General QULAM Y HYA

(1906-2006)

Xatir r

Az rbaycan Demokrat Firq sinin n ri

Bak - 2006

2

Redaktor: .Lahrudi

rtib ed n: Yadulla K nani (N minli)

Tex. Redaktor: Mömünat Puh n

Kompüter y : Jal Nadir q

E-mail: info@adf-mk.org

3

G R

Oxucuya t qdim edil n kitab Qulam Y hya o lu Dani ian n(Qulam Y hya) kiçik t rcümeyi-hal il yana onun siyasi

aliyy tini özünd ks etdir n xatir rdir. H min xatir rrd bil, Tehran zindanlar v bu zindanlarda ba ver n

cinay tl ri, 1941-ci ild n sonra randa g n demokratikyi iklikl ri v bu d yi iklikl r n tic sind Az rbaycanndlil rinin mülk dar zülmün qar mübariz sini Sarab v

Miyana simas nda h min mübariz rin geni rhini özündehtila edir. Qulam Y hya Sarab v Miyanada k ndli h kat nbilavasit i tirakç olmu , Hezbe Tudeyi ran n Sarab, sonra isMiyana t kilat na ba q etmi , 1945-ci ilin Sentyabr ay ndayenic yaranan Az rbaycan Demokrat Firq sinin s ralar naqo ulmu , Firq nin I-ci qurultay nda i tirak etmi , M rk zi T ftiKomissiyonunun üzvlüyün seçilmiz, Miyanada ba lanan

kata r hb rlik etmi v h kat n q sin nail olmu dur.Miyana f dail ri 21 Az do ru ged n yolun ilk qalibl ri

kimi milli azadl q h kat tarixind öz layiqli yerini tutmu lar.Qulam Y hya 21 Az r h kat n r hb rl rind n biri kimiS.C.Pi rinin göst ri i il T briz g lmi , T briz jandarmidar sinin götürülm sind sas rol oynam r. Qulam Y hyamilli hökum t t kil edildikd n sonra xalq qo unlar nazirininmüavini seçilmi , Z ncan f dail rinin r hb rliyi S.C.Pi ri

find n ona tap lm r. Qulam Y hya Z ncan c bh sininba oldu u dövrd Mürt vi, H n N ri v Hiday tHat mi il birlikd Zülfüqari silahl bandas z rsizl dirmi

Az rbaycan razisin soxulmaq ist n dig r silahl d st rinqar alm r. Z ncan f dail ri Az rbaycana durmdanahücum ed n silahl bandalar n qar almaqla yana ,Az rbaycan Milli hökum tin qar vuru an mülk darlar ntorpaqlar pulsuz olaraq, k ndlil paylam lar. Az rbaycanMilli hökum tinin bir illik f aliyy ti Az rbaycanda siyasisakitliyin yaranmas , Az rbaycan dilinin r smi dövl t dilinçevrilm si prosesind Az rbaycan f dail ri, o cüml n Z ncan

4

dail ri sas rol oynam lar. Qulam Y hya S.C.Pi rininsilahda lar ndan biri idi. O, bacar ql , l yaq tli siyasi v ictimaixadim kimi t kc Z ncan c bh sind deyil, rd bil v Urmiyy

rl rind d f aliyy t göst n f dail rl d vaxta görü ür Z ncan c bh sind ged n döyü r haqq nda onlara m lumat

verirdi. Tehran-T briz sazi in sas n Z ncan Tehrana t hvilverildi. Bununla laq dar Miyana ri f dail rin m rk zinçevrildi 1946-c ilin dekabr ay n 10-na q r ah qo unlar naqar müqavim t göst rdi, lakin T brizd n bütün c bhgönd ril n göst ri sas nda Miyana f dail ri d müqavim tgöst rm n geri oturdu.

Qulam Y hya mühacir t ill rind d Az rbaycan DemokratFirq sinin görk mli r hb rl rind n biri kimi Firq nin ehyaedilm sind xidm ti olmu v çoxsayl mühacirl rin Az rbaycanrespublikas nda yerl dirilm sini öz üz rin götürmü dür. Elbuna gör d Qulam Y hya mühacirl r aras nda tan nm

xsiyy t kimi Firq nin yüks k r hb r mövqel rind n birinitutmu , 1958-ci ild n firq nin s dri seçilmi , 1979-cu il q r

min v zif çal , ömrünün sonuna q r firq nin iftixaridri olmu dur. Qulam Y hya Az rbaycan Demokrat Firq sinin

böhranl günl rind firq qar ç ed n müxt lif c yanlaraqar mübariz aparm , Hezbe Tudeyi ranla Az rbaycanDemokrat Firq sinin birl si zaman firq nin ad nsaxlan lmas nda prinsipial mövqe tutmu , V hd t konfrans ndaHezbe Tudeyi ran n M rk zi Komit sinin craiyy Hey tininüzvü seçilmi , Hezbe Tudeyi ran n XVI konfrans nda Nur ddinKiyanurinin birinci katib seçilm sinin t bbüskarlar ndan biriolmu dur.

Qulam Y hyan n xatir rinin oxucular s hif r deyil,tirl r aras nda onun prinsipiall , üzv oldu u partiyaya inam ,

milli azadl q v demokratiya u runda ged n mübariz f altirak il tan olacaqd r. Qulam Y hya XX srin ran

mübarizl ri s ras nda görk mli yer tutmu , onun apardmübariz g nc n sil üçün örn kdir. Qoy g nc n sil ata-babalar n keçdiyi c lar izl sin, ran v Az rbaycan

5

xalqlar n azadl q v demokratiya u runda apard qlarmübariz n tarixi d rs als nlar. Keçmi i geriy qaytarmaqolmaz. Lakin keçmi n ibr t d rsi almadan ir liy do rumübariz q çalmaq mümkün deyildir.

Az rbaycan Demokrat Firq si

6

X A T R

Ümumiyy tl , h yatda adi adamlar n ya ad dövr üçünmü yy n xatir ri olur. Bel xatir r insanlar n h yatlar kimi

müxt lif olur. B zil ri keçmi ini yada salmaqla sevinir vzil ri d keçmi rini yada sald qca x cal t ç kir.

Dedikl rimizi yekunla rsaq, qeyd etm liyik ki, h özkeçmi ini yada sald qca bir cür hissl r keçirir. Onu da qeyd ed kki, müasir dövrd , y ni müxt lif sisteml rin, müxt lifqurulu lar n, müxt lif sinif v t rin, müxt lif qid v

liq rin mövcud oldu u dövrd ümumiyy tl , “yax adam”olmaq, ham n ist klisi olmaq, ham n xo una g lm k, hamüçün müsb t xs olmaq mümkün deyildir.

Dem li, mü yy n ya a çatm v h yat t crüb si olanadamlar n ba qalar na dey bil si mü yy n xatir ri olur.

nim xatir rim g ldikd , dem liy m ki, onlar nks riyy ti t kilati i r, V nimizd ba ver n hadis r,

ölk mizin tarixi v xalq n nailiyy tl ri il laq dar olanhadis ri bir daha yada salmaq, mü yy n hadis v t dbirl rinmümkün q r mahiyy t v m qs dl rini ayd nla rmaq, izahetm k, xüsusil , cavan n sil üçün keçmi rd n söhb t açmaq,hadis rin s b v n tic rini ayd nla rmaq m qs di güdür.Onu da deyim ki, m n heç vaxt günd lik yazmam am v bel bir

görm k fikrind d heç vaxt olmam am. Onu da deyim ki,bel bir i üçün imkan m da olmam r.

ndi xatir yazark n m nim özüml laq dar olan, dahado rusu özümün i tirakç oldu um v b n i tirakç olmasamda görüb hiss etdiyim hadis ri bir daha yada sal b, onlar n

zil rini heç bir ey lav etm n oldu u kimi v yad mdaqald kild ka z üz rin g tirir m.

r halda onu da n almaq laz md r ki, üzvüoldu umuz t kilat özünün mövcudiyy ti dövrünün böyükhiss sini gizli raitd keçirmi dir. Ona gör d bütün hadis rioldu u kimi tam kild verm k h lik mümkün olmayanhadis rin üz rind n keçm k m sl tdir. Do rudur, bel hadis

7

t dbirl r o q r d çox deyildir. H r halda yox da deyildir.Ancaq onu da qeyd edim ki, el hadis r yoxdur ki, onlar n heçvaxt qeyd edilm si mümkün olmas n. T kilat n aç q

aliyy ti zaman , yolda lar n mü yy n t hlük sizliyi aradanqalxd qdan sonra onlar n ham t kilati s dl rd n götürm kolar.

n Dani ian Qulam Y hya o lu 1906-ci ild Sarabmahal n sk rabad ( sg var) k ndind yoxsul k ndli ail sindanadan olmu am.

Ail mizd m nd n ba qa iki qarda m v üç bac molmu dur. Qarda lar erk n ölmü , (onlar atamla o zamanRusiyaya g lmi v oradaca ölmü r) bac lar m k ndd ailqurub orada qalm lar.

Atam n dediyin gör babam n v fat ndan sonra onunborclar öd k v ail çör k pulu ld etm k m qs dilBak ya g lmi oradan da Rusiyan n ba qa yerl rin igetmi dir.

Atam ümumiyy tl savads z olsa da, ömrünün 60 ilinihl likd keçirdiyi üçün bir növ f hl qazan nda qaynay b, siyasi

td n özün gör yeti sind böyük rolu olmu dur. O,ömrünün 102 ilinin (1862-1964) 75 ilin q rini daim z hm tdkeçirmi dir.

n u aql q dövrümü k ndd keçirib, 1918-ci ild anamlabirlikd Bak ya atam n yan na g lmi m. O zaman atam Balaxanneft m nl rind f hl i yirdi. Atam düzlüyü, qay ke liyi v

hm tke liyin gör h m f hl r, h m d i yolda lar aras ndaböyük hörm malik idi.

Ail nin ya ay x rcin köm k etm k m qs dil 1920-ciild çiling r agirdi i kl 14 ya ndan k f aliyy tinba lad m v bir q rd n sonra çiling r i v buvaxtlardan da ax am f hl g ncl r m kt bin daxil olub,oxuma a ba lad m. Bu zaman Az rbaycanda, xüsusil Bak daçal an müxt lif mill tl rd n olan f hl rin h yat raiti il tanoldum v 1920-ci ilin yaz nda Az rbaycanda Sovet hakimiyy tiqurulmas nda f hl rin f aliyy t v ciddiyy tl rinin ahidi

8

oldum. F hl birliyi, f hl s daq ti, f hl ciddiyy ti, f hl irad si,hl h kat , bir sözl f hl hval ruhiyy si m nim

formala ma mda böyük v h lledici rol oynad .ti tez qavrama m v f hl yolda lar m aras nda

aliyy tim v davran m onlar n m qar münasib tl rinindaim yax la mas na s b oldu u üçün onlar m ni m n

hl rinin h mkarlar ittifaq n m sulu seçdil r. H r halda m nya da adam üçün bel bir m suliyy tli v zif söz yox ki, tez idi.

is i ba lad m, h r eyi öyr nm k, h r ey yeti k,ham ya köm k etm k v ba qa bu kimi t dbirl ri yerinyetirm çal rd m. Bu dövr aid iki epizod dem k ist yir m.Bir d yuxar m qamlardan g lib, f hl r iç risind iclasapar rd lar v m d dan maq üçün söz verdil r. M n aya aqalx b tribunan n arxas ndan klubda yl nl baxd qda ba m

rl nm ba lad v t kc “Yolda lar!”-deyib, zaldak laramüraci t etdikd n sonra müvazin timi saxlaya bilm diyim üçünyenid n öz yerim qay b oturmaq ist dikd yerimi tapabilm dim. Yad mda qalm ikinci bir epizod bundan ibar tdir ki,bir d bir n r idar i çisi (mü yy n v zif li xs) m

lib, f hl ni söhb tutur, ondan n is soru ur. Ona n isdeyir, n is tap q verir, bu zaman f hl ni m ul etdiyin görquyudan ç xan nefti vaxt nda f hl bo altmad na gör neftin birhiss si boçkadan yer gedir. Bunu gör n ya , savadl v h ttaçe kli m n r isi f hl ni i n qovur. Onda m n h mkarlarittifaq n nümay nd si, f hl nin müdafi çisi kimi i qar b

isd n t b etdim ki, f hl nin böyük ail sahibi olmas vçoxdan i sini n al b, yenid n i qaytars n. R is m nd nxahi növlü t bimi q bul etm dikd m n dedim ki, onda o biri

xsi d i n ç xarmaq laz md r, ona gör ki, o, f hl ni söhbtutub, onu m qul etm ydi, bu hadis d ba verm zdi. Söz yoxki, r is bunu etm zdi v r dd cavab verdikd , onda m n m ni

til dirib t b etdim ki, f hl hökm n öz i in qaytar lmal r.is çox t mkinli, savadl v i i yax bil n kamil bir rus yolda

idi. O, m , m nim h tim bel t bim bax b, çoxsoyuqqanl qla dedi ki, “s nin bel sözl r dan ma n h tezdir,

9

nin b lar n bel ç xmay bd r”. Bu söz m çox b rk t sir etdi. el g ldi ki, r is çox kobud, laqeyid, insafs z v

ümumiyy tl çox pis adamd r. Ona gör d m n heç k slsl tl n h mkarlar ittifaq n fövri iclas ça rd m v

ni i çi yolda lar ma bildirib dedim ki, m n i in öhd sind n bilmir m, m n i i bacarm ram. Ona gör d özünüz bir b

mkarlar ittifaq m sulu seçin. F hl rin bir çoxu i in gedi ininahidi idil r. Odur ki, onlardan q bl nib, m n r isinin i n

qovulmas t b etm ba lad lar. N hay t m n partiyakilat i qar b, h r i i öz qaydas na qoydu. F hl i in

qaytar ld v r is m nd n üzr ist di. M nim ilk f hl m nafeiniqoruma m m nim q ml qurtard .

Bu zamanlar komsomola daxil oldum. Komsomoldakaliyy tim gör o zaman Zaqafqaziya komsomol t kilat

rk zi Komit sinin üzvü seçildim. N hay t, 1925-ci ild Sov.KP s ralar na daxil oldum. 1927-1929-cu ill rd iki illik partiya

kt bini oxuyub, qurtard qdan sonra 1931-ci il q r Bakri Lenin rayon partiya komit sind müxt lif i rd v 1931-

ci ild n h min rayon partiya komit sinin kadrlar öb si müdiri vsonra Lenin rayon craiyy Komit sinin s dri v zif sindçal ma a ba lad m. Sonradan t rrüfat i rini n ri c td ndaha yax öyr nm yim m qs dil m ni 1935-ci ild Xalq

rrüfat nstitutuna oxuma a gönd rdil r. M n h m partiyakt bi, h m d Xalq T rrüfat institutunda oxuyark n

müxt lif yerl rd müxt lif mövzularda mühazir v m ruz roxuyurdum. N hay t, 1937-ci ild m sl t oldu ki, rana ged m.Oras da qeyd edilm lidir ki, 1927-ci ild anam v bac lar m v1932-ci ild atam art q rana getmi dil r.

n rana ged rk n yolda ran polisi t find n tutulub,1939-cu il q r rd bild zindanda qald m. M nim Bak datan m adamlardan zindanda var idil r. Onlar m ni görübsalamat olma ma sevinm kl yana tutuldu um üçün çoxmüt ssir oldular. Onlar m m sl t gördül r ki, özümmü yy n bir s t uydurum, yoxsa m nim f hl v ba qa sad

çi olma ma v sad ranl oldu um üçün rana g ldiyim

10

inanmazlar. Ax rda bel q rara g ldim ki, m n özümü h kimkimi mü rriflik edim. Bel d etdim, istintaq zaman özümü

kim kimi q verdim. Buna baxmayaraq, m ni allaqlay b,hökm n n üçün g ldiyimi etiraf etm yimi t b etdil r. Fiziki

td n çox qüvv tli olan v m allaq vuran polis n ri heçbir haray-dad salmama görüb deyirdi ki, görürsüz alla anec dözür, heç s sini d ç xarm r. Ona gör ki, h r bir alla a bironluq q l alm r. M n zindana g tirildiyim ilk günü m nimlçox m ni r ftar etdil r. Lakin ikinci günü öz iç üzl rini büruzverib, m ni t k n rlik kameraya sald lar v 6 ay buradaqald qdan sonra zindanda acl q elan etdim v xeyli m hbus mqo ulduqlar na gör m nim ümumi zindanil r iç risinburax lma ma icaz verm m cbur oldular. Bu zamanzindanil rin müalic sini m tap rmaq ist dikd m n r ddetdim. Ona gör ki, m n tibbi m aid bir neç bra üraoxumaqdan ba qa bir ey bilmirdim. H tta özüm d x stolmam m ki, müalic olunma mdan mü yy n eyl r yad mdaqals n. Çox söhb t v yolda larla m sl tl nd n sonra“h kimliyi” q bul etm k q rar na g ldim. Bel likl ,“H kimliyimiz ” ba lad m.

n zindanda “h kimlik” ed rk n Bak dan g lmi birfeld er “m nim lim alt nda” i yirdi. M n x st ri müayinedib x st likl rini mü yy n etdikd n sonra müalic rin“müavinim ” h val edirdim. Biz t kc m hbuslar deyil, eynizamanda h bsxana i çil ri, o cüml n, fs rl r d müraci tedirdil r.

Bir hadis m nim h qiq n “çox yax ” v “bilikli h kim”olma ld sübut etdi. Bir gün bir n ri istintaq zaman o

r döymü dül r ki, özünd n getmi , bihal olmu v ayaq üstdura bilmirdi. Döyülmü h bsini m göst rdil r, m n onumü yy n “müayin n keçirdikd n” sonra vv la m hbuslar nbel döyülm sin , onlarla bel qeyri-insani r ftar edilm sin bir“h kim kimi” etiraz etdim v dedim ki, onu h bsxanadanburaxs nlar, o 2-3 gün öl kdir, qoy gedib, ail sinin yan ndaölsün. M nim bel etiraz v t klifimi e id n zindan r isi çox

11

bi halda mr etdi ki, rd n ba qa h kim ça rs nlar vgöst ri verdi ki, bundan sonra m nim h bsxanadak x st rimüalic etm yim icaz verm sinl r. Bu x r çox sur tlzindana yay ld . N hay t, rd n g lmi h kim Fransada aldöz xarici diplomuna and içib, dedi ki, m hbus özünü yalandan buhala sal b, onun hal yax r v heç bir ölüm v ona ox ar lam tyoxdur. H r ehtimala qar zindan r isinin mri il x st ni

bsxana x st xanas nda b st ri etdil r v ciddi n zar t alt naal b, imkan dair sind bütün müalic vasit rinin t tbiqedilm sin baxmayaraq, x st sutka yar mdan sonra öldü. Buhadis n sonra çoxlar m nd n üzr ist li oldular v m nimbir “yax h kim” kimi h tta Fransada t hsil alm t crüb li

kimd n bel yüks k biliy malik oldu um “a kar” oldu,bununla da “markam” xeyli yüks lmi oldu. Bundan sonra

bsxana m murlar n dem k olar ki, ham , o cüml n r iszindan da m niml hesabla maq q rar na g ldil r.

Bu zaman ikinci dünya müharib si si v almanlar nranda olmas , mü yy n tikilil rin dair edilm si, o cüml nranda d mir v osse yollar n ç kilm si f hl sinfinin

lib, artmas na s b olmas il yana , bu zaman SSR -d nçoxlu mühacirl rin rana g lm si v onlar n sas hiss sininAz rbaycanda zorla saxlan lmas Az rbaycanda naraz lar n,

rk zi dövl t leyhin olanlar n, bir sözl mövcud qurululeyhin olanlar n say çox sur tl art rd . Bunun müqabilind

rk zi Hakim hey ti, yerli feodallar n v qism n yaranmaqda(Az rbaycanda çox z if olsa da) olan x rda burjuaziyan n köm k

göst ri ri sas nda bütün “ übh li” adamlar h bs edirdil r.Bir qayda olaraq übh li adamlar n ks riyy tini, b lk ham“bol evik” adland rd lar. Söz yox ki, zindanda “bol evik”l rd nlav ba qalar da var idil r. Onlar n bir hiss si o ru, çaquke

(xuliqan) v bir qismi d tayfa a saqqallar , torpaq sahibl ri vmüxt lif kiçik feodal, qolçomaq, k ndxuda v ba qalar idil r ki,onlar da özl rind n “böyük”, “güclü” v “s rv tm nd” r qibl ri

find n h bs edilmi dil r. Bel likl , zindandak m hbuslar ilknövb iki hiss - bol evikl v qeyri-bol evikl

12

bölünürdül r. Bu bölgüd n sonra bol evikl r mürt kib olduqlar“günahlar ” v keçmi “d rin ” gör t bölündüyühalda qalanlar s rv tl rin gör d st bölünürdül r. M n

bsxanada qald m müdd tin ilk dövrl rind n birincil rinba hesab olunurdum. Bu da m nim bütün zindanil r aras nda,xüsusil “bol evikl ” m nsub olanlar iç risind

hurla ma ma s b oldu. Mü yy n müdd t iç risindzindanil r aras nda, xüsusil “bol evikl ” m nsub olanlariç risind bir möhk m ittifaq yarad ld ki, n tic h bsxanada

zi h tl , birinci növb zindan i çil rinin b d r ftarlarleyhin etirazlar ba land . H r halda bel bir “yeniliyin”

nb inin haradan oldu u heç k s üçün gizli deyildi.Bütün bunlar zindana g nl rin v zindanla laq dar

olanlar n n r-diqq tl rini çox tez bir zamanda özün c lb edib,“bol evik”, “Rusiya”, “kommunist” v ba qa bu kimi sözl rin

qiqi m nas ba a dü ba lad lar.ni ümumi zindanil r iç risin burax ld qdan bir neç gün

sonra bir n r dünyagörmü , t mkinli, a saqqal adamla birotaqda yerl dirdil r. M n otaqda bütün qayda qanunu gözl yir,adi qaydalara l etm kl yana özümd n ya lar il müa ir tqaydalar na tam l etm çal rd m. M nim görü üm g nolmad na gör zindan n cir sil dolan rd m. Bu cir ya yanm ,ya da yar m bi mi , yar m s ngahdan ibar t idi. M niml birotaqda olan adama h r gün evd n cürb cür yem kl r g lir vbütün günü armudi st kanda lumusu da yan nda müxt lifmür bb rl çay içir v m d t kidl t klif edirdi ki, m n donunla yeyib içim. M n is cavab nda deyirdim ki, m n ömrümdçay içm mi m v bel xor kl rd n d xo um g lm z. Buhadis n bir q r keçdikd n sonra atamgil x r çatd ki, m n

rd bil zindan ndayam, onlar rd bil g ldil r, m bir s rayem k eyl ri il birlikd imkanlar dair sind pul da g tirdil r.O zamandan m n d çayç dan çay v q lyan sifari etmba lad qda otaq qon um daim m çox t ccübl bax b, m nimdözümlülük v irad h d apar rd .

13

Atam rd bild m niml görü n günü m n növb ti “köt kseans ” q bul etdiyim üçün hal m yax deyildi v çal rd m ki,bu v ziyy ti atam hiss etm sin. Görü ota nda atam m t klifedirdi ki, onlarla bir q r oturum. Lakin o, bilmirdi ki, m n hbir ay da bundan sonra yer otura bilm m. Ona gör d

n atama dedim ki, yax olard ki, o m bazardan süd al btirsin.

“Bel “seanslar” tez-tez olur v h r seansdan sonra burin “ustalar ” yumurta sar , döyülmü t v sair il

müalic ba lay rd lar. Bu seanslar c dv l üzr olark nqabaqcadan haz rl q görüb, dediyim müalic vasit riniqabaqcadan haz rlamaq mümkün oldu u halda, b n bu“seanslar” fövqulad keçirilir v bel hallarda v ziyy t daha pisolurdu. Xüsusil , döyülmü yerl yap çirkli paltar nqopar lmas “seanslar n” zab ndan daha b dt r olurdu. M ngüman etmir m bu seanslar q bul etmi adamlar ömürl rininax na q r yaddan ç xara bilsinl r.

nim t klifim mü yy n edilm n iki il yar m zindandaqalandan sonra bizim k ndlil r rd bild ya ayan k nd sahibiHac Ta xan n bayram görü ün g rk n ondan bütün

ndlil rimiz ad ndan xahi etmi dil r ki, m nim zindandanburax lma m üçün iqdam etsin. O da söz vermi di ki, köm ked kdir. O zaman m n art q bilirdim ki, m ni H danasürgün etm k ist yirl r. Lakin Hac Ta n i qar mas

tic sind k ndimiz sürgün etdil r v q rara al nd ki, k ndd nheç yer getm yim. Bu haqda m nd n iltizam da ald lar.

ndd mü yy n i ba qar rmaq m qs dil atam ba qa qohumlar n birg s yl ri n tic sind bir k nd

dükan acd lar ki, m n orada yava -yava alverl m qul olum.n alver etm yi bacarmad m üçün tez bir zamanda dükan n

“mayas ” yox oldu. K ndd ba qa m qulliyy tim olmad üçünrara g ldim ki, gedib Miyanada d miryolunda f hl i yim.

Buna anam v ba qa qohumlar m raz olmad lar. Lakin k nddqalmaq m nim üçün çox ç tin idi. H r halda bir gün ham dan

rsiz yola ç b Miyanaya getdim v orada tan lar mdan

14

gördüm v n hay t Q l-öz n çay üz rind tikilm kd olanmir yol körpüsünd f hl lik etm ba lad m. Uzun müdd t

fiziki i n ayr ld m üçün f hl i k m nim üçün bir q rtin olsa da f hl yolda lar mla i ba lad m. Burada i nl r

iç risind m ni Bak dan tan yanlardan ba qa bizim k ndimizd n olanlar var idi. Onlar m nim hal ma ac rd lar. Lap i in ilk

günü lim qabarla dolmu du. Lakin i k laz m idi.Yolda lar mdan çoxu m nim v ziyy timi görüb, m t klifetdil r ki, m n i yim, onlar m nim i imi d yerin yetir rl r.

r halda m n buna raz olmad m. Bir gün i diyim yerinyax nl nda körpünün qoyulaca bünövr sind n su ç nnasosun matoru i dü di. O sah nin müh ndisi v sah r isi

r ikisi xarici (almanl ) idil r. Ümumiyy tl , bütün “barp nl r” dem k olar ki, ham xaricil r idil r. Motor

diyin gör bünövr nin dövr sin vurulmu a ac qalibiniç risi su il dolurdu, su lap qalx b, körpünün üst qat na azqalanda m n onlardan bir n dedim ki, r ist r m nmotoru i sala bil m. M n vaxtil çiling r i diyim üçünmotorun qurulu undan mü yy n eyl r bilirdim. M n müraci tetdiyim adam sah r isin m nim dedikl rimi t rcüm etdikd nsonra, lind çox bi halda trubka tutmu eyn kli (almanl ) r isdedi ki, r s n motordan bir ey bilirs ns b s n üçün qara

hl i yirs n.r halda onun dediyini oldu u kimi ba a dü yim

baxmayaraq, m n d bir q r kinay il dedim ki, r m nmotoru xoda sala bilm m d onu yem m ki, r is onsuzda çox bi idi. M nim motora yax nla ma ma icaz vers dtam naümid halda ç b getdi.

n f hl yolda lar mdan iki n r ça rd m v motoruyoxlad qda gördüm ki, motorun klapan aç q oldu u üçün matorxoda dü mür klapan ba lad q v motorun ba qa yerl rini dyoxlad qdan sonra motor çox asanl qla xoda getdi v m n d

min günd n orada motorist i ba lad m.Burada f hl r çox a r v ziyy td i yirdil r, ald

azac q k haqq il özünü doland rmaqdan lav ail sin d

15

mü yy n miqdar pul g tirm li idi. A r rait, az yem k,hiyy sizlik v ba qa bu kimi s bl r üzünd n x nl r,

xüsusil maleriya x st liyin tutulanlar n say getdikc çoxal r völ nl rin say daim art rd . Orada i nl rin i raiti, onlar nyem kl ri, ma aralarda ya amalar v xaricil r t find n nec

hgir edilm ri haqq nda çoxlu kitablar, romanlar, dastanlaryazmaq olar.

Sovet ordusu rana g n kimi Saraba getdim. Oradakeçmi n tan m çoxlu yolda lar var idi ki, biz h mi biryer topla b nec h t etm k haqq nda dan rd q. Dem kolar ki, müt kkil t kilat z var idi. Bu t kilat n qurulu u v

qaydas haqq nda v t kilat n aktiv üzvl ri haqq nda ayr cadan maq laz md r. H r halda o zamandan xeyli vaxt keçdiyingör onlar n xeyli hiss si indi h yatda yoxdur. T kc onu deyimki, t kilatdak aktivl rin ks riyy tini f hl r v z hm tke

ndlil r t kil edirdil r ki, onlar n xeyli hiss si Rusiyada,xüsusil Bak da f hl sinfinin mübariz sind i tirak etmiyolda lar idil r.

Mütt fiq qo unlar n rana daxil olmas il laq dar bütünyolda lara, o cüml n bizim Sarabdak yolda lar n aç q

aliyy ti üçün imkan yaranm oldu. Bir sözl t kilat heçeyd n ç kinm n aç q f aliyy t etm ba lad .

Sarab t kilat çox keçm n mün zz mliyini bir q r dmöhk ml k mü yy n dü ünülmü , qabaqcadan müzakiredilib b nilmi plan sas nda f aliyy t etm ba lad . Sarabdatez-tez mitinql r t kil edilir, bu mitinq traf k ndl rd n

ndlil r g lirdil r. Mitinql r el geni vüs t alm ki, n dövl tmurlar , n d irticai qüvv r bu ç lara maneçilik tör

bilmirdil r. Biz bu zaman müst qil f aliyy t etm li olduq. Onagör ki, h lik n T briz, n d Tehranda mün zz m t kilat nolmas ndan x rimiz olmad üçün onlarla laq miz d yox idi.

brizd yarad lm z hm tke r t kilat v el dAz rbaycan c miyy ti biziml laq saxlamaq ist r d bizonlarla laq saxlamaq ist dik.

16

Mütt fiq qo unlar rana g rk n ran ordusu gerikilm m cbur olark n silahlar n bir hiss si k ndlil rin lin

keçmi di. Do rudur bu silah n bir hiss si d ran irticai, ocüml n k nd feodal mülk dar, xan v b yl rinin linkeçmi di. Onsuz da onlar n keçmi n d gizli saxlan lansilahlar var idi. Bu zaman z hm tke k ndlil r q ddar vzülmkar rbablarla keçmi rin haqq-hesab ç km k x yal nadü dül r. K ndlil r t k-t klikd intiqam ala bilm kl rini çoxtez ba a dü dükl rin gör birl k q rar na g ldil r. Bubirl nin z ruriliyini h yat özü dikt edirdi. Mülk dar, feodal

ba qa bu kimi zülmkarlar birl ir v ks r halda dövl tinsilahl m murlar ndan da istifad edirdil r. M hz raitin bel

kild c yan etm si k ndlil rin ist r-ist z birl riruriyy tini do ururdu.

Sarab k ndl rind n N rmi, A miyan – s hra, Ardalan,Suma v ba qa k ndl rd k ndlil r öz zülmkarlar il vuru ark nqon u k ndl rd n d onlar n köm yin g lirdil r. Beltoqqu malar n müdd ti irtican n müqavim tind n as olurdu. Buyerl rin b zil rind ölüm hadis ri d olurdu. Bu hadis rsas n kor-koran ba verm sin baxmayaraq getdikc t kilat n

qar mas n tic sind hadis r daha planl , daha mün zz m daha m qs uy un ba verm ba lad .

Ümumiyy tl randa, o cüml n Az rbaycanda el dSarabda keçmi n qalma ad t- gör bel vuru malardansonra m lub olanlar qar t edilirdi. Bel bir “keçmi in qal ” h rhalda o dövrd ki hadis rd d özünü göst rm ba lam .Do rudur, bel hal t sadüfi, çox vaxt gizli kild ba verm sinbaxmayaraq, t kilat bundan çox tez x r tutub, qar bir

lik ald .kilat i rind h öz öhd sin dü n v zif ni layiqinc

yerin yetirm çal rd . T kilat n az müdd t f aliyy tetm sin baxmayaraq ba ver n münaqi ri h ll edir v ba qaikay tl d yeti irdi. Ona gör d geni hali kütl si aras nda

böyük nüfuza malik idi.

17

Bu zaman rzaq mallar , o cüml n q nd az tap rd . Onagör d Sovet- ran ticar ti biz (möhk m qiym tl ) 5 ton q ndverdi (d qiq yad mda deyi, h r halda q ndin qiym ti o dövrd kibazar qiym tind n xeyli a idi). Q ndin bizim t kilataverilm si, h m t kilat n nüfuzunun n d yüks k olmasgöst rir, eyni zamanda q ndin bazar qiym tin sat lmas ndankülli miqdarda lav pul ld edil bil rdi. Biz bu bar özaram zda m sl tl rk n müxt lif t klifl r ir li sürüldü, h rhalda bu haqda çoxlu t klifl r v söhb tl rd n sonra bel q raraal nd ki, q ndi öz qiym tin m scid v hüseyniyy ver k.

ndi ald z zaman m rr mlik idi. Bu zaman q ndintap lmamas v xeyli baha olmas , söz yox ki, m scidl r v ba qadini yerl rd zadarl q üçün böyük ç tinlik tör dirdi. Q ndinbizim t fimizd n bu kild paylan lmas leyhdarlar nbizim haqq zda yayd qlar ayi bir d lik son qoymuoldu. Bu x r çox q sa müdd td bütün Sarab mahal na yay ld .Ham gördü ki, “dinsizl r” dinlil rd n daha çox maddi v m vigüz ged bilirl r. Bununla da halinin xeyli hiss sinin bizolan münasib ti kökünd n d yi mi oldu.

Mü yy n müdd t keçdikd n sonra mütt fiql r yerb -yerolub, ran n daxili i rin qar mayacaqlar ni ld göst rdil r.Söz yox ki, bu i in sas t bbüsçüsü Sovet dövl ti idi. raitd nmü yy n q r istifad ed n hakim t yava -yava “baqald rma a” ba lad . M mm d Rza hakimiyy ti al b,inzibati orqanlar b rpa etm ba lad . O cüml n yerl rdpolis jandarm ba qald rma a ba lad . Mü yy n müdd t “acqalmaqlar n” zini ç xmaq x yal na dü dül r.

ran n ba qa yerl rind oldu u kimi Sarab mahal nda damniyy r k ndl ç xma a ba lad lar. K ndlil rl mülk darlar

aras nda ba vermi münaqi qar b k ndlil rd n “özpaylar ” alma a ba lad lar. Bel likl , k ndlil rin yenid n qar tedilm sin ba lan ld . Sarab mahal nda mniyy r k ndldü üb bir n rin vasit sil guya Sovet qo unlar üçün silah

rd lar. mniyy qo ulmu adam özünü k ndl rd sovetnümay nd si adland b, k ndlil h dd n art q ziyy t verm k

18

yolu il külli miqdarda pul toplama a ba lam lar. K ndlil ridöyür, söyür, a aca ba lay r v h tta ba üst as rd lar ki,onlarda olan silah “als nlar”. N tic silah olmad qda onun“pulunu al rd lar”.

ndl rd olan t kilat nümay nd ri bu bar biz x rverdil r. Biz öz aram zda m sl tl ib, bel q rara g ldik ki,sovet nümay nd sin bu haqda x r ver k. M n Sarab rindo zaman komendant olan lyas Ba rovdan soru dum o, bir daha

krar etdi ki, bu i n bizim x rimiz yoxdur. Onda m n dedimki, siz icaz verin biz bu yaramaz h tin qar alaq..Ba rov dedi ki, o sizin öz i inizdir. M n bu m ni oldu u

kimi hey timiz üçün rh etdim. Q rara al nd ki, Sovet dövl tiad ndan sui-istifad edib, k ndlil ri qar t ed nl rin qar tezliklal nmal r. Bu i hey t t find n m h val olundu v tap qverildi ki, m sl t bildiyim kimi h t edim.

n k ndimiz g lib x r bildim ki, silah y anlar bizimqon u k ndd Zir k ndind ndirl r. K ndimizd olan t kilatiyolda larla m ni ayd nla b, bel q rara g ldik ki,mniyy qo ulub, sovet nümay nd si ad il k ndlil ri

soymaq çox pis v yaramaz h t olmaqla yana Sovet dövl ti Sovet ordusuna böhtand r. Biz öz aram zda m sl tl dikd n

sonra bel q rara al nd ki, onlar k ndimiz d t ed k, onlarburada k ndlil rd n “silah y ark n” onlarla hesab çürüd k.Yolda lar raz la lar, i rin plan t rtib edildi. Kimin ned yini bir d soru dum v y qin etdim ki, h r k s öz i iniyax icra etm tam haz rd r.

n ata minib, Zir k ndin getdim. Orada k ndlil r m niçox sevincl qar lay b, rzi-hal etm k ist dikd onlara i aretdim ki h r eyi bilir m. Bir q r s birli olmaq laz md rmniyy t v “sovet nümay nd si” olan yer getdim. H r halda

nim g li im onlar n o q r d xo una g lm d , m nimsöhb tim onlar n xo una g ldi. M n özümü lap bilm zliyqoyub, onlara dedim ki, m nim sizd n iki xahi im vard r.Birincisi odur ki, indi tutub, h bs etdiyiniz k ndlil ri m nimburaya g lm yim münasib til bu gün azad edin, onlar m ni

19

tan r v m inan rlar. M n onlara dey m, sabah silahlartirib, siz t hvil ver rl r. kinci xahi im is odur ki, bizimnd ged siz v bizim k ndd olan bir neç tüf ngi v müs ls lindlil rd n y as z. H r halda m n onlarla bir k ndliy m

onlardan m nim silah alma m yax olmaz. Onlar m nim h r ikixahi imi q bul etdil r.

ndlil ri bu gün azad etm kl yana saat 4-d bizimnd ged kl rin söz verdil r.

n tez k ndimiz qay td m, icra ed yimiz plan bir dahayoxlad m, m lum oldu ki, h r k s öz i ini yax m nims yibdir.Bizim “qonaqlar” dedikl ri vaxt g ldil r. Bizim m sl timizlevl payland lar ki, orada bir az istirah t etdikd n sonra iba lay b silahlar y nlar. “Qonaqlar z” yerb yer olduqdansonra liyyat ba lad q v “qonaqlar z” t rksilah olundular.Onlar bir yer toplay b göst ri verdik ki, y qlar pullar

xars nlar, onlar n cibind n be min tüm yax n pul tap ld . Bupulun ümumi m bl ini k ndlil r bilirdil r. Çünki kimd n n

r al nmas ham ya ayd n idi. Biz qon u k ndl x rgönd rib, pul al nan k ndlil ri oraya d t etdik v mniyy rözl ri ald qlar pullar öz ll ril k ndlil qaytard lar. Biz bu

dbirl sas n iki i görmü olduq. Bir t fd n özünü sovetnümay nd si adland ranlar if a oldular, dig r t fd n

kilat n nüfuzu xeyli artm oldu.Bu hadis n sonra mniyy rin k ndl ç b, müxt lif

han rl k ndlil ri soymaq kimi yaramaz h tl rin bir növson qoyuldu. Geni xalq kütl rinin daxili irticai qüvv qarnifr tl ri idd tl nm kl t kilata qar r tl ri artm oldu.

nim yad mda qalan mühüm hadis rd n biri dStalinqrad alman fa istl ri t find n mühasir olunan zaman

ndlil rd n xeyli adam biz müraci t edib, onlar n sovetordular na köm k etm k m qs dil Stalinqrad vuru mas nda

tirak etm ri üçün rait yaratma xahi etm ri idi. Çoxsa müdd td bu arzu o q r geni yay ld ki, ham heyr

sald . Biz t kilatda bel arzuda olanlar siyah ya alma aba lad qda bir neç günün iç risind onlar n say 500 n ri

20

keçdi. Biz q rara g ldik ki, bu haqda Sovet dövl tinin laq darqamlar na x r ver k. Bu m qs dl üç n rlik komisiya

yarad ld ki, onlar T briz gedib, Sovet s firi il dan nlar. Bukomissiyaya Qulamrza Cavidan, Sadiqi Camal v m n daxilolduq. Biz T briz gedib, Sovet s firi il görü dük v Sarab

kilat ad ndan yaz lm m ktubu s fir verdik. O, bizd n ikigün sonra bir daha görü k arzusunda oldu unu bildirdi. Biz dgedib iki günd n sonra bir d görü dük. O bizim iqdam nmüqabilind bizd n v ran z hm tke rind n t kkür edib,bildirdi ki, biz alman fa izmi il bacar q v bacaracay q. Sizburada daha çox laz m ola bil rsiniz. Biz s firl görü übxudafizl dik.

