfa 47]


42/62


DRTDYALEKTK MATERYALZM

STRAUSS, Bauer, Stirner, .euerbach, felsefe alanndan ayrl-madklar lde hegelci felsefenin uzants oldular Strauss,sannYaamveDogmatikden sonra artk yalnz felsefi yazna alt veRenanvari din tarihi yazd; Bauer, ancak tarih alannda, hristiyan-lk kkenli bir ey, ama aslnda kayda deer bir ey yapmay baard;Stirner yalnzca ilgi ekici bir tip olarak kald, hatta Bakunin, [sayfa 48]onu, Proudhon ile malgamalayp bu malgamaya da anarizmadn verdikten sonra bile; yalnz .euerbach, filozof olarak dikkatedeer kald Ama yalnz btn zel bilimlerin zerinde duran ve


43/62


.elsefesinin Sonu

onlardan bir bireim meydana getiren szde bilimlerin bilimi fel-sefe, onun iin almaz bir engel, dokunulmaz bir kapal kutu ola-

rak kalmad; o kendisi de filozof olarak yolun ortasnda durdu veaada materyalist, yukarda ise idealist oldu; eletiri ile Hegelibandan atp kurtulmay bilemedi, ama dpedz ie yaramaz diyebir yana att, oysa kendisi, Hegel sisteminin ansiklopedik zengin-liine karlk iirilmi bir sevgi dininden, zavall ve gsz birahlktan baka olumlu hibir ey gerekletiremiyordu

Ama, Hegel okulunun paralanp dalmasndan bir bakaeilim daha kmtr; gerekten meyve veren tek eilimdir bu veesas olarak Marksn adna baldr*

Hegel felsefesi ile kopma, burada da materyalist gre dn-meyle meydana gelmitir Bu demektir ki, gerek dnya doa vetarih nceden dnlm idealiste heveslere kaplmadan kimolursa olsun, ilkin, kendisine grnd gibi kavranmaya karar

verildi; dsel ilikiler iinde deil, ama kendi z ilikileri iindedeerlendirilen olgulara uyumas olanaksz, idealiste btn heves-lerin acmaszca kurban edilmesine karar verildi [sayfa 49] Ve itemateryalizmin de gerekte bundan te bir anlam yoktur Yalnz,ilk kezdir ki, materyalist dnya anlay gerekten ciddiye alnyor

ve tutarl bir biimde bilginin dikkate alnan btn alanlarna hideilse genel izgileriyle uygulanyordu

Hegel basit bir biimde bir yana konulmakla kalnmad:tersine, onun yukarda aklanan devrimci ynnden, diyalektik

yntemden yola kld Ama bu yntem, hegelci biimiyle yararla-nlamaz durumdayd Hegelde diyalektik, kendi kendine gelien.ikirdir Mutlak .ikir, yalnzca btn sonsuzluk boyunca bilinmezbir yerde var olmakla kalmaz, ama ayn zamanda varolan btn

* Burada kiisel bir aklama yapmama izin verilsin Son zamanlarda birka kez bu

teorinin hazrlanndaki paym ima edildi, onun iin bu noktay aydnlatacak birka szsylemekten kendimi alakoyamam Marks ile krk yllk ortak almam srasnda veondan nce teorinin hazrlannda olduu keder zellikle gelitirilmesinde de benimbelli bir kiisel paym olduunu yadsyamam Ama, zellikle iktisat ve tarih alannda yn

verici temel fikirlerin byk ounluu ve zellikle de bu fikirlerin kesin ifadelendirilileri,Marksn iidir Benim teoriye katkm, olsa olsa birka zel bilgi dal dnda, Marks,bensiz de gerekletirebilirdi Ama Marksn yaptn ben yapamazdm Marks, bizimhepimizi ayordu; Marks, hepimizden daha uza, daha geni ve daha abuk gryorduMarks, bir deha idi; biz tekiler ise, olsa olsa yetenekli kiiler O olmasayd, teori bugnbulunduu yerden ok gerilerde olurdu Dolaysyla teori hakl olarak onun adn tayor[Engelsinnotu]


