Fy Nhaid, Canoloeswr ModernBywyd yr 8fed Arglwydd Howard de Walden

Gan Thomas Seymour

Thom

as H

owar

d 6)

1st L

ord

How

ard

de W

alde

n 15

97,

1st E

arl o

f Suff

olk

Sir J

ohn

Scot

or S

cott

70

)

Sir J

ames

Sco

tt d

.1650

Dav

id S

cott

of S

cots

tarv

it(c

.164

Dav

id S

cott

of S

cots

tarv

it(1

6866

)

John

Sco

tt o

f Bal

com

ie

5)

Will

iam

Hen

ry B

entin

ck la

ter S

cott

-Ben

tinck

fi n

ally

Cav

endi

sh-S

cott

-Ben

tinck

, 4t

h D

uke

of P

ortla

nd (1

7

Theo

philu

s H

owar

d, 2

nd L

ord

How

ard

deW

alde

n, 2

nd E

arl o

f Suff

olk

Jam

es H

owar

d, 3

rd E

arl o

f Suff

olk

,3r

d Lo

rd H

owar

d de

Wal

den

(161

9//9

)

John

Elli

s (d

.170

6)

John

Elli

s (1

67

Geo

rge

Ellis

(17

Geo

rge

Ellis

(d.17

53)

Geo

rge

Ellis

(17

John

Elli

s

Sir T

hom

as F

elto

n 4t

h Bt

08/

9)

John

Her

vey,

1st E

arl o

fBr

isto

l (16

550

/1)

John

Her

vey

Lord

Her

vey

of Ic

kwor

th, (

1643

)

Fred

eric

k A

ugus

tus

Her

vey,

4th

Ear

lof

Bris

tol,

5th

Baro

n H

owar

d de

Wal

don

Bish

op o

f Der

ry,

John

Aug

ustu

s H

erve

yLo

rd H

erve

y (1

75

Cha

rles

Rose

Elli

s 1s

t Bar

on S

eafo

rd 5)

Fred

eric

k G

eorg

e El

lis 3

rd B

aron

Seaf

ord,

7th

Bar

on H

owar

d de

W9)

Reve

rend

Will

iam

Cha

rles

Ellis

(183

23)

Evel

yn H

enry

Elli

sot

her i

ssue

Thom

as E

vely

n El

lis la

ter S

cott

-Elli

s 4t

h Ba

ron

Seaf

ord,

8t

h Ba

ron

How

ard

de W

46)

Cha

rles A

ugus

tus

Ellis

, 2nd

Bar

onSe

afor

d, 6

th B

aron

How

ard

de W

alde

n (1

79

= Ka

ther

ine

(c.

8), d

au. o

f Sir

Hen

ry

Knyv

ett o

f Cha

rlton

, Wilt

shire

and

wid

ow o

f

Ri

char

d so

n of

Rob

ert,

2nd

Lord

Ric

h

= A

nne

(d.16

36),

dau.

of

Si

r Joh

n D

rum

mon

d =

Lady

Mar

jory

Car

negi

e,

dau.

of 1

st E

arl o

f

Nor

thes

k, m

.1657

= El

izab

eth,

dau

. of J

ohn

Ellis

El

listo

n =

Lucy

, dau

. of

Si

r Rob

ert G

ordo

n Bt

of

Gor

dons

toun

, m.17

16

= M

arga

ret,

dau.

of

Ro

bert

Dun

das

of

Arn

isto

n, m

.1773

= H

enrie

tta

(177

4),

m

.1795

= El

izab

eth

(159

ge

Hom

e de

jure

, Ear

l of D

unba

r

= Ba

rbar

a

Sir E

dwar

d Vi

llier

s

= M

arth

a (d

.1698

)

=

Eliz

abet

h G

race

(d.17

18),

da

u. o

f Geo

rge

Nee

dham

= El

izab

eth

(d.17

46),

da

u. o

f Pet

er B

eckf

ord

of

Fon

thill

= Su

sann

a C

harlo

tte,

da

u. o

f Sam

uel L

ong

= A

nne,

dau

. of

Si

r Pet

er P

arke

r Bt,

m.18

00

= Bl

anch

e (1

85

dau.

of W

illia

m H

olde

n, m

.1876

= H

enrie

tta

Eliz

abet

h A

mes

(d

.1915

), da

u. o

f

Hen

ry M

etca

lfe, m

.1873

= A

lber

ta M

ary,

(d.19

42)

da

u. o

f Gen

eral

Hon

Sir

Art

her

Ed

war

d H

ardi

nge,

m.18

82

= M

argh

erita

Dor

othy

(18

74)

da

u. o

f Cha

rles v

an R

aalte

, m.19

12

= El

izab

eth

(d.17

82),

da

u. o

f Joh

n Pa

llmer

= La

dy E

lizab

eth

How

ard

(1

6 =

Eliz

abet

h (1

6741

),

dau.

of S

ir Th

omas

Fel

ton

Bt, m

.1695

= M

ary

(17

G

ener

al S

ir N

icho

las

Lepe

ll

= El

izab

eth

(d.18

00

), da

u. o

f

Sir J

erm

yn D

aver

s Bt

of

Ro

ugha

m, S

uff o

lk = El

izab

eth

(d.18

18),

da

u. o

f Col

in D

rum

mon

d of

M

e� i

nch

Cas

tle, P

erth

, m.17

79

= El

izab

eth

Cat

herin

e C

arol

ine

Her

vey

(1

717

98

= La

dy L

ucy

Joan

Cav

endi

sh-B

entin

ck-S

cott

9)

, m.18

28

Achr

es y

Teul

u W

alde

n

Fy Nhaid, Canoloeswr Modern Bywyd yr 8fed Arglwydd Howard de Walden

Gan Thomas Seymour

Cynnwys

2 Rhagair 3 SagaDeuluol:1685–1880

Ellisiaid Y Teuluoedd Hervey a Howard Y Teuluoedd Bentinck a Scott

5 EtifeddiaethRyfedd:1880–1901 8 YsbrydArloesol:1901–14

Dyfeisiadau newydd Diddordebau chwaraeon Cymdeithas Paentioacherfluniaeth Llenyddiaeth a cherddoriaeth Theatr Sicrwydd i denantiaid

14 YrYmfudiadiGymru:1911–14 Mudiad Theatr Genedlaethol Cymru Dylan: cowbois: rhyfel

17 MiwsigBrwydr:1914–1819 PethauPrydeinig,PethauCymreig:1918–46

Drama Opera Brydeinig Cerddoriaeth Brydeinig Seaford House Paentiadau Mentrau tramor Tenant y Waun Y Triawdau TheatrGymreig1927–40

24 YBlynyddoeddOlaf:1940–46

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

2

Rhagair

Roedd fy nhaid, Tommy Scott-Ellis, 8fed Baron HowarddeWalden(1880-1946),ynffenomen:morenigmatigâ’rSffincs,moramryddawnâPhroteus,morddigrifagunrhywfwystfilchwedlonolsyddi’wgael mewn llyfrgell herodr – hanner cath, hanner gafr–ynmagucyrnacadenyddgydagatodiadaucennogachynffonbigog.

Yn Sais wedi troi’n Gymro, roedd yn bolymath, yn fardd a dramodydd, milwr ac artist, sbortsmon Olympaidd,canoloeswracarloeswr.Roeddeifywydcynnarfelreidmewnffair:unigblentynpriodasdrychinebus, ward llys yn dilyn ysgariad chwerw; yn 19oedfeetifeddoddffortiwnenfawr,yncynnwysstadaumawrionymMaryleboneaSwyddAyrshire.O’i gartref yn Saeford House, 37 Belgrave Square ac Audley End, fe lansiodd ei hun i mewn i ystod ddryslydoorchwylionadiddordebau,gangyffwrddâbywydaullaweroffigyrauamlwgeiddydd,neuddylanwadu arnyn nhw – Augustus John, Edward Gordon Craig, Harley Granville Baker, Thomas Beecham, Guglielmo Marconi, Capten Scott a DylanThomas(flynyddoeddynddiweddarach).Ynnoddwrhaeladeallus,roeddynddigyffelybyneiymrwymiadigelfyddydauperfformioPrydeinigaChymreig, yn helpu i saernïo sefydliadau newydd yn union ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf i hyrwyddo drama, miwsig ac opera, ac annog athrylith frodorol.Roeddeiymdrechionartistigeihuna’isynwyrusrwydda’iysbrydanghydffurfiolyneigymhwyso’nberffaithargyferyrôl;felyrysgrifennodd George Moore amdano ‘It is always theartistwhohelpsart’.

Cymerwyd Castell y Waun ar brydles am 35 oflynyddoedd(1911-46),aphrofoddddadenidiwylliannol dan nawdd Tommy a’i wraig Margherita vanRaalte,sopranoddawnusgydagangerddamgerddoriaethacopera.Canoloeswrrhamantus– a anfarwolwyd gan Augustus John fel y dyn a oedd yn bwyta ei frecwast gan ddarllen The Times mewn arfwisg – byddai Tommy’n ail-greu ysbryd y Canoloesoedd cynnar yng Nghastell y Waun ac yng Nghastell Dean, Kilmarnock, y ddau’n cael eu hadfer ynodidogynystodeiddaliadaeth.

Eto roedd ganddo ochr fodern, arloesol: cynigioddbrydlesi999oflynyddoeddi’wdenantiaidym Marylebone; hyrwyddo cychod modur, tyniant modur,sinematograffi,radioahedfan;cefnogicelfyddydgyfoesatheatr.

Roedd ei grwsâd am theatr Gymreig – ei arbrawf arloesol mwyaf – yn harneisio dau o’i angerddau dyfnaf(Cymruadrama).DawfyhoffddelweddohonooEisteddfodCaergybi1933lleycyflwynoddThe PretendersganIbsenoflaencynulleidfao10,000.Ynsefylloddiaryllwyfan,fymrynynannibenacynpwffianareigetyn‘meerschaum’,mae’n curo’r drymiau ac yn troi’r peiriannau gwynt, yn gwneud i bethau ddigwydd yn llawen, ond heb geisioamlygrwydderioed.

PlâtllyfroThomasEvelynScott-Ellis, 8fed Barwn Howard de Walden

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

3

Saga Deuluol 1685–1880

Yn1876fegynigioddhenlanc46oed,aoeddangenmab,briodigenethoddimond21oed.DerbynioddBlanche Holden, artist dyfrlliw dlawd o Swydd Gaerhirfryn,adynahi’nbriodigynfilwrsarrugystyfnig, Frederick Ellis, 7fed Arglwydd Howard de Walden.Bedairblyneddynddiweddarach,arFai9,1880feanwydmabiddi,ThomasEvelyn,(‘Tommy’).Acyntau’netifeddffortiwnenfawr,feluniwydeifywydganhanesteuluolrhyfeddeidad.

Yr EllisiaidRoeddyrEllisiaidwedibodynffermwyriwmynynSirDdinbycherscyncof.Yn1685feymfudoddJohnEllis,captenoFrenhinwrogyffiniauWrecsam,iwladfanewyddJamaicaichwilioamffortiwnfeleigydwladwrHenryMorgan,ondfelplannwr,nidmorleidr.Gansetlo ger Spanish Town, fe sefydlodd blanhigfa siwgr,CaymanasEllis,allinach.FegyflwynoddeiŵyrGeorge(1704-40)wairginii’rynys,daethynBrifUstus ac fe briododd ag Elizabeth Beckford, modryb WilliamBeckfordoFonthill.Dwygenhedlaethynddiweddarach,gydallewyrchysiwgr,feail-setloddyrEllisiaidynLloegr,ganddalgafaelyneuplanhigfeydd.RoeddCharlesRose(1771-1845),ŵyriGeorgeacElizabeth,ynŵrâ’iyrfaarifyny.WedieiaddysguynEton,roeddynASdrosSeafordacynffrindagosi George Canning, fe briododd aristocrat ac fe’i dyrchafwydi’rurddolaethfelBarwn1afSeaford.

Charles Rose Ellis, 1st Baron Seaford MP, ganSirThomasLawrencePRA(1769–1830)

Y Teuluoedd Hervey a Howard

Elizabeth Hervey, a briodolwyd iaelododeuluDevis,1798

Daethai Elizabeth Hervey, gwraig Charles Rose, odeuluaoeddynecsentrighydenwogrwydd.Eithaid, Frederick Hervey, oedd Iarll coegwych ac ofer BrysteacEsgobDerry.Fe’igelwidganSiôrIIIyn‘thatwickedprelate’acfeorfododdeioffeiriaidigystadluamddyrchafiaddrwyredegdrwygorsyddGwyddeligamhannernos.Teithiwrdiflinooystafelloeddgwisgoiffreuturiau(maegwestaiBristolymmhobmanwedieuhenwiareiôl),roeddyn gasglwr blaenllaw ac yn noddwr y celfyddydau, gan gomisiynu Soane a Flaxman i wella Ickworth, ac adeiladucartreficoethynDownhillaBallyscullion.Fe etifeddodd farwniaeth hynafol Howard de WaldenagyflwynwydganElisabethIiThomasHoward(1561-1626),ailfab4yddDugNorfolk,amddewrderynerbynyrArmada.Feâi’rllinachynôldrwy’rteuluoeddHowardaMowbray,iEdwardI.