Biz Saraba qay b, Sovet s firi il olan söhb timizhaqq nda t kilata m lumat verdik.

Bu zaman Sarab k ndl rind arabir silahl toqqu malar baverirdi. Bir gün m ni Sarabda olan ur vi komendaturas naist dil r. M n onlar n sifari ri sas nda Sarab komendant nyan na getdim. Orada bir n r mayorla görü dük, onunla tanolduqdan sonra, o, m dedi ki, m n k ndlil rin silahlar yerqoymalar nda i tirak edim. Daha do rusu onlara deyim ki,silahlar yer qoysunlar.

n bu t klifin müqabilind dedim ki, m n kim m ki,ndlil r m nim sözüml silahlar yer qoysunlar. M nim bel

cavab mdan sonra o, yen d israr etdi ki, silah yer qoymaqsl tdir. M n onun t kidin cavab olaraq dedim ki, k ndlil r

silah götürüb, öz zülmkarlar na qar vuru malar n bir s bi dsizin yazd z erl rdir. O, m dedi ki, m n air m. Ona gör

, er yaz ram. M n dedim ki, siz airsiniz er yaz b xalqazadl a, min-amanl a, müst qilliy d t ed rsiniz, onlar dainqilabç lard lar. Sizin dedikl rinizi ld h yata keçirirl r.

nim süleyman Rüst m il söhb tim çox s mimi vmehriban keçdi. Onunla mehribanl qla görü üb ayr ld q.

1942-ci ilin vv ll rind Sarabda s s yay ld ki, s rh ngCanfuladi Az rbaycana, o cüml n d Saraba g kdir. Buzaman irtican n nisb n ba qald rma a haz rla dövr idi. Söz

21

yox ki, Canfuladinin Az rbaycana g lm sinin m qs di ayd n idi.Ona gör d biz büroda bu m ni müzakir etdikd n sonra bel

rara g ldik ki, büro üzvl ri Sarabdan ç xs nlar. Yolda lardanbir neç si T briz getdil r, m n d k ndimiz getdim. Yen dyolda lar m müraci t edirdil r, m n d adi qaydadabacard m q r yolda lara köm k edirdim. Bir s ra yolda lara

sl t gördüm ki, Canfuladinin g lm si il laq dar ay qolsunlar v imkan dair sind gir dü yib, h lik özl riniqorusunlar.

Canfuladi Saraba g lm mi n bir neç gün qabaq Sarab nyax nl nda (3 kilometrliyind ) olan Qalac qda ya ayan Sarabmahal n n böyük rbab v feodal hac lai Sultan (hacNa xan u aqlar n n böyük qarda lar , onlar slind 5qarda lar, onlardan 4 qarda Qalac q v bir qarda hacHüseynqulu la “Mir P nc”, Qalac qdan 2 km. aral olan

irvanc q k ndind ya ay rd ) m ni Qalac q k ndin , dahado rusu öz evin qonaq ça rd . M n d getdim. O, m ni çoxhörm t v s mimiyy tl q bul etdi. Bir q r söhb td n sonra

dedi ki, sizin ll rinizd n, düzlüyünüzd n, ba qalar nqeydin qalma zdan özü d düz dan ma zdan, bir sözl

tl rinizd n xo um g lir. H r halda Hac lai Sultandünyagörmü , t mkinli, h r k sl nec dan ma bacaran adamidi. M niml çox ah st , t mkinli, mehriban, vv lc fikiril ib,sonra dan rd . Onunla görü düm, h qiq n m nd çox müsb thissl r oyatd . M ni qonaq d t etm sind n m qs dini çox dauzun müdd t gizli saxlamadan aç b, dedi ki, y gin ki, bilirsiz

rh ng Canfuladi Az rbaycana, o cüml n Saraba g kdir.Özü d e itdiyim gör tam ixtiyarla g lir v onun h r haldaSaraba g lm si yax hal olmay b, pis n tic ver bil r. O, m

sl t gördü ki, onun evind qal m v ya onun k ndl rininbirin gedim. M n bu t klifi q ti r dd etdim. O, m nim bu

klifd n b rk naraz qald hiss etdikd , m sl t gördü ki,Sarabdan ç b ba qa yer gedim. M n hac n m qarqay ke liyind n, m qar hörm t v m sl tind n t kkür

22

etdikd o, m dedi ki, s rh ng g nd n sonra sizin üçün pisolar.

Sizi tutub, zab- ziyy t ver bil rl r. M n cavab nda dedimki, m n özümü heç n t qsirkar bilmir m v ona gör dSarabdan heç yer d getm m. Hac m nim q ti t rsliyimigördükd n sonra m nd n n ehtiyac m oldu unu soru du.

nim heç n ehtiyac m olmamas bildirib, bir d t krar nhac dan t kkür etdim. S mimi görü üb ayr ld q v m n

ndimiz getdim. H r halda hac n t klif v m sl tini q buletm yimd n nigaran v naraz qald m n ayd n hiss etdim.Lakin n etm k olard m n özüm bildiyim kimi h t etm k

rar na g ldim. Yeri g lmi n onu da deyim ki, yuxar da qeydetdiyim Hac Na xan u aqlar (be qarda v onlar n u aqlar )ba qa feodal v mülk darlara gör k ndlil rl daha yax vmülayim r ftar edirdil r.

n hac dan ayr landan sonra Saraba v oradan dandimiz getdim.

1942-ci ilin Novruz bayram ax am Sarab b dar nnök ri k nd g lib, m ni a as t find n bayram ax am naqonaq d t olundu umu bildirdi. M n t qrib n bu “qonaql n”

n ibar t olmas hiss etdim. Yolda larla m sl tl nd nsonra Saraba getdim.

min bayram ax am s rh ng Canfuladi il birlikd ametdik. Sonra söhb t snas nda o m t klif etdi ki, onun adamlaril k nd gedim v k ndlil rd n silah y maqda onlara köm kedim. M n bu t klifi q ti r dd edib, ona dedim ki, siz m ni qonaqça rark n nec “qonaq” ed yinizi bilirdim. Amma bel alçaq

klif ed yinizi h r halda bu cür bilmirdim. ndi harada h bsed yinizi deyin oraya ged k. Bu söhb td n sonra bir d st

rbaz v bir mayorla yük ma na yl ib, gec yar Tehranayola dü dük. F rmandar il s rh ngin “qonaql qlar n” finalTehrandak d jban n h bsxanas il tamamland . 40 gün h minzindanda bilat klif qald qdan sonra 8 gün acl q elan edib, t betdim ki, m nim t klifimi mü yy n etsinl r. Buradak hadis r,

23

haqqs zl qlar, i nc r haqq nda ayr ca yazmaq laz md r. Lakinlik buna imkan olmad na gör bu haqda dan ram.

nim acl q elan etm yim v o zaman HT -nin (Hizbi-Tudeyi ran) nüfuzunun getdikc artmas s b oldu ki, m nim

simi “e idib”, bir neç günd n sonra Q sr-Qacar zindan naapard lar. M nim Q sri-Qacara g tirildiyimd n x r tutunHizbin M rk zi Komit si, atama x r gönd rmi dil r ki, m n

sr-Qacar zindan ndayam v atam g ls yax olar. Bu x riid n k nd camaat , yolda lar v xüsusil ail miz xeyli

sevinmi r. Çünki m n Sarabda h bs edilib, Tehrana apar landansonra bel ayi yay lm r ki, guya m ni yolda öldürübl r.

tta bu hadis ni “gözü il gör n ahidl r d tap blar”. Ona gör k ndd m nim yas ma oturub, üç v yeddimi d vermi r.

Bel bir hadis n sonra bu kimi ad x ri k nd g tir n adambir çoxlar ndan mu tuluq alm v xo x r g tir n adam kimitan nm r.

Atam bu x ri e id n kimi haz rla b, Tehrana g lir.Hizbin M rk zi Komit sin gedir. O zaman hizbin birinci d biriolan Süleyman Mirz nin q bulunda olur. Onun göst ri in sas nhizb üzvl rind n bir n r atam Q sr-Qacar zindan na g tirdi vorada görü dük.

Atam g q r m n ancaq zindanda veril n cir ildolan rd m. O zaman orada olanlar bilir ki, orada n verirdil r.Atam g nd n sonra m nim d v ziyy tim “yax la ” h rd nbir “çay sifari verm k” imkan m oldu.

Xülas , 7 ay burada qald qdan sonra d rl m nimetirazlar m, acl q elan etm rim v bu kimi h tl rim

tic sind “t dqiqati m lli” m qs dil m ni yenid n rd bilgönd rdil r. M nim Tehrandan rd bil ged q r yoldaba za g n hadis r, xüsusil Q sr-Qacarda qald mmüdd td gördüyüm hadis r, ahidi oldu um faci r haqdakitablar yazmaq olar. H lik buna imkan yoxdur.

n rd bil zindan na g tiril nd n sonra gördüm ki, m nitutub Tehrana aparan zaman Sarabdan 25 n r tutub, rd bil

24

zindan na g tiribl r. Yolda lar il görü ümüz bir bayramaçevrildi. Çünki yolda lar m ni ölmü bilirdil r.

Biz iki il yax n rd bil zindan nda bilat klif qald qdansonra orada acl q elan edib, t b etdik ki, bizim t klifimizimü yy n etsinl r. Bizim ham h rbi v dövl t canisi kimidivani h rbi m hk sin verdil r. M hk zindanda ba lad .Bizim ham za müxt lif böhtanlar at b, bizim uzun müdd tzindanda saxlan ld z üçün irtica özünü t br etm k v bizidaha a r c zalara m hkum etm çal rd . O cüml n mqar sürül n ittihamlar a dak lardan ibar t idi:

1. Dövl t leyhin müs ll h qiyam etm k.2. Sarab k ndl rind rbablar n öldürülm sinin t kili.3. Sovet nümay nd rini x li silah etm k.Bu ittihamlar n h sinin ayr qda c zas n edam olmas na

baxmayaraq, ax nc ittihamnam bir növ “etirazs z”ittihamnam idi. ran dövl t mütt fiql ri qar ndak “borcunuyerin yetirib” onun nümay nd rin “t cavüz etmi ” xsi“edama m hkum” edirdi. rtica yeri g nd yalana, böhtana,uydurmaya v ba qa bu kimi t dbirl l atmaqla yana h m d

dsiz q ddard r.n “t qsirnam m” il tan olduqdan sonra m hk

müraci t ed k müdd ülümuma sual verm icaz ist dim.ni tezlikl edama m hkum edilm yi y gin etmi m hk

dri özünü bir q r bit f, bizim müdafi çimiz v qanununke iyind duran adam kimi göst rm çal na gör micaz verdi ki, müdd ülumuma sual verim. M n aya a qalx bdedim ki, c nab müdd ilümum m nim t qsirl rimd n nmühümünü yaddan ç xar blar. M nim bu sözüm m hk

tirak ed nl rin böyük maraq v t ccübün s b oldu. Biranl q m hk nin gedi ind sakitlik, b lk tam sükut ba verdi.Ham m t f dön k m nim növb ti v ciddi günah“özüm etiraf ed yimi s birsizlikl gözl yirdil r. Bu zaman

ni mühakim ed n v m ni qanuni müq ssir etm çal an irrisi geymi “qanun ke iyind durmu ” bu tülkül rin n

25

ziyy dü rini t svir etm k üçün n güclü yaz v nmahir psixoloq ist yirdi ki, t svir etsinl r.

hk bir d t krar edib, soru du: “Buyurun gör k sizinhans t qsirinizi yaddan ç xar blar”. M n fasil verm n dedimki, Rza ah n randan qaçmas t kil etdiyim kimi ba lan lmaz

qsiri dey n c nablar yaddan ç xar blar.Bizi mühakim ed nl ri sanki gözl nilm n tok vurdu.

Onlar özl rin g d k m n sözl rim idam ver k, qeydetdim ki, siz ittihamnam qeyd edirsiniz ki, m n sovetnümay nd sini x li silah etmi m. Ba qa cür daha d qiq des kdem li m n silahl sovet nümay nd sinin silah alm am. Onagör d m hk n xahi v t bim bundan ibar tdir ki,

nim x li silah etdiyim sovet h rbi xsl rin özl ri v ya ur vidövl tinin nümay nd si d bu m hk i tirak etsinl r. M nimhaql t qaza v t bim yerin yetirilm q r m hk ninsuallar na cavab verm m. M nim sual m, ç m v

bim oradak lar n ham üçün gözl nilm z oldu.sa, q q, laq siz v m ntiqsiz dan qlardan sonra

hk nin gedi i bir gün t til edildi.kinci gün elan edildi ki, bizim i imiz h rbi m hk

deyil, dliyy m hk si baxacaqd r. in h rbi m hk n adihk verilm si, irtican n geri oturmas v bizim q miz

idi. dliyy m hk si bir daha i yenid n baxmadan,yolda lar z man buraxmaq q rar na g ldi.

Yolda lar m hk minin q rar na etiraz lam ti olaraqzindandan ç xmaq ist mirdil r. Onlar m nim d zindandanburax lma t b edirdil r. M n yolda lar bir yer toplay b,onlarla dan m ki, irtican n h r d geri oturmas ndan istifadetm liyik. Yolda lar m nim m sl timi q bul edib, zindandan

xd lar. Yen d onu deyim ki, yolda lar m nd n ayr lmaqist mir v ayr b, ged rk n gözl rind ki q b v q rpar lt lar , ür k döyüntül ri, yumurlanm yumruqlar n dedikl riniyazmaq h r halda h r adam n i i deyildir.

Yolda lar ged nd n sonra m n yen d acl q elan edib,nim t klifimin mü yy n edilm sini t b etdim. M nim acl q

26

elan etdiyimin h ft si tamam olan günü bütün zindan acl q elanetdi. Art q biz zindan n “köhn ” sakinl rin çevrildiyimiz üçünbundan lav n üst zindani olma ham bilirdi. Ona gör

bütün zindanil rin m qar r tl hörm t lam ti olaraqacl q elan etm sind n qorxuya dü n irtica m nd n d z man tist di v m n z man t ver nd n sonra m ni d zindandan azadetdil r.

nim zindanda qald m müdd tin h r ay , h ft si, günü h m d b n saatlar haqq nda xatir m, özü d cürb cür

xatir rim vard r. Lakin yuxar da qeyd etdiyim kimi buna h likimkan yoxdur.

n zindandan ç xandan sonra, evimizd v k ndimizdni n q r s birsizlikl gözl nl rin olmas yax bilir,

hiss edir v bunun üçün özümün t sm yim baxmayaraq m nndimiz deyil, Saraba getdim. M nim g lm k x rimi e id n

yolda lar g lib görü dül r v çox tez v fovri m nim g lm yimri k ndl yay ld . D st -d st k ndlil r g lib, m niml

görü ürdül r, m niml görü k ist nl rl t k-t k görü kmümkün olmad na gör Sarab hizbi t kilat n hey tindgünd üç d mitinq t kil olunur v m n mitinqd ç edib,hizbimizin, hizb üzvl rinin qar nda duran v zif rd n,beyn lxalq al md v randa ba ver n hadis r haqq ndadan mal olurdum. Bel görü rimiz yolda lar n hval-ruhiyy sind çox böyük t sir burax rd .

nim Sarabda olma mdan x r tutan anam vbac lar m sifari gönd rib, m nim yolumu s birsizliklgözl dikl rini bildirirdil r. N hay t, x r tutdum ki, atam

nim dal mca Saraba gönd rm k ist yirl r. Ona gör d üç günSarabda, dediyim kimi yolda larla görü dükd n sonra k ndimiz ,daha do rusu evimiz getdim.

r halda k ndlil rin d st -d st ax b, Saraba g libniml görü ri, Sarab irticas , birinci növb jandarm,

zmiyy v ustandarl b rk qorxuya salm . Ona gör donlar T briz ustandar na güzari yazaraq, bildirmi dil r ki,Qulam Y hyan n zindandan burax lmas v k ndlil rin bel h s

27

s mimiyy tl onunla görü ri bir daha 1941-ci ilhadis rinin t krarlanmas na s b ola bil r. M hz ona gör d

briz ustandar ndan xahi edirdil r ki, mümkün q r m nitezlikl Sarabdan uzaqla rs nlar.

Ustandar hizbin T briz yal ti komit sind n xahi etmi diki, m ni Sarabdan uzaqla rs nlar. N q r ki, “Naguvar”hadis ba verm yib, m nim Sarabdan uzaqla lma

sl t görmü dül r.ni hizbin yal ti komit si t find n T briz ist dil r.

n d getdim. Orada Badiqan, mirxizi v Arta estl görü üb,söhb t etdikd n sonra onlar ustandar n t klifi haqq nda m nimfikrimi soru dular v m n cavab nda dedim ki, hizb nec

sl t görs m n d el etm haz ram. Eyni zamanda m nhizbin r hb rliyin bildirdim ki, m n uzun müdd t h bsdqald qdan sonra onlar m ni heç növ m hkum ed bilm dil r v

qiq n d m nim hizbi t kilat f aliyy timd n lav ba qaheç bir günah m yox idi. Ona gör d onlar m ni Sarabdan t bided bilm zl r.

Bir q r söhb t v m sl tl rd n sonra bel m sl tgördül r ki, m n ba qa yerd i yim. M n bu m sl razoldum. Lakin yolda lar n yad na sald m ki, m nim Sarabdangötürüldüyüm müqabilind ustandardan bir ey “qoparmaq”laz md r. O zaman T briz zindan nda çoxlu siyasi m hbus var idi.Yolda lar ustandarla görü nd , zindandak yolda lar zdan üç

rinin azad edilm sin raz q verildi.Yolda larla m sl tl dik v Miyana t kilat na getm li

oldum. M n Miyanaya ged nd n sonra h Bak da tan mrr m Danaigild qald m. Sonradan bildim ki, m nim

Danainin evind qalma m, Miyanadak hizbi aktivin xo unalm yib, ona gör d yolda lar n ns m yax n g lm k

ist mirdil r v m el g ldi ki, n is yolda lar t kilatdan birr k narda qal rlar. M n bel v ziyy tin sas s bini fovri

hiss etm diyim üçün d mir yol f hl rin yax nla m v onlar nyax ndan köm k v i tirak il k ndl rd çox yax n vaxtda

kilat b rpa etdik: h r yerd hövz r dair edildi v hövz

28

iclaslar t kil olma a ba lad . Çox keçm n Miyana aktivi ilbir-birimizi “ba a dü dük”. Yolda lar qollar ç rmalay b, igiri dil r. Az müdd t iç risind Miyana t kilat mün zz m vmüt kkil oldu.

Miyana t kilat bir s ra mühüm t kilati i r gördü.Onlardan bir neç si a dak lard r:

Xalxala aid olan ka zkunan mahal nda t kilat yaratmahizbin T briz yal ti komit si Miyana t kilat na h val etdi vMiyana t kilat bu i in öhd sind n layiqinc g ldi.

Bu zaman X ms mahal n n böyük feodal Zülfüqari vSeyid Ziyaiddin vasit sil Z ncanda yarad lm xeyriyy

kilat na bütün irticai qüvv rl yana polis v jandarmyax ndan köm k edirdil r. Bu da übh siz hizbi t kilatlar n

aliyy tin mane olurdu. Onlar hizbin üzvl rini döyür, t hqiredir, h bs almaqla yana hizbi t kilatlar n tablolar ç xar r,binalar uçurur, bir sözl hizbin f aliyy tin t sirli sur tdmaneçilik tör dirdil r.

Bel yaramaz h tl rin qar almaq v hizbin X mskilat yenid n b rpa edib, h qiqi t kilat klin salmaqqs dil Miyana t kilat Z ncanda böyük mitinq t kil etdi. Bu

mitinqd Z ncan aktivind n ba qa Miyana d miryol f hl ri dal i tirak etdil r. Bu tli qüdr tin müqabilind X ms

irticai geri oturmal oldu ki, bu da Z ncan t kilat n kökünd nyax la mas na, dirç lm sin bir sözl sasl qüdr tl nm sin

b oldu.Miyana d miryolu hizbin h rt fli qüvv tl nm sind

lledici rol oynay rd . M rk zi h mkarlar ittifaq n köm yi il ,miryolu vasit sil yük da yan vaqonlar Miyana t kilat n

ixtiyar na verilmi dir. Ona gör d Tehrana v ba qa yerl yükaparmaq ist n tacirl r Miyana t kilat na müraci t etm liolurdular. T kilat yolu il al nan vaqonlar d mir yol f hl rinövb n k nar s liq -s hmanla yükl kd n ba qa ilk imkandayola sal rd lar. Ona gör d tacirl r üçün hizbd n vaqon almaqdaha s rf li v lveri li idi.

29

Biz verdiyimiz vaqonlara ald z kiray nin bir hiss sinikilat n ehtiyaclar na s rf edir v qalan m rk zi h mkarlar

ittifaq na gönd rirdik.Az müdd t iç risind Miyana t kilat xeyli qüvv tl ndi v

nüfuzu durmadan artma a ba lad . Cavanlar n öz qüvv sil t kiledilmi klubda göz l tama alar verilm ba lad . Bu tama alar ,bu i h si olan özf aliyy t qruplar t kil edirdil r. Klub

qiq n yolda lar n h qiqi istirah t oca na çevrilmi dir.Tama alar v konsertl r çox vaxt pulsuz t kil edilirdi. Kluba

kc hizb üzvl ri deyil, ba qalar da çox h sl g lirdil r. nmaraql c t ondan ibar t idi ki, cavanlardan ba qa ya lar vqad nlar da böyük d st rl g lirdil r. Bir sözl klub ham n

ni istirah t yerin çevrilmi di ki, t kilat bir çox t dbirl riniburada keçirirdi.

Miyana t kilat n nüfuzunun bel sur tl artmas h rhalda Miyana v K rm rud irticai qüvv rini narahat etmbilm zdi. Bu t kc onlar n h r c td n nüfuzdan dü sin

b olmaqla bitmir, eyni zamanda onlar n maddi v m vitd n hörm td n dü rin s b olurdu. Ona gör d onlar

kilata qar mübariz k ndl rd n, hizbin ilk t kilatlar ndanba lamaq q rar na g ldil r. O zaman hizbin leyhin mübarizirtican ümidvar ed n vasit rd n n “etibarl ” Seyid Ziyaiddin

find n yarad lm xeyriyy t kilatlar idi. Bu t kilata dining ver k ruhanil ri d öz t fl rin ç km k fikrind idil r.

Onlar n fikrinc hizb bir növ siyasi t kilatd rsa, xeyriyy dinikilat olub, birinci növb f qir-füq ran n m nafeini

“müdafi ” edir hakim t xeyriyy t kilat n mahiyy tininqiq n n n ibar t olmas yax bilir v bu t kilatart fli yard m v köm k edirdil r. Xüsusil mülk dar,

qolçomaqlar, ortabab k ndlil rin qolçomaql a do ru ged nhiss si torpaq mülkiyy tçisi olan ruhanil r hakim t nin

nafeini müdafi ed n dini m qamlar (m scid, Hüseyniyy ,mam-zad v s.) v n hay t dövl t m murlar xüsusil yüks k

rütb li dövl t m murlar , polis, jandarm, ustandarl q, bir sözlhakim t nin dem k olar yegan istinad etdiyi vamfirib sah

30

o zaman t kil edilmi xeyriyy r idi. Hakim t buxeyriyy r vasit sil vamfirib t bli at etm kl yana , zorak

dbirl d l atmaqdan ç kinmirdil r xeyriyy r vasit silhizb aktivini l k, hizbin özünü din v milli xüsusiyy tlzidd olmas haqq nda geni t bli at aparmaqla yana m ll rdhizbin tablosunu götürür, hizb üzvl rini xsus onun aktivini

yir,imkan olduqda onu t hgir edir v gücü çat rsa k ndd nxar r, icar etdiyi torpa geri al r, zorkal qlar, qar tl r,

yan nlar v sair bu kimi t dbirl d l at rd lar. Bir sözlhizbin v onun aktivinin leyhin ll rind n g n bütün

dbirl l atmaqdan ç kinmirdil r.Onlar bununla k ndlil ri qorxudub, t kilatdan

uzaqla rma a çal rd lar. Onlar n müqabilind hizb d geni vtrafl t bli at apar r, irtica t kilat n sas mahiyy tini, onun

qs dini konkret faktlar sas nda daim if a edirdi. Yaramaztl qar hizbin bütün t dbiri il birlikd o t kilatlar

möhk ml ndirm yi, h r eyd n üstün tuturdu. Odur ki, dü ninbu növb ti “hücumu” da ist nil n n tic ni verm kl yanahizbi t kilatlar n daha da möhk ml nm sin v daha mün zz mhala dü sin s b oldu. Hizb üzvl ri ld bir daha gördül rki, sinfi dü n v onu müdafi ed n dövl t d stgah na qar

sirli mübariz etm k üçün hizbi t kilat daha damöhk ml ndirm k laz md r.

kilat vüs tl ndikc , t kilatda toplananlar n birliyimöhk ml ndikc irtica da quduzla r v daha da t sirli yollaraxdar rd lar. Bu m qs dl onlar xeyriyy t kilat n y ncakeçirm k q rar na g ldil r. H r halda bu y nca Miyanan nözünd t kil etm c sar t etm dil r. Odur ki, o zamanMiyanada f rmandar olan nsarinin atas n köm yi vjandarmlar n yax ndan i tirak il bu i i k ndind keçirm k

rar na g ldil r. Onlar bu y nca hizbin t kilat nklubunda keçirm k ist dikl ri üçün hizbin k ndd ki t kilat

sulundan klubun açarlar ist mi r. Hizbin t kilat s driimtina etdikd onu b rk döyüb, klubun qap s nd raraq,tablosunu da ç xar b atm lar. Bu haqda hizb x r verdil r v

31

n fovri büronu y b, m sl tl dik v bel q rara g ldik ki,n, Abbas li P nbeyi v Sadiqi M miqulu h min k nd ged k.

Biz yola dü dük. Yolda k ndlil r biz x r verdil r ki, r biznd getm k ist k onlar bel q rara g libl r ki, hizb t find n

kiml r g ls öldürsünl r.n yolda lara t klif etdim ki, indi ki v ziyy t bel g rgin

hal alm r, onlar qay b getsinl r, m n t k gedim. M n dedimki, r m n getm m onda onlar dey rl r ki, biz qorxduq vsonra bütün k ndl rd t kilatlar bu hala sal b, ba layarlar.Yolda lar dedil r ki, madam ki, s n gedirs n biz d gedirik. M n

q r t kid etdims , yolda lar m nd n ayr lmad lar. M nyolda lar qane ed bilm dim ki, dü n t find n bir n rinöldürülm si bir neç n rin ölm sind n daha yax r. Yolda lar

nd n ayr lmaq ist dil r v biz x r g tir n yolda da bizqo uldu.

Biz t yolumuzu davam etdik. K nd yax nla andaçoxlu adam gördük, t qrib n m ayd n idi. M n Sadiqi

miquluya v biz x r g tir n adama dedim ki, siz k ndinyax nl nda olan t nin üstün ç n v oradan biz n zar tedin, bizim ba za n hadis g ls sonradan siz gedib, x rver rsiz. Onlar raz olmad lar v bizd n ayr lmaq ist dil r.

n i i bel gördükd , hizbin m sulu kimi onlara mr etdim ki,nim dediyim kimi etsinl r. Onlar yen d qulaq asmaq

ist dikd m n onlar n hizbi hüquq v v zif rini bir donlar n yad na sald m. Bel likl onlar yar mixtiyari t t fyolland lar v gedib orada gizl ndil r. Bu zaman ba da nsariolmaqla bizim üz rimiz 200 n rd n çox adam hücum etdi.Bizi o q r vurdular ki, ax r t rp nm bel hal z qalmad .Bu halda m nim ba n qan axa-axa, m ni bir n r tutuboturtdu, çün özüm otura bilmirdim. Ba mdan axan qan qözümünbirini tutdu u üçün m n ancaq bir gözüml görürdüm. Bu zaman

nsari m t f yilib, m nd n soru du ki, indi ç b öz yeringed rs n? Cavab verdim ki, yox! O bir d istehza il soru du ki,niy qay tm rsan. Bunu dem kd m qs di o idi ki, art q ölürs n.Ona gör d “qay b, qay tmama n” miyy ti yoxdur. M n

32

yenid n cavab verdim ki, qay tmayaca am. Ona gör ki, hmübariz miz qutarmay bd r. O, bir d m bax b, bütün gücü ilbir sill vürub mr etdi ki, bizi diri-diri basd rs nlar, izimiz dtap lmas n. Bu zaman hiss etdim ki, m nim kims x nc rlba k sm k ist yir v m n ç mi-dö üm t f s xd m. Onagör d x nc r m nim n s boruma yeti di. H r haldabo az n xeyli hiss si k silmi dir. Oradak lar bizi y ni m nl

nb yini diri-diri q br basd rd lar. nsarigil bir q ruzaqla an kimi t gizl nl r g lib, bizi “q brd n”

xard lar. Bizim q brd n ç xard lma za nsarininst sind n olan k ndlil r d köm k etmi dil r. Biz yeriy

bilm diyimiz üçün gedib, qon u k ndd n tabut g tirib, bizi diri-diri tabuta qoyub, çiyinl rind qon u k nd apard lar. H min

ndd n Miyanaya x r gönd rib, hizbi yolda lara bu hadishaqq nda x r vermi dil r. Yolda lar g q r biz k ndd“ilk yard m” göst rildi. H r eyd n vv l qan axan yaralar zaya qara ba lad lar. ran n h r yerind oldu u kimi, Miyanan n

ndl rind d h kim v ba qa tibb i çisin rast g lm k mümkündeyildir. Ona gör d h r k ndin özünün öz yerli “h kiml ri”olur. Bunlar n ks riyy ti ya qad n v b n ya ki il rd nibar t olurlar. Bunlar mü yy n x st likl ri ot-alafla “müalic ”edirl r. Bizim yaralar “ya qara” il ba lad qdan sonra,biz c ft suyu da içirmi r ki, qorxu bizd n getsin. Sonra bizimaxan qan n yerini “doldurmaq” üçün ridilmi k yaiçirtdil r. M nim x rim olmay b, deyil nl gör bizim

hr manl za “göz d ym sin” dey biz üz rlik dyand blar. Y qin ki, onu “Üz rliks n-havasan, hazar d rddavasan” sözl ril ba layan mahn da oxuyublar. N hay t

n bir d özüm g rk n özümü Miyana x st xanas ndagördüm.

Bu hadis çox böyük sur tl h r yer , o cüml n Sarabmahal na da çatd . H r halda bizim diri qalma hammöcüz hesab edirdi. Bizim “ilahi qüvv r” t find n dmüdafi olunma za ayi r yay lm r. Çünki biziöldürm g nl r 200-250 n rd n çox idil r. Bundan ba qa

33

nsari özü bu i r hb rlik etmi , bizi tam m nas ndaöldürmü r v h tta ba da k smi r v n hay t, bizimöldüyümüzü görüb, basd rm lar. H r k s olmas ndan asolmayaraq “min can ” olan n bu hadis n “bir can ” belqurtarmaz. H r halda geni xalq kütl ri iç risind cürb cür“ilahi qüvv ” köm k etm si kimi ayi r g zmi v y qin ki,inananlar da az olmay bd r.

n t kc onu dey bil m ki, çoxlu hadis r dem k olar,çoxlu faktlar göst rm k olar ki, bir kommunist tamamil“öldürül nd n” sonra yen d “dirilibdir” – görünür deyil nl rdo rudur. Kommunsitl r “xüsusi metaldand rlar”. O ki, mqalarsa m n kommunistl rin cismani hans metaldan olmasdey bilm m. Lakin onu dey bil m ki, komunistl r bir qaydaolaraq polad irad li olurlar v m nc ona gör d ba qalar nanisb n davaml olub, h -h ölmürl r v b n cismaniöls r d , m vi c td n ölm zliy qovu urlar. H r halda biz

ölm dik – sa qald q v sonradan bacard z q rmübariz miz idam verdik.

Qeyd etdiyim kimi bu hadis trafa çox tez yay ld , h ryerd n yolda lar görü ümüz g lir v bütün qurulu a qar öznifr tl rini bildirirdil r. Çox tezlikl ham ba a dü dü ki, irticaqüvv liliyind n yox, b lk acizliyind n v son günl rinikeçirdiyind n bel bir qeyri-insani, qeyri-b ri i l atm r.Bu hadis özlüyünd t kilat n möhk ml nm sin , yolda lar n

kilatla laq rinin artmas na s b olmaqla irtican n, ocüml n Seyid Ziya ddinin xeyriyy t kilat n nüfuzdandü sin v yaramazl n a kara ç xmas na s b oldu.

Sarabda bu hadis ri e id n k ndlil r t kilata topla b,birlikd ged k k ndini da tmaq q rar na g ldil r. Bu iSarab t kilati mane olur. K ndlil r iç risind izahat i i apar r.

hay t k ndlil rin qar n al nmas n o q r d asanolmayaca görüb, bel q rara g lirl r ki, k ndlil r öznümay nd rini m nim yan ma gönd rsinl r, m n n m sl tgörs m, onlar el d h t etsinl r. Bu t klif raz olan

ndlil r öz nümay nd rini m nim yan ma gönd rdil r. Çox

34

dan qdan sonra yen d onlar dü nd n intiqam almaqdandan rd lar. Keçmi bel idi ki, bir feodal özünün dü nind nintiqam almaq üçün onun k nd v k ndlil rini qar t edirdil r.

n yolda lar h r halda ba a salma a çal rd m ki, onlar dabilsinl r ki, bel “intiqam almaq” qaydas keçmi feodalizmdövründ n qalma t dbirdir. Onlar ba a sald qdan sonra onlar nax nc sual bu oldu ki, b s biz irtican n bu az nlmüqabilind n ed k? M n dedim ki, ist yirsiz ki, irticaya onunel dikl rind n lap qat-qat art q ed siz onda gedib, t kilat dahada möhk ml din. Onda irticaya n a r v öldürücü z rb vurmuolars z . Onlar n hay t raz sald m v onlara söz verdim ki,

rizxanadan ç xan kimi P nb yi il hökm n Saraba g rik.Yolda lar m niml raz la b, getdil r. Onlardan xahi etdim ki,görü q r yolda lara bizd n salam yetirsinl r.

rizxanaya çoxlu yolda lar g lir, hal- hval x rald qdan sonra, intiqam almaq üçün h bir cür t klifl redirdil r. Kimi nsarini öldürm k, kimi jandarm r isi v

zmiyy r isini terror etm k, kimi daha bir ba qas ndan müxt lifvasit rl intiqam alma t klif edirdil r. M n t qrib nyolda lar n ya , savad, bilik v siyasi m lumat d rind nas olaraq müxt lif t rzd dan saq da, söhb timizin m zmunuondan ibar t olurdu ki, bizim n yax k rli v t sirli“intiqam z” t kilat n möhk ml nm si olar.

Sonralar g nl rin say o q r çoxald ki, m rizxana dagörü imkan olmad ndan h r neç saatdan bir h kiml rd n

ya m rizxana i çil rind n ba qas vaxta h ç b, g nyolda lara m lumat verirdil r.

Seyid Ziya ddinin t kil etdiyi xeyriyy t kilat özmahiyy tini büruz verdiyin gör çox tez bir zamandada lma a ba lad . Bizim yan za Miyana komendant

rr mov v b dar Abdulla nsari g lmi dil r. M ni buziyy td gör n M rr mov m nd n soru du ki, bu n

hvalatd r? Bu nec olmu ? Sizi n üçün bel hala sal blar? Bizimziyy timizin h qiq n böhranl vaxt g lmi M rr mov

yaln z bel q sa, t ccübl ndirici suallar verm kd n ba qa sanki

35

ayr söz tap b, dem kd ç tinlik ç kir, sanki ba qa sözl r onunyad ndan ç xm . M n onun bir neç q sa sual n cavab

nd n yox yan ndak bi fd n soru . M n üzümü nsari çevirib dedim ki, nsari yax oldu ki, ölm dim buradan

durub sizinl hesabla ar q. M rr mov çox müt sir haldarizxanadan ç xd . O ki, nsarinin n kök dü sini gör

bilmirdim, h r halda onu bildim ki, özünü ayaq üst çox ç tinsaxlay b, m rizxanadan ç b, getdi. nsaril rd n ikinci xsl“görü ümüz” bel ba a çatd . G k “görü rimiz” haqq ndasonralar yeri g ldikd dey m.

Biz x st xanada ay yar mdan bir q r d çox qalmalolduq. H r halda bel tez bir zaman, daha do rusu 50 güniç risind m rizxanadan ç xma zda m rizxana i çil rinin s yiil bizim yad timiz ard -aras k silm n g n yolda lar nböyük m vi köm kl ri oldu. Biz m rizxanada oldu umuzmüdd td v m rizxanadan ç xandan sonra da says z-hesabs z

ktublarda yolda lar onlarla görü yimizi arzu etdikl rinibildirirdil r.

Bizim hadis n yax nda olanlar özl ri x r tutmu dularsaran n ba qa yerl rind olanlar bizim haqq zda “r hb r”

ruznam sinin yazmas ndan bilirdil r. Ona gör d çoxlu yolda larbiziml görü k fikirnd olduqlar bildirdil r v belyolda lar n gönd rdikl ri m ktublar n say getdikc art rd . Biz

ktublara cavab verm bel vaxt tapm rd q. H r halda bizdric n verdiyimiz v dl l etm ba lad q. T kilatlara

gedir, mitinql rd ç edib, irtican n ll rind n, onlar ncinay t, fitn karl q v bu kimi yaramaz faci ri il yana onlar n

ifliyind n, qorxaql ndan v son anlar nda h r cür qeyri-insani h tl al atma a haz r olduqlar ndan dan b, bununmüqabilind t kilat n möhk ml ndirilm sini tövsiy edirdik.