44/62


dnyann yaayan gerek ruhudur Mutlak .ikir, Mantkta uzunuzun ilenen ve hepsi de kendi iinde bulunan btn hazrlayc

evrelerden geerek yeniden kendi kendine dnmek zere geliirSonra, doaya dnerek yabanclar, orada kendi kendinin bi-lincinde olmakszn, doal zorunluluk klna brnm olarak

yeni bir gelimeden daha geer, ve ensonu insanda kendi kendi-nin bilincine geri dner; bu kendi kendinin bilinci de kendi srasn-da, mutlak .ikir, Hegel felsefesinde tamamyla kendi kendinednnceye kadar, tarih iinde, ilenip arnr Hegelde, doada vetarihte kendini gsteren diyalektik gelime, yani zikzak halindekibtn hareketler ve btn ani geri ekilmeler boyunca kendini or-taya karan aadan yukarya doru ilerlemenin nedensel zin-cirlenii, demek ki, .ikrin, btn sonsuzluk boyunca nerede olduubilinmeyen, ama herhalde, dnen her insann beyninden bam-sz olarak sregiden zerk hareketinin kopyasdr [Abklatsch] ancakte karlp atlmas szkonusu olan bu ideolojik tersyz olmadurumuydu Biz yeniden beynimizin fikirlerini, onlar mutlak .ikrinu ya da bu derecede yanslar [Abbilder] olarak, gerek nesnelersayacamz yerde, onlar materyalist adan nesnelerin yanslarolarak kavradk [sayfa 50] Bundan tr, diyalektik, d dnya iinolduu kadar insan dncesi iin de hareketin genel yasalarnntemelde zde olan ama ifadede birbirinden ayrlan, insan beynionlar bilinli olarak uygulayabildii halde, doada ve imdiye dekbyk blmyle insan tarihinde de bu yasalarn yalnz bilinsizolarak, grnte sonsuz bir dizi raslantlar iinde d zorunlulukbiiminde kendilerine yol amalar anlamnda birbirinden ayrlaniki yasalar dizisinin bilimine indirgeniyordu Ama bu yoldan .ikrinkendisinin diyalektii, gerek dnyann diyalektik hareketinin

yalnzca basit bir bilinli yanss haline geldi ve bylelikle Hegelindiyalektii ba yukarda olmak zere dorultuldu, ya da daha dorubir deyile, bann zerinde dururken yeniden ayaklar zerinekondu Ve yllardan beri bizim en iyi alma aracmz ve en etkilisilahmz olan bu materyalist diyalektik, ne dikkate deer bir eydirki, yalnzca bizim tarafmzdan deil, ayrca bizden bamsz, hattaHegelden bile bamsz olarak Joseph Dietzgen* adl bir Alman

* Bkz BirKolisi TarafndanAnlatlannsannKafa almasnn z, Saf vePratik Akln Eletirisi, Hambourf, Meissner, 1869


45/62


.elsefesinin Sonu

iisi tarafndan yeniden bulunduAma bylelikle, Hegel felsefesinin devrimci yan alnm ve

ayn zamanda da, Hegelde, felsefesinin tutarl uygulamasnnlemi olan idealist atafatndan bu felsefe arndrlmtr Dnya-nn bir tamamlanmeylerkarmaas olarak deil de, grntedurulmu eylerin, tpk beynimizdeki zihinsel yanslar olan kav-ramlar gibi, kesintisiz bir olu ve yokolu deimesinden getikleri,son olarak btn grnteki raslantlara ve geici geriye dnlerekarn, ilerleyici bir gelimenin eninde sonunda belirmeye baladbirsrelerkarmaas olarak dikkate alnmas gerektii dncesi, bu byk temel dnce, zellikle Hegelden beri gnlk bilinceyle derinlemesine [sayfa 51] ilemitir ki, bu genel biimiyle artk he-men hemen hibir itirazla karlamaz Ama onu szde kabul et-mekle, onu pratikte, ayrntl olarak, aratrmaya tutulan her alandauygulamak ayr ayr eylerdir Oysa aratrmada hi amadandaima bu gr asndan yola klrsa, artk bir daha kesin -zmler ve sonsuz gerekler istemekten kesin olarak vazgeilir, herzaman edinilen her bilginin zorunlu olarak snrl olma niteliinin

ve bu bilginin, iinde, kazanlm olduu koullara bamllnnbilincinde olunur; hl geerli olan eski metafiziin, doru ve yanl,iyi ve kt, zde ve deiik, zorunlu ve olumsal gibi giderilemezkartlklarnn zorunlu etkisinden de kanlabilir artk; bilinir ki bukartlklarn ancak greli bir deerleri vardr, imdi doru olaraktannan eyin gizli bir yanl yan da vardr ve bu, daha sonra ortayakacaktr, tpk imdilik yanl tannann da doru bir yan olduu

ve bu doru yan yznden daha nce doru saylr olduu gibi; vegene bilinir ki, zorunlu olduu ileri srlen ey, salt raslantlardanmeydana gelmitir ve szde raslant, zorunluluun altnda gizlendiibiimdir ve bu byle srer gider