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

44

Y Teuluoedd Bentinck a ScottFe barhaodd yr Ellisiaid â’u hymdaith ar i fyny yn y genhedlaethnesaf.FebriododdCharlesAugustus(1799-1868),aetifeddoddyfarwniaethynblentynar farwolaeth yr Iarll-Esgob, â’r Fonesig Lucy Cavendish-Bentinck a daeth yn llysgennad yn Lisbon aBrwsel.Ynferchi4yddDugaDugesPortland(unowythoblant),roeddLucy’nenwogameideall,eiffraethineba’igwreiddioldeb.Roeddeimam,yDduges, a aned yn Henrietta Scott, wedi dod â stad enfawr yn Swydd Ayrshire efo hi – stad a ddaeth i feddiant ei thad, y Cadfridog Scott o Balcomie, a oedd yn hapchwaraewr llwyddiannus ryfeddol – i ychwanegu at stadau mawr y Dug yn Welbeck ac ymMarylebone.Ynfeudwyaiddacynobsesiynol,cadwai’r Dduges gofnodion manwl gan restru popeth hydyllwydeolaf.Feail-ddigwyddoddynodweddionhynymmechgynyBentincks(brodyrLucy):roeddyrArglwyddGeorgeynobsesiynolyneihoffterohapchwarae a rasio, ei atgasedd o Robert Peel a diwygio’rDeddfauŶd.DaethyrArglwyddJohn,y5edDug yn ddiweddarach, a elwid yn ‘the Mole’, i ymgolli mewn adeiladu twnelau tanddaearol; fe guddiai’r ArglwyddHenryeihunoolwgycyhoedd.

Frederick(1830-99),plentynhynafoddegoblant Lucy a Charles Augustus, a enwyd ar ôl yr Iarll-Esgob,oeddetifeddplanhigfeyddEllis.NiallaiLucywneudâ’ibachgenhynaf.Feaethoa’idadiddyledion mawr wrth geisio diogelu’r planhigfeydd wrthi’rfasnachsiwgrddirywio.ArfarwolaethCharles Augustus, fe etifeddodd Frederick stad

fethdaliadol.FeymgymeroddLucyâchlirio’rdyledionyngyfnewidamyplanhigfeyddaroddoddynsythiEvelyn,eimabieuengaf.RoeddFrederickyn gandryll, yn teimlo ei fod wedi ei dwyllo o’i etifeddiaeth.Niadferwydyrhwygrhwngyfama’rmaberioed.

Ynunionfelydiflannoddunffortiwnfawrfeddaethunaralli’rgolwg.Acyntauwedieiamddifadu o’i etifeddiaeth, roedd Frederick yn awr â’ilygadarstadauBentinck-Scott.Roeddygenynenciliol wedi ildio canlyniadau rhyfedd: doedd yr un o feibion y teulu Bentinck wedi priodi: byddai’r llinach wrywaidd yn cael ei dileu ar farwolaeth y TwrchDaearyn1879:dimondLucyoeddâphlant.Ynôlewyllysy4yddDugbyddaieistadMaryleboneyn pasio – ynghyd â thiroedd Henrietta yn Swydd Ayrshire–iLucy’ngyntafa’ichwiorydddi-blantgydoleubywyd,acynaiŵyrhynafLucy.Ynawrfebrysurodd Frederick a William Ellis a oedd hyd yma’n henlanciaurhonc,i’rallor.FebriododdWilliamachafoddfabyn1875,ondfe‘drwmpiwydeifid’ganFrederickfelymabhynaf.

Gyda dyfodiad Blanche fel y Fonesig Howard de Walden ‘newydd’ , ynghyd â’r babi gwryw, fe adawyd Lucy,yWeddw,ynoergananfodlonrwydd.Fefufywam20mlyneddarall,gwraiggyfoethocafLloegr,ynhael i elusennau, i’w phlant iau, ond ni fyddai yna unrhywnesáuatFrederick.ByddaiTommy’ntyfui fyny heb dderbyn unrhyw anwyldeb gan ei nain Bentinck, unig blentyn priodas a oedd yn nychu, mewnawyrgylchwedieiwenwynoganatgasedd,yndyfaluagafoddoeigenhedlumewncariadneufalais.

Frederick Hervey, the 4th Earl of Bristol and Bishop of Derry, ganElisabethVigée-Lebrun(1755–1842),1790

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

55

Etifeddiaeth Ryfedd 1880–1901

‘There is no chronology in a young mind: things are important as incidents … Their value lies in a little vivid virtue …’

T.E.Ellis

Tommy’nfachgen

Gan ymgrymu i’r Frenhines o’i bram yn Hyde Parc, fesyrthioddareidrwynynygraean.RoeddTommyEllisynblentyndigrigydadychymygod.Efo’inainFfrengig yn Folkeston, byddai’n dychmygu dyn glas o’r enw ‘T’a vu’; pan fyddai’n plagio’i freuddwydion, câi ei daro gan ei ‘large square hand like a frying pan’.Wrthddysgu’rwyddor,byddai’nglaschwerthinam‘innateabsurdityoftheletterR’.Ynyrystafellgroeso a oedd yn hymian â chlociau, byddai’n gwylio ei dad yn gwneud nodiadau wrth gnocio ‘the onlyclockthatdidnottick’–baromedr.

Roedd gan Frederick, 7fed Barwn Howard de Walden, yr hamdden i ymbleseru yn ei obsesiynau –ytywydd,beiciautandem,hapchwaraea’ilinach.Broliodd ‘We quartered the arms of Plantagenet’, i Tommyundiwrnod,‘youandIareofkinglydescent’.Wedi’i fedyddio’n Thomas ar ôl y Barwn 1af, teimlai’r bachgen, Thomas Howard, adeiladwr Audley, bwysau disgwyliadau ei dad, ei ddyletswydd i fyw bywyd o anrhydedd ac arbenigrwydd; noblesse oblige.RoeddFrederick,foddbynnag,ynddelfrydymddwyndiffygiol:

‘A queer distorted man’, Tommy recalled his father, ‘with a face like Rodin’s Homme au Nez Casse … hard-drinking, savage, bitter and foul-mouthed, proud as Lucifer in his warped way and yet a man ... hating most things and people … with a pride that made him cling to his hate. In a sort of way, he liked me, though I fancy I disappointed him. I liked him as far as a small boy could like a soured and elderly man.’

Roedd Frederick a Blanche yn anghymharus: hi’n bryderus, yn ddiog, heb fod yn or-ddeallus, yntau’n siarp, yn ystyfnig, yn ddiamynedd o ynfydrwydd, morannomestigâmochyndaear.Wrthi’rbriodasddadfeilio fe symudodd Blanche a Tommy i Lundain i dŷcymedrolynFolkestone,acfegymroddFrederickletyynEastbourne.PrinoeddymoethauagâiTommy’nblentyn.IddechraufeesgeulusoddacynafewrthododdFrederickgynnaleiwraig.RoeddBlanchea Tommy’n dlawd o’u cymharu â theuluoedd eraill yroeddennhw’neuhadnabod.ByddaiTommy’ndwynhynigoffel‘mantaisfawr’.Featgyfnerthoddeibenderfyniadifodynhaelâ’rffortiwnaetifeddodd.

Blanche, Lady Howard de Walden, ganEdwardClifford(1844–1907)

‘The gentlest creature that ever lived’, dyna sut roeddTommy’ncofio’ifam.Gyda’ihiechydwedidioddef dan straen priodasol, byddai’n gorwedd yn ei gwely, ei chwiorydd yn ei nyrsio, yn or-amddiffynolo’imab,ynargymelltablediriwbobargyfermânanhwylderau.

Ni adnabu Tommy ei daid William Holden o gwbl.Fefufarw’nifanc,eriddoymhyfryduynnhras ei deulu o Alice Nutter, un o wrachod Pendle agrogwydyn1612.DaethaimamBlanche,Julia(1831-1911),naindalogachariadusTommyodeuludiddorol.FeddechreuoddeithadSwisaidd-FfrengigEtiennePaulet(1792–1850)felmarsiandïwrsidana smyglwr ym Marseilles, yna fe sefydlodd fusnes ynLerpwl–‘afragmentofthegreatSmugglertoostrong even for Napoleon’, ysgrifennodd Thomas Carlyle.FedroddgwraigEtienne,BetsyNewton,merch Robert Newton, pregethwr Methodist pennaf ei ddydd, yn erbyn ei magwraeth: yn rhydd eihysbryd,feddaethyngyfeillgarâ’rteuluCarlyle,Emerson a Mazzini, fe ysgrifennodd nofel dair cyfrol am y Risorgimento ac roedd yn wawdlunydd dawnusaffraeth.

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

6

Treuliwyd rhan helaeth o fywyd cynnar Tommy argyrionymôr:Folkestone,Eastbourne,ysgolbaratoi yn Bournemouth ac ymweliadau ysbeidiol ag Ynys Brownsea a’i chastell, cartref i gefnder Bentinck.Byddaieiwaithllenyddolynbwrw’nôli’r lan, rhythm y llanwau, gwylanod ac adar gwyllt; byddai ynysoedd, cestyll a chychod yn nodweddion rheolaiddyneifywyd.

Yn unig blentyn byddai’n trigo mewn byd o ddychmygionalledrith.Byddaillyfrau,(‘betterthananyhumanfriendcanbe’),ynmeithrinei ddychymyg, yn rhoi iddo basbort i isfyd o amnewidion brodyr a chwiorydd – marchogion a morynion,corachodathylwythteg.Yndawedogacynfewnsyllgar,prinybyddai’nffurfiocyfeillgarwchagos yn ei lencyndod: yn iawn am hynny fe ddatblygoddhofftermawrogeffylauadealltwriaethsythweledolofydyranifeiliaid.

Fegyd-daroddtairblyneddobreswyliadynYsgolCheam dan brifathro ofnadwy â brwydr derfynol chwerwrhwngeirieni.PanymgeisioddBlancheamwahaniad cyfreithiol ar sail creulondeb, fe darodd Frederickynôldrwyhonnigodineb.

Gartref efo’i dad, fe ddechreuodd y bachgen 12 oed arddangos chwaeth am antur:

1892(darnoddyddiadurFrederick)

15 Aug About the house. Tommy upsetting everything in room.22 Aug Tommy tried aerial flight and fell into the river. 23 Aug Tommy tried another aerial flight and fell upon a stone breaking his head ...

‘DeWaldenDivorceSuit’–colofno’r New York Times, 3Mawrth1893

Ynys Brownsea

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

7

FeachosoddyrachosgyffroyngnghymdeithasLlundainwrthidystiolaethysgytiolddodallanamgamdriniaethfwystfilaiddFredericko’iwraig.FegyfiawnhawydBlancheacwedibrwydramgystodaeth,fewnaethpwydTommy’nwardyllys.FeymgymeroddyWeddwâdarparucymorth,ondroeddynrhaidrhoicyfrifambobceiniog.FegywilyddiwydHowarddeWalden,yrarfbaiswedi’istaenio.Wedieidrawmateiddioa’igythryblugansynnwyr myfyriol o’r ‘drwgdeimlad’ yn ei deulu, fe ddatblygodd Tommy ei athroniaeth ei hun: ‘Know yournativedevilandyoucanlaughathim’.

Yn1893fe’ihanfonwydiEton.Ynypummlyneddnesaffefuynadrawsnewidiad.Acyntau’ngryfeigorff,feddaethynsbortsmoncystadleuolbrwd,ynbocsio,saethu,cleddyfaanofio.Gwreiddiol,gydadeallusrwyddo’rraddflaenaf,cofaruthrolahiwmorparod, meddai ei adroddiadau, er weithiau’n ddiofal, ynflêrâ’ifeddwlymhellynaml.Fegynyddodddiddordebau,hynafolamodern.Câieiswynoganfecaneg a moduron; ei ewythr, Evelyn Ellis, ddaeth â’rcarcyntaf,PanchardLevesseur,i’rwlad.Byddai’nedmygu barddoniaeth Elisabethaidd a drama, ond ei gariad pennaf oedd ymgolli yn yr Oesoedd Canol, gydallygaidsgoloradyheadrhamantaiddiailgreueuhysbryda’utraddodiadauboneddigaidd.GwelaiBlanche wrth dderbyn ei lythyrau wedi eu haddurno

âbrasluniaudigri,gywartistynddo,tra’roeddFrederick yn annog ei fwynhad o adloniant byw – syrcas,pantomeima’rtheatrgydagIrvingaTerryyneuhanterth.