Bu hadis o q r q mgin v q bih hadis idi ki, h tta ranhey ti hakim si bu faci ni tör nl ri T briz apar b, orada bir

ft saxlad qdan sonra Tehrana aparm lar.Bu zaman insanlar bu kimi v ya buna ox ar cinay tl rin

dünyada yegan s bkar olan fa izm qar ham bir a zdan

36

tl r ya rd lar. Ona gör d ran dövl ti bel bir cinay tinöhd sind n g bilm yini bilir v müxt lif ç yollaraxtar rd .

Yadav rlik edilm sini laz m bildiyim hadis rd n biri d1944-cü ild Yusif ftixari v X lil M liki t find n T brizd

kil edilmi mitinqin güll baran edilm si v 3 n rin ölüb, birneç n rin yaralanmas hadis sin aid Miyanada etiraz mitinqi

kil edilm sidir. Biz bu haqda Miyana hr bani idar sinr verdik, o, m niml görü k ist diyini bildirdiyin gör

onunla görü düm. O, mitinqin t kil edilm sin raz qverm sini bildirdi. M n ona dedim ki, biz mitinq t kilver yik v h r hans naguvar hadis ba vers siz cavabdeholub, m suliyy t da yacaqs z.

Bu söhb timizd n sonra dövl t m murlar bütün qüvv rini sal b, mitinqin t kilin maneçilik tör tm s y göst rdil r.

Onlar bütün küç polis, jandarm v s rbaz düz k h mhalini qorxutmaq ist yir, h m d ümumiyy tl zorak qla mane

olma a çal rd lar.Dövl t m murlar müqabilind biz d tam ehtiyat v

haz rl ql kild mitinq haz rla rd q. Biz d mir yol istgah ndanbütün yük ma nlar alm q, h m istgahdaki karg rl ri, h m

traf k ndl rd n k ndlil ri da b, Miyanaya g tirdik.halinin xeyli hiss si küç rd yol olmad na gör damlaraxm lar. Bir sözl möhk m haz rl n n tic si özünü göst rdi.

Bu zaman bel ayi yay ld ki, kim ilk d mitinqi aç qelan etm k ist onu güll il vuracaqlar. Biz bu x ri bürodamüzakir etdik v kimin mitinqi açmas mü yy n etm k

rar na g lm k ist dikd bütün büro üzvl ri t k-t k ç lar ndaqaz etdil r ki, mitinqin aç lmas , daha do rusu ilk söhb t ona

tap ls n. Uzun mübahis n sonra m n komit nin s dri kimisöhb tl yekun vuraraq t klif etdim ki, mitinqi m n aç m v

r m qar bir hadis ba ver rs onda mitinqin gedi ininidar edilm sini Abbas li P nb yi davam etdirsin. H r haldayolda lar m nim bu t klifiml raz la lar.

37

Mitinq ba land v bir q rd n sonra mitinq mane olmaqüçün g tirilmi polis, jandarm v s rbazlar qalmaqlar n“faydas z” olmas y qin etdikd n sonra ç b getdil r.Yolda lar n zmi, irad si ittihad v s yl ri n tic sind irticaiqüvv r geri oturmal oldular. Mitinq öz qaydas nda keçdi.

1945-ci ilin vv ll rind T briz yal ti komit sinin q rarüzr m nim Miyanadan götürülüb, T briz g lm yim m sl tgörüldü. Bu x r Miyana t kilat na çatan kimi yolda lar m nimMiyanadan getm yim raz q verm dil r v yal ti komit nxahi etdil r ki, m nim T briz apar lma m haqq nda q rarda

cdid-n r edilsin.n yolda lara dedim ki, yuxar t kilat n q rar na qar

xmaq v ya onun yerin yetirilm sin köm k etm k t kilatitd n düz deyildir. M n zind yolda lara söz verdim ki,

nim harada i yimd n as olmayaraq, m n h r yerdözümü Miyana t kilat n yetirm si hesab edib, ona layiq

t etm çal aca am. Ona gör d xahi edir m ham zyal ti komit nin q rar na tabe olaq. Yolda lar m niml

raz la lar.n yal ti komit nin s ncam na g ldim v m nim

karg rl r ittihadiyy sind i yimi m sl t gördül r. Orayagetdim, orada da m t kilat öb sind i yi m sl tgördül r. öb nin müdiri kimi i ba lad m. ttihadiyy nin s driBiriya idi. Onun i üslubu, t kilat t rzil yax ndan tanolduqdan sonra i qaydas xo uma g lm diyin gör orada

k ist diyimi bildirdim.Ondan sonra Qiyami Zeynalabidinl yal ti komit nin

ikay t öb sind i ba lad m. O zaman çoxlu ikay tl rolurdu. Xüsusil , mülk darlarla kinçi k ndlil r aras nda çoxlu,özü d çox tez-tez münaqi r ba verirdi. Bu münaqi r ks rhallarda toqqu malarla v h tta silahl vuru malarla n tic nirdi.

Biz ikay tl yeti kd n ba qa h r cüm günü yal tikomit nin klubunda hizbi yolda lar n müxt lif mövzulara aidsöhb tl ri olurdu. Bir d m n orada k ndlil rin inqilabdakrolundan söhb t edib qurtarandan sonra Ha imi bülf z oraya

38

lib, bildirdi ki, T brizin yax nl nda olan Liqvan k nd rbabHac Eti am hizbin tablosunu götürmü v oraya topla an hizbüzvl rini d döymü dür.

ncaqda i tirak ed n yolda lar ehsasata qap b,dan lar v ham qla bel q rara g ldil r ki, el buradacaLiqvana ged k, orada hizbin tablosunu yerin vuraq, mitinq ver k

r bel etm k onda qalan t kilat zda da bel hadis rkrar olma a ba layar.

Geni müzakir rd n sonra yolda lar bu i in t kilini mtap rd lar. M n d dedim ki, kim oraya getm k ist yirs könüllüsur td ad yazd rs n v sabah s r saat 8-d burada haz rolsun. 80 n r ad yazd b, q rarla z vaxt raz la zyerd haz r oldular.

Biz ma nlara yl ib Liqvana yola dü dük. Liqvanaçatanda yolda lar üç hiss böldük, bir hiss sa dan, bir hisssoldan v bir hiss d ortadan k nd daxil olmaq q rar na g ldi.

n x r tutan Hac Eti am n göst ri il bizi güllbasd lar v üç yolda za güll d ydi. Biz k nd girib, HacEhti am v onun d sind n 10 n ri tutduq v qalanlarqaçd lar. Hac Ehti ami v iki n r ba qas oradaca güll ndil r.Qalan 7 n rini T briz g tirdik. Bu zaman hizbin üar qana-qan, yumru a-yumruq idi. Biz d el etdik. Bu hadis o zamanquduzla maqda olan irtican n yerind oturulmas nda böyük roloynad . Bu zaman n mürt ce k nd rbablar iç risind hacEti ami özünün yaramaz h tl ri il n m urlar ndan idi.Onun o lu da ran qo ununda s rh ng idi. Bu hadis qüvv rnisb ti iç risind h qiqi meyar bir q r mü yy n etmi oldu.Art q bir çox k nd rbablar hizbin tablosunu götürm k, hizbüzvl rini qar t etm k, onlar öldürm k, namuslar na t cavüzetm k v ba qa bu kimi f cih ll rd n ç kindil r. Hizbin odövrd ki üar n nec yerin yetirilm sini d irtica ldgördü. Bu hadis rd n bir neç ay sonra S.C.Pi ri T briz

lib Az rbaycanda Az rbaycan Demokrat Firq sini t kil etm khaqda dar sqal bir mü avir ça rd . H min mü avir m n d

tirak edirdim. ADF-nin t kili bar Pi ri bir q r söhb t

39

etdi. Bel m sl t oldu ki, Pi ri t kil verm ba las n. Belbir firq nin t kilin milli burjuaziya v onlara meyl ed nl rraz q ver rdil r.

zi söhb tl r v m sl tl rd n sonra ADFyarad lmas bar 12 hriv r (3 sentyabr 1945) 1324-cü ildelamiyy verildi. Milli burjuaziya v onlara meyl ed nl r belfikir edirdil r ki, ADF yaranandan sonra o tamamil HT -ninqar nda qoyulmu bir t kilat olacaqd r. Bu m qs dl ADFyaranmas bar elamiyy nin alt ndan 100 n q r milliburjuaziya nümay nd si öz imzas qoydu.

Çox keçm n ayd n oldu ki, ADF heç d HT -d n ayrkilat olmay b, zaman v m kan raitin uy un yarad lm v

Az rbaycan xalq n m nafeyini müdafi ed n marksist-leninçipartiyad r. Do rudur, bundan sonra milli burjuaziyan n bir hiss siimzalad qlar elamiyy nin t bl rini icra etm kd n boyunqaç rd lar.

Bel likl , ADF yaran b (12 hriv r 1324-cü il) f aliyyba lad . ADF yaranmas ndan bir ay sonra HT -nin yal tikonfrans ça ld v konfransa yal ti komit nin HT -d nayr b, ADF-n mülh q olmas bar yekdillikl q rar q buletdi.

Bu birl il laq dar m lli t kilatlarda da laz mikilati i apar ld qdan sonra ADF-nin birinci konqresin haz rl qrin ba land . M lli t kilatlarda birinci konqrey

nümay nd seçkil ril laq dar konfranslar keçirilm ba lad .Bir çox m lli t kilatlara ADF t find n nümay nd rgönd rilm ba lad , o cüml n m n d Xoy, Salmas vUrmiy getm li oldum. M n Xoyda konfrans keçirdikd nsonra Salmasa getm li oldum. Yolda ma n xarab oldu una gör

n yenid n Xoya qay tmal oldum. Orada h Salmasa ged nma n tap lana q r fürs td n istifad edib, nahar yem kist yirdim ki, bird n Çe maz r v ahinin s sl rini e itdim,qap ya ç b onlarla görü düm v nahara d t etdim. Onlar mdedil r ki, heç l ngim n T briz getm liy m. H tta m nimnahar etm yim vaxt s rf etm yimi bel m sl t görm yib, fovri

40

briz getm yimi tövsiy etdil r. Onlar dedil r ki, tap qbel dir.

n T briz qay b, yolda larla görü dükd m dedil rki, onlar n ld etdiyi m lumata gör bir neç n ri, o cüml n

ni d terror etm k ist yirl r. Ona gör d m n evgetm liy m. M n yolda lar n m sl ti üzr r komit singedib, orada Qiyami v Az rbadiqanla qald q, sonra ç xma zaicaz verildi.

Bir neç günd n sonra m göst ri verdil r ki, Sarab,Astara, rd bil v Miyanaya gedim, orada ümumi v ziyy tltan olum. M n göst ril n m ll getdim, m tap lan v

nim özümün tan m yolda larla görü üb, ümumi v ziyy tioldu u kimi öyr ndim. V ziyy tin n yerd olmas il trafl tanolduqdan sonra T briz qay td m v Pi riy m lumat verdimki, m nim oldu um yerl rd yolda lar ADF-nin h r cürgöst ri rini layiqinc yerin yetirm haz rd lar. Pi ri

nim güzari imi bir q r d t kmill dirm k m qs dil mbir neç q sa, lakin bir q r fikirl k t b ed n suallarverdikd n sonra, bir q r c sar tl dedi ki, indi i ba lamaqolar. M n söhb timizd n, h m d Pi rinin i ba lamaqhaqdak fikrind n raz qald bildirib, ADF MK v xs nPi rid n t kkür etdim. Onlara öz minn tdarl bildirdim.Bu i laq dar olan bütün yolda lar birinci növb i in n

r a r, ç tin v x rli olmas hiss edirdil r.n bunlar n alaraq t klif etdim ki, biz h lik i

ba layaq v biz i ba layan kimi firq pu tibanl q etm sin vtta bizd n bir növ üz “dönd rdiyini” bildirsin. Çünki v ziyy tin

nec v n il qurtaraca qabaqcadan dem k ç tindir. Ona gör biz k ndli üsyanç lar kimi ç ed rik. r laz mi

müv ff qiyy t ld ed bils k, daha do rusu qabaqcadan n rdtutulmu h ssas m nt ri tuta bils k, bir sözl ist diyimiznail ola bils k, o zaman k ndli f dai d st ri kimi firq nin

rk zi Komit si bizd n t fdarl q ed r, r ksin olsa ozaman bizi özba na firq nin x ri olmadan ç ed nanarxistl r adland b, bizim ll rimizi “qeyri-t kilati”,

41

“qeyri-milli”, “qeyri-v np rv r” v s h t adland b, bizl riciddi pisl rsiz. Qalan h yat göst r. Bel d raz la q. Biz

rk toxunmadan m ll rd liyyata ba lamal idik. Bizlaz mi haz rl q i r gördükd n sonra 1945-ci ilin noyabr ay n15-d Sarab v Miyanada silahl jandarm postlar na h ml edib,onlar x lisilah etdik. Bu hadis n 10 gün sonra, y ni noyabray n 25-d Miyana rini mühasir etdik. Miyanada jandarm

polis idar rind n ba qa bir q r s rbaz da var idi.hr man f dail rimiz dü nin qüvv rini el

rd lar ki, onlar müqavim t göst rm yin yersiz olmasgörüb, t slim olmaq q rar na g ldil r. Onlar t slim olduqdansonra qabaqki t klfimizi bir d t krar edib, onlara dedik ki, kimqal b öz v ninin xeyrin xidm t etm k ist yirs qal b, xalq na,

nin xidm t etsin, kim ist mirs ist diyi yer ged bil r. Bizonlar n ham n bir ayl q donluqlar da p rdaxt edib, qal bxidm t etm k v ya ç b ist dikl ri yer getm rini onlar n özixtiyarlar na verdik. Onlardan qalanlar da oldu, ged nl r d , h rhalda biz sözümüz dediyimiz kimi d l etdik.

Biz h Miyana rini almadan vv l bir neç mürt ce vfa ist tipli xsl rin aradan apar lmas q rara al nm . Bu imü yy n kiçik d st h val edildi v onlar öz i rininöhd sind n fl g ldil r. Bu zaman k ndinin rbab nsariTehrana qaçark n f dail r t find n d stgir olmu dur. Y gin ki,bilirsiz bu h min nsari idi ki, Seyid Ziya ddinin “xeyriyy ”

kilat n I k ndind y nca t kil etm k m qs dilhizbin klubunu zorla i qal etmi , hizbin tablosunu yerind n

xarm , P nb yi v m ni diri-diri torpa a basd rma mretmi di. nsari v onunla birlikd qaçmaq ist n ba qa birisininkeçmi ll rinin hesab f dail rimiz t find n çürüdüldü.

nim yad mda qalan müsb t hadis rd n biri d ist rMiyana v ist rs Sarab jandarm postlar n al nmas nda heç birxo ag lm z hadis nin ba verm sidir. Heç k sin bir kibritibel n qar t edilm di v n d , nec dey rl r, itm di. Bununlaxalq birinci növb karg r v k ndli paltar nda ç ed n

dail rimiz ld ham ya xüsusil dü nl rimiz sübut

42

etdil r ki, onlar qar tg r v çapovulçu yox, öz v ni v xalq nyolunda qan ndan keç n, h qiqi f dail rdir. Onlar ana, bac vail rinin namusunu qorumaqdan ötrü silaha sar lma a m cburolmu lar. Onlar n v ni v xalq azad etm kd n ba qa ayr bir

qs dl ri yoxdur.Yeri g lmi n bir c ti d qeyd edim ki, Miyana il Sarab

eyni istiqam td h t edirdil r. H r halda Sarab n özüMiyanadan bir neç gün tez oldu. Bunun da s bi ondan ibar tidi ki, h r i qabaqcadan mü yy n edilmi planla gedirdi. Bunuburada yad rlik etm kd n m qs dim ondan ibar tdir ki,Miyana il Sarab n aras ndak yolun külli miqdarda qar ya mas

tic sind k silm sin baxmayaraq, m nim Sarabdakhadis rin nec c yan etm sind n ard l x rim olurdu.El d onlar mü yy n i rin gedi ind n x rdar edirdik.

Miyana al nandan sonra ilk növb tacirl ri toplay b,onlarla söhb t etdik v ham x tirc m etdik ki, heç k sinonlarla heç bir i i olmayacaq, bizim d xahi v t bimiz ondanibar tdir ki, mümkün q r tez öz i rin ba lay b, alverl rinietsinl r. Bu raz la z kimi d oldu. Raz la man n ikinci vüçüncü günü h yat öz qaydas nda c yan etm ba lad .

Bu zaman x r g ldi ki, Tehranda olan ngilt s firiMiyanaya g lm k ist yir. O keçmi rd d Miyanaya tez-tez

lib, Miyanada olan benzin-neft sat m nt sini “yoxlay b”,yenid n Tehrana qay rd .

n s firin Miyanaya g lm sin söz yox ki, “haz rl q”görm li idim. Yeri g lmi n, bir c ti d qeyd edim ki,keçmi n b dar n müavini olan xs, f dail r Miyanantutduqdan sonra b dar olmu du. Bundan lav keçmi polis(n zmiyy ) idar sin i nl rd n yuxar da qeyd etdiyimizkimi n zmiyy idar sind qal b, xidm t ed nl r d az deyildi.Onlar n keçmi libaslar da qal rd . Göst ri verdik ki, onlarkeçmi paltarlar da geyib, f rmandarl q v f rmandarl aged n yolda öz xidm tl rind olsunlar. M n oras da bilirdimki, s fir b darl qla h keçmi n yax tan idi. S firMiyanaya g lib, benzin-neft sat m nt sini yoxlayark n

43

mi f rmandarl a ba ç km yi d “yaddan ç xarm rd ”.hay t, ngilt s firi g lib ç xd . O, yolda köhn ona tan

olan polisl rd n ba qa b dara g rk n özünün “köhndostunun” orada b dar olmas ndan y gin ki, “xo hal”olmu dur.

fir Miyanada polis v b dardan lav özün “yax n”olanlar s ras nda bazara bax b, tacirl ri d görm k arzusundaolmas bildirmi v mane siz ona bazara baxmaq imkanyarad ld qdan sonra çox t ccübl nmi di. Çünki Az rbaycandan

n v ran n ba qa yerl rind olan dü nl rimiz bel ayiyaym lar ki, güya biz bütün Sarab v Miyana rini da b,od vurub, yand rm q, bazar-dükan da b, v bir çoxlaröldürülübdür. Bu v ziyy ti öz gözl ri il gör n s fir bir daha

gin etdi ki, bu ayi r yalan v iftiradan ba qa bir eydeyilmi , h r halda o, özü Tehrana qay dandan sonra gördükl rininec n ql ed yini dem k ç tindir.

fir b darda olark n, b dardan t qaza etmi di ki,niml onun görü ünü t kil etsin. B dar m bel bir t klif

etdikd , m n raz olmad m. M n fikirl dim ki, m nim onunla nkimi görü üm ola bil r v bu görü n laz md r. B dar israredib, xahi etdi ki, h r halda nec olsa “qonaqd r”. Görü yimyax olar. M n bu “qona n” m nsub oldu u hakim t ninran n v ranl lar n ba na n müsüb tl r, n b lalar g tirdiyini

azdan-çoxdan bilirdim. H mv nl rimizin t kyeyi k lam ki, h rbir dola q i “ ngilis barma var” misal yad mda idi. H rhalda görü raz q verdim v b darl a getdim. Otaqda

fird n ba qa onun müt rcimi, b dar v sovet ordusukomendant M rr mov orada idil r.

Görü üb, yl dim. Çay iç rk n iç ri gir nd n daim m niöz ingilis n rl ri il t qib ed n s fir gözl nilm n m nd nsoru du ki, siz silah kimd n al bs z? M n söz yox ki, s firin

nd n sual ed yini bils m d n soru aca bilmirdim. onun suallar qabaqcadan ayd n olmasa da h r halda onun

um niyy ti, onun ümumi m qs di m ayd n idi. M n bilirdimki, o m nim cavablar mdan ADF v Sovet dövl ti leyhin

44

istifad etm çal acaqd r. Dem li t kc bunu yox, bir d onubilirdim ki, s fir m niml xo niyy tl yox, b lk pis niyy tlgörü k ist mi dir. Ona gör d m n bel q rara g lmi dim ki,

firin suallar na l ngim n “fikirl n” cavab verim vcavablar m da imkan dair sinda tutarl olsun. Xülas s firin silahkimd n ald z sual na fovri cavab verdim ki, Türkiy n. O,bir d sual etdi ki, türkl r n üçün siz silah verdil r? M n s firinsual na sualla cavab verm k fikrind oldu umu bildirib icazist dim ki, s fir bir sual verm k ist yir m. caz alandan sonrabilavasit soru dum: “Siz ran n c nubi tayfalar n üçünsilahland rs z? Bu sualla sanki s firin bütün suallar n cavabverilmi oldu v bununla da söhb t k sildi. O, biziml çox“mehribanl qla” ayr lmaq fikrind oldu unu izhar etm klTehrana getm li oldu unu bildirdi. S firl görü ümz ba a çatdüçün, görü üb ayr ld q.

Miyana hadis rind n 10 gün sonra Z ncan mürt cel rinMiyanadak t dbirl rd n qorxub, qaçmalar ndan istifad ed k

hl r Z ncan öz ll rin alm lar. Z ncan f hl ri rill rin keçirdikd n sonra biz müraci t edib, onlarla birl yiklif etdil r. Daha do rusu onlara h rt fli köm k etm yi

bizd n t qaz etdil r. Biz bu xahi i m mnuniyy tl yerinyetirm ba lad q.

Qeyd edilm sini laz m bildiyim hadis rd n biri dPi rinin m ni T briz ist si hadis sidir. Az r ay n 16-da

r g tirdil r ki, Pi ri m ni T briz ist yir. M nim T brizgetm yimin n q r m sl t olub-olmamas götür-qoyetm vaxt olmamas üzünd n, m n yolda larla m sl tl dimki, m n ged nd n sonra yolda lar hans t dbirl ri yerinyetisinl r, bir sözl n ed kl ri bar m sl tl dik.Yolda lar m nim T briz t k getm yim etiraz etdil r v bel

rara g ldil r ki, m n bir neç silahl yolda la birlikd gedim.Çünki, T briz h ran qo unlar n ixtiyar nda idi. Sonradan

n yolda lar qane etdim ki, m nim t k getm yim dahasl tdir. Ona gör d T briz n q r silahl yolda gets d

r halda mün zz m ran qo unu polis v jandarm qüvv ri

45

müqabilind bir i gör bilm z. B lk ksin m nim T brizlm yim dü nin x r tutmas na s b ola bil r.

hay t m n t k T briz gedib, Pi ril görü düm.Onunla xeyli söhb t etdik, onu bizim v ziyy timiz h rt fimaraqland rd . Çoxlu suallar verildi v cavablar verildikd nsonra y gin ki, m nim n q r yor un oldu umu hiss etmi di.Odur ki, son sözü bu oldu ki, bu günlük gedim dinc lim. Onagör ki, sabahdan i imiz xeyli çox olacaqd r. M n Pi rilxudafizl ib, ev getdim.

n sabah günü tezd n g lib, Pi ril görü düm. Osa söhb td n sonra rin min-amanl n m nim öhd

qoyulmas bildirdi. M n ondan xahi etdim ki, bu v zif çoxsuliyy tli i dir. M n onun öhd sind n g bilm m. Bu i

ba qas n öhd sin qoyulsa daha yax olar. M nim bu i iboynuma götürm yim sas d lill rimd n biri d bundanibar t idi ki, m ni T brizd az tan rlar. M n bildirdim ki, bu

sul i kim h val edils m n bütün qüvv v bacar mla onaköm k ed m.

Pi ri m nim d lill rimi n almadan bildirdi ki, i in q r m suliyy tli olmas oldu u kimi hiss edirik v bu i i

sizin öhd niz qoymaq q rar na g lmi ik.n art q dan ma n yersiz oldu unu y gin etdiyim üçün

ba lad m. H r eyd n vv l rin v ziyy til tan oldum vhiss etdim ki, vaxtdan istifad edib, özba na polis v jandarmpostlar na hücum etm k, b zi xo ag lm z özba nal qlarla

qul olma a haz rla anlar vard r. Bu yaramaz, özba na vanarxist h tl rin qar almaq m qs dil m ll rd

ncaq keçirm ba lad q. Bel xo ag lm z v h kat za vura bil k i rin qar almaqda firq aktivind n köm k

etm yi xahi etdik. Aç q ür kl dem k laz md r ki, yolda larll rind n g ni edib, yaramaz v xo ag lm z h tl rin

qar layiqinc ala bildil r.n hr bani r isil görü k ist diyimi bildirdim. O,

raz q verdi, onunla görü düm v ona h r eyi – ümumi v ziyy tiaç q dedim, ona dedim ki, qarda qan tökm yin faydas yoxdur,

46

müqavim t etm yin d art q vaxt keçmi dir. M n t klif etdim ki,yax olar ki, onlar t slim olsunlar. M n T brizin mühasirolunmas ona dedim. H r halda onu ba a sald m ki,müqavim tsiz t slim olmaq n a ll h t olard . M n ona sözverdim ki, kim qal b i k ist , öz d sind qal b, ibil r v kim getm k ist , ç b ist diyi yer ged bil r. M neyni zamanda onun özünün Az rbaycanda qal b i sini t klifetdim. R is hr bani m nim dedikl rim inand , çünki, m nMiyanada polis r isil dan m kimi d etmi dik. Qalanlar i

min etdik v ged nl ri d yola sald q getdil r. Onlar t slimolduqdan sonra bir ayl q donluqlar d p rdaxt etmi dik. Buhvalat r is hr bani bildiyi üçün m nim dedikl rimin yerin

yeitir yin min idi. O, hr bani idar sinin t slim olmasklifini q bul ets d , özünün qal b T brizd i si t klifinibul etm di. M n ona dedim ki, h r halda fikirl sin. Ikinciklif ondan ibar t oldu ki, yerl rd K nt rlil göst ri versin

ki, müqavim t etm n silah bizim mü yy n etdiyimiz adamlarahvil versinl r. Özl rind n d kiml rin qal b-qalmamas

bildirsinl r.n r is hr banid n ayr b, Pi rinin yan na gedib

dan qlar z haqq nda Pi riy m lumat verdim.Bizim n zmiyy ri (K nt rlil ri) t hvil alma a ba lad m.

dail rimizin ciddiyy ti n tic sind bu i çox sakit vqabaqcadan mü yy n edilmi qaydada h yata keçirildi.

Yaddan ç xmayan hadis rd n biri d 1324-cü ilin Az ray n 20-d Az rbaycan Milli M clisinin birinci sessiyasinin iba lamas hadis sidir. Sessiyada Pi ri mövcud v ziyy thaqq nda q sa m lumat verdikd n sonra n zmiyy nin t slimolmas haqq ndak x ri d nümay x r verdi v dediki, indi mniyy idar si qal r, onlar da ya t slim olmal , ya davuru mal olacay q. Pi ri t klif etdi ki, mniyy r isi ildan maq Qulam Y hya v Mirr him Bilaiy tap ls n. Hamraz q verdi. Biz yerimizd n qalx b, tap icra etmged rk n h td Babkin rast g ldik. O dedi ki, ma mhaz rd , hara gets niz apara bil m. Biz haraya getdiyimizi ona

47

dedik, lakin onun getm sini m sl t verm dik. O bizd nayr lmaq ist di. Biziml jandarm idar sin getdi. Dahado rusu bizi oraya apard .

Biz r is jandarm n ota na daxil olduqda dedil r ki, o evgedibdir. Biz d onun evin getdik. Onunla evind görü dük.Xeyli söhb td n sonra onunla da aç q dan q v h qiqi

ziyy td n onu agah etdik. M n r is mniyy il r is n zmiynisb n daha asan dan a bilirdim. Ona gör ki, h 1941-ciild n Sarabdan onunla tan idik. Ondan lav Miyanada x lisilahedilmi jandarm fs rl ri g lib, sil hvalat ona dan lar.Onlar demi dil r ki, m n onlarla dediyim kimi, qovl verdiyimkimi r ftar etmi m.

Jandarm r isi s rh ng Malik t slim olma a raz q verdi vbir rtl ki, bir daha öz fs rl ri il d söhb t aparaq. Onunlabirlikd jandarm idar sin g ldik. O fs rl ri ota a toplad , m nonlarla bir q r dan m, onlar n bir s ra suallar na cavabverdim. Xeyli söhb t etdikd n sonra onlardan çoxlar t slimolmaq q rar na g ldil r. Biz onlara t klif etdik ki, kim öz

sind qal b xidm t etm k ist , qal b öz xalq üçün xidm ted bil r. r qalmaq ist ist diyi yer ged bil r. Qalanlar,el d ged nl r bir ayl q maa lar ala bil rl r.

bel sülhamizlikl h ll olduqdan sonra Vilayinigönd rdim ki, f dail rd n g tirib silahlar t hvil als nlar. M nyen d fs rl rl söhb ti davam etdirdim. F dail r g ldil r vsilah t hvil alark n f dail rd n b zil ri özl rini yaxaparmad lar na gör , daha do rusu kobudduq etdikl rin gör ,

n onlar t nbeh etm k m qs dil geri qaytard m. Bu t dbirintic si h m fs rl r, h m d f dail r üçün yax oldu. Bel likl ,

hakim t nin n çox ümid etdiyi m qamlar sakitc t slimolub, silahlar t hvil verdil r. rin nizam-intizam nqorunmas h min andan f dail h val olundu. halininyax ndan köm kliyi vasit sil h r cür qeyri-adi h tl rin,hadis rin qar al nd .

brizd h qo un t slim olmam v kazarmalardahaz r-ba v ziyy td qal rd lar. Bu zaman Pi ri, büst ri,

48

doktor Cavid v bir s ra ba qalar , o cüml n ruhanil rd n biridd si ustandarl a toplan b, T brizd ki v ziyy t haqq nda söhb tedirdil r. Söhb t snas nda ayd n oldu ki, silaha l at b, qardaqan tökm n n zmiy v jandarm idar si t slim olmu dur.Qo unun da bel h t etm si, daha do rusu vuru suz silah

hvil verm si m sl tdir. Bu m qs dl s rl r Dr aniustandarl a d t olundu. V bütün v ziyy t tam ayd nl ilona izah edildi. T brizin f dail r t find n mühasir olunmas vsilaha l atmas n h qiq n a ll i olmas bütün t rrüat ilizah edildikd n sonra s rl r Dr ani raz q verdi ki, bir dfs rl rl söhb t edilsin. O, fs rl rl söhb t etm getdikd , biz s rbazxanan t hvil alma a haz rla q. S rl r öz fs rl ri

il söhb t aparark n m ni d oraya d t etdil r. M n d getdim.n yaranm v ziyy ti bir d rh etdikd n sonra onlara

rtimizi bir d t krar etdim. Onlar suallar verm ba lad lar vbildirdil r ki, biz t slim olandan sonra biziml dediyiniz kimi

ftar ed yiniz bizim t zminat z n dir? M n onlara Miyanahadis rini bir d yad rlik etdim v bir daha söz verdim ki,dediyimiz kimi d sizl rl r ftar olunacaqd r. Bütün fs rl birayl q maa veril nd n sonra kim qal b öz xalq na xidm t etm kist , qala bil r v kim d getm k ist ged bil r. Heç k sizorla saxlamaq fikrind deyilik. N is ks riyy tinidedikl rimiz l ed yimiz inand ra bildik.

Biz bu zaman kazarman n daxilind s rbazlar üçün mitinqkil verdik. H qiqi m qs dimizi onlara izah etdik, onlar

rbazxanan t rk edib, evl rin getm ba lad lar. Söz yox ki,rbazlar n bel h ti fs rl rin tez raz a g lm rind

kifay t q r müsb t t sir ba lad .rbazlara t klif olundu ki, kim öz xalq n zülmd n azad

edilm sind bilavasit i tirak etm k ist qal b f dail r s ras ndaxidm t ed bil r. r biri evl ri üçün t sirs , evl rin gedbil r. Kim nec ist el ed bil r. Bel likl , s rbazxana

rbazlardan bo al b, f dai ba lar na t hvil verildi. h val edil n i ri yerin yetirdikd n sonra

evd kil ri d nigaranl qdan qurtarmaq m qs dil ev getdim. Çox

49

yoruldu um üçün m çay g tir q r m ni yuxu tutur. Birazac q hu lanan kimi s rbazxanadan adam g lib, deyir ki, m ni

rbazxanada fovri ist yirl r. H r halda çay m qism tolmadan, yen n s rbazxanaya getm li oldum. M n

rbazxanaya çatanda gördüm ki, s rbazxanan n qaba na çoxluadam toplan b, n q r deyirl rs heç k s ç kilib getmir, ksingetdikc toplananlar n say daha da art r. M n özümü çox zorla

rbazxanaya sala bildim v gördüm ki, qar t etm k m qs dilçoxlu adam özl rin yük ba lay rlar. S rbazxanan qar t etm k

qs dil çoxlu adam toplanm v ard k silm n d g lirl r.rbazxana v ba qa dövl ti idar rin, yeri g ldikd bazar-

dükan n, h tta xüsusi evl rin qar t edilm si haqda b zil rininyax “t crüb ri” var idi. Xüsusil mütt fiq qo unlar ranadaxil olark n bel hallar ba vermi di. M n göst ri verdim ki,

urluq ed nl rin kimliyind n as olmayaraq, tutub h bs etsinl r s hrayi m hk versinl r. Oradaca üç n rd n ibar thrayi m hk üzvü v bir n r prokuror mü yy n etdim.

Bir n r o urluq etdiyin gör s hrayi m hk t find nmühakim olunub, ölüm m hkum edildiyi üçün, hökm fovri icraedildi. Onun ölüsü qap ya topla anlar n qaba na at ld v çedib, dedim ki, kim qar tg rlikl m qul olmaq ist aqib ti belolacaqd r. Ona gör d ç kilib, buradan gedin. Oradan da b,getdil r. H r halda onu da qeyd etm k laz md r ki, heç yerd heç

sin heç bir eyin toxunan olmad . T brizd çox tezlikl i röz qaydas na dü dü. H r k s öz i i il m qul olma a ba lad .Xüsusil dükan-bazar öz i in idam verdi. Bir sözl hali belbir böyük t ddülat n tic sind dem k olar ki, heç bir ziyy t

km di. Ölk nin h yat t rzi öz qaydas nda getm ba lad .Bel likl halinin çoxdan b ri arzu etdiyi t dbirl ri h yata

keçirm qadir olan Az rbaycan Milli Hokum ti yarand . Buhadis rin bel c yan etm sind n ba da ran hey ti hakim siolmaqla ölk nin irticai qüvv ri v onlar himay ed n xariciimperialist m qamlar çox narahat idil r. Ona gör d yeniyaranm milli hokum t leyhin h r cür yaramaz, alçaq, pis n ng

l atma a haz r olub, bu i bütün vasit rd n istifad

50

etm çal rd lar. Yerli xanlar , köç ri tayfalar , aya aqald rmaq, Az rbaycana basq nlar t kil etm k, ruhanil rd nistifad etm k, milli v dini münaqi r yaratmaq, bir sözl millihokum tin leyhin n mümkün idis ona l atmaqdan

kinmirdil r.Bu zaman ran hakim dair rinin t hrikil Z ncan

mahal n n iri xan , böyük mülk dar Zülfüqari Z ncana h mledib, o yerl ri qar t etm v firq aktivini qorxutmaq

qs dil b zil rini h tta öldürm haz rla mas ndan bizimrimiz var idi. Ona gör d bel yaramaz h tin qar

alma a biz d haz rla rd q. Bu mövqed Az rbaycan milliclisinin növb ti sessiyas ça lm . Bu sessiyaya t qdim

edilm k üçün a dak m rin layih rinin haz rlanmas(Pi ri) m h val edilmi dir:

1. Milli hokum tin q lba qo ununun t kili2. hk yi s hran n t kili3. dail rin xidm ti v nigahbanl q idar sinin

yarad lmas .Dem li, bu m r haqq ndak layih ri m n haz rlay b,

clisin sessiyas na t qdim etm li idim. M nim ba m bu zamanZülfüqariy qar t dbir görm kl b rk m qul oldu u üçünPi rid n xahi etdim ki, m ni bel layih r haz rlamaq

ind n azad etsin. N is bu zaman m nim yan mda dayanmQiyami v Firudin brahimi m dedil r ki, heç narahat olma

min layih nin haz rlanmas nda biz s köm k ed rik.qiq n d bel oldu. Layih ri bir yerd haz rlad q, m nclisd layih r haqda ç edib, onlar n m zmunu vqs dini rh etdim. M clis kiçik müzakir v b zi redaktmiyy tli düz li r etdikd n sonra h min layih ri t sdiq etdi.

ncandan ard -aras k silm n m lumat g lirdi ki,Zülfüqari d st ri Z ncan tutma a haz rla rlar. Bu v ziyy tiyerind yoxlay b, d qiq m lumat bilm k üçün yanvar ay n 15-

n 18-n q r s rh ng Az ri Z ncana gönd rildi. Oradanqay b, g nd n sonra verdiyi k tbi m lumatdan ayd n olurduki, Zülfüqarinin Z ncana h ml ed yi x ri yalan ayi n

51

ba qa bir ey deyildi. O m lumat nda göst rirdi ki, Z ncandasakitlikdir v heç bir narahatedici hadis v buna ox ar bir eyyoxdur. Az rinin bel sakitedici m lumat na baxmayaraq m n

dai ba lar na tap rd m ki, bir q r ay q olsunlar. Daimdü nin q fild n hücumana haz r olsunlar. Eyni zamanda

ziyy t haqq nda tez-tez m lumat versinl r.Onlar da bizim tap za l edib, tez-tez oradak

hadis r, ümumiyy tl v ziyy t haqq nda ard l m lumatverirdil r.