Hegelin metafizik yntem dedii, verilmi ve deimeznesneler olarak dnlen ve eylerin incelenmesiyle uramay

yeleyen ve kalntlar hl zihinlere musallat olan eski aratrmave dnme ynteminin doruluu, zamannda, tarihsel olarak orta-ya kmt Sreleri incelemeden nce, eyleri incelemek gereki-yordu Bir eyde meydana gelen deiiklikleri gzlemlemeden nce,u ya da bu eyin ne olduunu bilmek gerekiyordu Ve bu, doabilimlerinde byle oldu eyleri kesin biimleriyle meydana gelmieyler olarak ele alan eski metafizik, l ve canl eyleri kesin bi-


46/62


imleriyle meydana gelmi olarak inceleyen bir doabiliminin rnidi Ama bu inceleme tarz, kesin bir ilerlemenin, yani bizzat doann

barnda [sayfa 52] bu eylerde meydana gelen deimelerin sistemlibir biimde incelenmesine geiin olanaklar yaratlncaya kadargelitii zaman, ite o anda, felsefe alannda da eski metafiziinlm anlar almaya balad Ve gerekten, geen yzyln sonunadek, doabilim, her eyden ok olgular toplayan bir bilim, birtamamlanm eyler bilimi olmasna karn, yzylmzda, temelolarak bir blmleme (snflama) bilimi, bir sreler bilimi, bueylerin kkeni ve gelimesinin bilimi ve bu doal sreleri bir b-

yk btn halinde birbirine balayan balantnn bilimidir Bitkisel ve hayvansal organizmalardaki olaylar inceleyen fizyoloji, herorganizmann embriyondan, olgunlua kadar gelimesini inceleyenembriyoloji, yeryz yzeyinin aama aama olumasn inceleyen

jeoloji, hep yzylmzn ocuklardrlarAma doal srelerin ardarda zincirleniine degin bilgimi-

zi dev admlarla ileri gtrm olan, zellikle byk bulutur:birincisi, her bitkisel ve hayvansal organizmann, kendisindenbalayarak, oalma ve farkllama yoluyla gelitikleri birim olarakhcrenin bulunuu; dolaysyla, yalnzca btn st organizmalarngelimesi ve bymesinin tek bir tmel yasaya gre meydana gel-dii tannmakla kalnmad, ama hcrenin dnme yeteneinin,organizmalarn da hangi yolla trlerini deiiklie uratabildiklerini

ve dolaysyla bireysel olmaktan te bir gelimeyi tanyabildiklerinigsterdii de kabul edildi kincisi, enerjinin dnmnnbulunuu: bu bulu, en bata inorganik doada etkin olan btnszde glerin, mekanik kuvvetin, ve tamamlaycs potansiyel de-nilen enerjinin, snn, nmn (yan k ya da snn), elektriin,manyetizmin, kimyasal enerjinin hepsinin birtakm belli nicel or-anlara gre birinden tekine geen evrensel bir hareketin deiikgsterileri olduklarn gstermitir, yle ki, bu enerjilerden, ortadankalkan birinin belli bir [sayfa 53] miktar karlnda tekinde belli birmiktar yeniden ortaya kar ve doann btn hareketi, bylece,bu, kesintisiz olarak bir biimden bir baka biime dnme sre-cine indirgenir Ensonu, ilk kez Darwinin yapt tm kapsayantantlama, ki buna gre, halen evremizi kuatan btn doa rn-leri, insanlar da iinde olmak zere, hepsi ba1angta az saydatekhcreli tohum znden balayan uzun bir gelime srecinin