OadaelEton(1898),fe’iderbyniwydiSandhurst,feymunoddâ10fedHwsariaidBrenhinolTywysogCymruacfegymroddatfywydmilwrolgydagawch.YngNgorffennaf1899fefufarw’rWeddw.Bedwarmis yn ddiweddarach fe’i dilynwyd i’r bedd gan Frederick.Ganddwyneucyfarfyddiadolafigofgydapharchedigofn,dywedoddTommy:‘heneversoftenedtothelast…thatgrimfierceoldmandyingwithoutafriendinaNursingHome.’

Gyda’r rhyfel ar ddigwydd, fe hwyliodd am Dde Affricaganymunoâ’igatrawdynCapeTownynghydâ’igadfeirchffyddlon,BucephalusaBrownWindsor.Wrth i’r rhyfel hawlio bywydau lawer, fe ildiodd afiaithifanciddadrithiad:‘Alltheaccountsofsuccesshere are lies from beginning to end as French [y cadlywydd]sendsthemhimself’(13Ionawr1900).

Fe eilliodd ei ben, fe dyfodd farf a chymryd lloches mewn dyluniadau a barddoniaeth (‘How I destroyed theBoers’).Wedidwyflyneddletholynyffeld,yreidardderchog i Kimberley a buddugoliaeth yr Arglwydd Roberts yn Paardenberg, fe gafodd falaria, ‘becoming likeasmokedorange’,acfe’ihanfonwydadrefynwael.Ynawrydechreuoddcyfnoddisgleiriafeifywyd.

Tommyyniwnifformy10fedHwsariaid Brenhinol, c.1899

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

8

Ysbryd Arloesol 1901–1914

‘It is always the artist that helps art.’

GeorgeMoore,gangyfeirioatyrArglwydd Howard de Walden: Epistle to the Cymry,

Confessions of a Young Man(19Ed.)

YnymestynoOxfordStreetgynbelledâPrimroseHill, fe wnaeth stad Marylebone Tommy’n un o ddynioncyfoethoca’rdeyrnas.Iddechrauynydechrau: yn Basset Lowke, siop deganau Holborn, fe brynodd yr holl fodelau cychod, injans a milwyr yroeddwedidyheuamdanynnhw’nfachgen.Ynatrefnodd i theatr fodel gael ei gosod yn Llyfrgell Llundain,gydagoleuadauproseniwm,goleuadaugodreacesgyllsymudol.‘ThankGod’,meddai’nddiweddarach, ‘that I have never put away childish things’.

Ynafe’isefydloddeihuna’ifamynardalffasiynolBelgravia, gan brydlesu Sefton House, 37 Belgrave Squarea’iailenwi’nSeafordHouse.ArdripiDdeAmerica,febrynoddgloddfa,feanfonodd42tunnello onycs adref ar long, ac fe drawsnewidiodd ei gartref newyddynbalas,yngyflawnâchyntedd,grisiaudwblagaleriwedieuclorioagonicsgwyrddgolau.

Castell Dean

Yn swydd Ayrshire, croesawyd y landlord newydd ganyffermwyr,ytenantiaida’rhenaduriaidfel‘laidofpairts’.RoeddCastellDeanynapelioateihofftero’rcanoloesolacfegychwynnoddraglendymorhiriadferycastella’rgorthwr.GydachymorthFelixJoubert, cafodd afael ar gasgliad godidog o arfau ac arfwisgoedd, Ewropeaidd gan fwyaf o’r bymthegfed a’runfedganrifarbymtheg,i’wcadwyno.IgydnabodeietifeddiaethAlbanaidd,fenewidioddei enw i Ellis-Scott, a’i newid yn ôl yn ddiweddarach iScott-Ellis.

Yn1904daethAudleyEndynwagarfarwolaethyrArglwyddBraybrooke.Ganachubarycyfle,fegymroddTommybrydles,gangamu’nôliesgidiaueihynafiaid,yteuluHoward;fyddaiFrederickwedidisgwyldimllai.

Roedd y cyfnod Elisabethaidd yma’n hunanymwybodoltheatrig.Maeportreadganyrartist Americanaidd Robert Sauber yn ei ddangos mewnclogyn,teitsduallawdrhosanwedi’uslaesuâsatinbricyll.

Soniai rai am debygrwydd i Henry Howard, Iarll Surrey(1511-47),taidThomasHoward,ybarddSeisnig cyntaf i ysgrifennu yn y mesur moel; ond daethyrysbrydoliaethargyferysgrifeniadauTommyoffynhonnellwahanol.

O dan ei ymddangosiad tawel, roedd grymoedd pwerusarwaith.Roeddansicrwyddeiblentyndodyn gwneud iddo ddyheu am ddarn o’r tir a deimlai felcartref.YnSirDdinbychroeddeiwreiddiauEllis.Bobyndipynfegydioddysyniadrhamantusoddychweliad, ddwy ganrif ar ôl ymadawiad y Capten

Thomas Evelyn, 8th Lord Howard de Walden, 1903, ganRobertSauber(1868–1936)

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

9

Ellis,yneifeddwl.RoeddeienwagatsainGymreigddigamsyniol.RoeddThomasEdwardEllis(1859-99)wedibodynserenyffurfafenRyddfrydolacynarweinyddhoffyMudiadYmreolaethGymreig.ByddaiT.E.Ellis–nom de plume Tommy – yn taro tantynyDywysogaeth.Gydagwawrio’rDiwygiadGothigroeddeigyndaidGeorgeEllis(1750-1813),ffrindi

ScottaVoltaire,wedifforioymfudiadauCambriaidd y Brythoniaid yn ei Specimens of Early English Metrical Romances.Roeddynbryd,credaiTommy, i roi heibio fodelau sych Groeg a Rhufain acailddarganfodrhinweddauacegni’rBrythoniaid.OddarllencyfieithiadyFonesigCharlotteGuesto’rMabinogion fe daniwyd ei ddiddordeb yn y chwedlau Celtaidd.Byddaicychod,cychodhwylio,llongaustêm,plantyncaelenwauCymreig.

Gan adeiladu ar ei astudiaethau pan yn blentyn, fe ddatblygoddluoddiddordebauagweithgareddau.Yn amlwg ymysg y rhain oedd peirianneg motor ahedfan,radioaffilm,rasioceffylau,hwylio,saethyddiaethahebogyddiaeth,cleddyfaetha bocsio, arfwisgoedd a herodraeth, hanes ac achyddiaeth,dramaachrefftllwyfan,cerddoriaethallenyddiaeth,paentioacherfluniaeth.‘Themostversatile man of his age’ adroddodd The Daily Mirror.GwelaiTommybethau’nwahanol.‘Concentrationis a form of narrow-mindedness … I have left the narrowpathsomewhereandIcannotfindwhereIturnedoff’.Feddwysaoddeidreftadaetheiddymuniadi’wbrofieihun:‘theheavypressureof my belongings made me crave some form of attainment…ofmyselfonly’.

Dyfeisiadau newydd RoeddarbrofionmewnhediadawyrolwedisymudymlaenyngyflymersgorchestionTommyarlanyrafon.Yn1903fegomisiynoddHansKnudseniddylunioacadeiladu‘flyingmachine’,Fer de Lance, gerNewmarket.Roeddynfethiantysblennydd,ei adenydd sidanaidd yn darparu criw cynyddol o blantbedyddTommyâchrysau.

Fefuymdrechionmorolynfwyffrwythlon.Ganhyrwyddo’r cwmnïau Prydeinig gorau i adeiladu cychodgydaginjanâchyfarparargyfergwthiadmorol,fegafoddafaelarddilyniantogychodmoduraoeddynarwainyfforddmewnrasysCwpanauRhyngwladolPrydeinig,gangyflawniamseroeddrecord â’r Napier IIyn1905(25.75knots)aDaimler II yn1907.Acyntau’nllywiwrprofiadol,byddai’namlyn cymryd llyw cydymaith i’r prif gwch a lywiwyd ganyCaptenFentimanproffesiynol.Dylan oedd un odrichystadleuyddynyrunigrasgychodmodurOlympaidd,agynhaliwydarSouthamptonWateryn1908,aataliwydoherwyddtywyddstormus.

Cafoddeiddiddordebaumotorgyflearallyneigyfeillgarwchâ’rCaptenScott.PanddewisoddScottdyniantmotorargyfereiAlldaithAntarctica,feariannodd Tommy ddatblygiad y slediau, gan ddilyn gwaith Skelton, y peiriannwr, yn agos, a mynd i dreialonynFinchley,Parisa’rSwistir.FeysgrifennoddScottoAntarctica’ndisgrifiosutyroeddyslediauwedibodyn‘sailingoverthesnow’cyniddynnhworboethi.Rhannai Tommy gred Scott fod yna ddyfodol disglair i gerbydautyniant.Roeddhynyneironigoragweledol:oherwydd er eu cyfyngiadau, neu eu camddefnydd,

Fer de Lance (ffryntachefnyffotograff)

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

10

ynAntarctica,yrhainoeddrhagflaenwyrytanciauahelpoddiorchfygu’rbyddinoeddAlmaenaiddyn1917.Cafodd diddordeb mewn radio cynnar ei symbylu ganeigyfeillgarwchâGuglielmoMarconi.RoeddTommy wedi clywed fod Ynys Brownsea ar werth, ac fe geisiodd ei phrynu, dim ond i ddarganfod fod y prynwyr, Charles a Florence Van Raalte, yn ffrindiaui’wfam.Byddai’nymweldbobhaf,ynangoraeigwchhwylioynybae,gangymrydatdriphlentynllawnafiaithVanRaalte,arhannuhofftery teulu o gerddoriaeth, hwylio, ceir modur cynnar adyfeisiadaunewydd.RoeddMarconi,aoeddâ’igwch hwylio Elettra wedi ei hangori ochr yn ochr, yn adnabodteuluVanRaaltesyndda,acfegyfarfuâ’iwraigBeatricedrwy’rteulu.PanroddoddMarconiddyfeisiadauradiocyntefigiblantVanRaalteynanrhegion Nadolig, fe helpodd Tommy i’w rhoi at eigilydd.Byddai’rdyfeisiwryndoddrawiAudleyEndynamlo’iffatriynChelmsfordidrafodydatblygiadaudiweddarafmewntelegraffiaethweiarles.Buddiolwreithafyberthynashonfyddai’rfyddinBrydeinig.

Diddordebau chwaraeonWediiddogaffaelstablrasio,feddewisoddTommyliwiaubricyll,gydachyngorAugustusJohn,felgwrthgyferbyniadiwyrddytywyrch.Cafoddlwyddiant yn syth efo Zinfandel, gan ennill y Gordon Stakes(1903),yJockeyClubStakesa’rCoronationCup(1904)a’rAscotGoldCup(1905).Amdrosddeng mlynedd ar hugain roedd Howard de Walden ynffigwramlwgarycaeras,yngwisgosbectolunllygadameerschaum,hetwelltasbinglas,eiênwedieiwthioallana’ibenwedi’iwyro’nôl.Roeddganddofwyoddiddordebmewnbridioceffylauna’urasio;arun achlysur fe’i cafwyd efo’i drwyn mewn llyfr, heb sylwifodeigeffylnewyddennillrasydydd.

Roeddyngleddyfwrdeuddeheuigacfeberfformiaiârhagoriaethgydaffwyl,crymgleddachleddyfblaenbwl.YchwechedynytîmcleddyfaethaarweiniwydganyrArglwyddDesboroughargyferGemauOlympaidd1906,fehebryngoddytîmallaniAthen yn ei gwch hwylio newydd, Branwen.MaeThe Cruise of the Branwen, adroddiad Theodore Cook o’r antur, yn fân glasur, wedi ei fywiogi gan ddyluniadau miniaturTommygydachapsiynauffug-arwrol.Mae’ndatgelusutydaethGemauOlympaidd1908iLundain:roeddVesuviuswediffrwydroganberii’r Eidal, y wlad a oedd yn croesawu, dynnu allan; gydathrafodaethauarfwrddBranwen a gair gan yr Arglwydd Desborough yng nghlust Edward VII, fe seliwydyfargen.