Biz veril n d qiq m lumatdan ayd n oldu ki, Zülfüqarindl rd n özl ri üçün atl lar toplay r. M n bu haqda Pi ri il

dan m. O, m nim Z ncana getm yimi m sl t gördü. M n1946-ci ilin fevral ay n vv ll rind Z ncana getdim. Oradakyolda lar n çoxu il , xüsusil , firq aktivil Miyanada oldu ummüdd td n tan idim. V ziyy tl tan olduqda m lum oldu ki,Zülfüqarinin atl lar Z ncan n yax nl nda olan k ndl q r

lib, özl rini orada möhk ml ndirmi di. Onun bu yerl rdxatirc m a al q etm sin s b olan ba ca s b q n o ili çox

rt keçm si, onlar n oldu u yerl yollar n olmamas , eynizamanda X ms mahal na yax b d olmas ndan lav , yerlihalinin (k ndlil rin) ondan qorxmas idi. Zülfüqari k ndlil rl

çox q ddarcas na r ftar edir, h r cür pis ld n ç kinmir vtta k ndlini öldürm k kimi t dbirl rd n d istifad edirdi.

ms mahal Zülfüqaril rd n azad etm k m qs dildail rin özl rini difa etm kd n h ml -hücüm etm rin

göst ri verdim. F dail r m nim tap qlar yerin yetir rk n,mü yy n q ld etmi oldular. Ümumiyy tl , f dail r

ndl rd olark n mü yy n kiçik d olsa xo ag lm z h tll atm , mü yy n günahlara mürt kib olmalar bar m nim

lumat m var idi. Bundan ba qa f dail r yerli halinin evindqal r, özü onlar n hesab na qism n yeyirs , at k ndlininhesab na saxlay rd . Ona gör d m n k ndlil rin a saqqallaryan ma ça b, onlarla s mimi söhb t etdikd n sonra onlardamsoru dum ki, k ndd kimin bo evi varsa, biz kiray versin.Eyni zamanda onlardan xahi etdim ki, m scidi qaydaya sal b,

52

biz versinl r, biz f dail rimizi kiray götürdüyümüz otaqlarda m scidd saxlayaq ki, k ndlil ziyy tl d ym sin.ndlil r m nim dedikl rim az inansalar da h r halda

dedikl rim l etdil r.n f dai ba lar ça b, m sl timizi onlara

bildirdikd onlar n b zil ri dedikl rimizl raz la may b, müxt lifhan r g tirm ba lad lar. M n onlardan soru dum ki, sizlib k ndlil rin evl rind qald z kimi ba qalar da g lib sizin

evl rinizd qalsalar sizin xo unuza g rmi? lb tt yox! Onagör d fovri evl rd n ç b, mü yy n edilmi yerl gedin. ks

qdird kim getm k ist silah t hvil verib, g ldiyi yerqay ts n. Q rar n q ti olmas görüb ham evl rd n ç b,mü yy n olmu yerl getm li oldular. Bir neç n r d mriicra etm k ist diyin gör silah al b, geri qaytar ld .

Bir neç günd n sonra yen d a saqqallar y b, onlarlasöhb t etdim. Onlardan xahi etdim ki, f dail rimizin atlar naarpa-saman ver n k ndlil ri mü yy n edib, pullar dahesablay n. A saqqallar vv l dedil r ki, onlar da bizi qorumaqüçün buraya g libl r, canlar ndan keçibl r, biz d atlarsaxlam q, milli hökum t d bizim öz do ma hökum timizdir.Ona gör d biz arpa-saman pulunu almaq ist mirik. M n israretdim, onda a saqqallar hesablad lar, ham be min tüm

r oldu, m n göst ri verdim siyah üzr ham n pulunurdaxt etdil r.

Bizim k ndlil rl xo r ftar n v ba qa t dbirl rimizinsiri bizim gözl diyimizd n qat-qat çox oldu. K ndlil rqiq n bizim onlar n t fdar oldu umuzu ld gördül r.

Biz qüvv rimizi bir yer toplay b, nizam-intizammöhk ml tm kl Zülfüqarinin i qal edib, qar t etdiyi k ndlhücum etm ba lad q. Çox keçm n h min k ndl ri i qaldanazad etdik. traf k ndl ri Zülfüqari atl lar ndan azad etdikd nsonra onun sas tab say lan Xat k ndin hücum etdik. Biz

min k nd hücum etm sasl haz rla b, yax plan t rtibetm yimiz baxmayaraq, b rk soyuq v b rk kül k oldu una görbiz k nd s yax n girm k zin gün ç xandan sonra

53

ndin k nar na çatd q, daha do rusu mü yy n edilmi vaxtdaniki saat gec çatd z üçün k nd gir bilm dik. 14 n ryolda za güll d ydi v yenid n köhn yerimiz qay tmalolduq.

Biz m lub olma s bl rini ara rark n m lum oldu ki, oldu umuz yerd n ç xmazdan vv l b rk kül k ba lam .

Ona gör d el raitd ç xmaq laz m deyildi. Dü n üz rinhücum ed rk n bütün rait, o cüml n yer, zaman v hava

raiti hökm n n al nmal r. Pis havada dü n üz rinhücum etdiyimiz üçün biz h min k nd vaxt ndan bir q r sonraçatd q. Dü n isti t ndirin q ra nda oturub, biz güll atmaqimkan na malik oldu u halda, biz cov unda a qar n üst qarapaltarda idik.

Xülas h min gün m lub olma s bl rimizi daha do rusuhvl rimizi yolda larla birlikd müzakir edib, g k i rimiz

üçün li n tic ç xard q. Qüvv mizi n rd n keçirib, belrara g ldik ki, f dail rin say bir q r art raq. M n Miyana Sarab t kilatlar na müraci t ed k, h sind n 50 n r f dai

ist dim. Çox keçm n h r iki yerd n 600 n q r f daincana varid oldular. Göst ri verdim f dail ri yerb yer etdil r.

Yeni g lmi f dai ba lar il söhb t etdim. Daha do rusuonlarla bir d yax ndan tan olub, m sl tl dim. Q rara al ndki, onlar n mü yy n hiss si günü sabah c bh yola dü sünl r.Bel d oldu. Yeni g lmi f dail r, keçmi n orada olan

dail rin möhk m ruh yüks kliyi v adl qlar na s b oldu. Bur eyd n vv l ona gör idi ki, f dail r hiss etdil r ki, onlar n

arxas nda bütün Az rbaycan z hm tke ri dayan b, n zamanmüraci t ets r onlar n köm kl rin ist dikl rind n, ba qa sözl

b olundu undan qat-qat atr q xalq n q hr man o ul vzlar g kl r.

Bu dövrün yaddan ç xmayan hadis rind n biri d bizimncandak “m lubiyy timizi” e id n qad nlar n yüzd n

yuxar klubundan m ktublar alma zd r. Onlar da düqar vuru da öz qarda , ata, o ul v rl ri il bir c bhvuru ma a haz r olduqlar bildirdil r. Miyana v Sarab n sad

54

Az rbaycan qad nlar ndan al nm bu m ktublar ür kdöyüntüsüz, d rin iftixar hissl ri keçirm n oxumaq mümkünolmurdu. H qiq n onda m n hiss etdim ki, atalar çox yaxdeyibl r “Aslan n erk yi,di isi olmaz”. H mi v h r yerd aslanel aslan olaraq qal r.

n göst ri verdim ki, h min m ktublardan bir neç sinidai y ncaqlar nda, el d b zi hövz iclaslar nda oxusunlar.

Bütün bu hadis rd n h r halda dü n x rsiz deyildir. O damövqeyini möhk ml ndirir, özün lav qüvv toplay r,Tehrandan silah al r, özü d bizd olmayan silahlar al rd lar.Bizim d onlar n bu ll rind n x rimiz olurdu. Xülas budurki, biz dü nin “h rbi sirl rini” onun bizim sirl rimizibilm sind n daha çox ey bilirdik. Ümumiyy tl xalq n öznehz tin laq sini sözl ifad etm k çox ç tindir. B lk buhissl ri v laq ri oldu u kimi b yan ed bil k söz yoxdur.

n Xat k ndin hücum edib, geri ç kilm m cburoldu umuz hvalat oldu u kimi T briz m lumat verdim.

lumat n cavab nda deyilirdi ki,“N bir add m ir li, n bir add m geri”- bu cavabdan m lum

olurdu ki, yerimizd n t rp nm k. H rbi dild des k hücümetm icaz verilm diyi kimi, geri ç kilm k d olmaz. Lakin

dai h kat nizam-intizam görmü , h rbi texnikaya b d,müharib nin “elmini” bil n, ona riay t etm yi bacaran qo undantamamil f rqlidir. F dai h kat n da özün m xsus qayda –qanunlar vard r. F dai uzun müdd t müdafi qala bilm z. O

t etm li, mü yy n müv ff qiyy t ld etm li, daim onunruhland lmas üçün t dbirl r ara lmal r.

Do rudur, bizim f dail rin v f dai ba lar n iç risindrbazl q etmi ri d tap rd . Lakin yen d f dai – f dai olaraq

qal r. B n bizim f dai h kat Q rbi Avropa v ya Afrika,Asiya, Lat n Amerikas ölk rind ki partizanlar n h kat ilmüqayis ed nl r d tap r. M n onu c sar tl dey bil m ki,

r ölk nin h r zaman n özün m xsus t bl ri olur ki, bunuqeyri-nizami h rbi qüvv (f dai, partizan v s.) hökm n nalmal r. Burada ümumi, daha do rusu ham üçün eyni olan

55

tl r ya olmur, ya da lap az olur. Bu i özün xsusluqdaha geni yer tutur. Bu i in düzgün t kili v ona düzgün

hb rlik etm k h r halda böyük bilik, bacar q, ustal q, b lk dxüsusi talant t b edir. Bu haqda ayr ca özü d sasl sur tddan maq, b hs etm k laz md r.

Biz mür tt b olaraq v ziyy t haqq nda T briz m lumatverirdik v göst rirdik ki, Zülfüqari filan k ndi i qal etdi, filancinay ti tör tdi, filan yer h t etm k ist yir v s. Biz yen

keçmi ki cavablar t krar olunurdu: “N bir add m ir li v nbir add m geri”.

n T briz m lumat verdim ki, dü n bizi mühasiralma a haz rla r, yen d h min “N bir add m ir li v n biradd m geri” – cavab ald q. Bu cavablara l etm yin n tic sibizim m hv olma zla n tic yini y qin etdikd n sonrahaz rla b, dü gözl diyi yerd n hücum etdik v dü nimü yy n itgi verm v xeyli geri oturma a m cbur etdik. Bu

miz f dail rimizin böyük ruh yüks liyin s b oldu ukimi dü nin d daxilind çaxna ma g lm sin s boldu.

Bizim bu d ki, m lumat za da yen vv lki cavabldi. Bundan sonra “cavablara” miyy t verm n

bildikl rimiz l etm ba lad q. Dalbadal dü amanverm n hücumlar davam etdirdik.

sas f ndimiz dü nin gözl diyi yerd n h ml etm k,az qüvv il çox yerd n hücum etm k, imkan dair sind az itgiverm k, mümkün q r itgi verm k, hücumu ard l etm k,dü nin “özün g lm sin ” imkan verm k v s. N ticZülfüqari d st ri Az rbaycandan ç xar ld , onlardan 450 n rsir al nd v sirl rin iç risind nizami ordu fs rl ri d var idi.

Zülfüqarinin k ndlil rd n qar t etdiyi çoxlu mal-heyvan,davar q nim t al nm . H min mal-heyvan m lli t kilatlar nvasit sil sahibl rin qaytar ld . Biz x ms nin dü n

st rind n azad edilm si, ümumiyy tl mü yy n müdd tvuru malar n n tic ri haqq nda T briz bir q r geni

56

lumat verdik. Cavab is yen vv lki idi: “N bir add m ir li, d .....”

Yolda larla m sl tl ib, bel q rara g ldik ki, sirl ri dncana apar b, xalqa göst k v mitinq t kil ed k. Gec x rtirdil r ki, dü n Sultaniy hücum etmi , bir neç f daihid olmu v qalan f dail ri d k ndlil r öz evl rind

gizl tmi r. M n fovri Z ncanla laq saxlay b, R diy dedimki, Z ncanda olan M nd f dail rini götürüb, Sultaniy getsin.

n özüm d oraya g lir m. Bel d etdik. Eyni vaxtdaSultaniyy çatd q. M x r verdil r ki, bir n r guyadü n t find n qaç b, özü d M ndlidir v öz

myerlil rin x r g tiribdir ki, “dü nin qüvv si sizd n qat-qat art qd r. Ona gör d özünüzü nahaq yer ölüm vrm yin”.Bu hvalat m x r verdikd n sonra dedim tutub, h minadam m nim yan ma g tirin, gedib axtard lar tapa bilm dil r.Onda k ndin k ndxudas ça rtd rd m v ona dedim ki, o adam

tap b verm , özünd n küssün. O da bir q r gedib,“axatarandan” sonra g lib dedi ki, tapa bilm dim. Onda m ngöst ri verdim ki, k ndxudan n o lunu tutub, h bs etsinl r. Bel

etdil r. K ndxudaya dedim ki, r h min adam tap lmasasabah s nin o lun güll kdir. Dedim indi get fikirl , o getdi

çox ç km n o “adam ” tap b, g tirdil r. M lum oldu ki, oadam Z rd st yax t lim görmü c sus imi . K ndxudan n

lunu azad etdik.Sabah gün h min xsi g tirib, f dail göst rdil r. Onu

gör nl rin daha do rusu onun görü düyü adamlar n ham t sdiqetdi ki, onlar dü n qüvv sinin çoxlu u il qorxutmaq ist no imi , o özü d boynuna alma a m cbur oldu ki, casusluq üçünburaya g lmi dir. F dail rin gözü qar nda s hrayi m hk ninölüm hökmü icra edildi.

n üzümü f dail tutub dedim ki, biz buraya ana-bac lar z v v nimizi qorumaqdan ötrü g lmi ik v onunüçün d silaha sar lm q. Ona gör d kim dü nd n qorxursasilah t hvil verib, öz yerin ged bil r v m n siz söz verbil m ki, heç k d heç bir ey deyilm kdir. Çünki h r

57

adam anadan olanda q hr man v qorxmaz do ulmur. Onusonradan ya ad mühit yetirir v h özü ist diyi, özünmünasib bildiyi kimi h yat t rzi intixab edir. Ona gör d bir

krar edir m ki, kim bizl qal b, ham n dü ni ilvuru maq ist mirs qay b, öz yerin ged bil r. Biz bu haqdasizin ya ay yerl riniz d bir ey yazmayaca . M nim bel

sa v h qiq n ür yimd n g n ç mdan sonra yolda lar sözal b, dan lar. H tl rini pisl dil r v bir daha bu kimiaz rbaycanl övlad na yara mayan h t etm kl rin sözverdil r.

r d st mü yy n edilmi yer getdil r. Do rudan dasonradan özl rini l meydan nda göst rdil r. Dü n yenid ndo ma v müq dd s Az rbaycan torpa ndan uzaqla ld .Bel likl , X ms , ba qa sözl Az rbaycan dü nd n tamamil

mizl nmi oldu. Ara bir q r sakitl nd n sonra m n T brizgedib, Pi ri il görü ümd m nd n söru du ki, “bizim sizköm yimizd n raz qald z?”. M n cavab nda dedim ki, “M n vbütün f dail r sizin biz qar yard m v ba qamünasib tl rinizd n h dd n art q raz q. Amma o.....”- dedikd ,Pi ri sözümün ikincisini dem aman verm n lav etdi ki,

r halda “ammas z” olmur. M n dedim ki, yolda Pi rinim amma dem yim heç d sizin bizim f dail rimiz qar

olan münasib tl riniz aid deyildir. Bu amma ona aiddir ki, bizsiz neç d m lumat verib, çox s birsizlik v ümiddolumü yy n cavab gözl diyimiz halda sizd n özü d h mi f tbir “n bir add m ir li v n bir add m geri” cavab al rd q. Baxbunun m nas m ayd n deyildir. Pi ri m nim üzümdiqq tl baxaraq d rin fikr getdi v onun m nim dedikl rim n

r inanmas y gin ed bilm diyim üçün teleqraflar onagöst rdim. Onun teleqraflardan x ri olmamas y gin etdim. Oteleqramlar al b saxlad v Kaviyan ça b, ona dedi ki, “günah

nd dir ki, s ni v zir c ng mü yy n etdim”. H tta Pi riözün bir söyü d verdi v çox bi halda Kaviyana dedi ki,“Get maa al otur evd , i ç xma”.

58

n i in bu yer ç xaca düzü bilmirdim. Ona gör dPi rid n xahi etdim ki, o bu i i etm sin onun s das buayaqda yax ç xmaz, qoyun i sin. Xeyli dan qdan sonraPi rini fikrind n da nd rma a raz sala bildim. Pi rininsual na cavab olaraq bildirdim ki, f dai v f dai ba lar aras ndamöhk m s mimiyy t v ruh yüks kliyi vard r. H r halda m nimMiyana Z ncan f dail ri bar dan Pi ri bilirdi. M n

dail rin v f dai ba lar n dü nl vuru malardahr manl q v üca tl rind n bir q r dan q. Ona f dail r

haqq nda söyl diyim hadis r, epizodlar v s. bar h slsuallar verib, çox eyl r bilm k ist yirdi. Pi ri f dai h kat ,onlar n v ziyy ti, hval-ruhiyy si, bizim ç tinlikl rimiz,

qazalar z v s. haqq nda h mi qay ke likl yana rd .Yad mda qalm hadis rd n biri d m nim h Z ncana

getdiyimd n xeyli vv l Zülfüqarinin mlak n z bt edilib,Cahan ahlu v N qd li t find n f rmandarl qda saxlan lmas vCahan ahlun n oradan bir radio götürm si hvalat r. M nbundan x r tutan kimi f rmandara dedim ki, n üçünZülfüqarinin radiosunu Cahan ahluya veribl r. Bu mlak heç

sin yox, ancaq milli hökum tindir. Ona gör d onun hamapar b, T briz milli dövl t hvil verm k laz md r. M nCahan ahluya dedim ki, müsadir edilm li olan eyl rd ngötürm k yax deyildir. r siz radio laz md rsa biz alar q,

inki dü nin mlak götür k. Bu hvalat haqq nda çox ciddisöhb timiz oldu. Bu da Pi ri v Cavid çatd lm . Pi ri

ni T briz ist di, hvalat n nec olmas m nd n traflsoru du. M n d oldu u kimi ona dedim. Bu söhb timizd n azmüdd t sonra Cahan ahlu Z ncandan T briz apar ld .

Yad rlik etm k ist diyim hadis rd n biri dAz rbaycan nümay nd rinin dan qlar aparmaq m qs dilTehrana gedib, qay tmalar r. Nümay nd lik qay dandan sonra

lum oldu ki, S nd cin Az rbaycan milli hökum tincam na v X ms nin, o cüml n Z ncan n da ran dövl tincam na verilm si bar Tehranda h r iki nümay nd lik

güya raz a g libl r. M n bu i in o zaman n q r “düz” olub,

59

ya q t olmas haqq nda dan maq ist mir m. Onu h yat özügöst rdi.

nim bu haqda dem k ist dikl rim bilavasit özümllaq dar olan m dir. Doktor Cavid Tehrandan qay dark n

ncana g ldi v özü il üç n r s rh ngi d g tirmi di. M lumoldu ki, s rh ngl r Z ncan t hvil alma a g libl r. M n Z ncan nTehran Hökum tin , o cüml n doktor Cavidin g tirdiyi

rh ngl t hvil verilm sin öz etiraz bildirdim. Eynizamanda Cavid dedim ki, bu s rh ngl ri tamamil yersiz olaraqburaya g tiribsiz. Tehranda ba lad z q rardad n n kimi

rtl r v madd rd n ibar t olmas b lk d sizin öz i inizdir.Lakin bu haqda h r eyd n vv l ADF MK-n n Az rbaycan Milli

clisinin raz v q rar olmal r. M nim bu b yan mdandok. Cavid ba a dü dü ki, m n n dem k ist yir m. Sonra m ndok. Cavid dedim ki, sizin g tirdiyiniz s rh ngl rin biri bizim

dail rl dü n t find vuru mu dur. Ona gör d onunncanda qalmas x rlidir. Bir-iki günd n sonra h min s rh ng

Tehrana qay td .Sonra m n orada qalm iki s rh ngl söhb timiz snas nda

bildirdim ki, siz vv lc C nd ci verin sonradan Z ncanbizd n ist yin. Onlar Z ncan tezlikl t hvil almaqda israredirdil r.

Tehrandan g lmi komissiyon h Z ncanda olark n,zvin t find n biz jandarmlar hücum etmi dil r. Yerilmi n bir c ti d deyim ki, Tehrandan g lmi s rh ng

“qonaqlar n” özl rini çox mülayim göst rm rinbaxmayaraq, m n göst ri vermi dim ki, postlar zda

dail rimiz bir q r ay q-say q olsunlar. Biz hücum etmijandarmlardan verdikl ri itgid n ba qa 6 n r d sir al nm .Bu hadis n sonra “qonaqlar n” üzrünü ist li olduq.Onlar Tehrana qay td lar.

Yad mda qalan hadis rd n biri d xalis torpaqlar n,ölk n qaçm xalq dü nl rinin v iri torpaq sahibl rininyerl rinin torpaqs z v aztorpaql k ndlil r aras ndapaylan lmas r. Bu torpaqlar n paylan lmas h r yerd oldu u

60

kimi X ms k ndlil ri aras nda da böyük adl a s b olmu du.ndli bir t fd n rbab n çoxc tli zülmünd n xilas olur,

dig r t fd n srl rd n b ri arzu etdiyi torpaq sahibi olurdu.Bununla yana milli hokum t t find n k ndliy qism n tolid

saiti ld etm k üçün maddi yard m edilirdi, f lah t bankvasit sil faizsiz v ya çox a faizl borc da verilirdi.Do rusunu deyim ki, ümumiyy tl torpaqlar n k ndlil r aras nda

üsulla paylan lmas n texniki c tini yax bilmirdim.Özümün mü yy n müdd t k ndd ya ama ma, k ndlil riç risind olma ma, atam n d -babam n r iyy t olmas nabaxmayaraq, milli hökum t yaranandan sonra da f dai h katil ba m el qar q idi ki, k ndlil torpaq paylan lmas n cüzi

rind n x r tutma a h macal tapmam m. Ancaq onubilirdim ki, milli hökum tin t sdiq etdiyi sasnam sas n

ndl rd torpaqlar onu bec nl r aras nda t qsim edilir. Bu ifirq , onun m lli t kilatlar , f rmandarlar el d ba qalaq dar t kilat v xsl r m qul olurdular. N tic d ondan

ibar t idi ki, k ndlil r iç risind böyük ruh yüks kliyi hökm-rman idi. X ms mahal nda da v ziyy t bel idi. Bu zaman

ümumi qaydaya sas n Cahan ahlunun da atas n k ndl ri(torpaqlar) bu q rara amil edilirdi. Ba qa sözl bir çoxlar ntorpa il birlikd Cahan ahlunun atas n da torpaqlar k ndlil raras nda bölünm li idi.

Pi ri m m ktub yazaraq bildirirdi ki, dok.Cahan ahlu ondan xahi edir ki, onun atas n torpaqlarbölgüy salmas nlar. Ona gör d imkan dair sind onuntorpaqlar n bölgüy sal nmamas na köm k edim.

n T briz g rk n Pi riy dedim ki, milli hökum tonlar n k ndl rind ki kin sah rini k ndlil r aras nda bölmyax n tic verm z. Onda milli hökum tin verdiyi qanun özqanunluq qüvv sini itirmi olar. Qanun ham üçün qanunolmal r. Daha do rusu ham t find n icra edilm lidir. rbel olmasa onda milli hokum tin qanunlar ancaq qism n yerinyetiril r. Lakin biz bel ed bil rik, onlar n torpaqlar ümumi

61

qayda üzr böl k v onun illik b hr sini (icar haqq )qabaqcadan p rdaxt ed k.

Pi ri bir q r fikirl dikd n sonra m dedi ki, getözün bildiyin kimi d et.

n Z ncana g ldikd n sonra Cahan ahlunun ana v atasil trafl söhb t etdim, onlara bildirdim ki, torpaqlar bölgüd nsaxlamaq olmaz v m sl t d deyildir. Amma biz onlar ntorpaqlar n b hr sini qabaqcadan p rdaxt ed bil rik. Bu t klifCahan ahlunun anas raz olmad v hvalat e id n Cahan ahluda m nd n incidiyini hiss etdim. Milli hokum tin qanuna sas nba qa torpaqlarla birlikd onlar n da torpaqlar h min k ndl rdya ayan k ndlil r aras nda ümumi qaydaya sas n t qdim edildi.

Qeyd edilm sini laz m bildiyim hadis rd n biri dAz rbaycandan qaçaq tax l aparmaq ist n d çil rintutulmas r. O dövrd milli hökum t Az rbaycandan f lah ti

hsullar n, birinci növb rzaq mallar n apar lmasqada an etmi di. Çünki m rk zi Tehran hökum ti 21 Az rnehz ti sind Az rbaycan banklar nda olan skinas pullar ndem k olar ki, ham aparm v zind bir neç milyontüm n t bl ri olan t bkarlar qalm . Söz yox ki, millihökum t bankdan t bi olanlar n pullar p rdaxt etdi. Ancaq bumilli hokum tin özünün ld etdiyi v saiti hesab na oldu. Dem limilli hökum ti maddi m ziq qoymaq ist n Tehranhökum tinin bu t dbiri bo a ç xd qdan sonra Tehran hey tihakim si Az rbaycanda rzaq q tliyi yaratma a can at rd .Onsuz da o zaman bütün dünyada, o cüml n ran v ranAz rbaycan nda rzaq eyl rinin çat mamazl hiss olunurdu.Ikinci dünya müharib si h r eyi t kc randa deyil, bütündünyada alt-üst etmi di. Xülas m n göst ri verdim tax laparma a g lmi d çil rin 80- q r d rini z bt etdil r.

çil rin nümay nd ri m nim yan ma g ldil r, m n onlarba a sald m ki, dü n bizi m ziq qoymaq üçün rzaq

tliyi tör tm çal r. Siz d bu lizl onlara köm k etmiolursuz. D çil r and-aman içdil r ki, onlar i in bu yerdolmas bilm mi dil r. r sl h qiq ti bils ydil r, onlar bel

62

etm zdil r. Eyni zamanda bildirdil r ki, onlar n ks riyy ti hizbinüzvl ridirl r v hizb h r cür köm k etm haz rd lar. Belolduqda m n onlara dedim ki, onda siz g k bu yax ndakseçkil rd hizbin namiz dl rin s s ver siz.

Onlar sanki bir asan ç yolu tapm oldular, yenid nba lad lar and içm ki, onlar n inki t k özl ri, h tta ba qalarda hizbin namiz dl rin s s verm t viq ed rl r. Onda m nonlara dedim ki, vv la and içm k laz m deyil, siz ki i kimi sözverin v çal n verdiyiz v ki i kimi d l edin. Ikincisi dgedib, Q zvin hizb t kilat ndan ka z g tirin v g lib,

rinizi apar n. Onlar gedib, ka z g tirdil r v d riniapard lar. Bel likl , hizbin nüfuzunun artmas üçün bütünimkanlardan istifad etm iqdam edilirdi.

Dem k ist diyim mühüm hadis rd n biri d M rk ziTehran hökum tinin bizim leyhimiz bütün vasit latmas ndan nümun kimi göst rm k m qs dil köç ri tayfa

yl rinin bir idd sini milli hökum t leyhin qald rmashadis sini qeyd etm kdir.

Bu t dbir dü n t find n planl sur td h yatakeçirilirdi. Q vamüss lt il Tehranda milli Hökum tnümay nd ri dan q aparan zaman, dü n savaril ri rd bil

ndl rin basq n etm ba lad lar. Bu zaman ahsev n mürt cetayfa ba lar da onlara “s s verm ” haz rla rd lar v bundanda milli hökum tin x ri var idi.

ni t cili sur td Z ncandan T briz ist dil r. M n nüçün T briz ist nildiyimi konkret bilm m d ça r mziteleqram n m tnind n m lum idi ki, n is n vacib m nötrü çox t cili sur td ça ram. M n T briz yeti n kimibirba a Pi rinin yan na getdim. M v ziyy ti dan ,yaranm v yarana bil k raiti rh etdikd n sonra rd bilgetm yimi m sl t bildi.

n vaxt itirm n rd bil yola dü düm. Oras da qeydedim ki, ahsev n b yl rinin bu zamank h tl ri hali içindböyük t vi s b olmu dur. Bunun s bi ayd n idi. ahsev nhalini soyub, qar t etm hadis rini yax xat rlayanlar, bu

63

hadis ri gözl ri il gör nl rd n hali iç risind kifay t q rqal rd lar. ahsev nl rd n qism n silah y lmas na baxmayaraq,

r halda verdikl ri “köhn ” silahlar n yerini mütt fiql r ranark n ran s rbazlar n at b getdikl ri, “yeni” silahlar n

hesab na doldurmu dular. Bundan ba qa qaçaqlar m rk ziTehran hökum ti h rt fli t min edirdi, o cüml n silah daverirdi.

n rd bil çatandan sonra v ziyy tl tan oldum.Qaçaqlar bir neç k ndi qar t edib v bir neç firq aktiviniöldürmü dül r. Bel ayi r yay lm ki, güya qaçaqlar

rd bil hücum edib, ri qar t etm haz rla rlar. Belayi r h tta f rmandarl qlarda da yay lm ki, bu, halini daha

çox qorxuya sal b, hali aras nda vahim s b olmu du. M nbir neç d qiq bu kimi yersiz v bo söhb tl qulaq asd qdansonra dedim ki, durub, buradan gedin v öz i inizl m qul olun.Qaçaqlarla biz m qul olmal q, bel i r siz aid deyildir.

dai ba lar v qo un fs rl ri il söhb t etdim, h ninöz v zif sini mü yy n etdik. Bir neç gün qaçaqlar rd bilmahal ndan daha do rusu Az rbaycandan qovuldular. Onlar

rd bil mahal ndan gedib, Tal mahal nda qüvv toplama aba lad lar. Onlara orada rait yaradan Yunis xana x rgönd rdim ki, qaçaqlar saxlay b, onlar n yenid n Az rbaycan

ndl rin basq n etm rin rait yarad rsansa onu da yaddanxarma ki, bizim d qaçaqlar z vard r. Biz d onlardan istifad

ed bil rik. M nim sifari imd n laz mi n tic ç xarmaq ist nYunis xanla, ancaq onun özü kimi onun özünün l atd metodla

ftar etm kd n ba qa ayr ç yolu qalm rd . Ona gör d m nqoca beyli tayfas n b yi li xan ça b, ona dedim ki, dü n

sl t qulaq as b, x rdarl qdan özü üçün laz mi n tic ç xarabilmirs , onun özü kimi etm kd n ba qa ayr ç yolu qalm r.

li xan n d st si Yunis xan n k ndin hücum edib, onun özünün400 qoyununu g tirdi.

Bu hadis n sonra Yunis xan m m ktub gönd kbildirdi ki, daha qaçaqlara köm k etm kdir. M n d ona söz

64

verdim ki, o, dediyinin üst durub, qovluna l ets , bizim donunla i imiz olmaz. Bel d oldu.

n rd bild n Astaraya getdim. Orada ümumi v ziyy tindözülm z halda olmas n ahidi oldum. F dail r x st nib, çoxnamünasib yerl rd saxlan rd lar. Orada bir neç f daini titr tm -

zd rma il lb yaxa gördüm. Fovri komit nin s dri Sad qZaman v b idar F rzi Dehqani f dail r olan yer ça rd m.

dail ri onlara göst rdim. F dail heç bir tibbi yard medilm n, yatacaqs z, yerd n bir-birinin yan ndan uzan b,silahlar da yanlar nda v bir çoxlar q zd rman n idd tind nsay qlay rd lar. Orada f dail rin siyasi r hb ri v zif sini yerinyetir n Qüdr t msi v zif sind n azad etdim. Oradak qeyri-insani v ziyy ti r hb r yolda lara göst k dedim ki, sizi bu

qamlara yüks ld n bunlard r. Onlara bir insan kimi yana mabacarmasan z da heç olmasa öz m qam saxlamaq üçün,özünüzün g yiniz namin onlara bir insan kimi bax n.

dail rin, xüsusil x st rin v ziyy tl rinin yax la lmasüçün laz mi göst ri verdim v çox q sa müdd td i r qaydayasal nd .

Astarada v ziyy ti bel qeyri-adi halda gördüyüm üçünMe kin getdim. Me kind v ziyy t h r halda Astaradak kimideyildi. Orada da i rin s hmana sal nmas haqq nda mü yy n

dbirl rin yerin yetirilm si haqq nda göst ri verdim. Me kindail rind n bir idd sinin Astaraya gönd rilm si v Astaradakdail rd n bir hiss sinin rd bil gönd rilm si v ba qa bu kimi

laz mi m sl tl r verildi. V ziyy ti bel gördüyüm üçün birneç gün rd bild qal b, oran n ümumi v ziyy ti il daha

rind n tan olmaq fikrind idim. El h min ikindi çaPi rid n teleqram ald m ki, fovri v fovri T briz h tedin. M n yolda larla xudafizl ib, T briz h t etdim, gec niyol g ldik v s r T briz çatd q. M n Pi riy telefon etdimki, g lmi m. O, çox t cübl soru du ki, n üçün gec g lmi m.

n cavab nda dedim ki, sizin teleqram za gör , daha do rusualan kimi h t etdim. O dedi ki, bir azac q istirah t edin, saat9-10-da görü rik.

65

Pi ri il görü nd rd bil hadis ri haqda vgördüyümüz t dbirl r haqda m lumat verdim. O,

dbirl rimizd n raz qald bildirdi.Yuxar da qeyd etdiyimiz kimi rd bil mahal ndak hadis

bizim nümay nd lik Tehranda Q vamüss lt dövl til“dostluq” dan qlar aparark n ba verdi. Bununla dü n biziqorxudur, özünün h rt fli, h r sah hakim olmas nümayietdirm çal r v bizi onlar n dikt etdikl ri bütün rtl razolma a m cbur etm k niyy til bel v buna ox ar hadis rtör dirdil r. Dedikl rim ayr -ayr faktlar göst rm ehtiyacduymuram. O dövrd v sonralar ba vermi hadis r, hakim

t find n h yata keçiril n t dbirl r dedikl rimizi h radd mda sübuta yetirdi. Buradaca t kc onu dem k ist yir m ki,hakim t öz ölümünü az da olsa yubatmaq xatirin n kimicinay tl r tör tm k v n kimi alçaq h tl r etm haz roldu unu, bir sözl öz iç-üzünü, mahiyy tini bir daha biruzverdi.

nim forvi T briz ça lma n s bini Pi risaca rh etm sind n m lum oldu ki, dü n bu d

az rbaycanl -kürd q salma a haz rla r. Pi riningöst in sas n Urmiy h t etm li oldum. Pi ri i in

q r x rnak olmas haqq nda trafl dan masa da h r haldamü yy n trixl rl m ni agah etm k ist yirdi ki, hadis çoxmühüm v b lk milli hökum tin müq dd rat n bir hiss sinin

ll edilm si m si qar da durur. H r halda m n m nin nr ciddi v x rnak olmas hiss ets m d sonradan yerl rd

olark n i in n q r milli hökum tin varl üçün ziyan daharind n hiss etdim.

n Pi ril görü üb, sabah tezd n yola dü düm.ndd n bir d st f dainin Xoya gönd rilm si bar

ncam verdim v fovri özüm d Xoya h t etdim. Xoydaqeyri-adi v halinin vahim sin s b olan bir hadis nin özüm

xs n ahidi oldum. Bir idd kürdl r öz silahlar il Xoydaküç rd g zirdil r. Onlar n Xoya n üçün g lm ri vküç rd n üçün g zm ri haqda halinin heç n n x rl ri

66

olmad na gör , hali iç risind böyük vahim s bolmu du. Bu v ziyy td n istifad ed n dü n hökm ntoqqu ma tör tm k v yaranm vahim ni d idd tl ndirmçal rd lar. rd el bir xo ag lm z v ziyy t yaranm ki,ham n is mühüm xo ag lm z naguvar bir hadis nin baver yini qorxu iç risind gözl yirdil r.

n kürd ba lar f rmandarl a d t etdim onlarlaümumi v ziyy t haqq nda q saca söhb t etdikd n sonra onlarabildirdim ki, sizin atl lar n küç , dükan-bazarda silahl g zm rihalinin narahat olmas na s b olur. Ona gör d rd silahlzm yi qada an edirik v bizim bu t dbirin h yata

keçirilm sind biz köm k etm yi sizd n xahi edirik. Eynizamanda söhb t aras yad rlik etdim ki, biz bu t dbiri ba qavasit rl d h yata keçir bil rik.

Bizim söhb timizd n sonra Xoy firq komit si v f daiba lar n birg t bbüsü il rd ümumi mitinq t kiledildi. Mitinqd ç edib, yaranm ümumi v ziyy t v yenivücuda g lmi cavan milli höküm tin qar nda duran

zif rd n, o cüml n m lli t kilatlar n xüsusil Xoy firqkilat n, f dail rin qar nda duran z ruri v zif rd n

dan maqla birlikd , eyni zamanda qeyd etdim ki, rd silahladamlar n g zm rini m sl t görmürük v ax rda qeyd etdimki, bunu qada an edirik. Kimliyind n as olmayaraq x lisilahedilm si haqq nda göst ri verilmi dir.

Çox keçm n kürd qarda lar z rd n ç b, özyerl rin getdil r. Xoy halisi bu t dbird n fövqülad razqald qdlar bildirdil r. Xoydan Salmasa getdim, orada da eynilXoyda h yata keçirdiyimiz t dbiri t krar etdik v kürdqarda lar z rd n ç b, öz yerl rin getdil r. Xoy vSalmasdan sonra sas m muriyy t yerimiz olan Urmiygetdim. Urmiyy v ziyy t Xoy-Salmasdak kimi deyildi.Burada v ziyy t a r idi. Urmiyy yeti n kimi s rh ng Az ri

f rmandar R fiyy nin yaranm mövcud v ziyy t barlumatlar dinl dik. Onlar n m lumatlar ndan v ziyy tin a r

olmas lap ayd n oldu. Onlar n m lumat ndan a kar oldu ki,

67

kürdl r s rbazxanan üç t fd n mühasir edibl r. Bu v ziyy tibil n halinin böyük t vi in s b olmu dur.

Bu v ziyy td n dü n istifad etm çal r. Xüsusilrk zi dövl tin sazimani- mniyy t t kilat aran q b,

qarda q tör tm can at rd . Xülas fövq lad g rginziyy t yaranm . Azac q yubanmaq v kiçicik ehtiyats zl q

böyük f lak s b ola bil rdi. Dem li fovqi, qilli v t sirlidbir görm k laz m idi. M n ilk növb s rh ng Az rinitircam etdim ki, n laz md rsa ed yik. O, ancaq ay q olsun v

heç bir provakasiyaya yol verm sin. Ona tap rd m ki, bir q rxüns rd olmaqla yana eyni zamanda bir q r d ciddi olsun.

rmandar R fid n xahi etdi ki, kürd tayfa ba larrmandarl a d t etsin. Onlarla yaranm v ziyy td n ç

yolu haqq nda söhb t ed k. M n h r eyd n vv l onlar n fikir vqs dl rini bilm k ist yirdim. Onlar n n ist sini aç q des kn trafl bilmirdim. H r halda mü yy n xo ag lm z t dbir l

atmaq ist dikl rin art q z rr bel übh yox idi.rmandar n vasit sil topla an kürd tayfa ba lar il

söhb t ba land . Yaranm v ziyy t v qar da duran v zif rhaqq nda dan qdan sonra Az rbaycan-kürd xalqlar n tarixidostlu undan h r ikisinin eyni dü n t find n möhk m

zyiq m ruz qalmas ndan h r ikisinin milli zülm m ruzqalmas na aid misallar g tirdik, xülas bir q r söhb td n sonra

r iki qarda mill tin qar nda durmu , eyni dü ninhiyl sind n d misallar söyl kl , vahid dü qar h r ikiqarda xalq n vahid v zif rind n dan m. Bütün bunlardansonra sas m tl keçib, bel bir sual verdim: ndi sizd nsoru uram silahl d st rinizi g tirib, s rbazxanan n yan ndasaxlamaqda m qs diniz n dir? Biz qarda q ona gör d n q raç q dan saq bir o q r yax olar. Bu linizl n etm kist yirsiniz? B lk bir q r d aç q dan aq, r Urmini tutmaqist yirsinizs onda özünüz d bilirsiniz ki, gücünüz çatmaz.

lin lap aç q dan aq v dü nin feylin uymayaq, g lindü nin ist diyini yox, öz xeyrimizi n rd n keçirib, ona led k. Dü nin toruna dü kd ns g lin dostlu umuzu bir

68

r d möhk ml k, qarda z daha da möhk m vsars lmaz olsun.

nim aç q dan ma m, xüsusil v ziyy ti oldu u kimiizah etm yim h msöhb tl rimin xo lar na g ldi. M n yaxbilirdim ki, kürdl rl n q r sad v düz dan saq bir o q ryax r. Ona gör d diplomatik dild n “sad dili” daha üstüntutdum. Yeri g lmi n bir c ti d qeyd edim ki, “diplomatikdild ” dan maqdan özümün d xo um g lmir. Xülas si budur ki,

n hiss etdim ki, m nim aç q v sad söhb tim kürd ba lar nsil v ziyy tl tan olmalar nda t siri pis olmad .