47/62


.elsefesinin Sonu

rndrler, ve bu tek-hcrelilerin kendileri ise kimyasal yolla olu-mu bir protoplazmadan ya da albminimsi bir cisimden olu-

muturBu byk buluun ve doa bilimlerindeki ok bykilerlemelerin sayesinde, bugn, yalnzca ayr ayr ele alnan deiikalanlardaki doa grngleri arasndaki ardarda zincirleme sralandeil, ama baka baka alanlar arasndaki balanty da gsterebi-lecek ve bylece, ampirik doa biliminin bize salad olgular

yardmyla, doann zincirleniinin bir btn halinde tablosunu he-men hemen sistematik bir biimde sunabilecek durumdayz Eski-den bu btn halinde tabloyu bize vermek, doa felsefesi denileneyin iiydi Doa felsefesi, bu ii, ancak, henz bilinmeyen gerekbalantlarn yerine imgesel, dsel balantlar koyarak, eksik olanolgular dncelerle tamamlayarak ve gerekte var olan boluklarancak imgelemde doldurarak yapabiliyordu Byle davranrken,bu felsefe binlerce dahiyane fikirler yaratt, daha sonraki ok say-da buluun nsezilerini getirdi, ama bu arada, bir hayli ahmakaszler de ortaya koydu, baka trl de yapamazd amz iindoyurucu bir doa sistemine varmak iin, doann diyalektikolarak, yani kendine zg zincirlenii dorultusunda incelenmesi-nin sonularn yorumlamann yeterli olduu bugn ve bu zincirle-me gidiin diyalektik niteliinin kendileri isteseler de, istemeselerde, metafizik okulda yetimi bilginlerin beyinlerine bile kendinikabul ettirdii bugn, doa felsefesi, [sayfa 54] kesin olarak bir yanabraklmtr Bu felsefeyi yeniden diriltmek yolunda her trl giriim

yalnz gereksiz olmakla kalmaz,geriyebirgidiolurAma doa iin doru olan, bu yzden de tarihsel bir gelime

sreci olarak kabul edilen ey, btn dallar iinde toplum tarihi ve insansal (ve tanrsal) eyleri ileyen bilimlerin tm iin dedorudur Burada da gene, tarih, hukuk, din vb felsefesi, olaylararasndaki tantlanmas gereken gerek balantnn yerine, filozo-fun beyninin trettii balanty koymaya, tarihi, btn iinde ol-duu gibi deiik blmlerinde de, fikirlerin, elbette ki yalnzfilozofun kendisinin gzde tuttuu fikirlerin gitgide gelien gerek-lemesi olarak kavramaya dayanyordu Bylece, tarih, bilinsiz,ama zorunlu olarak, nsel olarak saptanm belli bir lksel erekdorultusunda iliyordu, bu erek, rnein Hegelde, kendi mutlak.ikrinin gereklemesi idi, ve bu mutlak .ikre doru geri dn


48/62


olmayan gidi tarihsel olaylarn i zincirleniini oluturuyordu Henzbilinmeyen gerek zincirleniin yerine bylece yeni bir bilinsiz

ya da yava yava kendi kendinin bilincine varan gizemli bir Tanrkonuyordu yleyse, burada da, tpk doa alannda olduu gibi,gerek zincirlenileri aa kararak, yzeysel, yapma zincirlenileridtalamak szkonusuydu; bu i de, sonu sonuna, insan toplumu-nun tarihinde egemen yasalar olarak kendilerini kabul ettiren genelhareket yasalarn bulmaya dayanyordu

Ne var ki, toplumun gelime tarihi, bir noktada, doanngelime tarihinden temelde deiik olarak kendini ortaya koyarDoada insanlarn doa zerinde yapt kar etkiyi bir yana b-raktmz lde birbirleri zerinde etki meydana getirenler, yal-nzca bilinsiz ve kr etmenlerdir ve genel yasa bu etmenlerin de-iken oyunlar iinde belirir Btn bu olanlardan hibir ey ister