BraslunyncyflwynoThe Cruise of the Branwen

Lord Howard de Walden,ganSpy,17Mai1906

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

11

CymdeithasYnanghydffurfiwrwrthnatur,nitheimloddTommyerioedeifodynrhano’r‘Sefydliad’.Roeddganddoatgasedd greddfol tuag at wleidyddion, roedd yn ddrwgdybusowŷrbusnesacroeddyncasau‘thatmajesticmonstrositytheEnglishlaw’.PanoeddynarosynWindsoryn1908,ysgrifennodd,‘Littledo they know the philosophic anarchist is in their midst’.Ynanghymdeithasgar,byddai’nbywbywyddyddiol syml yn Seaford House: brecwast hwyr mewn trowsus gwlanen a sliperi lledr, gweld ei ysgrifennydd, cleddyfa, cinio, tro mewn siaced wedi ei botymu’n rhy uchel, het galed a oedd yn rhy fach, ffonamenig;teadarllen;cinioacysgrifennu;gwelyam2am.Osbyddai’nchwilioamgymdeithasfeallaiymuno â’r ysgrifenwyr a’r artistiaid a fyddai’n mynd i’r Café Royale neu gerdded yn hamddenol i lawr i’r Crabtree Club, y cwmni sgiamllyd yr oedd Augustus Johnyneiredegefo’igefnogaethoynGreekStreet.

Paentio a cherfluniaethWrthagorarddangosfagelfyn1902,fefeirniadoddy rheiny sy’n meddwl, ‘since Art is not nature, everything unnatural is artistic’, a chellweiriodd naallaiedmygu‘picturesofthreecornered...impossiblefemales,paintedadelicatemauve’.Acyntau’n noddwr y ‘New English Art Club’ ac yn aelod-sylfaenydd o’r ‘Contemporary Arts Society’ a ddechreuwyd gan ei gefnder Ottoline Morrell, fe ddechreuodd hyrwyddo ystod eang o artistiaid wrth roi cynnig ei hun ar draws y sbectrwm – darluniadau digrif,tirweddauac,ynddiweddarach,bortreadau.

Tommy–hunanbortreadmewngwisghwylio

The Cruise of the Branwen,abriodolwydiTomasodeSimone

Zinfandel,ganyrUwchgaptenAdrianJones

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

12

Bust of Lord Howard de Walden, ganAugusteRodin(1840–1917),c.1905–6

Roeddycerflunwyragefnogai’namrywiooJacobEpstein ac Eric Gill i’r rhai cymharol anhysbys, fel yr Uwch Gapten Adrian Jones, milfeddyg milwrol agerflunioddZinfandel ac wedi hynny The Winged Victory.RhoddoddwahoddiadiAugusteRodini Audley End, lle buon nhw’n trafod popeth o gylchdroicnydauiherodraeth,acfegafoddycerflunyddeigomisiwnSeisnigmwyaf–pedwarcerflunefyddadaubenddelwmarmor.MaeHoward de Walden Rodin yn astudiaeth cymeriad trawiadol, yn awgrymog o fyfyrdod mewnol dwys a mawredd pwrpasarbennig.FeddisgrifiwydTommyganThe Burlington Magazineyngerflunydddawnusacynddiweddarach fe arddangosodd Tommy ei waith ei hun ac fe hawliai Punch ganfod ynddo law dywysol Rodin.

Llenyddiaeth a Cherddoriaeth Roedd Tommy’n edmygu llawer o ysgrifenwyr amlwgydydd:GeorgeMoore,W.B.Yeats,G.K.Chesterton,HilaireBelloc,RudyardKipling,J.M.Barrie,JohnMasefieldaGeorgeBernardShawacfeddaethyngyfailliddynnhw.Rhoddoddgymorthhaeladibriniddynnhwa’uhachosion.Roedd Moore, gwestai aml yn Seaford House, â meddwlffrwythlonabyddaiTommy’nmwynhaueutrafodaethau,gydaMaudBurke,yFonesigCunard,ymgomwraigalluogaffraeth,ynymunoânhw’naml.Gydaganogaethyddauyma,feysgrifennoddeiddramagyntaf–Lanval,rhamantArthuraidd.Fe’iperfformiwydynyrAldwychyn1908acfe’igosodwydifiwsigganPoldowski,gydasetiauganCharles Ricketts ac arfwisg wedi’i dylunio gan EdwardBurne-Jonesargyfercynhyrchiad1895

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

13

Irving o King Arthur.‘AnachievementofwhichLordHoward de Walden may be proud’ nododd The Era.

Roedd ei ddau brosiect nesaf yn ysblennydd o uchelgeisiol.Iddechrau,feddechreuoddweithioar drioleg ddramatig wedi’i gosod yn Byzantiwm y seithfedganrif.Rhoddwydhyno’rneilltupangafoddy syniad o ail-weithio chwedlau’r Mabinogi fel drama fydryddol – The Cauldron of Annwn – mewn tair rhan: The Children of Don, Dylan, Son of the Wave a Bronwen.Yn1907,fenewidioddycynllun.O’igyflwynoiJosefHolbrooke,cyfansoddwrifancohyfedredddisglair,roeddynargyhoeddedigeifodwedicyfarfodâ’rcerddorSeisniggwychafersPurcell.Yn hytrach na bod yn ddramodydd, fe fyddai’n libretydd; byddai Ellis a Holbrooke yn gwneud y chwedlau’n opera Brydeinig newydd fawreddog yn y dullWagneraidd.FellyydechreuoddcydweithrediadgydoloeslleygosododdHolbrookelawerogerddiEllis i gerddoriaeth, yn cynnwys ‘The Song of Gwyn ap Nudd’i’wgoncertopianocyntaf.Feymunwydâ’rpâr anarferol yma, y cyfansoddwr tenau, siaradus, dadleugar a oedd yn hysbys fel y ‘Cockney Wagner’ a’r arglwydd llengar, swil, tawel gan Sidney Sime, artist aoeddâhoffteroffantasia’rhynod,agomisiynwydganTommyiddylunio’rsetiau.Rhannai’rtridynawcham ddirgelwch a’r ocwlt, yn amrywio o lenyddiaeth Othigi’rathroniaethauesoterig.

Roedd mynd mawr ar organau aeolaidd ar ddechrau’rganrif.GosodwydunynAudleyEnd,llebyddai’nchwaraeiddiddanueigatrawd.Yma,acyny Waun yn ddiweddarach, byddai’n mwynhau sgorio cerddoriaeth yn amrywio o Bach i Macdowell, i ail-greu’reffeithiaugwreiddiol.YngefnogwrglewCerddorfaSymffoninewyddLlundain,cefnogaianturiaethaucerddorolamrywiolThomasBeecham.Gydag anogaeth Holbrooke, dechreuodd hyrwyddo gwaithcyfansoddwyrPrydeinig–ymgyrchybyddai’n ei dilyn yn ddygn yn ystod y blynyddoedd rhwngyrhyfeloedd.

TheatrFe ddechreuodd cyfraniad difrifol Tommy i theatr uncwmniyn1909,pangydweithredoddâHerbertTrench,gangymrydprydlesTheatrHaymarket.DilynwydcynhyrchiadcofiadwyoKing Lear gan y gyfresgyntafThe Blue Bird (1909-11)ganMaeterlinck.Roedd Malcolm Campbell wedi ei swyno cymaint gan y ddrama dylwyth teg symbolaidd â’i setiau hudol gan Sidney Sime fel y paentiodd ei gar yn las a’i fedyddio’n Bluebird.LlwyfannwydThe Pretenders, dramagynnarganIbsenamolyniaethddadleuoliorsedd Norwy ym Mhrydain am y tro cyntaf yn yr Haymarketyn1913.Wedieihudoganeihastudiaethohyderahunan-amheuaethynyddaubrifgymeriad,fe’ihystyriwydganTommy’nwaithgwychafIbsen.

Yn ystod yr un cyfnod roedd â rôl ddylanwadol yngngyrfaoedddauarloeswreithriadoltheatrdechrau’r ugeinfed ganrif, Edward Gordon Craig a HarleyGranvilleBarker.

Roedd Craig wedi dychwelyd i Lundain yn 1911 wedi sawl blwyddyn o alltudiaeth wirfoddol ac roedd â brys i geisio cefnogaeth i fenter dramor newydd.NiddaetheiymdrechioniddimnesiTommygytunoiddarparu£5,000,ariandigonoliCraig allu agor a rhedeg ei ysgol arbrofol yn yr Arena Goldoni,Fflorens.OfewnbyramserfeddenoddedmygeddledledEwrop.Eriryfelddodâ’rfenteriben,byddaiTommy’ngofaluybyddaicyflawniadauCraigyncaeleucydnabodymMhrydain.

Yn dilyn cyfnod ysbrydoledig Barker fel cyfarwyddwryCourtTheatre(1904-7),roeddTommy’n awyddus i’w ailsefydlu o a’i wraig Lillah McCarthymewntheatrcwmni.GwrthododdBarkergynnigigyfarwyddoynyrHaymarketyn1909,ondgydachymorthTommyfegymeroddbrydlesi,aryLittleTheatriddechrau(1911),ynaTheatrauKingswayaStJames(1912-13),llellwyfannoddddramâu gan Euripides, Ibsen, Bennett, Shaw a Schnitzler tra’r oedd yn dechrau gweithio ar ei gyfresShakespeareynySavoy–The Winter’s Tale, Twelfth Night a A Midsummer Night’s Dream.

Dylai gwaith Shakespeare, haerai Tommy, fod yn hygyrchibawb,nidynfaesarbennigiysgolheigion.Mewn darlith feistraidd ar The Chronicle Plays (1911)haerai‘EveryoneshouldbeinducedtoreadShakespeare and forbidden to talk about him’, gan ddisgrifio’nddeifiolybeirniaidAlmaenaiddaoeddag obsesiwn â manylion testunol fel Lilipwtiaid yn ‘dancingonthediaphragm’ycawr.Gangydweithioag Acton Bond, fe drefnodd nosweithiau o ddarllen Shakespeareacfegynhyrchoddgyfrolaupocedermwyngalludarllenpobdramaofewnawr.Awgrymodd y dylid torri ymson enwocaf Hamlet yn eigyfanrwydd.

Sicrwydd i denantiaid Ac yntau ag enw da gweddaidd fel landlord goleuedig, fe ganfu Tommy ei fod wedi ei ddal mewnhelynthirâJohnLewis.RoeddarydilledyddoedrannuseisiauagorffenestsiopargyrionCavendishSquareyngroesideleraueibrydles.FedorroddLewiseigyfamodaudrosoddathrosodd,gwrthododdgyfaddawdu,acfeddefnyddioddei draddodiad dilynol i’r carchar am ddirmyg llys iymgyrchufelmerthyrdrosddiwygiadprydlesi.Yna fe gododd hysbyslenni difenwol am ei landlord ‘drygionus’ gan symbylu Tommy i erlyn am enllib fel ygallaiddatganeigwyniongerbronrheithgor.Erycafoddeiamddiffynynyllys,roeddTommywedieifrifo gan yr ymosodiad ar ei anrhydedd a dyfarniad yrheithgoroffarddingyniawndal.Mewnymatebcraff,sefydloddgynllunyncynnig‘rhyddfraintrithiol’ i’w denantiaid yn Marylebone, sef yr hawl i brynuprydles999oflynyddoeddabenthyciadaui’whelpuidalu.Fefanteisioddllawerarycynnig.Ni ddilynwyd ei esiampl gan unrhyw landlord trefol arall.Aethaidegawdauheibiocyni’rSeneddroiunrhywddiogelwchcymharolibrydleswyr.

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

14

Yr ymfudiad i Gymru 1911–14

Chirk Castle,ganPhilipWilsonSteer(1860–1942)

Acyntau’n30,teimlaiTommyfodarnoangennewidcyfeiriad.CâieigythrybluynAudleyEndganiselderysbryd, ci du a fyddai’n prancio o gwmpas y bwrdd billiards ac yn neidio drwy’r wal heibio i’r gwesteion dychrynedig.Fellydaethohydiynys(EileanShonaynLochMoidart),ynagastell.Ynhaf1910feaetharei ymweliad cyntaf â Gogledd Cymru, yn moduro â Holbrooke i chwilio am feddi a chysegrfeydd eu harwyr.WrthfynddrwyFetws-y-coedaHarlechfesyrthioddmewncariadâ’rdirwedd.Ynagweloddhysbyseb i rentu Castell y Waun, cadarnle garw RogerMortimerarffinSirDdinbych,cartrefideulu’rMyddletonamganrifoedd.Gangymrydprydles(25mlynedd,aymestynnwydynddiweddarachi35)fe seliodd ei berthynas â Chymru a dechreuodd ar raglenoadferiadmawr,eidrydyddmewndegawd.Acyntau’nagosatdiroeddeigyndadauEllis,teimlaieifodwedidodadref.