Söhb timizin sonunda kürd tayfa ba lar ndan Nuri b yadl birisi dedi ki, “Siz h mi kürd v az rbaycanl lar n qardaolmas ndan dan rs z, amma da biz verib, rl ri özünüzgötürübsüz. Onda b s bu n cür qarda qd r? Odur ki, Urmini dbiz verin”. Onun sual bir q r zarafatyana v keçmi elmisallar na saslan b, deyilm sin baxmayaraq, b zil rinin

qiq n m qs dl ri b zi rl ri i qal etm k idi. M n buhaqda geni mübahis v izah n yersiz olmas hiss edib, dedimki, “H lik g lin hökum timizi möhk ml k, vahid qüvv ildü nin qar na ç b, bu yerl rin h qiqi sahibi olaq, ondansonra birlikd oturub, iki qarda öz arzular h ll ed rik”.

Bu günkü i imiz dü n niyy tini puç etm kd n ümumiimizin xeyrin olan t dbirl ri h yata keçir k. O t dbirl rd n biri sizin h rbi hiss rinizin öz yerl rin qay tmalar r. rd

silahl adamlar n g zm ri halinin narahatl na s b olur ki,bu da yax i deyildir. Sözümüzü yekunla b, onlara dedim ki,gedib, s r saat 10-a q r fikirl sinl r v saat 10-da bir dgörü k. Onlar ç b getdil r. M n f dail rin v q lba lar nhaz rba olmalar haqda göst ri verdim.

Sabah gün raz la z vaxt yenid n topla b, söhb tetdik, onlar öz silahl d st rini s rbazxana traf ndan ç xar b, özyerl rin aparmaqlar haqda raz a g ldikl rini bildirdil r.Bel likl kürdl r h m s rbazxana traf ndan, h m d rd n

b, öz yerl rin getdil r. Bununla da yaranm qorxuncfövq lad v ziyy son qoyulmu oldu.

69

Yeri g lmi n bir c ti q saca da olsa qeyd edim ki, sonyüz ild Az rbaycan n ( ran) imal- rq nahiyy rini h miahsev n b yl ri qar t etdikl ri kimi, onun q rb nahiyy rini

ba qa köç ri tayfalar, xüsusil kürd tayfa ba lar qar t etmi r.Ona gör d rd bil, Me kin, Sarab v Mu an k ndlil riahsev n b yl rinin qar tl rini unutmad qlar kimi, haqq nda

dan mz nahiyy rin halisi d kürd tayfa ba lar nqar tl rini unutmam lar.

Do rudur son zamanlar, xüsusil ikinci dünyamüharib sind n sonra HT -nin vücud g lm si il laq dar

ziyy t bir q r d yi mi dis d , h r halda tarixi faci rinsiri h d qalmaqda idi. Bunu aradan aparmaq üçün uzun

müdd t t bli atla yana , ld bir s ra faktlar laz m idi.Halbuki dü n ks t bli at ndan n inki l ç km mi di, ksinkst bli at getdikc sur tl ndirir v “yeni-yeni faktlarla” dahanginl dirib, dü nçilik h tl rini q rd .

Kürdl r rd n ç b getdikd n sonra yen d tayfaba lar il söhb timizi davam etdirdik. Ümumi v ziyy tlyana , m n onlara dedim ki, milli hökum t s rh ddimiziqorumaq m qs dil burada 300 n rlik bir nigahbanl q yaratmaq

rar na g lmi dir. M n eyni zamanda bildirdim ki, onlar nrcini, el d silahland lmas i ini milli höküm t öz öhd sin

götürm kl bu t dbirin li i ini kürd qarda lar za tap rmaqrar na g lmi dir. Milli hökum tin bu t dbirini ür kd n

ndikl rini bildirm kl , bu i in m hz kürdltap lmas ndan da çox raz qald qlar izhar edib, bel etimadaqar öz t kkürl rini bildirdil r. Bu t dbir h qiq naz rbaycanl v kürdl rin dostluq v qarda qlar n möhk molmas ndan v onun daha da möhk ml yind n x r verirdi.

n tayfa ba lar na müraci t ed k dedim ki, gedin özaran zda raz la n, h r tayfadan n r adam ver yinimü yy n edin. Onlar m nim yan mdan çox raz halda ç b,getdil r. Söhb timizd n üç gün keç q r orada idim. H dkürd tayfa ba lar ndan x r yox idi. M n onlar bir d

rmandarl a d t etdim. Onlardan m nin n yerd olmas

70

soru dum. Nec böldükl rinin saylar ist dim. Onlar vv lcayr -ayr qda m nim yan ma g lib bildirdil r ki, biz fi ngverin, o biri tayfan aradan aparaq. Dig r tayfa ba da, eynilbu sözü deyirdi. Bu söhb tl rd n ayd n oldu ki, nigahbanl qdaxidm t ed k 300 n rd n h r tayfa n q r ver yind nraz a g bilm mi r.

n onlardan soru dum ki, niy öz aran zda raz a gbilmirsiz. Onlardan biri dedi ki, biz nec bölürüks , bir ba qas na10 n r adam az dü ür. M n soru dum ki, biz 10 n r art rsaq

iniz düz r? Ham bir a zdan dedil r ki, onda düz r. M ndedim ki, m n öz m suliyy timl 10 n r art ram. Onda hamsevindil r. Bel likl m dostcas na h ll edildi. Onlarlagörü üb, dostcas na ayr ld q. Bununla da rd silahl

zintinin qada an edilm si t dbiri icra edilm ba land .Biz orada öyr ndik ki, bel bir xo ag lm z hal n meydana

lm sind yerli mülk darlar n v sazimani- mniyy tsuslar n böyük t siri olmu dur. Biz onlardan 9 n rini h bs

edib, T briz g tirdik. Bel likl Urmiyy d i r öz qaydas nadü dü v h r k s öz adi i i il m qul olma a ba lad lar.

imiz Urmiyy qurtarandan sonra T briz getmhaz rla m. Oran n f rmandar Hac linizam R fiyi t klif etdiki, nahar bir yerd yey nd n sonra yola dü k. M n onun

klifini q bul etdim. Süfr ba nda müxt lif i rd n dan r v öz fikrini b yan edirdi. R fiyi oradak sakitlikd n istifad

ed k, söz ba lad v dedi: indiy q r m nd n soru sayd larki, dünyada xo una g lm n birinci adam kimdir, m n heçfikirl n dey rdim ki, Qulam Y hyad r. Amma m n yoldaDani ian n Urmiyy ki f aliyy tini gördükd n sonra, dahado rusu onunla bir neç gün bir yerd yolda olub, birg

aliyy td n sonra, ona yax ndan b d olduqdan sonra, indind n soru salar ki, dünyada xo una g nl r iç risind birinci

kimin ad ç rs n, onda m n yen d fikirl n Qulamhyan n ad ç m.

n yolda larla görü üb ayr ld m v T briz yola dü dük.briz yeti n kimi oradan gönd rdiyimiz dustaqlar n harada

71

olmas il maraqlananda m lum oldu ki, siyasi idar nin r isiAbbas P nahi onlar z man buraxm r. M n onunla laqsaxlay b, ondan soru dum ki, r bir m qam t find n s ninixtiyar na h bs edilmi bir v ya bir neç n r gönd rilirs , sizonlar n i ril tan olmadan onlar n p rv nd sind n x rinizolmadan n sas n, hans ölk nin v ya hans qurulu a aid olanqanuna sas n z man burax rs z. Onlar yenid n h bs edilib,

hk verildil r.Xoy, Salmas v Urmiyy görül n t dbirl r haqq nda

Pi riy m lumat verdikd n sonra ona müraci t edib, rniml ba qa i i yoxdursa, Z ncana getm k ist yimi bildirdim.

O m nim verdiyim güzari n daha do rusu görül n t dbirl rd nraz qald bildirdi v ist di ki, m nim f aliyy timd n özraz bildirsin. M n onu qabaqlay b, dedim ki, a ayi Pi ri(m n h mi n ns ona bel müraci t edirdim. Xüsusil ,

klikd söhb timiz zaman ba qa cür müraci t etdiyim yad malmir) m n milli hökum tin bir s ravi s rbaziyam v h r mri

olsa bacard m q r yerin yetirm haz ram – dedim.Pi rinin m nim cavab mdan çox b rk müt ssir olmas hissetdim. H tta bir q r kövr lm sini d hiss etdim. Ancaq özümübilm zliy vurdum v o da h r halda o v ziyy td olmasbiruz verm k ist sini d hiss etdiyim üçün tez ayr lma a

hd etdim. M nim üzüm diqq tl bax b, limi b rk s xd vayr ld q. M n oradan ç xandan bir neç d qiq sonra Z ncana

f yola dü düm.Yad mda qalan hadis rd n biri d Tehran ruznam

müxbirl rinin ADF ildönümü münasib til T briz ged rk nyolüstü Z ncanda m niml görü ridir. M n onlarla f dail rtat ndak i ota mda görü düm. Yolda vari söhb t etdik. Onlar

suallar verir, m n d onlar n suallar na cavab verirdim.Onlar çay içir, b n zarafatyana söhb tl rimiz d olurdu.

(Qo mada “general Dani ian n “R hb r” q zetininmüxbirl ril müsahib si fars dilind t qdim edilir.

72

Xatir nin birind h min müsahib nin ma nda ç xar lmüzü v qalan üçünd “R hb r” q zetind n ç xar lm fotosuverilir.

min müsahib HT -nin MK-n n orqan olan “r hb r”zetinin 19 hriv r 1325-ci il (10 sentyabr 1946-c il) tarixli

810 nömr sind d rc edilmi dir).r halda onlar n m niml ümumiyy tl müsahib

aparmalar t vvürüm bel g tir bilm zdim. Onlardanzil ril h tta Tehrandan tan idim. Onlarla söhb tim çox irin nec dey rl r çox xo keçdi. Onlarla xudafizl ib, ayr ld qn onlar qonaq d t etdim, onlar etdikl rini bildirdil r.

Bel q rarla q ki, qay dan zaman vaxtlar olsa Z ncandadail qonaq olsunlar. Çox mehribanl qla ayr ld q, onlar yola

sald q T briz getdil r v qay dan ba dey n Miyanadan qatarlaTehrana getdikl ri üçün bir daha görü bilm zdik. Bir neçgünd n sonra Tehran ruznam rind n öyr ndik ki, onlar

ncanda m niml müsahib apar b, ruznam rd d bumüsahib ri d rc edibl r. Onlar m verdikl ri suallar v

nim cavablar d rc edibl r. M n onlardan bir neç sini qeydetm k ist yir m:

Müxbirl rin milli hökum t il ran hökum ti aras ndaba lanm müqavil haqq nda m nim fikrimi bilm k sual ncavab nda demi m ki, m n guman edir m ki, onun miyy tinisiz m nd n yax bilirsiz. Lakin m müqavil nin n q ryax , g ng, göz l cüml v ifad rl t rtib edilm sind n dahaçox nec icra edilm sind dir. Tehran hökum tinin dedikl rindaha do rusu alt ndan imza qoydu u madd nec letm sind n as r.

n h min madd nec l edilm sin misal olaraqrh ng Zahidinin Q zvind n biz h ml etm si, q hr mandail rimizin müqavim tin rast g lm si v bir q r itgi verib,

geri ç kilm m cbur olmas qeyd etdim. Sözüm davamed k qeyd etdim ki, bizim ran n silahl qüvv ri il tez-teztoqqu malar z olur v toqqu ma bir qayda olaraq ran dövl ti,

73

onun silahl qüvv ri t find n ba verir. Indi özünüz deyin biznec h t etm liyik.

Ruznam r onu da qeyd etmi dil r ki, müxbirl rl söhb tetdiyim zaman telefon z ng çal r, d st yi götürür m, K c

fd n sl ba , H n Cahanb i v M mm dHüseynxan n atl lar n bizim f dai postumuza basq n etm ribar m lumat verilir v m n göst ri verir m ki, f dail rimizmüqavim t etsinl r v i in gedi i haqda vaxta m lumatversinl r. Onlardan qüvv rinin n yerd olmas soru uram,cavab verirl r qüvv miz çatar, tutulmu sirin ifad sind n ayd nolur ki, onlar apqun vurma a g lmi r, r kücl ri çatmasayenid n qay b, s rh dd n o taya keç kl r. M nd n s rh dikeçm , dü ni ax ra q r darmada n etm icazist yirl r. M n göst ri verir m ki, s rh di keçm k olmaz.

rh ddin toxunulmazl haqda bizim müqavil miz var. Biz onupoza bilm rik. M n özüm d g m, m tan tinizi ld nverm yin. Dü n öz hdini pozub, s rh di keçibs d h r haldabiz hdimizi poza bilm rik. Bizim söhb timizi qonaqlar z da

idirl r.Sonra müxbirl r m nd n soru urlar ki, bizim HT il

laq miz nec dir? Daha do rusu ran k rg r t sinin vahidhizbi olan bu t kilata münasib tiniz nec dir? M n cavab verir mki, biz özümüzü hizbd n ayr hesab etmirik. Ona gör onlar dabiz d eyni m qs d u runda mübariz edirik. H r ikimizindü ni eynidir. H r ikimiz beyn lxalq imperializm v daxiliirticaya qar , ran xalqlar n s adati v ran n istiqlal u rundamübariz edirik. Eyni zamanda h r ikimiz eyni ideyaya malikik.Biz HT bütün t dbirl rin t fdar ç q v onlar n h yatakeçirilm sini arzu edirik.

n dedikl rim lav etdim ki, dü nin t hrikil bir maynümayi ind dok. K av rzinin ba s nd blar. Biz onun daqisas almaq fikrind yik.

Do ma firq mizin ildönümü günü dü n biz bir neçyerd n xüsusil Q zvin v K c nahiyy rind n güclü h mletdi. M n göst ri verdim ki, f dail rimiz geri ç kilm sinl r. M n

74

dail rimizl müst qim n laq saxlamaqla yana , Pi riy z ng edib, hvalat dem k ist dim. Dedil r ki, iclasdad r.

Xahi etdim ki, mümkün olsa onu telefona ça rs nlar. T brizd ndedil r ki, o c m ruz edir. Bir q rd n sonra, dahado rusu c qurtarandan sonra Pi ri telefonla m nimldan b, firq mizin yarad lmas günü münasib til bizimham f dail rimizi, q lba lar , f dai ba lar , q lbaqo un fs rl rini, bir sözl bütün yolda lar bu ziz bayrammünasib til t brik etdi. O eyni zamanda soru du ki, biz n il

quluq, firq nin bu tarixi gününü nec t kil etmi ik, f dail rbayram nec qeyd edirl r. M n ümumi v ziyy timiz haqq nda

saca m lumat verdikd n sonra dedim ki, dü n ikiistiqam td biz basq n etmi v f dail rimiz q hr mancas nadü nl vuru urlar. M n Pi riy dedim ki, indi özüm doraya yola dü ür m. O dedi ki, m n haz ram ora g m v bir

dai kimi f dail rimizl çiyin-çiyin dü qar vuru am.n Pi rini x tirc m etdim ki, bizim f dail rin dü

gücü çatar. Onlar geri oturtma a h r cür imkan z vard r.Pi ri biz müv ff qiyy tl r arzu etm kl bir d tap rd ki,dü ni geri oturdark n s rh d m sini yaddan ç xarmay b,

rh ddi gözl k.Pi ri bir d qeyd etdi ki, onun ad ndan f dail salam

yetirim. M n lav etdim ki, ADF MK ad ndan h diyy d ver k.Pi ri bu i d öz raz bildirdi.

n yolda lar n yan na getdim, bir q r liyyatdansonra dü ni zorla geri ç kilm m cbur etdik. Dü n

lafata u rad , öl n v yarananlardan ba qa 12 n r d siral nd . M n f dail bel q hr manl qlar müqabilind nqiym tli mükafat kimi Pi rinin salam yetirdim. Bu dayolda lar n böyük ruh yüks kliyin s b oldu. M n Pi riningöst ri in l ed k, firq nin ildönümü münasib til h r

daiy 5 tüm nlik irni bayraml q verilm si bar göst riverdim.

Biz d f dail r ad ndan bayram münasib til Pi riy birsavari ma n gönd rdik. F dail rin öz r hb rin c bh daim

75

vuru mada olmalar na baxmayaraq, savari ma n gönd rm rininböyük t siri oldu.

Qeyd edilm sini laz m bildiyim hadis rd n biri d Tehranhökum ti il raz la ma snas nda Az rbaycan n bir hiss sini,

qiq des k, X ms mahal , t rkibind Z ncan da olmaqlark zi Tehran hökum tin t hvil verilm si idi.

ni T briz ça b, bildirdil r ki, biz Z ncan m rk ziTehran hökum tin t hvil verm liyik, özü d bu t dbir h likbirt fli h yata keçirilirdi. Daha do rusu Tehran hökum tininbiz verilm sini n rd tutulmu nahiyy biz verilm n

ms Tehran hökum tin verilirdi. Bu t dbir haqq ndaAz rbaycan n ustandar kimi Salamulla Cavid raz idi. Bu i i

nim vasit ml icra etm k ist yirdil r. H qiq n m n özümüçox ç lmaz v ziyy td hiss etdim. Dün q r h r qar

runda Az rbaycan o ullar n qan ax ld torpa n indiham bird n-bir dün q r vuru du umuz düözümüz t hvil verm li ki, orada ya ayan bac v qarda laröz limizl dü nin sar ti alt na verm yi m h valedirdil r.

n Pi rid n xahi etdim ki, r bu i hökm n icraedilm lidirs , m ni oxuma a gönd rm k ad il i n azad edin.Bunu da lav edib, Pi riy dedim ki, m n istefa verib, i n

nar ç kils m, t siri yax olmaz. Ancaq oxuma a getm k adil i n k nar edils m onda h r halda pis olmaz. M nim t kidimigör n Pi ri i n ç kilm yimin sl s bini soru du v xahietdi ki, onunla lap aç q dan am. M n aç q söhb ba lad m vdedim ki, siz ümumi r hb r, firq v hökum t ba , eynizamanda külli f rmandeh kimi bir cür göst ri verirsiz, dok.Cavid d ustandar kimi ba qa cür, b n sizin göst ri inizin ksiolan ba qa göst ri verir. M n kimin göst ri ini özü d nec v ncür yerin yetirm kd çox ç tinlik ç kir m. Aç des m m nözüm d o qüvv ni hiss etmir m ki, sizin aran zda yaranmqeyri-adi v ziyy tin öhd sind n g bilim. Daha do rusu m nkimin göst ri ini yerin yetirm li olsam dig rin qar ç xmolaca am. Ba qa sözl birinin lehin oldu um halda, özü-

76

özlüyünd dig rinin leyhin ç xm olaca am. H r halda h rikinizin göst ri in qulaq asmay b, öz bildiyim kimi h tetm yin d indi vaxt deyil. Bu i m sl t d deyil. Onu dadeyim ki, m n heç vaxt bel h t etm k fikrind d deyil m.

n m ni tam aç ql il Pi riy söyl dikd n sonrao m m sl t gördü ki, N.Q. yolda la görü üm. M n bu

sl tin art q olmas söyl dim. Pi ri bir d t kid etdi ki,n çox vacib bir m dn dan ram, o yolda la görü yimsl tdir. M n Pi rinin israr na sas n h min yolda la

görü düm, onunla da bir q r aç q söhb t edib, v ziyy ti dahado rusu heç növ müsb t n tic ver bilm k v ziyy thaqq nda dan m. O, m sl t gördü ki, bir d sabah saat 7-dgörü k. Raz la z vaxt onlara getdim. Pi ri, büst ri,Cavid, Badiqandan ba qa H.H. v M. . da orada idil r. Qonaql qüçün möhk m haz rl q görülmü dü. Mizin üst h r ey var idi.

clis aç q elan edildi. Möhk m söhb t ba land . Bir-birininadresin mehriban tostlar deyildi. Bir sözl çox s mimi dostluq

clisin xas olan atmosfer hökm sürürdü. M nim d sa matost dem k növb si g lib çatd . Sa ma deyil n tost nuedildikd n sonra m nim tost dem k növb md dedim: bu günküqonaql n s bi ayd n olmasa da h r halda s bkar m m.Sizin bel “z hm ” dü nizin s bkar m n olmu am. M nbel h t etm m cbur idim. Çünki ç lmaz v ziyy tdqalm am. Ham n n r-diqq ti m c lb edildikd n sonra

ni tam aç ql il , lakin bir q r q sa kild dedim. M naç q dedim ki, onlar n aras ndak qeyri-adi v ziyy tl i kolmaz. Bir t fd n dü n hücum edir, dig r t fd n sizinaran zda olan qeyri-s mimi atmosferin aras nda qalm am. Dahado rusu sonu görünm n t zyiq alt ndayam. H r iki t fd n

ng s r. Oras da deyim ki, m ng nin dü n t fi ilbacarmaq, onun öhd sind n g lm k, ona cavab verm k m nimüçün m ng nin dig r t find ki t zyiq tab g tirm kd n dahaasand r. M nim ç mdan sonra mübahis r ba land v bir azbundan qabaqk s mimi tostlardan r- lam t bel qalmad .Mübahis rin yekunu bir-birin söz verm k, bundan sonra daha

77

mehriban olacaqlar v ba qa bu kimi “s mimi” sözl r v“mehriban” münasib tl rl sona çatd . Zahiri, formal-sakitlikyarand , biri-dig rin qar v fadar olacaqlar na aid v dl rl

clis sona çatd .Bu söhb td n bir neç gün sonra yen d köhn qayda

özünü biruz verm , köhn atmosfer b rpa olma a ba lad .Bel ki, keçmi kil rd n bir q r d ir li getm k oldu.

Deyilm sini vacib bildiyim hadis n biri d ranqo ununun Az rbaycana g lm si haqda raz q ld edilm sidir.Salamulla Cavid v büst ri m ni t cili T briz ist disl r. Onlar

ni birlikd q bul etdil r v ümumi t rifat hal- hvaldan sonra bildirdil r ki, ran qo ununun Az rbaycana g lm si

haqq nda raz q ld edilmi dir. Onlar n sözünd n t qrib n belrd ki, m n ran qo ununun Az rbaycana (Z ncan v oradan

da ba qa yerl ) g lm rin maneçilik tör tm li v h ttaonlardan istiqbal da etm liy m. Onlar n sözü, dem k t rzl rind nayd n idi ki, onlar bilirdil r ki, m n bel bir “raz la maya” razolmayaca am, ona gör d m niml bir q r “ehtiyatla” v h rsözün m nas “ayd nla ra-ayd nla ra” dan rd lar. Biridediyini ks r halda dig ri “izah” edirdi. Xülas si bundan ibar tidi ki, ran hakim hey ti randa, o cüml n Az rbaycanda XVdövr m clis seçkil ri tam “demokratik” üsulda keçirm k

qs dil bu i i qo una müh vv l edibl r. Ona gör ki, “xalq”find n seçil k nümay nd r f dail rin “tüf ng zoru” il

deyil, azad sur td ran qo ununun n zar ti alt nda seçilsinl r.Onlar m nim h timd n hiss etdil r ki, m nim bel“raz la malar ” Az rbaycanda “azad” seçki keçirilm si v bunaox ar söhb tl ri e itm h sim yoxdur. Odur ki, söhb ti q saetm k m qs dil m bildirdil r ki, biz f dail ri mür sliyburaxmal , yaln z Z ncanda 300 n r f dai saxlamal q. ranqo ununa öz v zif sini Az rbaycanda yerin yetirm k üçün heçnöv müqavim t göst rm liyik. Bu hvalat m el deyildi ki,

nim etiraz etm k v ya ba qa bir fikir söyl ehtiyacqalm rd . Söhb timizin n tic si bununla tamamland ki, m n

t icra etm k “hüququna” malik m.

78

ifahi göst ri in zind m n k tbi göst ri t betdim. Onlar k tbi s d verm kd n imtina etdil r v m n d

zind bildirdim ki, onlar n ifahi göst ri ini yerinyetirm m. Cavid dedi ki, biz s ni vadar ed rik, s n d tabeolarsan. in ciddil sini görüb, m n soru dum ki, siz m nibel bir i nec m cbur ed bil rsiniz. M n bununla onlar n

ni m cbur ed bil k vasit rini bilm k ist yirdim. Caviddedi ki, biz f dail x rc verm rik. Onda m n çox tez cavabverdim ki, biz x rcimizi tapar q, o da tez soru du ki, x rcinizihardan tapars z? M n söhb ti q sa etm k m qs dil dedim ki,

ni tutaram v s nd n d x rcimizi alar q. Söhb timiz zahir nzarafat xarakteri da sa da, sl h qiq td biz biri-birimiz“zarafat n” m nas çox yax bilirdik. H r halda otaqda qeyri-adi atmosfer hökm sürürdü.

Onlar m nim orada olma m bar Pi riy x rverdil r. Pi ri il birlikd milli m clis g ldik. Pi ri

büst ri il söhb tind dedi ki, Qulam Y hya sizd n k tbi s dist kd haqql r (oras da deyim ki, Pi ri h mi m“Qulam” dey müraci t etdiyi halda büst riy “Qulam Y hya”dedi).

büst ri milli m clisin s dri kimi Z ncan n bo ald lmashaqda m ktubu imza edib, m verdi. M n m ktubu alandansonra daha Z ncana getm dim. M n müavinim Mürt viygöst ri verdim ki, Z ncanda olan f dail ri Miyanaya münt qiletsin. O da f dail rin Miyanaya g lm sini t kil etdi.

ran qo unlar Z ncana daxil olan kimi hali il v ic sinftar etm ba lad lar. Aç q fikirli bir n r din xadimini

ikim rt li evin balkonundan yer atd lar v onu faci li sur tdöldürdül r. Bu hadis rd n sonra Miyanaya getm li oldum.Miyana-Z ncan aras nda bir neç d b rk toqqu malar zoldu. F dail r ran n t n d rna a q r son modern silahlasilahlanm qo ununu geri oturma a m cbur etdil r.

Biz yenid n Z ncana h ml etm haz rla rd q. Bu iKa zkunun mahal ndan ba lamaq fikrind idik. ran qo unu isKaflanqu istiqam tind Miyanaya basq n etm haz rla rd ki,

79

bizim bundan kifay t q r x rimiz var idi. Biz onlar nplanlar pozmaq m qs dil kaflangu körpül rini partlatd q.Bel likl , onlar n Miyanaya basq nlar n qar al nm oldu.Vaxtdan istifad edib, hücum etm vaxt bir q rsur tl ndirdik. El bu zaman T brizd n göst ri verildi ki, heç bir

l atmadan T briz h t ed k.n bank n r isini yan ma d t edib, ondan bankda n

r pul olmas soru dum. O bildirdi ki, bankda 280 mintüm n pul var. M n ondan soru dum ki, h min pullar kimindir.O, dedi ki, onun 80 min tüm ni halinin v 200 min tüm nidövl tindir. M n göst ri verdim ki, bank n r isin r sid verib,200 min tüm ni f dail x rc etm k üçün götürsünl r v qalan80 min tüm n is xalq n pulu kimi bankda qald .

Bizim v ziyy tmiz o q r d yax deyildi. Geri ç kilm kheç k sin xo una g lmirdi. Ümumiyy tl bir bi mühityaranm r. Bizim toplar n güll si olmad na gör onlar

briz gönd rdim. Bu hadis özü d xo ag lm z hadisolmaqla, onsuz da bi mühitin bir q r d pisl sin s boldu.

n yaranm v ziyy t haqq nda Pi ri il dan maqüçün T briz getdim v ev dönm n birba a MK-ya getdim.Pi ri yerind yox idi. M n onun harada olmas soru duqda,oradak lar m çox t ccübl baxd lar. M n yen d bir ey ba adü dim. M nim m qs dim nec olursa olsun tez Pi ri ilgörü üb, v ziyy timizi ona dem k idi. Bizim T briz g lm yimizhaqda ona göst ri veril nd n sonra, sanki biz yaddan ç xm q,ehtiyaclar öyr n yox, bir sözl biziml maraqlanan yoxidi. Bizim geri ç kilm yimizl laq dar, harada dayanmal ,harada müdafi x tti yaratmal , ümumiyy tl n ed yimizibilmirdik. N h rbi sürsat, n d rzaqla t min olunma zbar dü ün n yox idi. Ona gör d m nim yegan fikrimtezlikl Pi ri il görü üb, bütün dedikl rim haqq nda ona

lumat verib, m sl t v köm k almaq ist yirdim. Eynizamanda Pi ril tez görü üb, fovri f dail rin yan na qay tmaqfikrind idim. Bu ayaqda onlar t k qoymaq olmazd .

80

Xülas , MK-da Pi rinin yerin Biriyan v Vilainigördüm. Q saca söhb td n ayd n oldu ki, MK Biriyayatap lm r. Bunu bilc k tez aya a qalxd m, onlar m

sl t gördül r ki, doktorla görü üm, m n o q r bi idimki, hans doktorla görü k laz m olmas bel onlardansoru mad m. Oradan ustandarl a getdim. Cavid yerind yox idi.Oradan doktor S dovun yan na getdim. General P nahyan v

mm div nd bdülm cid orada idil r. M n onlara dedim ki,MK-ya getsinl r, m n d oraya g lir m. Doktor ümumi v ziyy thaqq nda q sa m lumat verdikd n sonra m m sl t gördü ki,tezlikl T brizd n ç b gedim. M n ona dedim ki, m n f dail riqoyub heç yer getm k fikrind deyil m. Oradan ç b, müavinimMürt viy z ng etdim ki, f dail ri T briz g tirsin, el dnec h t etm k laz m g lm si haqq nda q saca telefondadan q. Oradan ev getdim, gördüm ki, ail mi aparmaq üçünma n g tiribl r. Evd kil r m ni salamat gördükl ri üçün çoxsevindil r v t klif etdil r ki, ail ml birlikd gedim. M n dedimki, onlar getsinl r m n d sonradan g m. M n f dail rigözl yirdim ki, g lib, T briz ç xs nlar, onlar n t klifl rinimü yy n ed k.

n evd n ç b, MK-ya getdim. P nahyan v bdülm cidiorada görm dim. Orada Firudin brahimi il rastla q v ür kd n

rdl dik. Bu zaman dok. Cavid g lib ç xd . O, xahi etdi ki,rin min-amanl t min ed k. Bundan ba qa dedi ki, bir

zindana da baxmaq laz md r. Yaranm ayi gör zindanil rzindandan qaç blar. M n oradan zindana getdim, h r ey özqaydas nda idi. Zindan r isi bizi görc k sevindiyind n a lad .

n ona tap rd m ki, ay q olsun, s r yenid n görü rik.n oradan da h rbi m kt g ldim. Oradak lara da

sl t gördük ki, h öz i ind olsun. M n Firudin brahimiil söhb timd ona dedim ki, sabah f dail r T briz g kl r, oda biziml getsin gör k ax n olur. O bir q r naraz halda

dedi ki, yolda lar buradan ged rk n m t klif etm dil rki, m n d onlarla gedim, ona gör d burada qalmaq ist yir m.

n ona dedim ki, yolda lar s getm yin haqda t klif

81

etm yibl rs , m n s t klif edir m. Biz f dail rl ged rik,mümkündür da larda qalmal olduq, o zaman biziml birlikdqalarsan. H r halda o m niml getm raz q verm di v netm k ist diyini d bildirm di. Onunla öpü üb, ayr ld q.

r saat 6-da f dail r T briz çatd lar. Art q v ziyy tayd n idi. Biz T brizd n ç b, harasa getm li idik. T brizdqalmaq olmazd . M n f dail rl görü düm v ist dim ki, v ziyy thaqq nda onlara q saca m lumat verim. Bunu ed bilm dim.Bo az m q rl ndi. Dün q r q ümidil v hücum

qs dil ya ayan f dail bu gün geri ç kilm k, özü d nüçün v hans istiqam td v n n ötrü geri ç kilm yimizidem k m nim üçün h yat mda dey bil m n ç tin anlardanbiri, b lk d vv linci v sonuncu idi. N hay t f dail t klifolundu ki, istiqam ti m lum olmayan s mt kim m niml getm kist yirs ma nda otursun. Kim qalmaq v ya evl rin getm kist yirs 50 tüm n d pul al b getsinl r. Eyni zamanda bizimlgetm k ist yib qalanlar silahlar da ist r saxlaya bil rl r.

n yuxar da qeyd etdiyim kimi h yat mda ç tin anlar molubdur. M ni ilk d rd bild zindani ed rk n 200 allaqvurublar, m nim ölümü t k kameraya sal blar, buradan salamat

xma ma naümid oldu um halda, n inki q rl ndim, h ttacan n a bel hiss etmirdim. Burada dü nl üz-üzdayand m üçün h r an onun acizliyin q rl nm k yox,gülm k ist yirdim. Sonra 1944-cü ilin mart ay nda k ndinged rk n ran v yerli irticai qüvv ri t find n öl q rdöyülm yim, ba n k silm si v yar mcan basd lma n heçbiri m ni q rl ndir bilm diyi halda, f dail rl ayr lark n gözya lar saxlaya bilm dim, dem li n aciz adamlar kimigözümün ya axa-axa f dail rl , ölüm s ng ri yolda lar mdanayr ld m. Son görü ümüzd onlara dedim ki, dar xmas nlar, yen

vaxt g r görü rik, möhk m olsunlar. Bu s hn ni heç vaxtyad mdan ç xara bilm diyim v daim ist diyim vaxt gözümünönün g tir bildiyim halda, onu oldu u kimi t svir etm söztapa bilmir m.

82

21 Az rin günü s r saat 8-d T brizd n M nd t ft etdik. M nd çatanda körpüd iki ma n a

gördük, dü üb yoxlad q, ma nda silah da var idi. Silahlar dagötürdük. Bu zaman r t fd n v yolun traf ndakba lardan biz güll atma a ba lad lar. F dail r cavab verm kist dikd , m n göst ri verdim ki, s br etsinl r. S bsiz adamöldürm k olmaz. Onlardan soru duq ki, onlar kiml rdir v ndem k ist yirl r. Onlar bizim bu xeyrxah suallar n cavab ndabizi bir daha güll bas b, t slim olma mr etdil r. Biz bir

t klif etdik ki, ll rind n l götürsünl r, onlar n h tiyax h t deyildir. Bizim bu t klifimizd n dey n kkdü üb bunu bizim z iflik v qorxaql z hesab ed küz rimiz hücum etm ba lad qda f dail rimiz balaca cavabverm li oldular. Onlardan yaralanan v b lk öl n d oldu. Biz

ndi keçib, Culfaya t f h t etdik.Biz Culfa körpüsün çatark n b zil rinin özl rinin v

ail rinin orada dayand qlar gördüm v x r verdil r ki,nim v ail min keçm sin icaz verilmi dir. M n dedim ki,

buraya topla anlar n ham körpüd n keçm q r m n otaya keçm k fikrind bel olmayaca am.

Bir q rd n sonra ham ya körpünü keçm k icaz si verildi.Laz mi qeyd il vv l u aqlar v qad nlar v sonra t k-t kyolda lar keçdil r.

Xatir nin ikinci hiss si. (mühacir t dövrü)

Biz körpünü (Cülfada) keçdikd n sonra Milanyan x rverdi ki, fs r yolda lar zdan bir neç n rini (5-7 n r)

rgurd h i M ndd tutub, h bs etmi dir. Bu x r m ni birr sars td . Dem li biziml g lm k ist n s ng r

yolda lar zdan b zil ri dü nin ç ngin keçmi dir. M nMilanyana dedim ki, n üçün körpünü keçm mi dem din, bizgedib onlar v ba qa yolda lar azad ed rdik. O, cavab ndadedi ki, m n sizi o tayda narahat etm k ist dim, m hz onagör d orada dem dim. M n dedim ki, orada narahat etm k

83

ist mirdins , b s n üçün indi deyirs n. Siz x yal edibsiz ki, rnd qay tmal olsayd q, onda sizi d aparard q. Ancaq m n

sizi min edir m ki, biz oraya ged rk n sizi aparmazd q.dail rl ged rdik v sizi inand ram ordak yolda lar da

azad ed rik. ndi bu taydan qay tma a icaz verm zl r vqiq n d bel oldu. M n laq dar m qamlara müraci t etdim

ki, bizim yenid n qay tma za icaz versinl r. S rh d r isipalkovnik müraci t etdim. O, cavab nda bildirdi ki, bu mümkündeyildir.

Bizi s rh ddi keç n günü Naxç vana apard lar. Onunsonrak günü daha do rusu az rin 22-d yolda larla görü dük.Ümumi görü n sonra ADF MK üzvl ri d milli m clisnümay ndl ri bir yer topla b ümumi v ziyy timizd n, geri

kilm mizd n dan q. lb tt , bel haz rl qs z, plans z gerikilm i imiz b rk t nqid edildi. H r halda t nqidi ç lar n

r a r olsa da ancam ud fakt n müqabilind vaqe olmu du.Bu haqda dan ma da yuband z ham ya m lum idi.

Bu söhb td n sonra m n T brizd n g lm yimiz vndd vuru ma z haqda dan m. M n yolda lara dedim

ki, bizim Culfaya g lm kd m qs dimiz Pi ri v sizl rlgörü üb, f dail rl da lara ç kilm k, f dai h kat davametdirm k idi. M hz buna gör d m n Miyana bank ndan 200 mintüm n d pul götürmü düm ki, bir müdd t h min pul ildolanar q. Lakin biz Culfaya g q r siz s rh ddikeçdiyiniz gör görü bilm dik v biz bu taya keçm li olduq.

rar oldu ki, pulu Pi rinin s ncam na ver m, m n d puluPi riy t hvil verdim. M nim g tirdiyim puldan ba qaKaviyan, Abbas P nahi v ba qa yolda lar n da g tirdikl rininPi riy verilm si q rara al nd .