yzeyde gzlemlenebilen saysz grnr raslantlarda [sayfa 55] olsun,ister bu raslantlardan tevars eden ve dzenlilii dorulayan do-rudan sonularda olsun bilinli istenen bir erek olarak meydanagelmez Buna karlk, toplum tarihinde, etkin olanlar, yalnz, bilincesahip, dnp tanarak ya da tutku ile hareket eden ve belirlierekleri izleyen insanlardr; hibir ey bilinli bir maksat olmadan,istenen bir erek bulunmadan meydana gelmez Ama bu ayrm,tarihsel aratrma bakmndan, zellikle calar ve olaylar tek bala-rna ele alndklarnda ne kadar nemli olursa olsun, tarihin aknngenel i yasalarn hkm altnda olduu gereinde hibir deiiklik

yapmaz nk, burada da, btn bireyler tarafndan bilinli olarakizlenen ereklere karn, genel bir biimde, yzeyde, grnte h-km sren raslantdr Ancak istenen erek ok seyrek olarak ger-ekleir; ounlukla, izlenen ereklerin ou birbirleriyle aprazlar

ve birbirlerine kar dururlar, ya kendileri nsel gerekleemezereklerdir, ya da onlar gerekletirecek aralar henz yetersizdirByle olduu iindir ki, saysz bireysel irade ve eylemlerin atma-lar tarihsel alanda, bilinsiz doa alannda hkm srmekte olanatpatp benzer bir durum yaratr Eylemlerin erekleri istenmi erek-lerdir, ama bu eylemleri gerekten izleyen sonular istenen sonulardeillerdir, ya da balangta gene de gdlen amaca uyar gibigrnseler de, sonunda istenmi olanlardan bambaka sonulara

varrlar Bylece tarihsel olaylar da, ayn ekilde, byk apta raslan-tlarn hkm altnda grnrler Ama raslant, yzeyde oynar grn-


49/62


.elsefesinin Sonu

d her yerde, daima gizli i yasalarn emri altndadr ve i, yalnzcabu yasalar bulup ortaya koymaktr

nsanlar, herbiri bilinli olarak istedikleri kendi amalarnizleyerek, bu tarih nasl bir biim alrsa alsn, kendi tarihlerini yapar-lar, ve ite bu baka baka dorultularda etki yapan saysz iradenin

ve bunlarn d [sayfa 56] dnya zerindeki eitli yanklarnn bilekesi,tarihi oluturur yleyse burada da nemli olan saysz bireyin neistediidir rade, tutku ile ya da dnme ile belirlenir Ama, ken-dileri de dorudan tutkuyu ya da dnmeyi belirleyen aralar okdeiik niteliktedir Bunlar, gerek d nesneler, gerek lksel nite-likte gdler, yani hrs, gerek ve adalet dknl, kiisel kin

ya da her eitten salt kiisel hevesler olabilirler Ama bir yandan,tarih zerinde etkili olan ok sayda, bireysel iradenin, ounlukla,niyetlenilen sonulardan bsbtn baka sonulara sk sk do-rudan kart sonulara gtrdklerini, ve dolaysyla, bunlarn g-dlerinin, varlan sonal sonu bakmndan ancak ikincil bir nemleriolduunu grdk te yandan, bu gdlerin de arkasnda gizliolan devindirici glerin neler olduunu ve etkin insanlarn beyin-lerinde hangi tarihsel nedenlerin bu gdlere dntn kendikendine sorabilir insan

Bu soruyu, eski materyalizm hibir zaman ortaya koymadBunun iindir ki, onun tarih anlay, bir tarih anlay olduu l-de, znde klgcdr (pragmatique); her eyi eylemin gdlerinegre yarglar, tarihsel bir etki meydana getiren insanlar soylu olan

ve soylu-olmayan ruhlar olarak ayrr, ve sonra da dzenli olaraksoylularn hep aldandklarn, soylu olmayanlarn da galip geldiklerinisaptar, eski materyalizme gre tarihin incelenmesinden hibir dersalnamayaca dncesi de bundan ileri gelir, ve bize gre ise,tarih alannda, eski materyalizm kendi kendisiyle uyumlu deildir,nk devindirici glerin ardnda ne olduunu, devindirici glerinkendi devindiricilerinin de neler olduklarn inceleyeceine, tarihteetkin lksel (idales) devindirici gleri son nedenler olarak alrTutarszlk, lksel devindirici gleri tanmakta deildir, amaonlarn belirleyici nedenlerine kadar daha ilerilere gitmemektedirBuna karlk, [sayfa 57] tarih felsefesi, zellikle Hegel tarafndan sunul-duu biimiyle, grnrdeki gdlerin ve ayrca tarihte insanlarneylemlerini gerekten belirleyen gdlerin tarihsel olaylarn hi deson nedenleri olmadklarn ve bu gdlerin gerisinde baka belir-