Ynycyfamser,roeddeigyfeillgarwchâMargherita,plentynhynafVanRaalte,wediblodeuo.Wedieihyfforddi’ngantoresoperaymMharisferannaieihoffteroWagnerâThommyganymunoâ’igylchoffrindiauynBayreuthacyngwisgofelBrunnhildaiganuarlannauBrownseayngngolau’rlleuad.Denoddeudyweddïad(Rhagfyr29,2011)a’upriodas(Chwefror1912)ddiddordebcyhoedduseithriadol.FeneilltuoddThe Daily Mirror ddwy dudalenflaendimondi’rdyweddïad.Daethyr efeilliaid, John Osmail a Bronwen, a anwyd ynddiweddarachyflwyddynhonno’ndestunpoblogaiddiartistiaidpalmant.

Ni chyfarchwyd epil artistig Tommy, The Children of Don,â’rungymeradwyaethboblogaidd.Gyda’iberfformiadynNhŷOperaLlundainarFehefin28, 1912 roedd y gwaith, yn ôl The Times yn ‘quite unintelligible’ ac fe daranodd The Era ‘If English opera in English is to be a success, it must not be foundedonGermanmethods’.FeddamnioddJohnMiddleton Murray’r gerddoriaeth a chanmol egni homerig y libretydd:‘Lord Howard de Walden,’ ysgrifennodd,‘mayyetgiveusagreatepic’.

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

15

Fegyd-ddigwyddoddyrymfudiadi’rWaunâvie de bohemeartistigcoegwychyngNgogleddCymru.Roedd Augustus John a John Dickson Innes – gydaDerwentLees,artistAwstralaiddungoeslled amhwyllog weithiau’n ymuno â nhw – yn crwydro Eryri, yn paentio Arenig Fawr a’r dirwedd o gwmpasynddigymellowahanolonglauacmewnlliwiau newidiol wrth i olau’r haul symud ar draws ymynyddoedd.CefnogaiTommyInnesganfyndgydagoardaithbaentioynSbaenymMai1912.Fegartrefodd Derwent Lees yn y Waun a’i lynu ei hun wrth Margo gan ei braslunio a mynnu ei bod yn mynd gydagoardroeonganwisgomeniggwynion.YnycyfamserfegymroddTommyfyngaloynybryniauger Harlech i’w ddefnyddio gan John, Hollbrooke aSime.DaethHolbrookeâhenbianoynoaJohnfodelifanc.Wedicyfeddachaugwylltatheithiaumodur carlamus yn chwilio am wisgi Cymreig byddai John, Sime a Holbrooke i’w cael mewn pentwr wrth giatiau’rWaunynoriaumânybore.Ynycyfamserfeagorwyd giatiau’r castell i lif amrywiol o ymwelwyr: ffrindiaupysgotaTommyahoffgantorionMargot,Leopold o Battenberg, Epstein, Marconi a Diana Manners, a Shaw a Barker wedi eu brwdfrydu gan fentertheatrGymreigTommy.

DiwrnoddaobysgotaarAfonDyfrdwy,Ebrill1913;Tommyarychwith,HarryMorrittarydde

RoedddyweddïadTommyaMargherita’nbenawdauynThe Daily Mirror,yn1911

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

16

Mudiad Theatr Genedlaethol Cymru

Wedi ei ysbrydoli gan yr ‘Abbey Theatre’ yn Nulyn a’i annog gan Moore a Yeats, penderfynodd TommyhyrwyddotheatrGymreig.YnyrEpistle to the CymruroeddMooreyncofiosutybuonnhw’ntrafod mewnwelediad Goethe mai ‘the best way to interest a people in a language is through the theatre’.RoeddyMudiadTheatrGwyddeligwedidod yn rhy hwyr i achub yr iaith; roedd yn bwysig i TommyddiogeluCymraegfeliaithfywynogystalâhyrwyddodramaereimwyneihun.Ondbyddai’nrhaidgoresgyngwrthwynebiaddiysgogganyCalfiniaida’rmudiadcapeli.

Yn1911feddechreuoddgystadleuaethgangynniggwobrflynyddolo£100amddramanewyddneuwreiddiolyndelioâ‘thingsWelsh’.Pan enillodd Change,dramaJ.O.Francisamfywydyng nghymoedd diwydiannol De Cymru’r wobr yn 1912 fe ariannodd Tommy ei chynhyrchiad yn yrHaymarketacynaynAmerica.YnNeCymru,fodd bynnag, roedd yn anodd dod o hyd i theatrau aoeddynfodloneipherfformio.Felly,yngynnaryn1914,feffurfioddGwmniDramaCenedlaetholCymruiberfformiodramâubuddugolardaith.FegynhyrchoddyrwythnosagoriadolynTheatrNewyddCaerdydd,Mai11-16,gyffromawr.Rhoddodd Moore anerchiad yn cyhoeddi fod syniadGoethewedi‘cometobirthinWales’.Arynos Fawrth Ephraim HarrisganD.T.Davies(enillyddgwobr1914)oeddyddramaGymreiggyntafi’whactioynGymraegganactorionproffesiynolmewntheatrarferol.ArydyddGwenerfeleiniwydystrydoeddgangannoeddigyfarchLloydGeorge,aoeddwedidodilawrarytrêniweldperfformiadynosonhonno.DaethrhaglenodairibengydaPhont Orewyn, drama un act newydd Tommy am farwolaethyTywysogLlywelyn.Mewnrhwysgavant-garde,bu’ngyfrifolamgynhyrchuffilmoadararyBassRockadarparodduwchdafluniadyn dangos adar storm yn ymgasglu o gwmpas gwarcheidwaidLlywelyn.AethLloydGeorgear y llwyfan ar y diwedd i ddarogan y byddai’r ddrama’n dod yn agwedd hollbwysig o ddiwylliant Cymreig.Wrthi’rcwmnifyndareidaithddeheuol,ysgrifennodd Shaw yn huawdl yn cefnogi’r mudiad gan ddarogan y gellid geni’r Shakespeare neu’r Goethe nesaf yng Nghymru ac yn annog y Cymry ibeidioâthagudramaareigenedigaeth.Wedi’igalonogi gan y derbyniad yn Abertawe, lle’r ychwanegodd Barker ei lais mewn cefnogaeth, fegymroddycwmniseibianthaf,trabodtheatrsymudol newydd yn cael ei hadeiladu’n barod argyferydaithogwmpasGogleddCymru.Niddigwyddoddhynny.Wythnosau’nddiweddarachroedd y prosiect drama cenedlaethol yn adfeilion, wedieiddatgymaluganyrhyfelEwropeaidd.

Dylan: cowbois: rhyfel Roedd Dylan, Son of the WaveaberfformiwydarOrffennaf4ynDruryLaneynberfformiadarraddfaaruchel,gydaBeechamynarwaincerddorfaenfawr,yncynnwysorgan,pedwarsacsoffonaphedwarcornsacs,tiwbaffonauaffliwtfas.Dangoswydcorwsyradargwylltwedieullundafluarsgrinanferthytuôli’ractorion–yrenghraifftgyntafosinematograffiarlwyfannauLlundain.Erhynigyd,roeddynfflopdigamsyniol,ynchwaludyheadauTommy.Ohynymlaen,ernaroddoddygorauiysgrifennu o gwbl, daeth hyrwyddo’r celfyddydau’n brifamcancynyddoliddo.

Drwy dro rhyfedd, fe chwaraeodd yr opera ran yng nghread athrylith Cymreig newydd y byddai Tommy’nnoddwriddomewnblynyddoeddiddod.Roedd David John Thomas, uwch athro Saesneg yn Ysgol Ramadeg Abertawe, yn gefnogwr brwd y mudiadtheatrCymreig.PananwydeifabarHydref27,1914,fe’ibedyddiwydgydagenwbarddol–Dylan.

How Men Love:O’rchwithi’rdde:YrArglwyddHowarddeWalden,WilliamArcher,J.M.Barrie,G.K.ChestertonaGeorgeBernardShaw

Gorffennaf5,1914.Yborewedi’rperfformiad,gwelwyd ynfydrwydd olaf oes ddiniwed – pedwar cowboi’nperfformiocampaugorffwyllyngnghorsyddEssex,yncanŵioardrawsafonyddrhuog, yn dringo clogwyni dychmygol, yn cael eu dalmewnrhwydigloÿnnodbyw.FfilmgowboisfudaffilmiwydganBarkeracaysgrifennwydganBarrie oedd How Men Love, yn nodweddu Shaw, Chesterton, William Archer, a Howard de Walden efoMrsPatrickCampbellfel‘theWaysideFlower’.Y noson honno fe wahoddwyd goreuon cymdeithas LlundainiswperynySavoyargyferdangosiadtwyllcyntaf.Aryrawrabennwydfeddaethypedwardynganchwifiocleddyfauhirarhuthroaryllwyfan; daeth y llen i lawr; ‘and so …’ synfyfyriodd Chestertonwedyn‘…thecowboyswentofftowar’.

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

17

Miwsig Brwydr 1914–18

Yngymaintofilwragoartist,roeddTommy’ncoledduargymhelliadyfyddinorinweddaugwrywaiddhen-ffasiwn.Ganymunoâ’rWestminsterDragoonsyn1902,fe’icefnogaiarboblefelganbrynu’rpencadlyscatrodol,cyflenwicleddyfaunewydd, noddi digwyddiadau, diddanu’r fyddin ar benwythnosauynAudleyEndachyflwynodaugarHillman Scout o’i ddyluniad ei hun hyd yn oed; ei gyfraniadeithriadoloeddeianrhegyn1910oddwyosetiauPecynMarchfilwyrWeiarlesMarconi–pobsetyncynnwyspedwarllwythpecyn-cyfrwy.Dimond un set oedd gan fyddin Prydain bryd hynny; roeddradio’ndalifodynffurflledanghyfarwyddargysylltiadau.Gydahyfforddiantdwysgany

gatrawdcynhyrchwyddwyorsafeffeithlon,asefydlwydynSeinaiacIsmailiaynNhachwedd1914,acaatgyfnerthwydynddiweddarachgansaithoorsafoedd pellach o’r Westminster Dragoons i’r dwyrain o Suez ac a oedd â rhan arwyddocaol yn ymgyrchLawrenceoArabia.

Pangychwynnoddyrhyfel,fedrosglwyddoddTommy ei gwch hwylio newydd i’r llynges, ei geffylaui’rfyddinacfehwylioddi’rAifftfelDirprwyaryDragoons.GanymunoagoyngNghairo wedi genedigaeth eu plentyn nesaf, Elizabeth,ferentoddMargotdŷmawrytuallan i Alexandria ac fe sefydlodd ac fe redodd ysbytyymadferwedi’istaffioânyrsysoLoegr.Er i’w olwg atal gwasanaeth ymladd, roedd Tommy’nbronâmarwoeisiaumyndiflaenygadacfesicrhaodddrosglwyddiadiGallipoli.

LlythyrganTommyi’wfabJohnJohn,1915

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

18

ArFai5,1915,feanfonoddluno’rAifftatJohn,y môr a llong fawr yn cario Mam adref i ymweld ag o: ‘I hope you will be a big strong boy when I comehomeYourlovingDad’.YngwasanaethufelSwyddog Glanio yn Lemnos ac ym Mae Suvla daeth yruwch-gaptenbyreiolwgynffigwrcyfarwyddyn tramwyo’r traethau heb unrhyw bryder am ddiogelwchpersonol.Wrthi’rymgyrchddadfeilio, fe nododd ei feddyliau am y wladwriaeth genedl a’i dyfodol:

The very fact that a state must have a government and [it] must act on certain principles which cover a vast diversity of occasions and complexities makes injustice a certainty in a ratio increasing rapidly with every extension of power … if we find it hard to supply principles of justice to single individuals, what manner of result can be expected from laws which operate upon millions. We are always trying to organise from the top. I see our British faults in from of me here every day.

Canfyddai Brydain yn awr fel ‘one of a very loose confederacy of small states, some of which may in timebreakaway.’

Ynuno’rstaffgwacauolafiymadael,dychweloddat Margot yng Nghairo lle cenhedlwyd eu trydydd plentynPip(PriscillaEssylt).Wediiddoail-ymunoâ’i gatrawd yn anialwch y gorllewin yn El Dabaa –‘allamongstthecamelsanddustflies’,felyrysgrifennodd at John – fe drosglwyddodd yn Nhachwedd1916iFfryntyGorllewin,felDirprwyary9fedBataliwn,yFfiwsilwyrCymreig.

Acyntau’nhapusofodymysgcyd-filwyrCymreig,chwilioddamffyrddihybueumorâl.Iddechrautrefnoddisetoofferynnaubandacherddoriaethgaeleuhanfonallan.YsgrifennoddatMargot:

The Band came out and played to us yesterday. They can manage a few marches now, Please tell Rudall Carte and Co that both the Bb Clarinets have split and to send replacements pronto.