Buradak söhb timizd n sonra q rara al nd ki,yolda lar n yerb yer edilm si i i il m n m qul olum. Bel

sl t oldu ki, h lik yolda lar Jdanov rayonunda saxlayaq,sonra n ed yimiz haqq nda m sl tl rik. Bu m qs dl m nJdanov rayonuna getm li oldum. Oraya gedib, orada raykomunkatibi Orucovla görü düm. M n oraya ged q r Orucov

84

n x rdar edilmi di v o da laz mi haz rl q i ri bargöst ri vermi di. Ona gör d biz ç tinlik ç km n yolda larsovxozlarda yerb yer etdik. Biz yolda lar n yerini bir dyoxlad q. Yolda lar n ks riyy ti f dail rd n ibar t oldu uüçün nisb n cavan v subay yolda lar idil r. Bir qism T brizd n

lmi yolda lar ail li idil r. H r halda sovxozun imkanlardair sind yolda lar yerb yer olduqdan sonra h min sovxozundirektoru, bizi daha do rusu raykomun katibi Orucovu, m ni vbir neç ba qa yolda nahara ev d t etdi.

Orada ba qa xarici yeri tutmaq mümkün olmad üçünTürkiy n Anqaran tutma xahi etdik. Türkiy radiosu bizimgeri oturma zdan a z dolusu dan rd . Bu x rl riniç risind dedi ki, h kata r hb rlik ed nl rd n biri generalQulam Y hya dövl t qo unlar t find n d stgir edilib, iki parçaedildi v T brizd n ç xan d rvazad as ld . Bu x ri e id n evsahib sinin lind n podnis dü dü v o, a lama a ba lad . Orucovöz sahib sind n soru du ki, n üçün bel yan ql a lama aba lad n? Xan m özünü zorla al b, suala sualla cavab verdi.

r siz e itm diniz o biçar ni iki aqqa edib, T brizinrvazas ndan as blar, y gin ki, onun da ana-bac , ail si vard r.s indi onlar bel müsib nec döz kl r?

Orucov gülüms k xan ma dedi ki, s n tez çay g tir oiki aqqa edil n bu gün sizin qonaq zd r. Xan m n is ba adü di. Orucov m ni ev sahib sin göst rib, dedi ki, iki aqqaedilib, d rvazadan as lan Qulam Y hya budur. Ev sahib siinanar-inanmaz mat olub qalm .

Yeri g lmi n dem k laz md r ki, o zaman bu kimi yalanayi r yaymaqda sanki b zi xarici radiolar biri dig rind n ir li

keçm yar rd lar. Bel ayi rin qar almaq m qs dilradio il ç etm li oldum.

Bizi Bak ya ist dil r, m n v Pi ri yol uzunu belfikirl dik ki, y gin ki, yenid n f dai h kat il laq dar biziBak ya d t edirl r. r bel olmasayd onda m ni yox,Pi ri il Badiqan d t ed rdil r. Çünki t kilat i obax rd . Ona gör d Bak ya t cili d t olunma z, ham n, o

85

cüml n m nim d böyük sevincim s b olmu du. Bizi MK-da q bul etdil r. Orada bir s ra mövzularda söhb t oldu.M.C.Ba rov lini bintl sar . O, dedi ki, h kiml rindedikl rin gör , b poz unlu undan ba verir. O, dedi ki,

yat mda ikinci d dir ki, lim bel olur. Birinci d o lumunBöyük V n müharib sind h lak olmas x rini e id nd belolmu du. Bu d d sizin hadis il laq dar lim bel olmu dur.O, Stalind n al nm teleqram biz oxudu. Teleqramdaümumiyy tl biz s brli olmaq, i ciddi v möhk m olma ztövsiy edilirdi.

Bir d d 1947-ci il mart ay n vv ll rind Pi rini vni MK-ya d t etdil r. Mirz brahimov v H n H nov

da orada idil r. Söhb t bizim yolda lr n nec yerb yerolmas ndan ba land . M n yolda lar n nec yerb yer olmashaqq nda q sa m lumat verdim. Ba rov bizim yolda lar n

ziyy tl rinin qaranl q qalm yerl ri haqq nda bir s ra suallarverdi v m n d cavablar dedim. Sonra dedi yolda larlavaxta görü k yax olar. Eyni zamanda dedi ki, s tiolmayan yolda alara mü yy n s tl rin öyr dilm si pis olmazd .Sonra yolda lar n savadlanma kurslar na c lb edilm rihaqda göst ri verdi. Bir q r d söhb t etdikd n sonra Ba rovPi rid n soru du ki, bayrama nec haz rla rs z? M el

ldi ki, Pi ri bel bir suala cavab verm haz r deyildi. Onagör d cavab verdi ki, bayrama h çox qal r. Ba rov üzünü

çevirib, f dail rin bayram keçirm rinin t kil edilm sihaqda dan v Mirz brahimova göst ri verdi ki, bu i i t kiletsinl r.

Bu söhb td n sonra rayonlara getm li oldum. Yolda larlagörü rimiz h qiqi bayrama çevrildi. H r eyd n vv l ona görki, çoxdan idi ki, yolda larla görü mi dik. Bundan ba qa bugörü rd n onlar n is gözl yirdil r, h r eyd n vv l vgetm k v v ni yenid n azad etm k arzusu bizim görü rimizi

qiqi bayrama çevirirdi. Bunlardan lav qarda ölk onlar nyat v ya ay t rzl ri il maraqlanma yüks k

qiym tl ndirirdil r.

86

n ilk görü ümüzd yolda lara m sl t gördüm ki, onlarmü yy n s t öyr nsinl r, savads zl lar l v etm k üçünkurslara getsinl r. Do rudur, onlar m nim n dem k ist diyimibilir v bu t dbirl rin h qiq n onlar n xeyrin olmas ayd nhiss edirdil r. Dig r t fd n m nim bel söhb tl rim onlar n

getm rinin yubanmas ndan x r verdiyi üçün o q r f h do urmurdu. M n hiss edirdim ki, onlar n is ancaq

qay tma z il laq dar olan hadis v söhb tl rixo lay rlar. M n yolda lara ayd nla rd m ki, v getm k vist diyimiz nail olmaq üçün h lik n vacib t dbir s töyr nib, savads zl l v etm k, siyasi bilik vdünyagörü ümüzü art rmaqd r. F dail rin h lik yegan xahi ribu idi ki, onlarla tez-tez görü k.

1947-ci ild m ll rd t kilatlar yaranma a ba land .kilatlar mü yy n edilmi plan sas nda f aliyy t edib, vaxt -

vaxt nda c rini keçirirdil r. Bu c lrd firq nin nizam-intizam , m ramnam -nizamnam si, günd lik cari i rl yanabeyn lxalq al md ba ver n hadis rl birlikd v nimizdged n hadis r m tr h edilirdi.

ll rd t kilat verm yimizin h r c td n miyy tiçox böyük oldu. Dem k olar ki, bütün müv ff qiyy tl rimiz özba lan clar buradan ba lam oldu. Biz t kilat vasit silyolda lar n bütün i rin yeti ir, ehtiyaclar öyr nir vonlar n r f edilm sin iqdam edirdik. Xüsusil , yolda lar nmünasib i rl t min olunmas , s t öyr nib, savadlanmas vsair i rinin yerin yetirilm si bilavasit t kilat vasit sil h yatakeçirilirdi.

Bizim yoxlamalardan ayd n oldu ki, M olan bir neçyolda n v ziyy ti yax deyildir. Ona gör d onlar oradanUmbak da olan Azneft sistemin g tirdik ki, onlar n da v ziyy ti

sa müdd td yax la .Mühacir t dövrünün ba lan nda görül n mühüm i rd n

biri d f dail rl t lim keçirilm si i i idi. Bu i in t kili v onahb rlik etm k m h val edildi. F dail r t dbiri çox h s v

ruh yüks kliyi il qar lad lar. Onlar veril n bütün tap qlar

87

can-ba la yerin yetirirdil r. C sar tl dem k olar ki, f dail r bu t miz vicdan v pak q lbl ba lad lar. Biz bu i i sas n iki

yerd t kil etmi dik. Biz verilmi tap q yerin yetiril nd nsonra biz tam haz r oldu umuzu bildirdikd n sonra bir neç güngözl yi m sl t gördül r. V d edilmi vaxt ba a çatd . M nyen d müraci t etdim, yen d m sl t gördül r ki, bir q r

s br ed k. Bu haqda Pi riy m lumat verdim. O da dedi ki,bu d m niml Kirovabada getm k fikrind dir. O da i intezlikl ba lan lmas na t sirdi.

Biz Kirovabada çatd q. M n f dail rin i i il , onlar n i ,t v ba qa i ri il d m qul oldum. Pi ri d rl

tan olurdu. Biz Kirovabaddan kiy getm li idik. Pi ri nis çox t sirdi. Ax am bel q rara al nd ki, s r tezd nKirovabaddan ç b, kiy ged k. M n xahi etdim ki, m nqalan i rimi d gec görüb, qurtar m v s r n vaxt des r ozaman m n d haz r olum. Pi ri keçmi n bir yerd

dikl ri N r Heyd rovun evind qal rd . S r saat 5-dni ça rd lar. M n mexmanxanadan ç xd m. Bizim bel tezd n

getm yimiz N r Heyd rov b rk etiraz etdi. Pi ri cavab ndadedi ki, ür yim z ifdir, Yevlax n istisin dü k üçünist yir m ki, oran tezd n keç k. Biz ma na oturark n dedim ki,

n gec ni yatmam am. Ona gör d mümkündür ma nda m niyuxu tutsun. Ona gör d qabaqcadan üzr ist yir m. M nimma n arxa t find oturma m sl t gördül r. M el

lir ki, ma n h rd n ç xmam yatm am. Sonras ndandaha x rim olmay b, sonrak hadis rin gedi i bir dahagöst rdi ki, m nd n sonra sürücü il qabaqda yl mi Pi rini

arxada m niml yana yl mi Nuri Quliyevi d yuxu tutur.Bu zaman y gin ki, sürücünü d s rin xo v s rin havasxumarland r. Bu zaman ma n yoldan ç r, Pi ri sürücüy

r ki, n edirs n, sürücü y gin ki, tormuz zin qaz bas r.Ma sa dan bird n sola t f al r, ma n körpünün divar na

yir. Z rb n Pi rinin bir neç qab as s r. Quliyevinaya lül n s r v h tta bud lül si ti de ib, üz ç r. M nim

ba m b rk d yir v özümd n gedib, hu umu itirir m. Bizi

88

oradan Yevlax x st xanas na apard lar. 7 saat hu suz özümü hissetm m qal ram.

Bu hadis haqq nda fovri Bak ya x r verilir v rayonlarada s s yay r ki, bel bir b db xt hadis ba vermi dir. M nimuzun müdd t hu suz qald görüb, ölümüm bar x ryay r.

n özüm g rk n a lamaq s si e itdim, lakin gözl rimiaça bilm dim, ba mdan axan qan gözl rimi tutmu du. M nancaq onu soru dum ki, n üçün yolda lar a lay r, m r nolubdur? Yolda lar m nim sual mdan fövqülad sevinib,cavab nda dedil r ki, heç n olmay b v onlar da a lam rlar,ksin gülürl r.

Yolda lar n dedikl rin gör vv lc Pi rinin hal yaximi , m bax b, demi di ki, “Heyf olsun, Q vamüs-s lt nintiqam almadan Qulam ld n verdik”.

Bizi Yevlaxdan t yyar il Bak ya g tirdil r v m n üçaydan sonra bildim ki, Pi ri v fat etmi dir. Pi rinin ölüm

ri m ni b rk sars td , bir neç gün özüm g bilm dim.Ba da qalmay b, köçdük. Ona gör ki, onun d fnolundu u yerd n keç rk n m çox pis t sir edir v uzunmüdd t özümü ala bilmirdim. M hz ona gör d ba da qalabilm dim.

n Pi rinin xsiyy ti, i bacar , m lumat , adamlartan mas , i laq si v sair bu kimi keyfiyy tl ri haqq ndadan maq fikrind deyil m. Onun n q r böyük adam olmasonu tan yanlar, onunla i nl r qat-qat yax bilirl r. Xüsusilonun sa nda v ölümünd n sonra ba ver n hadis r onun n

r haz rl ql adam olmas , r hb xas olan çoxlukeyfiyy tl malik olmas hadis r bir daha t sdiq etdi. M nonun haqq nda daha do rusu onun insani, r hb rlik, inqilabç q,qid sin vur unluq v ba qa bu kimi ancaq v ancaq müsb t

keyfiyy tl ri haqq nda fikir söyl k qüdr tin malik olma mbar izhar vücud etm özümd c sar t hiss etmir m. AncaqEngels özünün h yat v qid dostu Marks n q bri üst dediyi birsözü burada bir d yada salmaq ist yir m: “..... onun çox

89

leyhdarlar ola bil rdi, lakin ç tin ki, onun birc n r d xsidü ni olsun”.

qiq n Pi ri ancaq azadl q u runda mübariz üçünyaranm bir marksist idi. M n dey bil m ki, h yat mda xs ntan m adamlar iç risind heç k s m nd Pi ri q r xo

ssürat ba lamam .1947-ci ilin ax rlar na yax n ADF MK t kil tapd . Bununla

da ADF-nin mühacir td r smi M rk zi Komit si yaranm oldu.Bundan sonra m lli t kilatlar n da h m i ri r smi sur tdqaydaya dü dü, h m d m lli t kilatlar n M rk zi Komit si illaq si r smil di.

1948-ci illl rin vv ll rind bütün m lli t kilatlardaseçki yolu il hövz hey ti amil ri seçildi. Onun ard nca

lli komit rin konfrans t kil tapd . Getdikc t kilat nqaydaya dü si il yana onun r smil si d sinininki af il m suliyy t daha da artma a ba lad . Bütün

kilatlarda, xüsusil Bak t kilat nda yüks k templ canlanmaözünü hiss etdirirdi. El bu zaman daha do rusu 1949-cu ilinvv ll rind Mahmud P nahiyan n ba il , t kilata zidd

olan bir c yan meydana g ldi ki, ad “molodaya qvardiya”qoymu dular. M n bu haqda P nahyan il söhb t etdim, bu

st nin qeyri-t kilat olmas , t kilat n ziyan na olmas haqdabir neç d dan q, lakin o, ya ba a dü mür, ya da ba adü k ist mirdi. Ona gör d P nahyan n m si MK-daqoyulub, m tr h edildi, o, lind n l ç km yib, özünün qeyri-

kilati h tind israr etdiyin gör v onun r hb rlik etdiyi“moladaya qvardiya” qrupu firq nin ziddin oldu una gör

nahyan firq nin M rk zi Komit si t rkibind n ixrac edildi,bununla da qrupun f ailiyy tin son qoyulmu oldu.

Yolda lar n ümumi d qiq uçotunu aparmaq üçün görül ndbirl rd n biri d 1949-cu ild ümumi-sual v sinin t rtib

edilm sidir. Bu anketl rin doldurulmas n ba a çatmas ilfirq nin mühacir td ki ümumi v ziyy ti, birinci növbehsaiyy -uçot i i qaydaya dü dü. Bununla da firq üzvl rimü yy nl dirilib, firq kartlar verilm ba lan ld . Bu da

90

firq nizam-intizam n möhk ml nm si, yolda larda m suliyy thissinin artmas , istehsalat-t rrüfatda qabaqc llar n say nsur tl çoxalmas na s b oldu. M hz bu zaman Sosialist yi

hr manlar , Lenin ordeni alanlar v s.qabaqc llar meydanalm ba lad lar. Bu i in ilk t bbüsçil ri amax da

üzümçülük sovxozunda meydana g lm ba lad . Eyni zamandaburada firq nin leyhin olan “Kommunist t kilat ” meydana

lm ba lad ki, onlar özl rini ran Kommunist firq sininvarisl ri adland rmaq t bbüsünd idil r.

n amax ya getm li oldum, oran n bürosunda, aktivintirak il h min adamlar n yanl h tl ri müzakir v if a

olundu. S hv n onlara qo ulmu lar öz s hvl rini boynlar na al b,bir daha bel h t etm kl rin söz verm kl onlar n yanlyola dü rin s b olan 2-3 n r öz yaramaz h tl rindisrar etdikl rin gör firq n ixrac edildi. Bununla da amax

kilat daha da möhk ml nmi oldu.Qeyd edilm sini laz m bildiyim hadis rd n biri d 1952-ci

ild respublika aktivi ça rma a haz rla maq hadis sidir. Bizümumi respublika aktivi ça rmazdan vv l, ümumi i imizi

rd n keçirib, aktiv m lumat verm k v ondan sonraqar zda duran v zif rd n dan mal idik. H r eyd n vv lMK-n n büro üzvl ri aras nda mövcud olan fikir ayr aradanapar b, aktivin qar nda qoyulacaq v zif rin mü yy nedilm sind yedkil olmal idik. Bunsuz aktivd n gözl diyimiz

tic nail ola bilm zdik.Biz büroda q rara ald q ki, bürodak v ziyy t haqq nda

laq dar yolda lara m lumat verm k m qs dil m ktub yazaq.Bu i MK-n n s dri kimi Badiqana tap ld . Çünki mövcud

raitd i k mümkün deyildir. Biz m ktubda eyni zamandayolda lar n m sl tl rin ehtiyac n da olmas qeydedirdik.

Bir neç günd n sonra m ni ist dil r v m nim bu barxsi fikrimi bilm k ist dikl rini bildirdil r. M n d t qrib n

Badiqan yazd qlar kimi v ziyy ti rh etdim. Eyni zamandayolda lar x rdar etdim ki, indiki raitd i k mümkün

91

deyildir. Yolda lar m dedil r ki, büroda olan yolda larhaqq nda öz fikrimi yaz m. M n bu t klifi q bul etm dim vdedim ki, buna ehtiyac hiss etmir m. Ona gör ki, büroda olanyolda lar siz m nd n d yax tan rs z. Bununla da söhb timizbitdi.

Bir neç günd n sonra m ni yen d d t etdil r v xeylisöhb td n sonra MK-ya ba q etm k i ini m nim öhdqoymaq ist dil r. Daha do rusu öz m sl tl rini dedil r. M ndedim ki, m n i in öhd sind n g bilm m. Ona gör d yaxolard ki, bu i Kamb müh vv l edilsin. Kamb MK-n n

dri olsa m n ona laz mi köm klik ed m. Bu d kisöhb timiz d bununla qurtard .

Bir neç günd n sonra m ni bir d d t etdil r. Bu d dsl tl rini dedil r v m nim MK-n n s dri olma

bildirdil r. Dedil r ki, r m sl tdirs Kamb müavin olsun.Bu m ni bel qurtard q v respublika aktivi ça rma ahaz rla q. Aktivd :

1. Ümumi v ziyy t v t kilat n qar nda duran v zif r.2. Qar dak v zif rin öhd sind n g n r hb rlik

yaratmaq.Aktivl r y nca nda birinci m il laq dar m n ç

etdim. Ç n can t kilat mün zz ml dirib,möhk ml tm k, v nd i k üçün yollar ara rmaq,yolda lar n h rt fli inki af üçün bütün vasit rd n istifadetm k v s.

kinci m il laq dar, daha do rusu MK-n n t rkibiniaktiv bir s sl b ndi.

Yolda lar ç ed k yeni t rkibd olan MK-ya yax ndanköm k ed kl rini bildirdil r v h qiq n sonradan da i ringedi i göst rdi ki, yolda lar verdikl ri v dl layiqinc letdil r.

MK-n n t rkibind edilmi d yi iklikl laq dar b ziyolda lar r hb rlikd n sonra edildikl ri üçün bunlardan b zil riöz naraz qlar müxt lif müst qim v sas n dolay vasit rlbiruz verm ba lad lar. Onlar n v onlara qo ulmaq ist n bir

92

neç n ri qeyri-t kilati v qeyri-m ntiqi h tl rinin qaral nanda böhtana l at b, demokratiyan n qar n “al nmas ”bar hay-küy salma a ba lad lar. Onlar n b zil ri hövziclaslar özl rinin mübahis oca na çevirm çal rgünd likd n rd tutulmayan m r haqda dan araq, ba qasözl hövz süni sur td mübahis r tör tm can at rd lar.Onlar t kilati nizam-intizama d t edildikd bu t dbiridemokratiyan n “bo ulmas ” v m rk ziyy tin “hökm sürm si”kimi q verm k ist yirdil r. Bu zaman r hb rlikd n k narqoyulmu lardan bir neç si Az rbaycan KP MK katibi ad na rizil müraci t etmi dil r. Bu riz r bar m nd n soru dular.

n dedim ki, riz baxmaq laz md r. Yax olar ki, bizimMK-n n üzvl rinin i trak il riz yazanlar n ikay ti e idilsin.Öz t finizd n kimi m sl t bilirsinizs ona da tap nyeti sinl r. Ola bilsin bundan ba qa da sözl ri (böhtanlar ) olsun.Imkan yarad n desinl r. Mustafayev m nim dedikl rimlraz la bildirdi. ADF MK-n n plenum üzvl ri il birlikdriz ver nl r d Az rbaycan SSR Ali Sovetinin binas na d t

olundular. Mustafayevd n ba qa R himov v H. Sultanov datirak edirdil r.

Mustafayev q saca giri biz müraci t ed k, bizimqar zda duran v zif rd n v i imizd ciddi olma n

miyy tind n dan . Sonra dedi ki, biz bir neç rizverilibdir, ist yirik ki, plenum üzvl ril birlikd riz baxaq.

Mustafayev birinci Kaviyan ça b, yazd riz ni onaverib, dedi ki, riz nizi oxuyun. O, dedi ki, m n riz ni sizyazm am v burada oxuma a ehtiyac yoxdur.

Mustafayev dedi ki, siz riz ni m yaz bs z, m n ddeyir m oxuyun. Kaviyan riz ni lin ald , lakin oxuya bilm di.

n Kaviyandan soru dum ki, riz ni özün yaz bsan, b s nüçün oxuya bilmirs n? O dedi ki, riz ni qayn m yaz bd r. Ondansoru dum s nin qayn n haqq varm ki, bizim i qar n. Odedi ki, yox!

riz ni Mustafayev ondan al b, özü oxudu. riz qeydetmi di ki, o, randa silah gizl tmi v güya m n d SSR -d n

93

rana ged rk n buradan dövl t pulu o urlay b, qaç rm am v s.bu kimi böhtanlar yaz lm .

Nazirl r Sovetinin s dri R himov Kaviyandan soru du ki,Qulam Y hya rana hans adla gedib v hans adla qay bd r.Kaviyan ba a sal b, dinm z dayanm . R himov dedi ki,o, buradan getdiyi adla da qay bd r. r s n dey nl rin birfaizi düz olsayd , onda nec olard . Adam özü d böhtanç yalandey nd d bir qaydas nda dey r.

Biz Qulam Y hyan yax tan q, o m ni Komsomolabul edib. Buradan ged q r onu tan z kimi sonrakrind n d x rsiz deyilik. S n harada oturursan o tayda

general olma ndan dan rsan. Yax olar ki, o taydakgenerall ndan yox, bu taydak in kçilikl m qul olub, südsatma ndan dan asan. S nd n general yox, yax süd satan olar.

Bu sözl ri R himov söz yox ki, çox böyük t il , istehzail deyirdi. Inan n h min bu sözl ri e id nd çox x cal t ç kdim.El bil bu sözl r Kaviyana yox, bizim ham za deyilirdi.

Sonra Mira a Az rinin riz sini oxudular. O riz sindyaz rd ki, güya Pi rini m n öldürmü m ki, onun yerinkeç m. M n ondan soru dum ki, ma n avariya ed rk n m n dma nda idim ya yox? O cavab nda dedi ki, b li siz d ma ndaidiz. M n dedim ki, ma n q zaya u rayark n m lum idi ki, kimöl k v kim diri qalacaq? Onda g l s nin barma n birinibalaca k k, gör k s n onun tab g tir bil rs n? r bel bir

raz olsan onda onu m n öldürmü m. Sonra Mustafayev dediki, s n Qulam Y hyan yox, bizi t hqir edirs n, s n bir q rdü ün gör n dan rsan.

Plenum üzvl ri Kaviyan v Mira aya nifr t etdil r. Buhadis rd n sonra böhtanç lar n böhtan dolu riz rinin sayazald .

1954-cü ild oxuma a getm yi t qaza etdim. M nimMoskva Ali Partiya M kt bin getm yim raz q verildi.

nd n soru dular ki, MK-n n s drliyin kimi m sl t bilir m.n Çe maz ri m sl t bildim, o da q bul olundu. MK-da bu

m tr h olunan zaman plenum m ni buraxmaq ist mirdi.

94

n oxuma a fövqülad ehtiyac m olmas sasland rd m.hay t plenum m nim oxuma a getm yimi n al b, m ni

MK-n n s drliyind n azad etdi.n Moskvada oxuyark n m ni yenid n geri ça rd lar.

n g lib, plenumda yolda lar bir daha inand ra bildim ki,oxuma mdan az qal r, ona gör d icaz verin, bu az müdd ti doxuyub, m kt bi qurtar m. Xülas m kt bi qurtarana q roxudum.

ADF h yat nda ba vermi mühüm hadis rd n biri dranda f hl sinfinin vahid marksist hizbinin yarad lmas z rur ti

il laq dar olaraq HT -nin r hb rliyi il ADF r hb rliyi aras ndadan qlar apar lmas idi. Bu i 1953-cü ild n ba lanm , bubar bir neç d m ktub mübadil si edilmi dir.

Bu m qs dl h r iki t kilat n nümay nd hey tl ri ilk d1957-ci ilin sentyabr ay nda görü dül r. Bu mü avir h r ikinümay nd lik bu q rara g ldil r ki, randa imperializm v daxiliirticaya qar mübariz qalib g lm k üçün vahid bir qüvvyaratmaq laz md r.

Bu ümumi fikri li sur td icra etm k üçün xeyli vaxtuzun-uzad söhb tl r getdi. Söhb tl r snas nda ayd n oldu ki, hizbinnümay nd liyinin fikri ADF-nin ad n v t kilat qurulu ununtamamil aradan apar lmas v randa yarad lacaq vahid hizbinad h r yerd HT adlans n. ADF nümay nd liyinin t klifi belidi ki, randa h r iki t kilat n ad v f aliyy t m ll ri oldu ukimi qals nlar. Onlar n l birlikl rini t kil ed n h r iki

kilatdan biri müdir hey ti v ya büro yarad ls n.kinci görü ümüz 1958-ci ild Berlind oldu. HT

find n hizbin katibliyi Radm ni , sg nd ri v Kamb ,ADF t find n firq nin s dri Çe maz r, s dr müavini Vilai vcraiyy hey tinin üzvü kimi m n i tirak edirdik. Bir neç gün

görü ümüzün n tic si ondan ibar t oldu ki, h r iki nümay nd likld hiss etdil r ki, randa vahid birl mi t kilata h r

zamandan indi daha çox ehtiyac vard r.

95

Biz bu m ni ADF bürosunda m tr h ed rk n bürodarin fikir ixtilaf n mövcud olmas özünü göst rdi. Bel likl , iki

bir-birin zidd olan meylin olmas a kar oldu. Bir t fd n randavahid t kilat n olmas z ruriyy ti, dig r t fd n onun icraedilm sin maneçilik tör n fikir ixtilaf n mövcud olmas .Buradan bel bir z rur t meydana g ldi ki, qarda t kilat il

hd getm zd n vv l öz aram zda v hd t yaratmal q.ADF MK-n n 1959-cu ilin avqust ay nda növb ti plenumu

oldu. Plenumun günd liyind h r iki t kilat n nümay ndiliyiningörü si haqq nda m dururdu.

n plenumun günd liyin daha bir m nin lavedilm sini t klif etdim. M n dedim ki, biz v hd getm zd nvv l öz daxilimizd v hd t yarad lmas müzakir ed k.

Plenum m nim t klifimi q bul etdi.Plenum qeyd etdi ki, ADF hey ti craiyy sind v hd t

yaratmadan HT il v hd t yaratmaq mümkün olmayacaqd r.Plenum bu m çox ciddi yana b, craiyy hey tinin

rkibind v hd t yaratmaq m qs dil onun t rkibind saslyi iklik etdi. Plenumda Çe maz r firq nin s dri v Vilayi s dr

müavinliyind n azad edildil r. Plenum m ni ADF-nin MK-n ndri v B.Az ro lunu müvain seçdi.

Plenum craiyy hey tin tap rd ki, HT -nin r hb rliyi ilhd t etm k bar yenid n dan ma a ba las n. Plenumun

göst ri in sas n ADF craiyy hey ti HT -nin r hb rliyinktub yazd v r hb rlik m ktuba tezlikl cavab verib, görü

haz r olduqlar bildirdil r.Biz d craiyy hey tind bel q rara g ldik ki, Hizbid n

katiblik (Radm ni , sg nd ri v Kamb ) olmas nalaraq ADF-d n m n, Az ro lu v Agahi olsun.

Görü randa vacib marksist Hizbin yarad lmas haqq ndasas n raz a g ldik. Lakin bizim n rimizd b zi prinsipial

r h ll edilm li idi. Bunun üçün geni v s lahiyy tlikomissiyon mü yy n edildi. Bu ixtilafl m r sas n

dak lardan ibar t idi:1. HT -nin nümay ndl yinin t klifi:

96

a. randa vahid hizbin vahid ad n olmas ,b. Vahid hizbin vahid r hb rliyinin olmas .

2. ADF nümay nd liyinin t klifi:a. randa vahid hizbin daxilind ADF-nin ad n

saxlan lmasb. Vahid hizbin m ramnam sind milli m nin

Lenin formilirovkas n qeyd edilm si.c. 21 Az r nehz tinin tarixi miyy tinin hizbin

ramnam sind qeyd edilm si. Göründüyü kimi mübahis li m rin say n az

olmas na baxmayaraq, sasl m r idi. Bu m r üz rinduzun-uzad mübahis r getdi. Biz bu m r haqq nda heç cürgüz getm yimizi bildirdik. T k-t k el adamlar datap rd ki, bel sasl mübahis li m istinad ed k,

hd t yarad lmas na maneçilik tör tm çal r, ba qalar nehsasatl v ziyy tl rind n istifad edib, h r iki t fin z ifnöqt rin i ar etm kl özünün qeyri-t kilati, qeyri-marksist,qeyri-v np st h tl rini p rd çal rd lar. Bunlar nsaylar az olsa da, h r halda s sl ri çox uca ç rd . Belprovakatorlar n b zil rinin aqib ti, xo a g lm z ll rl

tic nirdi. Onlar n s si Q rbi Avropa v b zil rinin s dasrandan dü nin “qanadlar alt nda” g lm ba lad .

hay t, HT -nin r hb rliyi Az rbaycan xalq aras ndainqilabi xidm tl rini n alaraq, ADF-nin MK-s yal ti

kilat hüququnda ADF MK ad alt nda f aliyy t etm sinraz q verildi. Bundan lav ran n çoxmill tli ölk olmas

alaraq, mill tl rin t yini müq dd rat hüquqlar nramnam qeyd edilm si v 21 Az r nehz tinin müt qqi

nehz t kimi qiym tl ndirilm si vahid hizbin m ramnam sindqeyd edilm sin raz q verildi.

Bu raz la madan sonra vahid hizbin vahid m ramnam vvahid nizamnam sinin layih sini haz rlamaq üçün h r iki

kilatdan birg komissiyon t kil edildi.

97

Haz rlanm m ramnam -nizamnam ADF MKplenumunun müzakir sind n sonra m lli t kilatlarda müzakiredilm sini m sl t gördü.

Bu sasl s din müzakir rind bütün firq üzvl ri i tiraketdil r v 600 n rd n çox firq üzvü ç etdi. Onlar özfikirl rini deyib, t klifl rini verdil r. Bu t klif v düz li rinyekunu bir d III ümumi respublika konfrans nda müzakiredilib, b nildi. Konfrans q rara ald ki, birl dirici konfransdaADF MK üzvl ri, mu avir üzvl ri v M rk zi T ftikomissiyonunun üzvl ril birlikd HT MK v mü avir üzvl ri

tirak etsinl r.Konfrans n t klifini HT -nin r hb rliyi q bul etdi v h min

rkibd 1960-ci ilin avqust ay nda hizbl firq nin birl diricikonfrans t kil tapd .

Birl dirici konfrans n günd liyind a dak m rll edildi:

1. randa vahid marksist partiyas n yarad lmasruriyy ti.

2. Vahid hizbin m ramnam -nizamnam sinin q buledilm si (haz rlanm s din müzakir v t sdiqi).

3. Vahid hizbin MK üzvl rinin bir d n rd n keçirilm si t sdiqi, yeni craiyy hey tinin seçilm si.

Birl dirici konfrans öz i ini müv ff qiyy tl ba a vurdu.Sonra i in gedi at v n tic si bar elamiy q bul etdi. Bundanbir neç vaxt sonra 1960-c ilin oktyabr ay nda ADF MK-n nplenumunu vahid hizbin miyy tini qeyd ed k, onun n

r böyük miyy malik oldu unu göst k, onunmöhk ml ndirilm si üçün bütün aktivin s rb rliy al nmasbar q rar q bul etdi.

Bu haqda qapal hövz iclaslar keçirilm si il yana“Az rbaycan” ruznam sind i in miyy ti, onun z ruriliyi,

zmun v mahiyy ti haqq nda geni m lumat verildi.Birl dirici konfransdan sonra Az rbaycan t kilat

hd tin möhk ml ndirilm si üçün bir s ra t sirli t dbirl r h yatakeçirdi. Bir sözl v hd tin miyy ti v onun

98

möhk ml ndirilm si üçün Az rbaycan t kilat bütün imkanlar sald . H r halda hizbin ba qa t kilatlar nda görül n i rina tb hesab etm k olmazd . B zil ri v hd ti ADF-d n lkm k, onun keçmi f aliyy tini dayand rmaq v sair bu kimi

“t dbirl rd n” d d m vurma a ba lad lar. Biz bu haqda yerildikc b hs ed yik. Lakin t kc s ravi üzvl ri deyil, h ttasul v b n sabiq li yolda lar n is çox yaln mövqe

tuturdular. Misal kimi t kc bir fakt göst rm k ist yir m.Vahid hizbin craiyy hey tinin üzvü Kiyanuri craiyy

hey tinin bir iclas nda t klif edirdi ki, bir hizbd iki elmi-n rill ola bilm z v buna ehtiyac da yoxdur. Ona gör d

“Az rbaycan” m ll si l v edilsin. “Dünya” m ll sinin b ziqal ri t rcüm edilib, “Az rbaycan” ruznam sind d rc

edilsin. O sözün davam ed k deyirdi ki, “M saili Hizbi”,“Dünya” m ll si v “M rdom” ruznam sind b zi m qal riAz rbaycan dilin t rcüm v n r edils daha yax olar. Onun

klifi sg nd ri, T ri v Qas mi t find n b nildi v onafdar olmalar bildirdil r. M nim “Az rbaycan” m ll sininrinin davam etdirilm sinin vacib olmas haqq ndak t klifimi

onlar federativ t dbir adland rd lar.Mübahis ni yekunla rmaq ist n Radm ni onlar n

bütün t klifl rin t fdar olmas bildirm kl yana dedi ki.Yolda Dani ian v hd federativ bir c yan kimi bax r.

hd tl ehtilaf biri-biril qar r. ndi bir ayr m ll ni n retdirm ehtiyac yoxdur. Siz öz m qal rinizi gönd rin g lsin“Dünya” m ll sind çap edilsin v “Dünya” m ll siniAz rbaycan dilin t rcüm edib, burax n. Yolda lar nsöhb tl rinin m zmunu bu istiqam td davam etdi. Ax rda m n

edib, t qrib n bel dedim: yolda lar n m ni bu kildqoymalar n düzgün olmamas na cavab verm k ist mir m.

kc t ssüfl onu qeyd etm k ist yir m ki, yolda larqar zda duran sas, z ruri v vacib m ri burax b, xsi

ya v hd ziyan vura bil k m r traf nda israr edirl r.Bu kimi yersiz v bo dan qlar kimin xeyrin tamam ola bil r.Söz yox ki, dü nin. Oras da deyim ki, yolda lar n ç v

99

klifl ri heç bir t kilat üsul v qaydaya düz g lmir. Bu hansprinsip uy undur ki, ADF öz ana dilind marksisizm-leninizmmüdd alar sas nda m tbuat n r edilm sin v ya sizin dediyinizkimi buna ehtiyac olmas n.

n q ti bildirdim ki, ADF orqan kimi “Az rbaycan”ruznam si v “Az rbaycan” m ll si n r edilm lidir. M n bir

r d lill r v faktlar g tirib, onlar n dedikl rinin yanlolmas sasland rd qdan sonra dedim ki, siz i in bir c tini dunutmay n ki, biz vahid hizb yaradark n ögey-do ma qarda kimiyox, kiz-tay qarda kimi birl mi ik. Ona gör d bizimözümüzün öz orqan n olmas na haqq z vard r. M n bir s raqarda partiyalardan misallar g tirib, dedim ki, bu hizbl rin heçbirind sizin dediyiniz kimi r ftar edilm mi dir.

nim ç n sas hiss si y gin ki, craiyy hey tininsur ti c sind qeyd edilmi dir. Ona gör d öz çmüf ss l qeyd etm k fikrind deyil m. M n ç n sonundadedim ki, siz arxayin ola bil rsiniz ki, bizim m tbuat zda d rcetdikl rimizin ham vahid hizbin m ramnam -nizamnam sintam uy un olacaq, yaz lar z v hd tin möhk ml nm sinköm k ed kdir. Az rbaycanda yeti mi kadr markasizm-leninizml el silahlanm r ki, o, yintil yol verm z. Onlarancaq hizbin v v hd tin möhk ml nm sin çal rlar. Ona gör

marksizm-lelinizm hizbl rin yara mayan zorak a l atmaqheç k sin, o cüml n sizin d xeyriniz deyildir.

r halda craiyy hey tind göründüyü kimi bir q rbi mühit yaranm . Sonra craiyy hey tind ADF geri

oturmas ill tinin yoxlan lmas ndan söhb t ged rk n m n dedimki, ümumiyy tl geri oturma n s bl rinin a kara

xar lmas v öyr nilm si g k n slin t crüb nm si, bundansonra mübariz etm k üçün d rs almas ndan böyük miyy tiola bil r. Bu yax t klifdir. Ancaq bu yoxlan birt fli deyil,

rt fli yoxlan lmal r. ADF-nin geri oturma s bl rilbirlikd HT -nin d geri oturma s bl ri öyr nilsin.Ümumiyy tl randa nehz tin m lubiyy t s bl rini öyr nm küçün bir s lahiyy tli komissiyon t kil ver k.

100

Bu t klifl raz la lar, komissiyon yarad ld . Lakin iba lamam , l v edildi. Bu söhb timizd n sonra bir d ADForqanlar n qal b-qalmamas m si müzakir edilm di. Yeri

lmi n bir m ni d qeyd edim ki, biz v hd t etdiyimizandan öhd miz dü n v zif v t dbirl ri yerin yetirmba lad q. O cüml n v hd t konfrans ndan azac q sonra hizbikartlar z edildi. randa vahid hizbin yarad lmas n

miyy tind n m tbuat z ard l yazma a ba lad v m llikilatlarda onun miyy ti, onun z ruriliyi, bizim bu barzif rimiz v bunlara ox ar t dbirl r h yata keçirilm

ba lad . Hizbin n riyy rinin yay lmas i i qaydaya sal nd , farsdili bilm n yolda lar üçün h min n riyy rin m zmunu rhedilir v ks r hallarda t rcüm si çatd rd .