50/62


leyici glerin bulunduunu ve asl bunlarn aratrlmasnn sz-konusu olduunu kabul eder; ama o, bunlar, tarihin kendisinde

aratrmaz, onlar daha ok dardan, felsefi ideolojiden alr, tarihesokar Hegel, rnein, Eski Yunanllarn tarihini kendi z izincirlenii ile aklayaca yerde, ksaca, bu tarihin, gzel kiiliinbiimlerinin ilenip hazrlanmasndan ve sanat yaptnn sanat

yapt olarak gereklemesinden baka bir ey olmadn sylerBu nedenle, Eski Yunanllar zerine pek ok gzel ve derin eylersyler, ama bu, bizim, bugn, bir szden fazla bir ey olmayanbyle bir aklamayla artk yetinemememize engel olmaz

Dolaysyla, insanlarn tarihsel eylemlerinin gdleri ardndabilerek ya da bilmeyerek, belirtmek gerekir ki ok kez bilmey-erek bulunan ve gerekte tarihin en son devindirici glerini mey-dana getiren devindirici gleri aratrmak szkonusu ise de, nekadar nl, ne kadar sivrilmi olurlarsa olsunlar, bireylerin gdle-ri, byk ynlar, tmyle halklar ve her halk iinde de btnkitlesiyle snflar harekete geiren gdler kadar ve gene bu geni

ynlar geici bir kaynamaya, abucak snen saman alevi gibiparlamaya deil de, kalc, srekli, byk bir tarihsel dnmlesonulanan bir eyleme gtren gdler kadar szkonusu olamaz-lar Burada, ak ya da bulank bir biimde, dorudan ya da ideo-lojik ve hatta tanrsallatrlm bir biimde, eylem halindeki

ynlarn ya da onlarn liderlerinin byk adam denilenler bun-lardr dncesinde bilinli gdler olarak [sayfa 58] yansyan devin-dirici nedenleri aydnla karmak ite bizi baka baka alarda

ve baka baka lkelerde olduu gibi tarihin tm zerinde deegemen olan yasalarn izi zerine gtrebilecek tek yol budurnsanlar harekete geiren ne varsa, hepsi zorunlu olarak onlarnbeyninden geer, ama bunun beyinde alaca biim, koullaraok baldr iler, 1848de, Ren blgesinde yaptklar gibi makine-leri artk dpedz krp dkmedikleri gnden beri kapitalist maki-nelemeyle hi de barm deildirler

Ama, daha nceki btn dnemlerde, tarihin bu devindiricinedenlerinin aratrlmas balarn ve bunlarn etkilerinin iiegemi olmalar durumundan ve rtl nitelikleri yznden he-men hemen olanaksz olduu halde, amz, bu zincirlenileri okadar yalnlatrmtr ki, bilmece zlebilmitir Byk sanayiinutkusundan beri, yani en azndan 1815 bar antlamalarndan bu


51/62


.elsefesinin Sonu

yana, ngilterede btn siyasal savamn, iki snfn, toprak aristok-rasisi (landedaristocracy) ile burjuvazinin (middleclass) egemen-

lik iddialarnn evresinde dnd hi kimse iin bir sr deildir.ransada, Burbonlarn geri dn iledir ki ayn olgunun bilincine varlmtr; Thierryden, Guizot, Mignet ve Thierse kadar, Resto-rasyon dneminin tarihileri, her yerde, bunu, ortaadan bu yanabtn .ransz tarihini anlamaya izin veren anahtar olarak gsterirler

Ve, 1830dan beri de, ii snf, proletarya, bu iki lkede iktidar iinsavaan bir nc olarak tannmtr Durum o kadar yalnla-trlmt ki, bu byk snfn savamlarnda onlarn karlarnnatmasnda modern tarihin devindirici gcn hi deilse buen ileri iki lkede grmemek iin kastl olarak gzlerini kapamakgerekiyordu