Yna,gydachyffyrddiadoramantganoloesol,rhoddoddgyllellGymreigaoeddwedieimodeluar gledd a ddosbarthwyd i saethwyr Cymreig yng Nghrecy,i’rfyddin.Wedieidylunioa’iphatentuganJoubert,roeddygyllellwedieiharysgrifio’nwladgarol Dros Urddas Cymru – a’i hengrafu â motiffau’natgoffaoloBalletRussesDiaghilev.Feweloddfrwydro’nsicr.ArFehefin5,1917wrthiffosyddAlmaenaiddgaeleuhysbeilioynyparatoadargyferbrwydrMessines,cofnodwydgynwyrLewis‘carrying the strange knives furnished by Lord HowarddeWalden’.

Roedd ei lythyrau adref yn fywiog, ymwrol: ‘considerableexhibitionoffireworkstheothernight … Fritz came over and paid a short visit to some neighbours further south … one determined nightingalesangfirmlythroughout’,ondyneinodiadaupreifat,argyfereifabpebyddaiiddo

farw, fe’i hamlygodd ei hun gan esbonio ei angerdd taer tuag at ei famwlad newydd a’i phobl:

I have felt something always drawing me towards this people. It may be the passion I have always felt for the Mabinogion or, perhaps, the stirring of some far away Cymric ancestor or just the chance that I was a lonely and homeless Ishmael with a great desire to have some plot or patch of the world with whose interests I could identify myself. Indeed, I have longed like a woman to be possessed by some region or tract.

I often walk in imagination as it is up the hill behind Chirk, round through the Warren and down to Tynant ... And often, too, I go and sit beside the little pool of the Ceiriog under the Gelli wood.

I think I can understand now the wandering spirit coming back often to follow the paths it loved in life. I am sitting now in my room in Adams Tower looking up the valley and the wind is driving the wet leaves against the panes and

the fierce wind all warm and misty isbooming up through those wonderful tall oaks

straight from the Berwyns.

Gartref ar ôl y Cadoediad, roedd ‘like most men recentlybackfromthetrenches’,atgofiaiMargot,‘taciturn,obviouslyunhappy,sufferingfromshock.’Roedd y Waun wedi dioddef ei ran o golledion, llawer o deuluoedd a oedd yn adnabyddus i deulu HowarddeWaldenneu’ncaeleucyflogiganddynnhw.FegomisiynoddTommyEricGilliadeiladucofadailrhyfel.Mae’nsefyllynypentref:milwrmewncôtfawrahelmed,wediplygudrosreiffl,teyrngedgaini’rmeirwon.

Cofadail y Rhyfel yn y Waun

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

19

Pethau Prydeinig, Pethau Cymreig 1918–46

Fewynebai’rCelfyddydaugrynargyfwngynyblynyddoeddrhwngyrhyfeloedd.Gydathrethianttrwmadirwasgiadeconomaiddfegyflymwydy dirywiad mewn nawdd preifat ac eto ni châi sefydliadau celfyddydau ddim cymorth gan y llywodraeth tan sefydlu’r Cyngor er Anogaeth Cerddoriaetha’rCelfyddydau(rhagflaenyddCyngorCelfyddydauCymru)yn1940.Fesefydlwydcynghreiriau a chymdeithasau newydd, nodedig Brydeinig i hyrwyddo talent frodorol, ond roedd angen cyllid, dycnwch a gweledigaeth i gadw’r rhain asefydliadauaoeddynbodynbarod,ifynd.Ynyramseroedd angerddol anodd hyn daeth Tommy i’r adwy fel noddwr hael, deallus a dylanwadol, yn amlwg â’igefnogaethi’rcelfyddydauperfformioagweledol.

Drama Yn 1919, wedi ei ysbrydoli gan weld gweithwyr arfau rhyfel yn cynnal darlleniadau dramâu amser y rhyfel, fesefydloddGeoffreyWhitworthy‘BritishDramaLeague’, â Howard de Walden yn llywydd a Barker yngadeirydd.Byddai’rGynghrairyncynnalysgolddrama, fe sefydlodd lyfrgell ac fe bwyswyd am theatr genedlaethol.Dymaanterthdramaamatur;erbyn1923roeddganyGynghrair360ogymdeithasaucyswlltlleol.Gellirolrhaindiwygiadyddramaun-actynuniongyrcholiŵylarbrofolyGynghrairyn1926.MaeysbrydyrŴylynparhaudrwyŴylTheatrLloegrGyfan, sy’n cynnal cystadleuaeth ddrama amatur bob blwyddyn, gan ddyfarnu jwg Howard de Walden am y ddramaun-actorau.

Yn 1922 cynhaliwyd arddangosfa theatr genedlaethol fawr yn Amsterdam, yn arddangos modelau a dyluniadau, masgiau a phypedau, ysgythriadauathorluniauprenwedieudethologynyrchiadauynEwropacAmerica.RhoddwydlleanrhydeddusiwaithCraig.Acyntau’nLlywyddyGynghrairfegychwynnoddacfearweinioddTommy’rMudiadidrosglwyddo’rarddangosfaiLundain.Fe’idangoswyd yr haf hwnnw yn Amgueddfa Fictoria ac Albertynghydâchyfresfawreddogoddarlithoedd.Am y tro gwnaethpwyd y cyhoedd Prydeinig yn ymwybodol o’r newidiadau chwyldroadol a oedd yn digwyddmewncynhyrchiadtheatrig.FelydywedoddCraig:‘Webegantobuildourtheatresdifferently,wesetourstageswithdifferentscenes,andweactedouroldandnewplaysdifferently’.

Yn bersonol roedd Tommy’n gefnogwr cadarn mentrau newydd ac arbrofol fel y ‘Birmingham RepertoryTheatre’asefydlwydganeiffrindBarryJackson, a’r ‘Cambridge Festival Theatre’ a oedd yncaeleirhedegganyradicalTerenceGray(1926-33).Feffafriaiysbrydgwrthryfelgarbobamser.Pan ymosododd Lewis Casson yn ddifenwol ar y

sefydliad theatrig mewn cinio’r Gynghrair Ddrama, fe aeth Tommy ag o o’r neilltu a chynigiodd ei longyfarchionynghydâ£1,000igymrydyrHolbornEmpireamytymordilynol.

Opera PrydeinigRoedd Cwmni Opera Beecham, a sefydlwyd yn 1916felcwmniteithioparhaol,wedimyndiddyleddrom.GydagymdrechachubfawradrefnwydganyFonesig Cunard, Tommy a’r Aga Khan gallwyd sefydlu menterffenicsyn1919,ondofewnblwyddyn,gydagymrwymiadau newydd Beecham, fe’i gwnaethpwyd ynanghynaliadwyacfebenodwyddiddymwyr.Llenwydygwactod,gydachefnogaethachymorthparhausTommy,ganffurfiantyCwmniOperaCenedlaetholPrydeinig.Ynystodeioesosaithmlynedd,ganddechraugydagAidaynBradford(6Chwefror1922,)adiwedduâ’rCavalliera Rusticana and PagliacciynGoldersGreen(16Ebrill1929),dechreuoddcenhedlaeth newydd o gantorion ac arweinwyr Prydeinigareugyrfa.RoeddeutymhorauynLlundainynnodweddusêrfelNellieMelbaaMaggieTeyte:Hansel and GretelgydaTeyteynybrifranynCoventGarden(1923)oeddydarllediadoperacyflawncyntafynEwrop.Fedeithioddycwmni’rtaleithiauynpleidiooperâuPrydeinigcyfoesganHolstaVaughanWilliams.

Cerddoriaeth Brydeinig Roedd angen i Brydain, a wawdiwyd ers amser maith yn yr Almaen fel ‘Das Land ohne Musik’, hyrwyddoeichyfansoddwyreihun.Dymaoedduno amcanion y Gymdeithas Gerddoriaeth Brydeinig asefydlwydganEaglefieldHullyn1918.RoeddTommy a oedd nid yn unig yn llywydd ac yn brif noddwrhefydynhyrwyddwrdiflinoiddidrwygydoleibodolaetho15mlynedd,ynteithio’rwladi siarad mewn cyfarfodydd ac yn trefnu i gael cyhoeddiapherfformiogweithiaucyfansoddwyr.Yn1920feddathlwydCyngresGenedlaetholGyntaf y Gymdeithas Gerddoriaeth Brydeinig agychwynnwydynSeafordHouse,âchwechogyngherddaudisglair,yncynnwysCerddorfaSymffoniLlundaindanAlbertCoatesynyQueen’sHall yn chwarae In the South gan Elgar a’r London Symphony ganVaughanWilliams.

Acyntau’ngefnogwrmawriGerddorfaSymffoniLlundain ers ei dyddiau cynharaf, fe ddaeth Tommy’nllywyddanrhydeddusyn1920.Yngysonâ’ihyrwyddiadogerddoriaethBrydeinig,gwnâieigyllidynamodolargynhwysiadgweithiaucyfansoddwyrPrydeinigganGerddorfaSymffoniLlundainynrhaglennieichyngherddau.YngNghymrucynigiaiwobrwyonigynydduchwythbrennaumewncerddorfeyddlleol.Gangreduyngngrymcerddoriaeth i godi ysbryd cymunedol, fe ariannodd daith arbennig o’r cymoedd Cymreig gan Gerddorfa SymffoniLlundainynystodyDirwasgiad.

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

20

GervaisElwes,ytenorcymeradwy,oeddunohoffgantorionTommyaMargo.Areifarwolaethanamserolyn 1921, fe sefydlwyd y ‘Musicians Benevolent Fund’ a daethTommy’nllywydd.Ynymwybodoloanghenionariannol cerddorion adfydus, ef oedd ei chefnogwr blaenaf ar adeg pan oedd y nifer cynyddol o ddarpar gerddorionproffesiynolaoeddyngobeithioennillbywoliaethynsialensbarhaus.Mae’rGronfaheddiw’ngwario£2filiwnyflwyddynynhelpu1,500obobl.

Seaford HouseDrwygydolyblynyddoeddhynroeddSeafordHouseynlleoliadargyferpartïondi-rierbuddycelfyddydauneu elusennau a gefnogid gan deulu Howard de Walden.‘Averitablepalace’cofiaiMarionWrighto’rGymdeithas Gerddoriaeth Brydeinig ‘where marble, gold, old tapestries, armour and all the glamour of wealth and art are combined into a whole of exquisite taste’.Byddidyngwahoddy‘FfilharmonigFrenhinol’i chwarae, beirdd i ddatgan, er mwyn codi arian ar gyferYsbyty’rFrenhinesCharlotte,ynogystalagargyferpartïonpreifat.Câi’rGynghrairDdrama,yGymdeithas Gerddoriaeth Brydeinig a Cherddorfa SymffoniLlundaineucroesawu’nhael,felybyddaicais y Comedie Française.PanddaethToscaniniiLundain, rhoddodd Tommy wahoddiad iddo ddod â’igerddorfagyfaniginio:‘afterall’meddai‘theydomostofthework’.

YmagallechbrofiFeodorChaliapinyncanuareiorau,Shaw’ntraethuaryfforddybyddaiowedi ysgrifennu The Ring, ballerinas fel Tamara Karsavina ac Alicia Markova, Violet Woodhouse aryrharpsicordneuLouisFleuryaryffliwt.Dimond amrywiaeth y gwesteion, o George Gershwin

(‘excitingtodancewith’cofiaiMargot‘ashelikedtochangetherhythm’)iffrindTommy,GeorgeCarpentierto,ypaffiwrpwysautrwm,oeddynhafaliamrywiaethgyfoethogyradloniant.

PaentiadauGan edmygu ystod eang o artistiaid Prydeinig cyfoes – Walter Sickert, Philip Wilson Steer, John Lavery, Ambrose McEvoy a Frank Brangwyn a Dudley Hardy – fe brynodd Tommy eu gwaith ar gyfery‘NewEnglishArtsClub’a’r‘ContemporaryArtsSociety’(ydaethynllywyddarni).Yn1927fesefydloddoa’rartistAwstralaiddW.HowardRobinsony‘BritishEmpireAcademy’gydagamcanaoedd efallai’n fwy hael nag yr oedd yn ymarferol: ‘to promote aid and unite all the Arts throughout the Empire.’Arddiweddy1930aufehelpoddAugustusJohn i sefydlu Cymdeithas Celfyddyd Gyfoes Cymru, ac fe’i penodwyd yn ymddiriedolwr Oriel yTate.WrthlafuriogydathirluniauynyWaun(‘awatercolourisnearlyalwaysafluke’rhybuddioddSteer),fegafoddstiwdioynChelsea,cymroddwersia dechreuodd baentio portreadau a noethluniau; cofiaiunplentyneiweldynpaentiomerchbrydferthyn ôl arddull Titian â gwallt melyn mewn gwisg werdd,unarallynnoethlunâgwalltbrith.