Bu c hizbin ran söb sinin m lumat e idildi.Yolda lar ç etdil r. Ax rda m n ç mda dedim ki, Hizbin

hb rliyi randa ged n hadis rin ba nda getm k zinarxas nda sürünür. Bunun da sas s bi r hb rliyin v nd

aliyy t etm li oldu u yerd n uzaqda olmas r. Uzaqdan h tta5-10 min kilometrlikd n t bli at etm k olar. Lakin uzaqda

kilat verm k olmaz. randak lara r hb rlik etm k daha do rusukilat yaratmaq üçün r hb rliyi ya v nd olmal , ya v

çox yax n yerd olmal r. Bunun üçün h r eyd n vv l hizbinhb rliyind möhk m birlik olmal r ki, bu da çox t ssüf ki,

yoxdur.hb rlikd t b olunan t kilati birliyin olmamas öz

nfi t sirini a t kilatlarda da göst rir. Biz bunun bariznümun rini Rum niya, Çexoslovakiya, Bolqar stan, Alman,Dü nb v Moskva t kilat nda ayd n görürük. r h qiq n

kilat bir t kilat hal na salmaq ist yiriks onda lap ilk növbhizbin, daha do rusu craiyy hey tin etilafi v ziyy td n ç xar b,biri-biril i bil n yeni craiyy hey tini seçm k laz md r. Biztezlikl bu i i etm k onda n inki randak , h tta mühacir td ki

kilatlar da ld n vermi olacay q.Odur ki, xsi m nafel rimizi k nara qoyub, var

güvv mizl ümumi i in xeyrin çal aq.

101

n gizli i metodu haqq nda dan ark n keçmidedikl rimi (1961-ci il mart-aprel) burada da yada salmaqist dim. M n dedim ki, randa t kilati s hvl rimizin dalbadal

krar olunmas hizbi getdikc nüfuzdan sal r v r hb rliy qargeni xalq kütl ri iç risind inams zl n artmas na s b olur.Bu inams zl aradan aparmaq üçün biz keçmi ki gizli

rimizd ki q t f aliyy timizi bir d n rd n keçirib,nöqsanlar a kara ç xar b, bir d onlar n t krar na yolverm k. M nim bildiyim nöqsanl c tin biri d ondanibar tdir ki, rana gönd ril n xsin müzakir edilib, t sdiqedilm sini 9 n rlik craiyy hey tind müzakir etm yimizdir.Gizli i gönd ril nl r çox m hdud adamlar n müzakir si vgöst ri i sas nda olmal r. Misal üçün siz indi m nd n biryolda n gizli i getm sini t b ets niz onun burada mü rriflikedilm sini, m n öz t fim n xudku luq hesab edir m.

nim bu sözümd n sonra Qasimi istehza il dedi ki,Dani ian gizli i qaydas biz öyr tsin. M n ona fovri cavabverdim ki, sizin adamlar lova verm niz daha b sdir, özünüz ayr

tap n. O, m dediyinin cavab ald üçün “Sakitl di”.n yolda lara aç q dedim ki, nöqsan gizl tm kl aradan

getmir. ksin onu aç b göst rm kl , onun aradan apar lmasüçün yollar aparmaqla yoldan ged r. Eyni zamanda qeyd etdimki, bizim sas nöqsanlar zdan biri d “yax q rarlar” q buletm kl i imizi bitmi hesab etm yimizdir. Lakin q rar o zaman“yax q rar olur ki, o icra edilsin. Biz h mi yax q rarlar

bul edib, icras katibliy tap q, o da icra olunmam qal r.Siz bel hesab edirsiz ki, icran n yoxlan lmas i rimizi lova verbil r. M n is ksin bu fikird m ki, i rimiz bir d ona görlova gedir ki, biz icran n yoxlan lmas vaxt -vaxt nda t kiletmirik.

Gizli t kilatlar n sazimani mniyy t t find n k folunmas ill tini bir d d olsun ayd nla rmam q. H tta bufikird d olmam q. Biz çox tezlikl dedikl rimiayd nla rmal q. Biz bilm liyik ki, gizli i olanlarehtiyats zl q edirl r, ya polis zir ngdir v ya t kilatlar q sd n

102

lova verilir. Dedikl rimi n q r tez öyr ns k, ziyan z bir or az olar.

n, raq p rv nd sin yeti ib, laz mi q rara g lm klaz md r ki, t sadüfi adamlardan v ya tan qla gizli igönd rilm hallar bir daha t krar olmas n. fs r t kilat ad ilnümay nd gönd rilm si i i qeyri-t kilati i dir. Bu i in kim

find n t kil edilm sinin indiy q r mü yy nl dirilm sidözülm z hald r. Bu i in Dü nb t kilat na n q r ziyanvurmas haqq nda m nc dan maq art qd r. Bel xsl rinyenid n nümay nd t yin edilm si ksiz v hd ti pozmaqdem kdir.

Hizbid sirriyy tin saxlan lmas gizli i üsulu üçünfövqülad miyy malikdir. Halbuki siz burada h tta kimneç pasport al nmas , harada qalmas v ba qa bu kimideyilm sin ehtiyac olmayan sirrl ri if a edirsiz.

Sirriyy tin qorunmas ndan dan ark n oras da dedim ki,hizbin arxivi t k-t k adamlar n m nzill rind saxlan r. M ncbu i günü bu gün lap t cili son qoyulmal r. Arxiv n möhk myerd saxlan lmal r. Bu haqda m nc növb ti plenum q ti

rara g lm lidir.Mühacir td ki t kilatlara g ldikd v ziyy t heç d yax

deyildir. Çünki MK bu t kilatlarla yax ndan m qul olmur. rr bel davam ets , olub qalan t kilatlar da ld n ged r.

Çox t ssüflü c tl rd n biri d MK b zi üzvl ri aras ndamimiyy tin olmamas r. Onlar n aras ndak xsi ixtilaflar

ist r-ist z yolda lar aras nda yay r özü d çox pis n tic rverir. Bunun üçün Moskva hövz rind ki ç lar t kc yadasalmaq kifay tdir. M n iclaslardak ç lar mdan nümun rdes m d bu haqda bir q r trafl qeyd etm k ist yir m.

n, R di ç nda dedi ki, partiya m kt bindpartiya hövz si yaratmaq q t idi. Bu t kilat Ba rov yaratd .Firq nin m qs di Az rbaycan randan ay rmaq idi. Firq

xsiyy p sti olmu v indi d davam edir. Firq ninhb rliyi Az rbaycan xalq aldad b. Pi ri deyirdi: “Ölm k

var, dönm k yoxdur!” R di sözün davam ed k dedi ki,

103

Sovetl r leyhin ç ed n yoxdur. Amma ola bil r ki, söz arasSovetl r leyhin mü yy n eyl r dey nl r olsun, ona da

miyy t verm k laz m deyildir.Yeri g lmi n oras da qeyd edim ki, Moskvada

hövz rin iclaslar keçirilirdi. Ona gör d bel q rara g ldim ki,min hövz c rind i tirak edim. Oradak i tirak m zaman

yad mda qalanlardan b zil rini qeyd etm yimiz mü yy nrin ayd nla lmas na köm k etmi olar. R did n

sonra ç ed n Ruindej C brayil (Bak dan g lmi di) deyir ki,Az rbaycanda i o yer çat bd r ki, “M rdom” ruznam sini ongün toquf edibl r. Ona gör ki, orada Sovet KP XXIIqurultay n xsiyy p sti haqq ndak material d rcolunmu du, qoymad lar oxuyaq. Sonra Ruindej dedi ki, bir s ragünahs z adamlar zindana sal nm lar. Onlardan: Beydili, Mehta ,

riqpeyma v ba qalar n ad ç kdi. M n söhb tin ortas ndaona sual verdim ki, siz B ydilini tan rs z? Az rbaycana nec

ldi v nec adamd r? Ruindej m nim sual ma cavab ver rk ndedi: “Biz girman zindan nda olark n, B ydili özünü çox pisapar rd . Xüsusil 21 Az r nehz tini e id nd n sonra özünü dahada pis aprma a ba lad . O, ruznam Az rbaycanda milliHökum tin yaranmas oxuyandan sonra özünü lap pis aparma aba lad v ona gör d hizbi zindanil r onunla tamamil laq ni

sib, onu baykot etdil r.n Ruindejd n yen d soru dum ki, “M rdom”

ruznam si n vaxt n r olub v sizin Bak aktivin q r “h bsedilmi dir” iddia etdiyiniz aktiv niy ça lm r?. O dedi ki,ruzna nin üstünd yaz ld na gör ruznam yanvar n 20-d

r edilmi dir. Sonra m n onun yad na sald m ki, Bak aktivi dyanvar ay n 26-da olmu dur. Bilirsi ki, “M rdom” ruznam siBak ya Leypsiqd n g lir v n yax halda g lib, biz çatmas 12-15 gün ç kir. Onda b s bu yanvar n 20-d Leypsiqd çapdan

xm “M rdom” ruznam sini yanvar n 26-na q r Bak da nec10 gün “h bs etmi ik”. Sözüm lav edib dedim ki, R fiqRuindej adam yalan v böhtan dey nd d el dem lidir ki, çox

tin v ziyy dü sin heç olmasa yalandan da olsa ona cavab

104

tapmaq mümkün olsun. M nim replikama yolda lar gülü dül r.Ruindej özünü itirdi v daha bir söz dey bilm di.

Yeri g lmi n bir c ti qeyd edim ki, hizbi yolda lar niç risind olan b zil rinin firq nin leyhin , v hd tin leyhinADF-nin ad n saxlan lmas leyhin , ümumiyy tl , qeyri-

kilati ç lar etm yi bir növ özl rin pe etmi dil r.min c rd ç ed n f ls elml ri namiz di

rin dedi ki, “Firq ni Ba rov t kil vermi di. Firq nin t kiliran inqilab na ziyan vurdu. Firq nin xalq aras nda kökü olmas nasas d lill rd n biri ondan ibar tdir ki, Qulam Y hya Sovetttifaq na g rk n at a-at a g lmi dir”. O sözün idam verib,

dedi ki, “Firq nin bundan sonra ad n qalmas mümkün deyildir.Onu v hd td n vv l götürm k laz md r”. O, dedikl rinin“düzgün olmas na” übh etm diyin gör sözün lav edib,dedi ki, “Görün i n yer g lib çat bd r ki, düzgün olmayanfirq n disertasiya yaz rlar. M n h min disertasiyaya ona göretiraz etm dim ki, onu dostum minzad yazm . M hz onagör d h min disertasiyan n müdafi edilm sin etiraz etm yib,raz q verdim. O, ç n sonunda dedi ki, Dani ian n HT -ninnümay nd si kimi Sov. KP XXII qurultay nda i tirak düzgünhesab etmir m.

Orada ç ed nl rd n Rüst mi dedi ki, Az rbaycannehz ti süduridir. El ona gör d ADF-nin t kili xsiyy

sti in n tic sind vücuda g lmi dir. Indi firq nin r hb rl rifirq nin ad n saxlan lmas nda yen d israr edirl r ki, vaxt

ldikd yenid n ayr la bilsinl r. Firq çil r h mi 25-30 minrin hid olmas ndan sui-istifad edirl r. Firq ni

az rbaycanl lar yox, ür vil r yaratd lar. El ona gör d HT -ninhb rliyi c yandan k narda qald , firq nin xalq aras nda kökü

olmad na gör sovet qo unu geri ç kil n kimi firq r hb ri gerioturdular.

Rüst mi ç nda a dak t klifl ri etdi:1. Vahid hizbin bir orqan olsun, onu da Az rbaycan dilin

rcüm etsinl r.2. Firq nin ad tezlikl götürülsün.

105

3. Milli m g ldikd randa bu m Sovetttifaq ndak ndan daha yax r. Ona gör ki, randa

milli zülm v milli ziddiyy tl r n çarpm r. AmmaSovet ttifaq nda bu m , daha do rusu milliziddiyy tl r daha k sgindir. Bu ziddiyy tl rin

tic sind çoxlu adamlar tutulubdur. O özün idamverib dedi ki, “ r m nim dedikl rim inanm rs zsayol x rci verin, ged k m ll rd siz göst rim”. Sonrao dedi: “Az rbaycanda Az rbaycan birl dirm k

yan indi d davam edir. Buna misal olaraqAz ro lunun m qal sini göst rm k olar”. O sözününlap sonunda dedi ki, Az rbaycanda haz rlanan kadrmill tçi kadr kimi haz rlan r. Az rbaycan KommunistPartiyas indi d Az rbaycan randan ay rmaq siyas tiyeridir. El ona gör d ADF-nin ad saxlama a h rcür rait yarad rlar.

Bab k ç ed k, dedi: “Firq nin t kili vv ld n düzgünolmam r. M hz ona gör d HT lap birinci günd n etirazbildirdi. Yaln z firq t kil tapandan sonra HT -nin MK ondan

fdarl q etm ba lad ”. O, sözün idam ver k, dedi ki,“burada deyirl r ki, ADF Az rbaycanda kökü yoxdur. Bu düzdeyildir. Firq geri oturandan bir az sonra m ni Az rbaycanda

gönd rdil r. Az rbaycanda az bir müdd t iç risindADF-nin ad alt nda 3 min n rd n çox adam topla . Bu onugöst rir ki, Az rbaycanda xalq iç risind firq nin kökü vhörm ti vard r. Firq nin h yata keçirdiyi t dbirl r xalq n gözüqaba ndad r. Indi bütün bunlara baxmayaraq firq nin ad nqalmas düzgün deyildir. Ona gör ki, hizbin bir ad olsa dahayax olar”.

min c Qurban T qqi, Cidai zim, lipur V li,Billuri Höküm yolda lar da ç etdil r. Onlar düzgün mövqetutduqlar na gör onlar n ç lar qeyd etm yi laz m bilmir m.

Sonradan biz Universitet hövz sind ki c ç etdik oradak yolda lardan bir neç sind n nümun r kimi qeyd

etm k ist yir m.

106

Rza nay t ç ed rk n dedi ki, xsiyy p sti in t siribizim ölk h r yerd n çox oldu. Qoy r hb rl r özl ri desinl r,ran neftinin ür vil verilm si bar ki nümayi r kim laz m

idi. Bu l r hb rliyin (hizbin – D.Q.) s hvl rind n biri kimiqeyd edilm lidir. R hb rliyin s hvl rind n biri d Q vamüs-

lt dövl tind i tirak etm sidir. ADF-nin yaranmas naldikd , ran inqilab na z r vurmaqdan ba qa bir ey deyildir.

Odur ki, firq nin t kili kökünd n q t idi. Onun yaranmasxsiyy p sti in bilavasit n tic si idi.

Az rbaycan milli höküm tinin apard islahatlara g ldikdonlar ran üçün z rli h t idi. Bu t dbirl rin m qs diAz rbaycan randan ay rmaq m qs di güdürdü. ncüm ni-yal ti, m clisi-milli t kil olundu. Ba v zir mü yy n edildi.

tta v zir c ng t yin olundu.Firq geri oturandan sonra Sovet ttifaq nda “Ba rova

“vahid Az rbaycan n atas ” kimi müraci t edilirdi. Bu haqda“Az rbaycan” ruznam sind olan t briki oxudu.

O sonra sözün idam ver k, dedi: “ “Az rbaycan”ruzna sind fars i qalç v ovinistl ri leyhin m qal rlyana b n d “Ya as n ran z hm tke ri” yaz rd lar ki,bunlar biri-biril düzgün g lmir. Görürsünüz Az rbaycandafarslar leyhin nec mübariz apar rlar?”.

n Rza nay tinin sözünü k sib, soru dum: “siz farsovinist v i alç lar il fars z tke rini bir s raya qoyursuz

ya onlar bir-birind n ay rs z? Xahi edir m bunlarayd nla ras z”. O, m nim replikama cavab ver bilm di v

n tonunu bir q r z ifl tdi. Yoxsa çox “at in” dan rd .Rza nay ti sözün idam ver k dedi ki, sli

az rbaycanl lar il mühacir az rbaycanl lar aras nda ixtilaflarvard r. M hz ona gör d firq nin xalq aras nda kökü yoxdur. Bizmühacir td firq nin ad tezlikl götürm liyik. Bu barhizbin r hb rliyin h rt fli t sir göst rm liyik.

Qulam Y hyaya g ldikd randa milli burjuaziya onunad ndan qorxur v HT -nin r hb rliyind onun ad oldu u üçünHT -n yax nla rd lar. r h qiq n HT milli burjuaziya il

107

yax nla maq ist yirs Qulam Y hyaya dem k laz md r ki, özüistefa verib, hizbd n uzaqla n v r özü uzaql maq istbiz t klif edirik ki, onun i n uzaqla mas üçün hizb t dbirgörsün.

Sonra sg r söz al b, dedi ki, M n yolda Dani iandan birneç sual etm k ist yir m. O, üzünü m t f çevirib, a daksuallar verdi:

1. Bel dan q gedir ki, craiyy hey ti mü yy n igönd rilm k üçün bir neç n r adam ist yib, siz verm misiniz?Bu düzdürmü?

2. Deyirl r firq bir qalad r, siz d onun qap ndali tüf ngli durub, oraya heç k si buraxm rs z”. Bunun daqiq ti var ya yox?

3. Deyirl r Agahi Sov. KP-nin XXII qurultaybar ç etdiyin gör onu ADF MK üzvlüyünd n v craiyyhey tind n ç xar bs z. Bu söhb tl r düzdür ya yox?

4. Bir çox yolda lar Bak dan t bid edibl r. Busöhb tl rin h qiq ti varm ? r varsa n üçün t bid ed nl ri

zaland rm rlar? Cavad Mizani ç nda dedi ki, r hb rliyin xalq aras nda

hörm ti yoxdur. Hizb üzvl ri aras ndak naraz qlar r hb rliyinleyhin olmaqlar ndan ir li g lir. ADF-n g ldikd o, karg r

sinin hizbi deyildir. Ona gör d onunla vahid hizb t kilverm k karg r t si hizbinin ziyan nad r. Hizbin indiki

hb rl ri r hb rliy layiq deyill r. Ona gör d r hb rliyi k narqoymaq v onlar n yerin üçlük t yin etm k laz md r. M n t klifedir m üçlük a dak lardan ibar t olsun: sg nd ri, T ri vNu in. Eyni zamanda t klif edir m ki, firq nin i tirak olmadanhizbin konfrans ça ls n v orada vahid hizbin yaranmas

si müzakir edilsin. Laz m g ls v hd t t kil edilsin.ndiki v hd t is l v edilm lidir.

mm dzad (L nk rani) ç nda dedi ki, HT -ninhb rliyi heç vaxt indiki q r iftizah olmam r. Onlar hizbin

kadrlar il diplomas dan rlar. H r k s öz tan ir li ç kmçal r. H r k s öz tan i g tirir. M hz ona gör d gizli i

108

sadüfi v x ri olmayan adamlar gönd rilir. Ona gör d onlarya d sgir olur, ya da özl ri ran irticas na t slim olurlar –sat rlar. Misal üçün Rza Qazi n gizli i apara bil r ki, onugönd rdil r v ya Gövh ryan gizli i ged rk n (gönd ril rk n)ail sini d özü il apard , orada da sat ld . Hüseyn Y zdi

kilatda h kar idi, ona h r cür i h val edilir, onun h reyd n x ri olurdu. Bütün bunlar onu göst rir ki, kadrlar

sabiq , iman i bacar v ba qa bu kimi c tl rin gör deyil,kim kim n d m nsubdursa h min ölçü il d i c lbedilib, ir li ç kildil r.

Sonra M mm dzad t klif etdi ki, HT -nin f alüzvl rind n konqre v ya konqreni z ed n konfrans ça lsan

orada seçki apar ls n.Fruqyan ç bel ba lad ki, biz beyn lmil lçiyik, ona

gör d harada azadl q h kat n geni nm sini e id n kimisevinirik. Biz d v nimizd olub, orada i liyik. Bizkommunistik, v nimizi zad etm çal mal q. Biz ismühacir td yik. V ham z da eyni fikird deyilik. Birimiz

hb rliyin m sini h ll etm yi dig rimiz firq nin m sinill etm yi t klif edirik.

ADF-nin yaranmas xalq yax qar lad v sonradan ba adü dül r ki, ADF-nin m qs di Az rbaycan randan ay rmaqd r.Ona gör d ondan uzaqla ma a ba lad lar v firq geri oturark nhali ondan üz dönd rdi.

Hizbin r hb rl rinin sas s hvi buras ndad r ki, onlarfirq nin yaranmas n z rli olmas haqda heç bir eyyazmam lar. G k indiy q r bu bar yazard lar.Yazmamalar s hvdir.

Mahmud P nahyan ç na ba lark n dedi ki,Az rbaycanda mill tçilik siyas ti davam edir. Az rbaycandaçoxlu günahs z f dail r, s rbazlar v ba qalar tutulmu zindani

t bid edilmi r ki, burada da fa ist kimi bax rlar. Onlartutanlardan indi d r hb rlikd vard lar. Hizbin M rk zi Komit sibunlara yeti lidir. Bizd d xsiyy p sti vard r bu

109

bar M rk zi Komit n edib v ya n ed yl ri haqda bizdesinl r.

O, sözün davam ed k dedi ki, mühacir td n sonrafirq vahid Az rbaycan m sini ir li sürürdül r. Ona gör dBa rova t brik m ktubu gönd nd onu vahid Az rbaycan natas adland rd lar.

Bayat ç nda dedi ki, hövz nin günd liyind v hd tinmöhk ml ndirilm si qoyuldu u haqda Eti afi v hd tin leyhin ,bilavasit ADF-nin leyhin dan .

yat sözün idam ver k dedi: R di deyir ki, firq ninyaranmas na ehtiyac olmad üçün indi onun ad n qalmas nada ehtiyac yoxdur. R dinin fikrinc firq nin ad ona görsaxlan r ki, Az rbaycan birl dirilsin.

HT il ADF-nin aras nda v hd t yoxdur.yat ç n sonunda dedi: Rüst mi deyir ki, milli m

randa SSR -d n daha yax h ll edilmi dir. fs rl r t kilat naldikd onlar ADF leyhin vücud g tirilmi bir t kilatd r.

Onlar özl rini nec bir panislamist kimi apar rlar.Cudi ç firq nin t kilinin düzgün olmamas il

ba lay b, dedi ki, indi d onun ad n qalmas q tdir. Bizimmübariz miz bununla bitm kdir v biz mübarizimizi davametdirib, hizbin r hb rliyini m cbur ed yik ki, bizimdedikl rimizi q bul edib, h yata keçirsin.

Firq xsiyy p sti lik vard r. Sov. KP XXIIqurultay bizim dilimizi açm r. ndi biz dem liyik ki, 1954-cüild antipartiya c yan nda 108 n ri Qulam Y hyan n imzas nasas n h bs etdil r v çoxlu adam öldürdül r. Bunlar n haqq nda

laz mi ölçü götürülm sini t b etm liyik. Bunu da aç q deyir mki, onlar n ölüml rind Qulam Y hyan n xs n li vard r. Odurki, o, indi tutulmal r.

n onun “at in” ç n ortas nda soru dum ki,dediyiniz tutulan v öldürül n adamlardan heç olmasa ikisininad deyin, gör k onlar kiml rdir? Cudi bir anl a dayand , sankigözl nilm z sual onun vv ld n ax ra q r böhtan dem sinin bir

110

anda üstünü açd . O özünü itirmi halda cavab verdi ki, onlar nadlar yad mda deyildir.

Sonra Pur Hormuzan ç na onunla ba lad ki, firq ninsi ölk v burada h ll olunur. Bunun sas iki s bi

vard r: biri hizbin XI plenumundan sonra hizbin üzvl rinin çoxnarahat olmas , dig ri Sov. KP XXII qurultay ndan sonra ir li

lmi dir.Pur Hormuzan sözün idam ver k dedi ki, Bayat n

dediyind n bel ç r ki, fs rl r t kilat ADF leyhinyarad lm bir t kilatd r. M n deyir m ki, bu t kilat n kimin

find n yarad lmas na baxmayaraq, o çox düzgün v qanunikilatd r. Vahid hizbin yarad lmas t bbüsü firq t find n

deyil, hizbin t find n ir li sürülmü dür. Indi d v hd tiAz rbaycan mill tçil ri x sal rlar. Firq üzvl ri milli

ni ir li sürürl r. Halbuki bir ölk olan müxt lif mill tl rözl ri üçün ayr firq t kil etmirl r. Ona gör d firq nin t kilivv lind n karg r t sinin ziyan na olmu dur. Buna

baxmayaraq h firq ist yir ki, Az rbaycan n tarixi yaz ls n. Buda Az rbaycan randan ay rmaq dem kdir.

mz lu dedi ki, firq nin ad n qalmas q tdir. Dahasdir firq nin ad n zamana q r qalacaqd r. Firq hizbl

taktiki v hd t yaratm r. Ona gör d imkan olan kimi hizbd nayr lacaqd r. Firq nin nöqsanlar h indiy q r müzakiredilm mi dir v m lum deyildir ki, n vaxta q r belqalacaqd r. Firq çox qeyri mün zz m geri ç kildi, s rh ngHab ini n üçün tutdular? Halbuki ran dövl ti onu öldürdü.

mz lu ç n sonunda t klif etdi ki, firq nin ad v özü l vedilsin.

Hizbin MK-n n üzvi Nu in ç nda dedi: “hizbin craiyyhey tinin t qsirl rind n biri hövz rin t klifl rin laqeydyana mas r. Hövz r t klif edirl r ki, firq nin adsaxlan lmas n v M rk zi Komit sinin ad qalmas n. M nchövz rin t klifi düzdür. Firq nin ad n v M rk ziKomi sinin saxlan lmas laz m deyildir. Lakin craiyy hey tibel t klifl qulaq asm r.

111

Firq il v hd t ba a çat b, tamam olmay bd r. Buna misalAz ro lunun yazd m qal sini göst rm k olar. r v hd tmöhk m olsayd , bel nadürüst m qal r yaz lmazd .

Firq yen d Az rbaycan ay rmaq siyas ti yeridir. H ttaitdiyim gör Dani ian deyibdir ki, biz 100 n ri t bid etmi ik,

r yen d laz m olsa yüz n r d t bid ed rik.Sonra Qaim P nah ç edib, dedi ki, böhranl vaxt nda

sasnam saslan b, r hb rliy tabe olmaq düzgün deyildir.Vahid hizbd böhran daha da d rinl ir. Firq il hizb aras nda n

kilati v n d ideoloji v hd t yoxdur.O, t klif etdi ki, firq nin i tirak olmadan hizbin konfrans

ça ls n. Biz Moskva t kilat n ümumi y nca ndaKamb verilmi a dak suallara (b zi yolda lar v hd tidüzgün hesab etmirl r. Siz v hd nec bax rs z? Sizinfikrinizc firq nin r hb rl ri hizbin r hb ri hesab oluna bil rmi?)cavab ver k dedi ki, siz bilirsiniz ki, m n h mi v hd tin

fdar olmu am”.Onun cavab ancaq bu sözl rd n ibar t oldu.Sonra li mirxizi a dak suallarla m müraci t etdi:a. Bizi n üçün Bak dan k nara gönd rdiniz? Biz buna

etiraz etdik. Lakin siz bizim etiraz q bul etm diz.b. Biz m lli t kilatlarla (rayonlara) getdik. Lakin siz

r t kil etm diniz ki, yolda larla görü k.Ba qa ç lar n sas m qs di v m zmunu yolda alara

ayd n oldu u üçün m n onlara ax rda bir yerd qrupla lmhalda cavab verm k ist diyim halda mirxizinin dedikl rind nba qa yolda lar n kifay t q r x rl ri olmad qlar na gör elburadaca cavab verm k m qs dil mirxiziy müraci t ed kdedim ki, sizin qonaql qlardan ba z ayr lm rd ki, c rd

tirak ed siniz. Bundan ba qa siz Bak ya g zm deyil, vahidhizbin m ramnam v nizamnam sini haz rlama a g lmi diniz.Ona gör d biz sizin i niz üçün n münasib olan

rd kanda yer düz ltmi dik, siz özünüz d rl iqrar edib,krar edirdiniz ki, orada i k üçün h r bir rait yarad bd r.

Biz sizin ixtiyar zda bir ma n da qoymu duq ki, siz ist diyinz

112

vaxt ist diyinz yer ged bil rdiniz. M rd kanla Bak nsaf sin g ldikd M rd kan Bak dan 25-30 kilometr aral Bak

r nahiyy rind n biridir. Bundan ba qa daha n kimi raityarad lmal olmas m n düzü bilmir m.

mirxizinin ç sas n firq nin r hb rliyin qaryön ldilm si heç k s üçün gizli deyildir. O, sözün idam ver kdedi ki, HT -nin craiyy hey tind n k tbi sur td Az rbaycanda

yi t qaza vermi dim. Amma firq nin r hb rliyi m nimAz rbaycana g lm yim icaz verm di. O, dediyini bununlasaland rmaq ist yirdi ki, firq nin r hb rliyi ran Az rbaycan

Sovet Az rbaycan il birl dirm k ist diyin gör onunAz rbaycana g lm sin guya mane olublar.

n yerimd n dedim ki, Az rbaycan n birl sininmirxizi qar al b, onlar n birl rin mane olacaq idi.

Az ri ç nda çox am ran sur td dedi ki, burada t kchb rliyi t nqid etm k düzgün olmaz. R hb rliy yol göst nl r

özl ri özl rini t nqid etm lidirl r. Firq m sin g ldikd onunkilinin yanl bar dan mayaca am, çünki m nd n vv l

ed nl r kifay t q r dan lar. M n f t Az rbaycanhaqq nda bir neç k lm dem k ist yir m: Az rbaycanl larözl rini mill t adland rlar. Amma onlar h mill t deyill r. Onagör d hizbin s hvi buras ndad r ki, onlar n bu yanl iddialar nqar almaq zind m tbuat da onlardan t fdarl q edir.

Bel likl ç lar sas n sona çatd üçün növb mçatd ki, ç lar haqq nda öz fikrimi deyim. Daha do rusu onlaracavab verim.

r halda ç lardan göst ril n nümun rd n ayd nd r ki, ed nl rin sas m qs di n n ibar t idi.

nim qeyd etdiyim ç lara cavab verm yimin iki c tivar idi. Bunlardan biri ondan ibar t idi, i n x riolmayanlara,düzgün m lumat verm k ç lar n ks riyy tinin

zli, qeyri-t kilati, yalan v böhtandan ibar t olmaskonkret faktlar sas nda s br v hövs il izah etm k, dig ri is

zi yolda lar n q zli, niyy tl rini if a edib, bu kimi qeyri-kilati, qeyri-m ntiqi, insafs z, kommunistl yara mayan

113

tl rinin bir daha t krar edilm sinin imkan dair sindqar almaqdan ibar t idi. Bu ç lardan dostlar zdan

zil ri düz yoldan müv qq ti d olsa yay na bil kl ri ehtimaledildiyi kimi, dü nl rimiz d çox yax istifad ed bil rdil r.

r halda q zli ç ed nl rin t qrib n ks ri n dem kist dikl rini yax bilirdil r. Sonrak hadis r, xüsus n onlardanbir çoxlar n kiml p nah aparmalar ist r firq , ist r hizb vist rs sosializm c bh sin qar neç mövqe tutmalar ldözünü göst rdi. H r halda o zaman onlar n sl mahiyy tini aç b,göst rm k üçün ham ya m lum olan kifay t q r faktlar yoxidi. Bundan lav ehtimal etm k olard ki, b lk sonradan insaf

vicdanlar g lib, yaramaz ll rind n l ç ksinl r.r halda dediyim raitl hesabla maq m nim i imi bir

fd n ç tinl dirirdis , dig r t fd n ixtiyar zda olanmarksizm-leninizm x zin sin müraci t etm kl çox asanl qlacavab tap b, onlar n qeyri-t kilati v b zil rinin b lk d taminsafs z h tl rini if a etm k m nim üçün o q r d ç tindeyildi. Bütün bu dedikl riml birlikd m n bir hizb üzvü vfirq nin r hb r i çisi kimi n hay t, bir kommunist kimi cavabver rk n m suliyy t hiss edirdim.

Yeri g lmi n b zi ümumi c tl rin qeyd edilm sinixeyirli hesab edir m. vv la onu deyim ki, orada hizbin, xüsusilADF, Az rbaycan xalq , Az rbaycandak h kat leyhin çetm k ist nl r, daha do rusu böhtan dolu yalan dem kist nl r özl rini n q r “c sar tli” göst rm çal salar da

r halda böhtan dedikl rin gör çox miskin, çox aciz, çox naqisgörünürdül r. M el g lirdi ki, bu v ziyy ti t kc m n deyil,orada olanlar n ks riyy ti hiss edirdil r. Özl ri d ç etdikcgözl ri h mi m nd olurdu ki, bir sual vers m v ya bir replikaatsam n ed kl rini qorxa-qorxa yada salma a çal rd lar.

el g lirdi ki, onlar özl rini “c sar tli” göst rmçal salar da t f müqabilin z rb rin tab g tir bilm nbaksorlara ox ay rd lar ki, bilmirdil r t f onlar hans z rb ilgec v ya tez raunda salacaqd r. H r halda Molla N sir ddin kimi“b lk d qaytard lar” misal na ümid b sl yirdil r. Onlar

114

fikirl dil r ki, ADF, Az rbaycandak h kat v bunlarlalaq dar onlar l nl r bird n mü yy n rütb “çatark n”

onlar “geri qalm ” olarlar. Ona gör d böhtan v iftira etm kdbir növ yar rd lar. M n bu haqda onlar n ç lar ndan q sacayad etmi m. Ona gör d bir d misal kimi qeyd etm kist mir m. Ancaq onu deyim ki, “M rdom” ruznam sinin “h bsedilm sind n “firq nin xalq aras nda hörm ti “olmamas ndan”az rbaycanl lar “ sl az rbaycanl ” v “mühacirl ” böl nl r,ADF r hb rl rini mill tçi adland ranlar, 1954-cü ildAz rbaycanda Qulam Y hyan n imzas il 108 n r “h bsedil nl rd n” birinin d ad dey bilm n v ba qa böhtanç largörün n hala dü ürdül r. H r halda onlar n sas istiqam tl rihücum h fl ri ADF, Az rbaycan xalq v xs n m qarolmalar na baxmayaraq m nim onlara bir növ “yaz m” g lirdi.Çünki, t kc onlar deyil, ümumiyy tl yalan dan anlar, xüsusilböhtan dey nl r h mi qorxaq olurlar.

Oradak lar n xeyli hiss sinin m nim ç mdan istifadedib, antaj etm haz r olduqlar t kc m nim üçün deyil,oradak lar n ham üçün ayd n idi. M n ç lardan nümun r

tirdiyim kimi, ç n da ham deyil,m nin slmahiyy tinin ayd nla mas na köm k ed bil k q rini qeydetm çal aca am.

n ç t qrib n a dak t rzd ba lad m.Yolda lar! Moskva hövz rinin günd liyind hizbin daxili

hd tini daha da möhk ml ndirilm si m si müzakirqoyuldu u halda, ld , daha do rusu yolda lar h mingünd liyin ksin ç etdil r. Aç q des k ç lar n ks riyy tiziddi-t kilati ç lar idi.

Xo xtan h min ç lar burada hizbin birinci d biriRadm ni yolda da e itdil r. M n bu haqda geni dan maqist mir m. H r halda özünüz d hiss edirsiniz ki, ç lar nks ri hizb üzvün yara mayan ç lard r.

n h r t k-t k ç ed nl rin üz rind trafl dayanmaqfikrind deyil m. Çünki bu ç lar n xeyli hiss si biri-dig rini ya

krar edir v ya onu t sdiq edir, ya da onu davam etdirir. M n

115

k-t kinizin ç na cavab verm , xüsusil , onlar ki, hizbin,firq nin v qism n Sovet ttifaq n bu v ya ba qa siyas tileyhin dan lar, cavab verm haz ram. Lakin guman edir m

buna vaxt z çatmaz v b lk qrupla b, cavab vers m h rs öz cavab alm olar.

n sizin qeyri-t kilati ç lar nz t qrib n a dak üçqrupa bölm k ist yir m:

Birinci qrup: Birl dirici v hd t konfrans n v HT MK-n q rarlar n leyhin olanlar .

kinci qrup: ADF v onun haz rlad kadr n leyhinolanlar v n hay t

Üçüncü qrup: Sovet ttifa n siyas tin toxunan ç lardaxil etm k ist yir m.

n dediyim qruplara ayr lm ç ed nl cavabverm zd n vv l Az rbaycan t kilat na aid verilmi bir neçsuala cavab verm k ist yir m:

Sual: ADF t kili sind n üçün mirxiziniAz rbaycandan ç xar blar?

Cavab: mirxizinin Az rbaycandan “t bid” edilm sind nrim yoxdur. H r halda mirxizi özü burdad r, ondan xahi

etm k olar ki, onun n üçün v kim t find n “t bid” edilm sihaqda m lumat versin. M n v m qulaq asanlar bir q r onuncavab na münt zir olduq. Lakin o, heç bir ey dem di.

S: N üçün Hizbin m ramnam sasnam sini haz rlayankomissiyan n i si üçün Bak dan k nar yeri intixab etdiniz?

C: Biz i in n q r m suliyy tli olmas bilir v bu i intez ba a çatmas üçün bütün imkanlardan istifad etmçal rd q. Ona gör d komissiyan n mehmanxanada i sinimkan olmazd , qonaq evind i ydil r oraya heç k siburaxmayacaq idil r. Onda da, sual ver rdiniz ki, n üçünyolda lar Bak da “zindani” etmi diniz? Bütün bunlar nalaraq, bizim xahi imiz gör M rd kanda birinci sanatoriyada

rt fli lveri li rait yaratd lar. Bundan lav bu yolda lar nixtiyar nda bir ma n da qoyduq”, ist dikl ri yer d getsinl r.Bundan art q daha n kimi rait yaratmaq laz m olmas m n

116

bilmir m. Oras da deyim ki, biz yolda larla tez-tez görü ürdükya onlar Bak ya g lir, ya da biz M rd kana gedirdik, o zamanyolda lar raitl rind n raz q edirdil r. Qoy bu haqda yolda larözl ri desinl r. r eybiculuq etm k ist yirsinizs onda buradayox, ba qa i axtar n.

Suallar n b zil rind firq nin yaranmas n düzgünolmamas haqda soru urlar.

C: Bu fikird olanlar qoyun öz fikirl rind qals nlar. Buonlar n öz i ridir. Lakin, ADF-nin yaranmas n z ruriliyi, onunxalq iç risind hörm ti v d rin kökl ri olmas haqq nda yüzl r

minl rl misallar g tirm k v faktlar gost rm k olar. Bunukc dostlar z deyil, dü nl rimiz d d rl etiraf etmcbur olmu lar. ADF-nin yarand dövrd n bu t f bütün

hadis r bunu bir daha sübut etdi firq yaranandan lap az müdd tkeç q r onun üzvl rinin say 100 mini ötüb keçdi. H r haldaham za ayd nd r ki, bunlar firq zorla g tirm dil r, onlarözl ri könüllü olaraq, g lirdil r.