Ama bu snflar nasl olumutu? lk bakta daha eskidenfeodal olan byk toprak mlkiyetine, hl hi deilse balangtasiyasal nedenlere, zor yoluyla kendine [sayfa 59] maletmeye dayananbir kken yklenebilirdiyse de, bu, burjuvazi ve proletarya iinartk olanakl deildi Burada, iki byk snfn kkeni ve gelimesi,ak ve elle tutulabilir bir biimde, salt ekonomik nedenlerden ilerigelmi olarak grnyordu Ve toprak mlkiyeti ile burjuvazi ara-sndaki savamda, bir o kadar burjuvazi ile proletarya arasndakisavamda da, en bata ekonomik karlarn szkonusu olduu dabesbelliydi; siyasal iktidar, ancak bu karlarn gereklemesinebasit bir ara olarak hizmet etmek durumundayd Burjuvazi veproletarya, her ikisi de, ekonomik koullarn, daha dorusu, retimtarznn dnm sonucu olumulard Bu dnm, ilkin loncatezghndan manfaktre, manfaktrden de makineler kullanan,su buhar ile ileyen ve bu iki snf gelitirmi olan byk sanayiegeitir Bu gelimenin belli bir aamasnda, burjuvazi tarafndanharekete geirilen yeni retici gler en bata, iblm, pek oksayda dank iilerin [Teilarbeiter] bir tek manfaktr iinde bir-araya toplanmalar, bu gler tarafndan yaratlan deiim koullar

ve gereksinmeler, tarihten gelen ve yasalarn onaylad mevcutretim dzeniyle, yani feodal toplumsal dzenin lonca ayrcalkla-ryla ve saysz kiisel ve yerel (ayrcalkl olmayan katmanlar iinde o lde engel meydana getiren) ayrcalklarla badamazduruma geldiler Burjuvazi tarafndan temsil edilen retici glerfeodal toprak sahipleri ve lonca ustalar tarafndan temsil edilen


52/62


retim dzenine kar ayaklandlar Sonucunu biliyoruz .eodalbalar, ngilterede gitgide, .ransada bir hamlede koparld,

Almanyada henz iin sonuna varlmad Ama nasl ki gelimeninbelli bir aamasnda, manfaktr, feodal retim tarz ile atmayagirdiyse, imdi de ayn ekilde, byk sanayi feodal retimin yerinialan burjuva retim dzeni ile atmaya girmitir Bu dzenle,kapitalist retim tarznn dar erevesiyle balanm bulunan [sayfa60] byk sanayi, bir yandan tmyle halkn byk ynnn gittikeartan proleterlemesine yol aarken, te yandan srm olanak-sz, gittike daha nemli miktarda retim yaratr Ar retim ve

ynlarn yoksulluu, herbiri tekinin nedeni olmak zere, ite b-yk sanayiin sonucu olan ve kanlmaz olarak retim tarznn d-nmesiyle retici glerin zgrln gerektiren anlamsz elikibudur

yleyse, hi deilse modern tarihte, btn siyasal savam-larn snf savamlar olduklar ve snflarn btn kurtulu savamla-rnn, zorunlu olan siyasal biimlerine karn nk her snf sava-m bir siyasal savamdr son tahlildeekonomik kurtuluun evre-sinde dndkleri tantlanmtr Dolaysyla, devlet, siyasal dzen,hi deilse burada, ikincil eyi ve uygar toplum, ekonomik ilikiler,alan, belirleyici eyi oluturur Hegelin kendisinin de onayladeski geleneksel anlay, devleti belirleyici e, uygar toplumu isebu birincisi tarafndan belirlenen e olarak gryordu Grntebyledir Nasl ki tek bana braklm bir insanda, faaliyetlerininbtn devindirici gleri, onu harekete geirmek iin zorunlu olarakbeyninden gemeli, onun iradesinin drtlerine dnmeliyse, aynekilde, uygar toplumun btn gereksinmeleri de iktidardaki snfhangisi olursa olsun herkese kendilerini yasa biiminde dayat-malar iin devletin iradesinden gemelidirler in kendiliindenanlalan biimsel yan budur; sorun, yalnzca salt biimsel olanbu iradenin bireyin olduu gibi devletin iradesinin de ieriininne olduu ve bu ieriin nereden geldii, neden zellikle u eyindeil de bu eyin istendii sorunudur Eer bunun nedenini ara-

y

Documents

Friedrich Engels - Klasik Alman Felsefesinin Sonu