Mentrau tramor Cawsai’r genhadaeth imperialaidd ei phwnio i bennaubechgynysgolFictoraidd.DoeddTommyddimyneithriad:disgrifiaitraethawdynEatony‘Greater Britain’ a oedd i’w chreu yn y ‘Great African Continent’.Yndilynmentergynnarâgresebrager Llyn Fictoria, fe aildaniwyd ei ddiddordeb gan saffariynNwyrainAffricaefoMargotyn1920.GangydweithioagEwart‘Lioneye’Grogan(ydyncyntafigerddedoGairoi’r‘Cape’)fefuddsoddoddynKenyaaTanganyika,achaffaelpapuraunewyddabusnesau yn Nairobi ynghyd â choedwig wyryfol agliriwydganddoargyfertirfferm.Roeddyffermorauarlethraulafa-gyfoethogMountElgon.Tyfwydcorn,gwenithachoffi,defnyddiwydychenarraddfafawr(16i’raradr)acfefewnforiwydteirwSeisnigiwellabridygwartheg.Acyntau’nfotanegyddbrwdfrydig ac yn aelod o’r Gymdeithas Swolegol Frenhinol, fe arweiniodd Tommy alldaith i Uganda a’rCongoyn1930,ganddychwelydâchasgliadgwerthfawr o sbesimenau botanegol a swolegol a gyflwynwydi’rAmgueddfaAstudiaethauNatur.

Yn 1935 fe ddatblygodd diddordeb newydd pan gafodd afael ar y ‘South American Saint Line’, a oedd yn rhedeg gwasanaeth teithwyr a chargo o AntwerpiFrasil,Uruguaya’rAriannin.Acyntau’ngadeiryddarnifegymroddddiddordebarbennigmewnmordwyaeth.Roeddynadeiladwrmodelaugweithiobrwdacfegyfrannoddynachlysuroliddyluniadllongaunewydd.

Lord Howard de Walden,ganAugustusJohn(1878–1961)

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

21

Tenant y Waun Mae’n ymddangos bod ailwampiad canol oes Fictoria o Adain Ddwyreiniol y Waun gan Augustus Pugin, yn gyforiogoddyluniadauherodrolaphanelauderwtywyll, yn rhagweld dyfodiad marchog o’r Oesoedd Canol.Ynawrroeddwedicyrraedd.FelenwoddTommy’rOrielHiragarfwisgoedd.RoeddAugustusJohn wedi ei syfrdanu o weld ei wahoddwr yn cael ei frecwast ‘clad, cap-a-pie, in a suit of ancient armourandreadinghisnewspaper.’Yffaithamdanioedd ei bod yn siwt newydd sbon a wnaethpwyd i’w fesuriadau gan Joubert i Tommy allu dangos y gallaidynmewnarfwisgaoeddwedieiffitio’ngywirsymudynrhwyddacyngyflym.Feddaethyrarfwisgynddefnyddiolargyfertriphasianthanesyddolyr oedd wedi helpu i’w trefnu a’u hariannu yng

NghastellHarlech.Ynypasiantwythnosyn1920fechwaraeodd Iarll Plymouth, roedd Margo’n Frenhines Margaret o Anjou a’r efeilliaid yn gweini a Bob yr hebogyddyndangoseihebogaui’rtyrfaoedd.Roeddynaddefodfwycyntefigi’rEisteddfod.Ahwythau wedi eu Hanrhydeddu fel Beirdd Gwyrdd, fegymeroddyteuluHowarddeWaldenranynyrorymdaithfarddolflynyddol,yneugwisgoeddllaesâthorchauoddailderw.

Feofaloddchwechoblant,gydadyfodiadGaenor(1919)aRosemary(1922),fodynaddigoneddosŵn,chwerthinamiwsig.DisgrifioddTommygerddorfafach y teulu, gan ysgrifennu at Holbooke yn 1928:

‘Pa ClarinetMummy Voice on 1st ViolinBronwen Viola or Flute John CelloElizabeth Cello (Hot Stuff this one) Essylt (2nd Violin (Good when she wants to be) The other two … thirsting to begin’

Yn ei rôl newydd fel ‘paterfamilias’, trefnai wersi cleddyfa a phasiantau plant a dyfeisio cwisiau od gydachwestiynaufel‘NametheshortestroutefromQuitotoIrkutsk’neu‘Explainthegrowthofwhiskersinruraldeans’.Doedddimynrhoimwyohyfrydwchiddona’igyfresochwephantomeimNadolig(1923–30).CofiaiMargotfelyroeddYstafellWely’rBreninyn cael ei defnyddio fel Ystafell Werdd ‘full of muted chatter,greasepaint,dressesandargument’.

Yn The Reluctant Dragon chwaraeai John St George a Tommy’r ddraig galon feddal mewn siwt o gen gwyrdd.

Parodi Shakesperaidd ydi The Sleeping Beauty yn y mesur moel, Puss and Brutes yn anhrefn ditectif Americanaidd, a Jack and the Beanstalk, sy’n cloi’r gyfres,ynnodwedduCawrtrasigomig,McTavish,teithiwr masnachol Almaenaidd amheus a William, setweiarlesglirweledol.

FedrawsnewidiwydamgylchoeddllymyWaun:crëwyd border llysieuol godidog gan Norah Lindsay; parcwedieineilltuoargyferceirwgydagantelopElandoAffrica;darparwydstablauargyfercesigac ebolion o waed pur, merlod Cymreig wedi eucroesfridioâstalwynArab.Roeddheboga’nddiddordebarbennig.MaeRoesmary’ncofiodyddiauaryrhosardrawsydyffryn,yngwyliohebogautramoreithadyndisgynilawrareuhysglyfaeth.

RoeddfforddofywTommy’ndibynnuardîmffyddlonabrwdfrydig,yngymaintogymdeithionag o weithwyr: Bradd a Bob Slightham yr hebogwyr, Fennel â gofal am y merlod; Parry’r gwas, yn helpu Tommya’iffrindMorrittifachueogo’rDdyfrdwy.Harper,ybwtler,oeddeibartnergolffrheolaidd,AlbertUnwin,saerytŷ,eiffrindersdyddiauAudleyEnd.HebDeanygwas,prinygallaiTommyymdopi;ar fordaith fe ddaeth Margot o hyd iddo’n ceisio gwthioeilondridrwybortwll.

Helmetathraedarfwisg

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

22

The Howard de Walden family at Chirk Castle, ganSyrSirJohnLavery(1856–1941), c.1932–3

DisgrifiaMargherita,yFonesigHowarddeWaldenbaentiadJohnLaveryo’itheuluynySalŵn:

The sun is shining in on to a Chinese rug and the enormous glass bowl of gladioli; one of the Coromandel screens shows behind the grand piano where Bronwen is playing the viola, Elizabeth the ‘cello and my head is seen at the piano. A Flemish tapestry above the fireplace looks down on Gaenor and Pip sprawled on the floor over their chess-board, with Pip’s big dog beside them. Little Rosemary, in a yellow frock, leans against an armchair watching. And on the window-seat, framed by the dark red Spanish curtains, Tommy sits with Dick the bull terrier, at his feet, talking to John who is holding a tennis-racket and has his back to the room.

Roeddpartïontŷ’rWaunynodidogoamrywiol,actorion a dylunwyr theatr, artistiaid, ysgrifenwyr, cantorion a cherddorion a theuluoedd brenhinol tramor(arbenigeddMargot)yncymysguâffrindiauchwaraeonTommy.Gyda’rnosbyddai’rgwesteion yn cael eu hebrwng i’r Ystafell Gerdd ar gyferrhaglen:concertoefallaiganypianyddIvorNewton a Tommy’n cyfeilio ar yr organ; caneuon ganOggieLynn,LouiseEdvineraMargot,agorffenâPhedwarawdLlinynolKutcher.CadwaichwaerMargot,Poots,bianoyneillofftllebyddai’rgwesteionmwybohemaiddyntuedduifyndargyferjasachyfeddach.Onddoeddyna’runffenomenryfeddachynyWaungyda’rnosnasgyrsiauTommywrthybwrdd.Ynamlyndawedogtanyprynhawn,byddai’n ymlacio ac mewn llawn hwyl erbyn amser gwely, yn annerch ar ddrama a barddoniaeth Elisabethaidd, cerddoriaeth Rwsia, Bayreuth neu operaSeisnig.Plentynrhydawedog,dynrhysiaradus,meddai amdano’i hun, er yn cydnabod y gallai fod yn ‘aglintofphosphorescenceinthewaveoftalk’.

Mae ambell i ymwelydd yn haeddu crybwylliad arbennig.ByddaiWilsonSteer,tawelagalluog,yncynhyrchu paentiadau meistraidd o’r castell, mewn gwahanololauacarlliwiau.Felwyddoddlle’roeddartistiaid eraill wedi methu, i baentio Margo i’w boddhad,ynlledorweddmewncadairfreichiau.Byddai Hilaire Belloc, mewn gwisg ddu bwtsias llongwr,ynswyno’rplantynprofi’rDrindodarbapur,yna’ngwneudacyngollwngbalŵnaerpoethanferth a rhuthro ar ei hôl dros y bryniau mewn Ffordynracs.ByddaiRudyardKiplinga’iwraigynarosargyferytreialoncŵndefaidgerLlangollen.Roedd ganddo ddawn ryfedd o ddeall plant a siarad areulefelnhw.RoeddTommyâhoffterarbennigowaithKiplinggyda’ibwyslaisarddewrderasifalri.Ond pan roddodd Margot wahoddiad i gefnder Kipling, Stanley Baldwin – y Prif Weinidog bryd hynny – a’i wraig i aros, dywedodd Tommy: ‘You reallyshouldnotaskthosesortofpeople’.

Y TriawdauPangyhoeddwydCauldron of Annwn fel drama fydryddol yn 1922, fe ganfu Edmund Gosse o The Manchester Guardian : ‘something large and noble in the conception … his characters remain too mythical for our keener sympathies, and yet abraveexperiment’.FeberfformiwydBronwen, rhanolafyropera,ynHuddersfieldyn1929acfeaethpwyd â hi ar daith ogleddol gan Gwmni Carl Rosa.Mae’rPrelude a’i dilyniant Birds of Rhiannon yn cynnwys peth o gerddoriaeth hyfrytaf Holbrooke, a barddoniaeth Tommy â soniaredd Swinburne:

Fair and fast The Horse of Dawn comes striding from the east, Shaking his mane of scarlet; at his feet Rings life reviving, radiant and released from clasp

of night.

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

23

Wrthgyflwynoeigopio’rtriawdiLyfrgellGenedlaetholCymru,fe’idisgrifioddfel‘acuriosityofliterature’.Flynyddoeddyndddiweddarach,arganmlwyddiantgeniHolbrooke(1978)roeddHaroldTruscott, cyfansoddwr a darlledwr, yn canu clodydd y triawdoperatigfel‘oneofthegloriesofBritishopera’.Efallai y byddai ei enw da wedi gwneud yn well pe bai Bronwenwedidodyngyntaf,nidynolaf,ynydilyniant.

Yn y cyfamser, i gwblhau ei driawd Bysantaidd, fe berfformiwydHeracliusyngyntafynyrHolbornEmpireynLlundain(1924)acwedynynyCambridgeFestivalTheatre(1927).Ynastudiaethseicolegologymeriadasgeptigaeth grefyddol yr ymherodr, mae’r ddrama’n cynnwys golygfa ddramatig lle mae Mahomet yn wynebu Heraclius ac yn mynnu ei fod ef a’i ddilynwyr yntroi;ageiriauolafyProffwyd–‘theworldwillhaveno surgeon but the sword’ – yn rhagfynegi’n iasol y brwydrorhwngCristnogaethacIslam.

Theatr Gymreig 1927–40 Yn 1927 fe ddychwelodd Tommy i’r ymryson yng Nghymru.NodyGynghrairDdramaGymreigaffurfiwyddaneilywyddiaethoedddiogelutheatrgenedlaetholbarhaolefodramaddwyieithog.Credai y gallai cynyrchiadau ysblennydd o ddramâu Ewropeaidd â chyfarwyddwr o fri rhyngwladol helpuiroiCymruarfapybyd.Felly,argyferEisteddfod1927yngNghaergybi,feddewisoddeihenffefrynThe Pretendersacfe’icyfieithwydi’rGymraeg.FegyflogwydycyfarwyddwrRwsiaiddenwog Theodor Komisarjevsky i lwyfannu pasiant canoloesolIbsenigynulleidfao10,000ymmhafiliwnyrEisteddfodarglogwynynedrychdrosymôr.RoeddKomisarjevskywedieisynnuganfrwdfrydeddTommy:ac‘offeredhisservicesasstagemanager,directedthemusicoffstageandeven beat the drums and turned the wind machines himself.’Arydiwedd,gangyfarchcymeradwyaethafieithus,mynegoddTommyeiobaithybyddai’nysbrydolidramaarthemafawrynhanesCymru.

OfewnychydigflynyddoeddfechwaloddyGynghrair,yngnghanolcwerylamewnol.YngwbleofnfeffurfioddTommyeifentereihun,CwmniTheatr Genedlaethol Cymru gan benodi Evelyn Bowen,actoresGymreigifanc,yngyfarwyddwr.WedieiysbrydoligangynhyrchiadawyragoredReinhardt o Everyman yn Salzburg, ei brosiect mawrnesafargyferEisteddfod1933ynWrecsamoedddramafoesoldebHugoVonHoffmansthal.Gan hedfan i Vienna, perswadiodd Dr Stefan Hock –cyngynorthwyyddReinhardtaoeddynenwogynôleihaeddianteihun–igyfarwyddo,gandrefnucyfieithiadCymraegathrefnui’rgwisgoeddgwreiddiolgaeleuhanfonoSalzburg.RoeddHockwedieigartrefuynyWaundrwygydolyrhaf,ynymdrechuihyfforddi300oamaturiaidwrthddysguCymraegelfennol.Roeddynosonagoriadol,gydacherddorfa lawn a chôr Cymreig yn olygfa odidog afwynhawydganfiloedd,yncynnwysShaw,Lilian

BaylisaSybilThorndikeynseddi’rrhesflaen.Ganannerchygynulleidfaynyfamiaith,nododdTommygydaboddhadmaitrefnwrangladdauoeddynchwarae Marwolaeth, swyddog undeb lafur oedd MamonadiaconcapelynWrecsamoeddyDiafol.

Gan ddod o hyd i gartref yn agos at y Waun ym Mhlas Newydd, Llangollen, fe sefydlodd y cwmni ysgolddramaihyfforddiactorion,cyfarwyddwyr,dylunwyr a thechnegwyr fel ei gilydd; byddai darlithoedd a sesiynau ymarfer yn cynnwys rheoli llwyfan, goleuo a dylunio golygfeydd: byddai’r actorion yn cael cyfarwyddyd cleddyfa gan Tommy, yn awr yn llywydd y Gymdeithas GleddyfaethAmatur.

Pan oedden nhw ar daith roedd cynnal perfformiadaumewnllawerowahanolleoliadauledled Cymru’n waith caled: roedd cyfarwyddwyr SaesnegyncaeltrafferthcyfarwyddodramâuCymraeg: roedd tafodieithoedd Gogledd a De Cymru’n wahanol; prin oedd y berthynas a deimlai DeCymruâchwmniynLlangollen.PanymddeoloddBowen, fe helpodd Meriel Williams a ddaeth yn ei lle,iailfywiogi’rfenter,ondgyda’ihanogaethi’rEisteddfod hyrwyddo drama ar draul barddoniaeth feenynnwydgwrthwynebiadgangythruddo’rbarddCynan a gondemniodd y cwmni’n ‘neither Welsh nor NationalnoraTheatre’.

Yn1935fedrefnoddTommygyfieithiadoaddasiadVonHoffmansthaloddramafoesoldebCalderon El Gran Teatro Del Mundo i’r Saesneg a’r Gymraegermwyngalluogiperfformiadauochr-yn-ochrynyddwyiaith.RhoddoddyteitlLlwyfan y Byd – Theatre of the World – thema i ddarllediad radioarEbrill4,1936lle’ramlinelloddeinodogaelcwmnidwyieithogcenedlaetholamser-llawn.FeberfformiwydyddramaynLerpwl–ynSaesnegacyn Gymraeg – â Hock yn cyfarwyddo, a Holbrooke yncyflenwicerddoriaethachlysurol.‘Afeastforeyeandear’ysgrifennoddunadolygydd;ondroeddCymry Lerpwl wedi eu sarhau gan y defnydd o actorionSeisnig.

Roedd MacbethCymraeg,gydagEmlynWilliamsaSybilThorndike,wedieichynllunioargyfer1937,ondbu’n rhaid ei rhoi o’r neilltu pan wrthododd Pwyllgor Gweithredol yr Eisteddfod â chaniatau actores Seisnig felLadyMacbeth.Erhynny,pany’iperfformiwydgydachastcwblGymreigynLlanelli’rflwyddynganlynol, roedd yn ddigwyddiad hanesyddol sef y llwyfaniad cyntaf a gofnodwyd o ddrama Shakespeare ynGymraeg.YnycyfamserLlwyfan y Byd oedd uchafbwynt1937,gyda’ipherfformiadynadfeilionAbatyGlyn-y-groesâchôrlleolaceffeithiaugoleuoarbennig Tommy – tri angel, un yn ymddangos ym mhoblawnsedynffenestrydwyrain.

Ddwyflyneddynddiweddarachdaethyrhyfelâ’rfenteriben,felgydagymgyrchflaenorolTommy.Dros30oflynyddoeddroeddwedinewidtelerau’rddadl:eigyflawniadoesoloeddsicrhaucydnabyddiaethdrama’n rhan annatod o ddiwylliant Cymreig gan baratoi’rfforddargyfertheatrgenedlaethol.

Y Blynyddoedd Olaf 1940–46

FfotograffoTommyefo’igyd-filwyr

‘Gotoitmylad.Betopicalforonce’,ysgrifennoddTommy,gangyfarwyddoHolbrookeiosodcerddKipling, Hymn before Action,igerddoriaeth.Roeddrhyfelwedidechraueto.Acyntau’nIs-gyrnolAnrhydeddus, roedd Tommy’n ymfalchïo yn ei gatrawdaatgyfodwydganddo’ndilynyRhyfelMawrfelcwmniceirarfog.Acyntau’nrhyhenargyfergwasanaethmilwrol,roeddynrhaididdofodloni â rhedeg y gwarchodlu cartref lleol efo’i ffrinda’iddirprwyGyrnolPossMyddelton.Arlliwo Dad’s Armyyma:yfangeffylauwedieigosodym mynedfa’r castell, dysgu morynion i saethu a merchedypentrefyncaeleucyfarwyddoidaflugwirodmethylatdanciau’rgelyn.Cafodddaugrŵpofercheda’uplantaoeddynfaciwîsoLerpwlloches yn y castell, cynulleidfa frwd a chaeth i arddangosiadauTommyogychodmodelaryllyn.

Wrth i amser fynd heibio roedd y Rhyfel yn cyfyngu’nfwyfwyarfywydTommy.RoeddMargotwedi ymadael am Ganada efo criw o wyrion ac wyresau; roedd ei fenter â’r theatr wedi dod i ben: yna fe atafaelwyd Seaford House, ei bencadlys diwylliannol.Ondroeddynalaweretoi’wwneudaryffryntcartrefacnidylleiafymysgyrheinyoedd cynnal y llu sefydliadau ac unigolion a oedd ynddibynnolareigefnogaeth.Ynogystal,feoruchwyliodd waith mawreddog o ysgolheictod hanesyddol, The Complete Peerage, ac fe helpodd yn hael i’w ariannu; cyhoeddwyd dwy o’r pum cyfrol a gyd-adolygoddynystodyRhyfel.Gydarhoddgraffi’rGymdeithasHynafiaethwyryn1945fehelpoddiwneud y Dictionary of British Armsdiffiniolsyddondynawryncaeleigwblhau.CymroddwersiCymraegwythnosolfeldifyrrwchysgafn;dysgoddeiŵyrhynafigleddyfa;ysgrifennoddfaledarddiflaniadIarllMoraygydachorwsogorachodagofynnoddiHollbrookegyfansoddicerddoriaethiddi(‘Givethesingingelfamiss’).

Cyn y Rhyfel roedd Augustus John wedi dod â’r DylanThomasifancigyfarfodTommyymMhlasLlanina,maenorhynafolyroeddwedieigaffaelaryrarfordirgerCeiNewydd.Mae’nddiamauy

gwnaethon nhw drafod ‘Dylan, Son of the Wave’ ac ysbrydion a chwedlau Llanina: y morwyr a foddodd ym Mae Ceredigion, yr hen bentref a’r eglwys a hawliwydganymôr.DaethTommy’nnoddwriDylan.ArDdygwylNadolig1940acyntau’nddigartrefahebyr un geiniog, fe ysgrifennodd Dylan lythyr teimladwy at Tommy’n ceisio help pellach ac yn amgáu chwech ogerddidiweddar.FesetloddTommyeiddyledionagadael iddo gael yr ‘Apple House’, bwthyn carreg yn yr ardd, ‘A really excellent workroom,’ ysgrifennodd Dylaniddiolch,tuadiweddyRhyfel.Maeynaadleisiau o Lanina yn lleisiau’r rhai a foddodd a’r morwr drychiolaethol sy’n cerdded hyd y traeth yn ei got hir a’i gap pig meddal, yn Under Milk Wood.YnChwefror1946,fisoeddcyneifarwolaeth,cafoddTommyanrhegdeimladwy:copiogyfrolnewyddsbon o gerddi’r bardd, Deaths and Entrances, wedi ei arysgrifio‘ToLordHowarddeWaldenfromDylanThomaswitheverygratitude’.

Wrth i brydles y Waun ddod i ben, fe symudodd TommyaMargoti’rgogleddiGastellDean.Yndristoymadael ac eto’n hynod falch o’i gartref canoloesol a oedd newydd ei adfer, roedd wrth ei fodd yn ymweld â’i denantiaid Albanaidd gan sgwrsio’n ddi-dor ar bobpwncdirgel.Roeddynllawnhwyliau–‘Thirteengrandchildren soon!!!!’ ysgrifennodd ar ddiwedd ei lythyratHolbrooke–ondroeddeiiechydweditorri.BufarwoganserarDachwedd4,1946acfe’icladdwydyngNghastellDean.SylwThe Timesyneigoflithoedd“More,perhaps,thananymanofourtimehefulfilledAristotle’sdescriptionofthe‘magnificentman.’’’

Mae’n briodol fod yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn dathlu oes Howard de Walden yn y Waun er cof am Tommy a Margot, noddwyr eithriadol a dyrchafol diwylliantachelfyddydauPrydeinigaChymreig.Mor falch fyddai Tommy o weld yr iaith Gymraeg a’i diwylliant yn orlawn o egni a theatr genedlaethol wedi eisefydlu.YngNghymrudrwyddidrawacymaynycastellbyddediddogaeleigofioâ’renwbarddolsymladdewisoddiddo’ihun,Elliso’rWaun.

Tommy’nŵrhŷn

Fy A

rwr,

Fy N

haid

Byw

yd y

r 8fe

d A

rglw

ydd

How

ard

de W

alde

n

24

Clawr:Tommymewniwnifformfilwrol,c.1914Cynnwys: Braslun gan Tommy

Cydnabyddiaethau Richard Bowden, John a Tatiana Mallinson, Patricia Sinclair, Emma Thompson; mae fy nyled yn fawr i’r Athro Hazel Walford Davies o ran yr adrannau ar theatrGymreig.

DarluniadauAvingtonManort.14;©CourtesyoftheEstateofAugustusJohn,theArtist’sCollectingSocietyt.20;TheBritishLibraryt.16;TheCourtauldInstituteofArtt.12;The Daily MirrorArchivest.15(uwchben);DeanCastlet.8(left);TheDickInstitutett.8(right),10(uwchben),21(uwchbenacisod);FineArtPhotoLibraryt.11(uwchben);clawrArchifauHowarddeWaldenArchives,tt.1,2,3(uwchben),5(ychwitha’rdde),7,9(ychwitha’rdde),10(isod),11(isodychwitha’rdde),15(isod),17(ychwitha’rdde),22,24(uwchbenacisod);NationalTrust/SueJamest.3(isod);NationalTrustImages:JoeCornisht.6,AngeloHornakt.4;The New York Timest.7(chwith);ComisiwnBrenhinolHenebionCymru(CBHC)t.18.

©NationalTrust2012 TheNationalTrustisaregisteredcharity,no.205846

Ysgrifennwyd y testun gan Thomas Seymour, un o 17 o wyrion ac wyresau; mab i Rosemary, unig blentyn Tommy aMargotHowarddeWalden,ioroesi.

Golygwyd gan Claire ForbesCyfieithwydganCatherineLoweDyluniwyd gan Level PartnershipArgraffwydganTangentSnowball