Burada ç ed nl g ldikd onlar t kc ADF deyil,Sovet dövl ti, Sovetl r ölk si leyhin d m suliyy tsiz ç laretdil r. M n bir d yolda lar n yad na salmaq ist yir m ki, HT -nin II konqresi ADF-nin yaranmas v onun r hb rliyi alt nda 21Az r nehz tinin mövqeyini düzgün qiym tl ndirdi. Ondan sonraran xalqlar n q hr man o lu Xosrov Ruzbehin ömrünün son

anlar nda firq v 21 Az r nehz tin verdiyi qiym tl ür kd nraz q.

Az rbaycan xalq ADF-nin r hb rliyi alt nda qiyam etmi ,ran tarixind ilk d milli hökum t yaratm , h min hökum t birra islahatlar h yata keçirmi dir ki, dü n onun buraxd izi vsirini aradan aparmaq üçün h r cür vasit l atmas na

baxmayaraq, heç bir ey ed bilmir. ndi ADF-nin h qiqimövqeyi v yaranmas n tarixi z rur t olmas il kim raz la rsaraz la n, bu onun öz i idir. Bir neç n rin yanl , qeyri-elmi

qeyri-m ntiqi fikril h qiq ti danmaq olmaz..Burada ç ed nl rd n vahid hizbin m ramnam -

sasnam si leyhin ç xanlar da az deyildi. Onlara cavab verm yi

117

ruri hesab etmir m, çünki onlar n mövqeyi buradak lar nham üçün ayd nd r. Onlar bilavasit hizbin q rarlar leyhin

rlar. Ona gör d onlar n m sini hizb özü h ll etm lidir.Hizbin birinci d biri Radm ni d onlar n ç lar burada özü

itdi.n bir c ti yolda lar n n rin çatd rma vacib hesab

edir m. O da bundan ibar tdir ki, biz randa iki marksistkilatdan vahid t kilat yarad lmas na iqdam ed rk n heç d

ADF l v edib, HT -n daxil olmad q. Biz h tta böyük v kiçikqarda kimi d deyil, kiz qarda kimi birl dik. M hz buna gör

vahid hizbin m ramnam v sasnam sini d firq nin ad vonun nehz tinin h qiqi mahiyy ti öz ksini tapmal r. r bubel olmasayd , onda q t olard .

ed nl rin bir idd si firq nin t kilinin sas m qs diniran Az rbaycan randan ay b, Sovet Az rbaycan na qatmaq

kimi q verm çal lar. el g lir ki, bu yanl , sass z v qeyri-m ntiqi

müdd a il ç ed nl rin ham bilm d ks riyy ti bilir ki,ADF-nin heç vaxt bel fikri olmam v y gin ki, heç vaxt belfikri olmayacaqd r. Lakin m n bilmir m b zil ri niy bel yersiz

sass z dan rd lar, onlar n dedikl rin z rr q r h tta übhyarada bil k kiçik bir d lil v ya fakt tapmaq qeyri-mümkündür. Bel bir m n ADF-nin m ramnam -sasnam sind yaz b, n d li i ind görünübdür.

Biz ran daxilind xudmuxtarl q t b edirik v yen dmin m qs d u runda mübariz apar q. r siz xudmuxtarl

randan ayr lmaq kimi qiym tl ndirirsizs bu sizin öz i inizdir.Ancaq icaz verin sizd n bir sual edim, r siz Az rbaycan nxudmuxtarl na raz deyilsinizs , b s onda siz necmarksistsiniz?

Sizin ks riyy tiniz, b lk d ham z yax bilirsiz ki, ADFheç vaxt Az rbaycan randan ay rmaq fikrind olmam r.

ziz yolda lar, g lin Az rbaycan nehz tin dü nl rfind n at lan böhtanlar siz t krar etm yin, onlar n mövqeyi

118

ayd nd r, onlar dü ndirl r, siz is özünüzü dost adland rs z.lin h r eyi öz ad il ça raq.

ed nl rd n bir çoxu qeyd etdi ki, ur vil r firq ni onagör t kil verdil r ki, ran Az rbaycan guya randan ay b,Sovet Az rbaycan il birl dirsinl r. Bu müdd an n tamamilyalan v böhtan olmas m el g lir ki, sizin ham z m nd nyax bilirsiniz. Sizin burada dedikl riniz t kc dostlar ndedikl ri il deyil, h tta dü nl rimizin bel dedikl ri il d düz

lmir. ran m clisi-millisi bel bu haqda sizd n düzgün, dahado rusu insafl mövqe tutur. Bununla m n heç d ran m clisi-millisinin müsb t i görm si v ya onun az da olsa müsb t igörm k iqtidar na malik olmas haqq nda dem k ist mir m. Oraran hey ti hakim sinin topla canavar yuvas ndan ba qa birey deyildir. Milli m clis v ya onu t kil ed nl rin birinci

növb ah n fitvas il minl r v minl rl az rbaycanl n qanax ld , yüzl r v on minl rl adam h bs edildi, sürgüngönd rildi v ya öz do ma yurdunu t rk etm m cbur edildil r.Bir sözl milli m clis v onun hakim ri cinay t tör tm k,böhtan dem k, qar t etm kd heç eyd n ç kinm r d sizindediyiniz böhtana l atma a c sar t etm dil r. C sar t etm dil rona gör ki, onlar yax bilirl r ki, bel bir a yalana inanan ç tintap lar.

Ona gör d m n tam m suliyy timl deyir m ki, firqböhtan atmaqda onun sl mahiyy ti v m qs dini t hrif etm kdsiz qat dü nd n d bir q r “qaba a” gedirsiniz. Heç olmasabu bar dü n mövqeind durun.

Siz yax bilirsiniz ki, ran n istiqlal n zaman xdü übs Sovet dövl ti h mi ondan pu tibanl q edibl r. Bunakonkret olaraq çoxlu faktlar göst rm k olar. M el g lir ki, sizbunlar m nd n pis bilmirsiniz. M n ancaq onlardan ikisiniyad za salmaq ist yir m. Çoxlu faktlara müraci t et nBöyük Oktyabr Sosialist nqilab n ilk günl ri iki s dind n adaparmaq ist yir m. H r eyd n vv l çar Rusiyas nda srl r boyudavam ed n milli zülm di l v edildi. Oktyabr n 25-d sülhdekreti, ondan bir h ft sonra “Rusiya xalqlar n hüquq

119

yannam si” v noyabr n 22-d elan olunmu , “Rusiyan n vrqin bütün kçi müs lmanlar na” b yannam si verilmi ,

tarixd n h min s dl rin hans müdd as ür vil r t find npozulmu v ya imkan dair sind icra edilm mi dir?

Bu s dl rd dahi r hb r v mü llimimiz V. .Leninin milli üzr sas t limi zikr edilmi dir. Guman edir m siz h min

tarixi s dl rl tan z v ç tin ki, qli ba nda olan el biradam tap ls n, onlar inkar etm c sar t ed bilsin.

n bir daha yad za salmaq ist diyim iki ba qa fakt onagör qeyd edir m ki, onlar n h r ikisi Sovet dövl ti üçün nisb n

tin olan dövrl ziddir. Bunlardan biri ran xalqlar n tarixinqara l kimi daxil olan 1919-cu il ngilt ran m hur

süquddövl müqavil si slind ran müst ml çevirirdiki, g nc Sovet dövl ti h min müqavil ni tan mayaraq, h qiq tdonu l v edilm sini t kil etdi. Dig ri 1946-ci ilin Amerika vngilt nin xarici i r Nazirl rinin rana Amerika, ngilt v

Sovet dövl tinin q yyumluq etm si t klifinin Sovet dövl tifind n r dd edilm sidir. Bu t klifin sas m zmunu ran 4

nüfuz dair sin parçalamaqdan ibar t idi.Sovet dövl tinin h mi oldu u kimi bu d d ran n

qiq n istiqlaliyy tin bais oldu una gör doktor Müs ddiqXIV dövr m clisinin kürsüsünd n t kkür etdi.

clisin bir çox nümay nd ri dok. Müs ddiqindedikl rini t sdiq etdil r. M el g lir ki, burada nainsaf,böhtanç ç ed nl cavab verm k üçün dedikl rimiz kifay ted r.

zil ri burada ç edib, farslar n Az rbaycandalmalar ndan dan lar. M el g lir ki, onlara n yax

cavab Az rbaycandan g lmi fars yolda lar özl ri ver bil rl r.Qoy h min yolda lar ç edib, vicdanla Az rbaycanda onlaraqar olan münasib td n dan nlar.

sl h qiq t bundan ibar tdir ki, az rbaycanl lar özqonaqp rv rlikl rini fars qarda lar haqq nda da h yatakeçirm c hd edirdil r. laq dar t kilat v m qamlaramüraci t olunan zaman deyirdil r ki, fars qarda lar z h m d

120

bizim qonaqlar zd r. Ona gör d onlara aid olan m rdaha tez h ll edilirdi. Biz b n dedikl rimiz sizi “inand rmaq”üçün müxt lif faktlar v d lill r g tirdikd sizl rd n b zil rinizmü yy n “ç yolu” tap b, n is dedikl rimizin mahiyy t v

zmunundan as olmayaraq onu t kzib etm k üçün özünüzüzif dar hesab edirsiniz. Lakin, m n bir daha t krar edir m

farslara münasib t haqq nda qoy Az rbaycanda olub, indi buradayl mi , yolda lar özl ri ç edib, desinl r.

Az ro lunun m qal si bar verilmi sual v ç laracavab ver rk n dem k ist yir m ki, Az ro lu h r eyd n vv lairdir. Bildiyiniz kimi airl r ehsasatl olurlar, bundan lav

onun m qal sind el bir sasl nöqsan n g lmir. Bütünbunlara baxmayaraq, ona m sl t gördük ki, bundan sonrayaz lar nda bir q r d diqq tli olsun.

O ki, qald sizin b zil rinizin onu r hb rlikd n k nar etm k h tta firq n ixrac etm k t klifinizin heç t kilati, m ntiqi,

hüquqi, ictimai v ba qa bu kimi c tl r nöqteyi-n rid n sasolmad üçün ona heç bir firq c zas verm yik. Bundan

tirc m ola bil rsiniz.Burada veril n suallar v ç larda deyildi ki,

Az rbaycanda çoxlu günahs z adamlar öldürübl r, t bid edibl r tutub zindani edibl r. O cüml n Mahmud P nahyan da sual

ver rk n günahs z adamlar n öldürülm sind n dan . Do rusu, ayd n olmad onun sual hans Az rbaycana aid idi. H r

halda ran Az rbaycan nda bildiyiniz kimi bizim f dail rimizdü nl vuru ark n h r iki t fd n öl nl r v yaralananlarolurdu. r P nahyan bu haqda soru ursa, onda nec olmal idi?

lk biz Az rbaycandan geri ç kil nd n sonra minl rlgünahs z, namuslu yolda lar z öldürülmü , t bid edilmi vzindana sal nm lar. Onlar n haqq nda deyirsinizs onda tamhaql z. Onlar n ölm sind s hl nkarl q ed nl r haqda söhb tged rs , onda ham dan çox r is stad kimi P nahyan Mahmudgünahkard r. M n 20 Az r gec si P nahyan gördüm v ondanxahi etdim ki, M rk zi Komit görü k. O görü yimizraz q verdi, lakin q rarla z vaxtda g lm di. r bel

121

deyils P nahyan özü buradad r, durub desin. r onun verdiyisual Bak ya aiddirs , orada öldürül n, t bid edil n v h bsedil nd n x rim yoxdur. Burada onlardan kimin bel i n

ri varsa durub, burada desinl r. Siz ahid oldunuz ki, Cudinda tutulanlar n say da d qiq bildiyi üçün onlar n say

108 n r zikr etdi. Lakin m n sual verdikd ki, onlardan ikisininad desin, özünüz ahidsiniz ki, o, dedi ki, onlar n ad bilmir.ndi görürsünüz ki, “kiml r öldürülüb, kiml r h bs edilib vbid” edilibl r (m n e itmi dim ki, yalanç lar n hafiz si olmur.

Amma bilmirdim ki, böhtanlar n da, insaflar olmad kimi çoxvaxt utanan üzl ri d olmur).

Bir i i bir q r d aç q dem k ist yir m ki, buradak lardanindiy k x ri olmayanlar da bilsinl r. r h qiq n

nahyan dediyi kimi imkan v ixtiyar z olsayd , onda ilknövb P nahyan, s ni tutdurard q. Özün yax bilirs n n üçün

r eyd n vv l ona gör ki, 1948-ci ild firq nin leyhin“molodaya qvardiya” d st si t kil verdi. Onu da yax bilirs nki, s nin t kil verdiyin qeyri-t kilati daha do rusu ziddi-

kilati d st sinin firq çoxlu ziyan d ydi. M hz d st t kiletdiyin üçün ADF-nin M rk zi Komit sind n ixrac edildiniz.

rin nin sual v ç provakator xarakter da na görona cavab verm yi z ruri hesab etmir m.

n ç n vv lind dediyim ki, bütün ç lar nham na ayr qda cavab verm k fikrind deyil m. Bunun rbir s bi vaxt n olmama rsa, onun sas s bi is ç lar nks riyy tinin qeyri-t kilati v qeyri-m ntiqi oldu u üçün onlara

cavab verm k üçün vaxt s rf etm d ym z. Bu ç lar h r ikikilat n birl dirici konfrans n q rar na qar olan qeyri-

marksist ç lardan ba qa bir ey deyildir.n ümidvaram ki, hizbin r hb rliyi, xüsusil onun birinci

biri Radm ni yolda özü d i tirak edib, e itdiyi sözl rin nqs d da yax bilir. Y gin ki, hizbin r hb rl rikilatlar n azad kürsüy çevirilm sin , m suliyy tsiz böhtanç

lar meydan na çevirm sin heç növ icaz verm z v tezliklbu haqda laz mi t kilat t dbir görül r. M n ancaq bir c ti

122

qeyd etm k ist yir m ki, bu kimi qeyri-t kilati v marksizmleninizm üçün yabanç olan ç lar v hd tin möhk ml nm sinhizbd nizam-intizam n qorunmas na deyil, v hd tin z ifl si

hizbd anarxiyaya s b olar.Bir c ti yolda lar n bir d yad na sal b, yad rlik etm k

ist yir m ki, bizim hizbimiz bütün qarda kommunist karg rhizbl ri kimi demokratik m rk ziyy t prinsipin saslan r.Do rudur ki, raitl laq dar t kilatda demokratiya il

rk ziyy tin müt qabil ist kl ri mü yy n vaxtlar bir q ryi bil r. Daha do rusu biri dig rin nisb n müv qq ti

üstünlük t kil ed bil r. Lakin heç vaxt v heç bir raitdonlardan biri dig rini inkar ed bilm z. Ona gör d hizb üzvl rihizbd n mü yy n q rar q bul edil q r öz hüquqlar ndan

rt fli istifad edib, bütün t kilati v m ntiqi fikirl rini azadsur td dey bildikl ri kimi q rar q bul etdikd n sonra, yaln zhizbi v ziyy tl rini yerin yetirib, h min q rar sözsüz yerinyetirm çal mal lar. Hizb üzvünün hüquq v

ziyy tl rind n ir li g n müdd alara hizb üzvü qeyd- rtqoymadan yerin yetirm lidir ki, buna hizbi normalar deyilir vonu pozma a heç k icaz verilmir. Pozanlar özü d h m dhökm n c zalanmal r.

ndi d bir neç söz sovet siyas tin toxunan ç larhaqq nda dem k is tiyir m. Burada b zil ri dedil r ki, guyaADF-ni Ba rov bu m clisd t kil vermi di ki, Az rbaycanrandan ay rs n. Sözünüz idam verib, onu da lav edirsiniz ki,

indi h min siyas ti Az rbaycan Kommunist Partiyas davametdirir. B zil riniz deyirsiniz ki, Az rbaycan inqilaba haz rdeyildir. Guya Az rbaycana inqilab südur edildi. Dedikl rinizi

sasland rma a” çal ark n onu da misal g tirib, deyirsiniz ki,Pi rini ruslar ona gör öldürdül r ki, o, Az rbaycan randanayr b, Sovet Az rbaycan il birl sinin leyhin idi.

ndi dedikl rinizi n rd n keçir k. r ADF-ni Ba rovyaratm sa, b s n üçün o i n ged nd n sonra da qal r v

aliyy t edir? Deyirsiniz ki, indi d Az rbaycan KP MK h minsiyas ti davam etdirir. ndi sizin ham za bel bir sualla müraci t

123

etm k ist yir m. Deyin gör k Az rbaycan KP Sovet KP-d n ayrsiyas t yeridir? lb tt , ham z xorla dey ksiniz ki, yox! B sonda n üçün bel kobud v m suliyy tsiz böhtana mürt kibolub, bu t kilatlar biri-birin qar qoyursuz? Buradadedikl riniz özünüz inan rs z? lb tt , yox! B s özünüzüninanmad z v heç bir sas h tta heç bir ox arl belolmayan c z böhtan v yalan n üçün deyirsiniz. Az rbaycanxalq kimi bir xalq t msil ed n bir t kilata n üçün l vurmaqist yirsiniz? Sonra deyirsiniz ki, Pi rini ona gör öldürdül rki, o, Az rbaycan n randan ay lmas na raz q verm di. rsiz öz dedikl riniz “inan rs zsa” onda bilirsiniz ki, ilk dyaranan ADF ba Pi ri idi v öl nd d firq nin s dri idi.

Sonra dediyiniz kimi Az rbaycan inqilaba haz r deyildi.Onu oraya südur etdil r. Bu sözl ri dey nl r özl rini leninçiadland rlar. Ax V. .Lenin demi di ki: “ nqilab bir ölk nba qas na sadir etm k olmaz”. Dem li, bu müdd a il çed nl r özl rini leninçi adland rsalar da, leninizmin bel bir

hur müd as inkar etm kl , leninizmin özünü inkar etmiolurlar.

Burada oturanlar,o cüml n bir xalqa qar böhtançlar etm “c sar t” ed nl r mü yy n h qiq tl ri inkar

ets r d , h r halda bunun dünyaya m lum olan tarixi faktlarinkar ed bilm zl r. Sizin inqilab n südur edilm sini iddiaetdiyiniz xalq t kc XX srd üç d aya a qalxaraq özününazadl u runda ölüm-dirim mübariz sin ba lam r. Sizinfikirnizc bütün bunlar b s xaricd n südur olmas n n tic sidir?

r bel dirs onda ran n özün haradan inqilab südur olunubki, 1920-ci ild KP v 1941-ci ild HT vücud g lmi dir. r

qiq n HT d xaricd n südur n tic sind meydana g lmi üçün hakim t bu q r b rk qorxur v özünün ölüm

hökmünü onun lind görür?lin xalq n inqilabi h kat tarixin düzgün qiym t

verm yi ll n bacaraq, yoxsa xalq sizin ona atd z böhtanüçün sizi ba lamaz.

124

Sizin sas “hücum” isitiqam tiniz sas n ADF-y qar r iddia edirsiz ki, Az rbaycanda haz rlanan kadr mill tçi v

onlar n t bli at , o cüml n “Az rbaycan” ruznam si guyahd tin leyhin dir. Lakin yalandan olsa da dedikl rinizi t sdiq

ed bil k v ya ona ox ar t kc bir fakt dey bilm diniz v q tideyir m ki, dey d bilm ksiz. Ona gör ki, m n bilir m ki,vv la bel bir fikir heç vaxt olmam r. Sizin ks riyy tinizlk d ham z bilirsiniz ki, dedikl rinizin çox hiss si böhtan yaland r.

el g lir ki, ç tin bel bir adam tap la bil r ki,Az rbaycan t kilat n mün zz m müt kkil vahid ideyalmarksist bir t kilat olmas inkar etm v h tta übh etm

sar t etsin. M hz ona gör d bir mün zz m t kilat söz yox ki,qeyri-t kilati- ll ç lara v h tl yol ver bilm z.Eyni zamanda qeyri-t kilati t zahürl rin ham na t kilati cavabverm yi d özünün müq dd s v zif si bilir.

Siz Az rbaycan t kilat n t bli at v “Az rbaycan”ruznam sin böhtan at b, onlar v hd tin leyhin olmaqda, dahado rusu v hd tin leyhin “f aliyy t etdikl rin ” görtöhm tl ndirm s y göst rdiyiniz halda sizd n fakt t betdikd bir-birinizin üzün bax rs z. Odur ki, m n siz “m sl t”görür m ya bel hala dü k üçün böhtan dem kd n l ç kin,ya da el “böhtan” deyin ki, bu günki v ziyy dü siniz.

Siz Az rbaycanda haz rlanm kadr mill tçi v sairadland rsan z da, h r halda bizim mühacir t dövrü gördüyümüz

r iç risind n yax v sevindirici t dbirl rd n biri v sasV. .Leninin yaratd böyük Sovetl r ittifaq nda marksizm vleninizm silah il silahlanm kadr haz rlanmas r. Biz bu i iimkan dair sind bundan sonra daha sur tl davam etdir yik.Burada mill tçi yox, beyn lmil lçi kadrlar haz rlan r.

el g lir ki, t kc dostlar z deyil, t qrib n bütündü nl rimiz bilir ki, o cüml n siz d yax bilirsiniz ki,dü n birinci növb ran hakimiyy ti bizl münasib tdmilliyy timiz gör r ftar edir. ran hey ti hakim siazadixahl qlar edam, uzun müdd tli h bs, sürgün v ba qa

125

zaya “m hkum” ed rk n, onun milliyy tini deyil, özün qarmünasib tini sas tutur. Bütün bunlar gör -gör , dü ün -dü ün ,his ed -ed bel yersiz dan qlar z übh siz vahid hizbimizinmöhk ml nm sin yox, z ifl sin s b ola bil r ki, bu daümumi i rimizin ziyanlar r.

ziz yolda lar!lin qeyri-t kilati miyy tl rimiz inad etm yib, l-

verib, hizbimizin daxili v hd tini möhk ml k, mübarizqüvv mizin inqilabi qüdr tini art rmaqla onun say çoxaltma açal aq. Bu bizim ham n sas v zif miz olmal r. Bunubizd n günün t bi, ran xalqlar n ist k v arzular t b edir.

Bildiyiniz kimi uzun müzakir , mübahis v z hm tl rd nsonra vahid hizbin yarad lmas ba a çatm v randa vahidmarksist hizb yarad lm r. ndi v zif keçmi iki hizbin, indiis vahid hizbin bütün t kilatlar v bütün üzvl rinin f aliyy tiyaln z vahid hizbin h rt fli möhk ml nm sin , t kilatiqüdr tinin artmas na yön ldilm lidir. Ba qa cür h ti s hv v

yan td n ba qa bir ey adland rmaq olmaz. Biz öz növb mizdvahid hizbin qar ya qoydu u v zif ri yerin yetirmba lam q. O cüml n hizbin Az rbaycan t kilat olan ADF vonun craiyy hey ti v hd td n keç n q sa müdd td a dak

dbirl ri h yata keçirmi dir:Vahid hizbin yaranmas n z ruriliyi, ran z hm tke ri

üçün miyy ti v hizbin v nimizd qar da duran v zif rihaqq nda bütün m lli t kilatlarda m ruz r, söhb tl r vgörü r keçirm ba lam v ard l davam etdirilir.

Hizbin m ramnam sasnam sind n ir li g n t dbirl rinyerin yetirilm si üçün h r cür t dbirl r görm si il yana h min

din özünün öyr nilm sin ba lam q. Bir sözl h qiq t dlaz msa onu etm çal q. HT -nin yarad lmas n 20-ci illiyigünü n q r t nt li sur td keçm si haqq nda geni qeydetm k ist mir m. Ona gör ki, buradak lar n ks riyy ti onuncanl ahidl risiniz.

Sonra hizbi kartlar n d yi dirilib, vahid hizbin kartlar nverilm si, hizbin m rmanam sasnam sinin hövz sind

126

öyr nilm si il yana , bu i üçün ayr ca kurslar t kiledilm sind n y gin ki, x rsiz deyilsiniz.

n görül n i r haqda çoxlu misal deyib, faktlar göstbil m, m nc buna ehtiyac yoxdur, çünki biz bu i riözümüzün hizbi v zif rimiz hesab edirik v yerin yetirm liyik.

Lakin bir i t ssüf edir m ki, burada daha do rusuMoskva t kilat nda vahid hizb, onun t kilat olan ADFhaqq nda v ümumiyy tl qeyri-t kilati, qeyri-marksist ç lar

id n hizbimizin birinci d biri Radm ni yolda f t “bir s ralar n düzgün olmamas ” qeyd etm kl kifay tl ndi. Bel

yaramaz v qeyri-hizbi hallar n bir daha t krar edilm yihaqq nda n kimi ölçü götürül yi bar bir k lm d olsundem di.

Biz ard l olaraq, hizbin craiyy hey tinin c rindhizbin v hd tin möhk ml ndirilm si bar t mtaraql göz lcüml rl , lap “ sl t kilati” q rarlar q bul etm yimizbaxmayaraq, Az rbaycan t kilat leyhin heç bir sas olmayanqeyri-t kilati, böhtanç , iftira dolu m suliyy tsiz ç lar yen ddavam edir.

Biz öz növb mizd i rimizi davam etdirib, v hd tin dahada möhk ml ndirilm si üçün yeni-yeni yollar axtar b, müxt lif

dbirl l atmaqla yana , görünür, Az rbaycan t kilatleyhin ç lara da bir növ ad t etm li olacay q. Çünki bizim

ayr ç yolumuz yoxdur. Hizbin r hb rliyi h lik bu kimiqeyri-t kilati ç lar n qar almaq üçün heç bir t sirli t dbirgörmür.

hb rliyin dözülm z ikinci çat mayan c ti, m ncondan ibar tdir ki, o, randa ged n hadis r hb rlik etm küçün onun ba nda deyil, onun arxas nca sürünür. Bunun da sas

bi r hb rliyin v nd n uzaq olmas r.Biz h yat t crüb rimizd n bilirik ki, uzaqdan h tta bir

neç min kilometrlikd n t bli at etm k olar. H r halda yax nda hüzuru olsa daha t sirli v daha k rli olar. Çünki radio vtbuatdan daha yax kütl rl canl t mas tapmaqd r. h rç nd

radio v m tbuat n özün gör müsb t c tl ri vard r ki, bunu

127

çat mayan c tl rini hiss etm k o q r d ç tin deyildir. rbunlar qrupla rm olsaq t qrib n a dak qaydada olar:

a. HT -nin craiyy hey tind birliyin olmamassirriyy tin qorunmamas , m hz t kilati sirriyy tinqorunmamas n tic sind bizim t kilatlar n, ocüml n sfahan v T briz t kilatlar n lovagetm sini göst rm k olar.

b. Gizli i qaydas n düzgün t kil edilm si, ocüml n m ktubla malar, m tbuat n gönd rilm siqaydas v s. göst rm k olar

c. Gizli i üçün kadr haz rl n ba -ba naburax lmas n tic sind bu i t sadüfi v bu iheç bir t crüb si olmayan adamlardan istifadedilm si.

Bu nöqsanlar aradan apar lmadan biz qar zaqoydu umuz m qs nail olmaqla yana , qalan t kilatlarda ld n ver rik.

Bizim i imizd olan n böyük nöqsanlardan biri d hizbdrc-m rcliyin tam hökm sürm sidir. O cüml n, hizbinramnam v sasnam sinin leyhin ç xanlar n c zas z

qalmas r. Bu da öz növb sind hizbi mübahis klubuna, hövziclaslar özl rinin azad kürsül rin çevril nl rin, böhtanç -iftiraçi müdd alarla ç ed nl rin say n getdikc çoxalmas na

b olur. M rk zi Komit v craiyy hey tinin q rar vgöst ri rin tabe olmayanlardan m suliyy tin t b edilm si,bel adamlar n say n getdikc çoxalmas na do ru apar r. Ocüml n Moskvada ya ayan fs rl rin hizbin Az rbaycan

kilat leyhin yazd qlar qeyri-t kilati, böhtanç , b lk dhqiredici m ktubla tan z, indi soru uram onlar n bu

yaramaz v hizb üzvlüyü il bir yer s mayan h tl riqar nda n kimi t dbir gördünüz dem k olar ki, heç bir t dbirgörülm di. M n bu kimi misallar n say ist nil n q r art rabil m. Z nnimc bunlar da sl v ziyy ti ayd nla rmaq üçünkifay t ed r. ndi siz özünüz deyin bu h rc-m rclik, daha aç q

128

des k bu özba nal q bizi hökm n v hökm n t kilats zl aapar b, ç xarmayacaqd rm ?

n ba qa bir daha t ccüblü hadis haqq nda dan maqist yir m. O da bundan ibar tdir ki, siz hizbin Az rbaycan

kilat olan ADF-d n onun t kilati v ziyy ti v i rinin gedi ihaqq nda güzari ist diniz, biz d gönd rdik. Lakin, buradakgüzari inizd ki faktlar bizim gönd rdiyimiz güzari snas ndadeyil, oradan ayr -ayr sa lam fikird olmayan v firq yaxmünasib t b sl n adamlar n verdikl ri m lumatlar snas nda

rtib edilmi dir.Sizin güzari inizin Az rbaycan t kilat na aid olan

hiss sind deyilir ki, Az rbaycan t kilat nda m rk ziyy t hökmsürür, t nqid yol verilmir, seçkil r düzgün getmir, kimi ist yirl ronlar da seçirl r. Yeri g lmi n oras da deyim ki,göst ril nl heç olmasa bir fakt bel göst bilm zsiniz v

el g lir ki, göst d bilm diniz. Ona gör ki, bunlar,firq yax münasib td olmayanlar n çoxdan dem yeraxtaranlar n böhtanlar ndan ba qa bir ey deyildir.

Sonra güzari deyilir ki, v hd tin möhk ml ndirilm siüçün yax olard ki, HT -nin MK üzvl rind n bir neç n riADF MK-s t rkibin seçil ydi. Sonra qeyd edilir ki, HT -ninsabiq li üzvl rind n Az rbaycan t kilat na bir neç t bli atç nda gönd rilm si laz md r. Sonra qeyd edirsiniz ki, firq ninsand ndan x riniz yoxdur v s.

n bu m cavab verm k ist mir m, ona gör ki,siz gönd rdiyimiz güzari bütün bunlar n v ba qa m rinhaqq nda trafl qeyd edilmi dir. M n bir d t krar edir m, siz

kilatdan gönd rilmi güzari i sas götürm lisiniz. Ba qa t k-k adamlar n verdikl ri m lumatlar n yalan v böhtanlardan

ibar t olmas , siz d m nim q r bilirsiniz. G linkilat n qar nda duran v zif ri yerin yetirm k üçünkilat daha da möhk ml ndir k, n inki t kilatlar aras nda

süni ixtilaflar sal b, onu z ifl k. Bu ümumi i imiz z ryetir r.

129

Güzari deyilir ki, biz v nd t kilat n lova getm sibl rini des k v ya onlar ara rsaq onda sirriyy t k f olar.

n bilmir m sirriyy t kim t find n k f olar. r sazimanemniyy t n rd tutulursa, o, art q h r eyi bilir. Biz bu

bl ri geni müzakir edib, g k i rimizin qurulmas ndaonlardan istifad etm liyik. Biz s hvl rimizi öyr nib, onlar n birdaha t krar olmamas na çal mal q daha do rusu, daha yeni vlveri li üsullardan istifad etm liyik.

n vacib v z ruri i rimizd n biri olan gizli i üçün kadrhaz rl h mi oldu u kimi n is bu d d n rd nqaç lm v güzari qeyd edilm mi dir. Bu i dem k olar ki,ks r hallarda t sadüfi v bu i heç bir t crüb si olmayan

adamlar n c lb edilm si, h mi xo ag lm z faci rltic nir. Misal üçün ömründ bir hövz ni bel idar etm n idar etm yi bacarmayan h kimi Hu ng Tehran t kilat n

tap lmas n il izah etm k olar. Bel h tl rin, beldbirl rin, bel kadr seçilm sinin n tic sinin faci il

qurtaraca qabaqcadan söyl k o q r d d rin m lumatb etmir.

Sonra t kilatda etilaf craiyy hey tinin t kil edilm sitic sind hizbin sirriyy ti evl rd , küç rd v ba qa yerl rd

dan lmas t ccüblü hal deyildirmi?Bir sözl bizim i qaydam z hökm n t kilats zl a v

faci li n tic do ru apar r. Ba qa cür d ola bilm z. Buziyy ti r hb rlik gör bilmir v görm k d ist mir.

Güzari bir s ra vacib m rin üz rind n keçilibdir.Onlardan: icran n yoxlan lmas tamamil yaddan ç xar lm r.

Güzari yerli mill tçilik v onun x rind n dan r. Indibu fikird olanlardan soru maq laz md r ki, yerli mill tçiliyitör n n dir? Yerli mill tçilik ümumiyy tl n n ir li g lir?

gin ki, bunun cavab ham ya ayd n olan bir eydir. O da hakimmill tçilikdir. Ona gör d bir i n, bir nöqsan v çat mayan

td n dan lark n onu tör n s bl r göst rilm kl aradanapar lmas yollar da göst rilm lidir.

130

zil ri iddia edirl r ki, r hizbin m ramnam sindran n çoxmill tli ölk olmas qeyd edils biz hizbd n istefa

ver rik. Bunu dey nl r: Az ri, B ydili, Cahan ahlu, Rza nay t ba qalar r. Bel qeyri-hizbi v qeyri-marksist h tl rin

müqabilind hizbin r hb rliyi heç bir ksül- l göst rm di.Çat mayan i rimizd n biri d d birliyin v zif rinin

mü yy n edilm sidir. Yax olar ki, craiyy hey ti onlar nlahiyy t dair sini ba qa sözl v zif rini, daha do rusu

gör kl ri i ri mü yy n etsinl r. Onun üçün d birliyin hüquq v zif ri haqq nda craiyy hey ti daxili t limatnam v ya

ona ox ar ba qa bir s d q bul etm si yax olard .kilat öb si d öz i rini bir d n rd n keçirm li, gizli

üçün yararl kadrlar seçm li v yenil rini haz rlamal r.Hizbin Az rbaycan t kilat n f aliyy tin g ldikd

dem liy m ki, biz hizbin m ramnam v nizamnam sininmüdd alar sas götürm kl hizbin M rk zi Komit sinin q rar

göst ri rini ld r hb r tutaraq f aliyy t edirik. Hizbinhb r m qamlar ndan tez-tez Az rbaycanda olub, dedikl rimizi

özl ri huzur n görürl r. Onlardan Kiyanuri, Kamb , Radm ni ,ri, Boqrati, sg nd ri, Cövd t v ba qa yolda lar olurlar.Bundan ba qa Az rbaycanda t kil olan konfranslarda d t

etdiyiniz yolda lar i tirak edib, vaxta verdiyimizhesabatlar zla, onun müzakir rind yax ndan i ktirak edirl r

s.Yeri g lmi n bir c ti qeyd edim ki, bu zaman, y ni HT

il ADF birl dikd n sonra h r iki t fd n el adamlar tap ld larki, onlar v hd t etm yimizl raz deyildil r. Bu v ziyy tinyaranmas n bir s ra s bl ri var idi. Onlardan bir neç sini qeydetm k ist yir m: h r eyd n vv l hizbin r hb rliyind olan

zil ri el x yal edirdil r ki, Az rbaycan t kilat mühacir tdn mün zz m, n f al, n intizaml v kadr c td n nisb nngin oldu u üçün, hizbin m rk zi t kilatlar “öz lin

alacaq” v n tic uzun müdd t r hb rlikd olan yolda lar “özkadrlar il z ed kdir”.

131

Bu v ziyy tin g lm sinin sas s bl rind n biri,lk lap sas hizbin M rk zi Komit sind s mimiyy tin

olmamas idi. H r iki t f bel hesab edirdi ki, Az rbaycankilat vv l t fl rin biri il “birl ib” dig rini “aradan

apard qdan sonra” növb il o birisini “aradan aparacaqd r”. Onagör d iki hiss ayr lm hizbin M rk zi Komit si ba qa

rd v hd t klind ç ed bilm r d h r halda ADFleyhin v onun t msilçisi sayd m üçün m nim leyhim olan

rd “birg ç etm ” s y göst rirdil r. Xüsusil onlarAz rbaycanda vaxta hesabat-seçki iclaslar n keçirilm sind nçox natahat idil r.

Buna onlar n “h qqi d var idi”. Çünki Az rbaycanda dabütün hizbd seçkil r keçirilm sini t klif ed nl r az deyildil r.Az rbaycandak yolda lar hizbd g lmi qeyri-adi hal nsas s bini adi t kilati prinsipl l edilm sind

görürdül r. T kilat bütün marksizm-leninizm hizbl rind oldu ukimi demokratik m rk ziyy t prinsipl rin sasland halda,hizbin 1948-ci ild ça lm ikinci konqresind n sonra buprinsip sas n l edilm mi di.

Bu v ziyy t hizbin r hb r xadiml rini dü ündürmbilm zdi. Ona gör d onlar t kilat n bu ham üçün z ruri olanprinsipin l edilm sind özünün m qam n “itirilm si” kimibaxd qlar ndan ks riyy ti t k-t klikd bu v ziyy td n çyolunu Az rbaycan t kilat “hizbin daxilind t hlil etm kl ”götürdül r. Onlar bu i m ni n sasl mane hesab etdikl ringör , m nim leyhim olan bütün ç v hadis rd n istifadetm çal rd lar. Onlar axtard qlar Az rbaycandan da “tapabilirdil r”. Az rbaycanda el yolda lar tap rd lar ki, kiçik v dl r

tic sind qeyri-t kilati ll mürt kib olmaqdankinmirdil r.

Oras da deyim ki, bunlar n b zil ri “ümumi ax na”qo ulduqlar halda, b zil ri n etdikl rini yax bilirdil r.

ccüblü c ti ondan ibar t idi ki, ks r hallarda böhtandey nl r v e id nl r ham dedikl rinin böhtan v yalanolmas bils r d çox hay-küyl dan rd lar. M ni narahat

132

ed n c t ondan ibar t idi ki, hizbimizin i rinin yax la mas narf edilm li olan vaxt, yalan v iftixarlara s rf edilirdi.

n bel ç lar n (böhtan v ixtilaflar n) b zil ri haqq ndayeri g ldikd dan maq ist yir m. Bel ç lardan biri s rashizbimizin X plenumunda if a edildiyi üçün o haqda bir neç sözdem k ist yir m.

HT -nin X plenumu 1962-ci ild t kil tapd .Plenumda HT -nin Az rbaycan t kilat – ADF v onun

hb rliyi, birinci növb m nim haqq mda çoxlu riz vikay tl r toplanm . Bu riz v ikay tl r yoxlan lmadan

plenum i tirakç lar n ixtiyar na qoyulmu du. Bu riz vikay tl r günahs z adamlar n h bs edilm si, b zi adamlar n bu

ya ba qa kild c zaland lmas v h tta molla Mustafan nAz rbaycan “t bid” edilm sinin s bkar m n hesab edilirdim.

n h min materiallar plenum i tirakç lar n ixtiyar navermi katiblikd sual etdim ki, siz özünüz bunlar yoxlay bs z ki,plenumun ixtiyar nda qoyubsuz, cavab verdil r ki, “Yox!”. Sonradedim ki, plenuma g n materiallar, daha do rusu plenumungünd liyi v ba qa s dl r craiyy hey tind yoxlan b, yenimüzakir edilib, plenuma g lm lidir, siz bunu edibsiz? Yendedil r yox! M n növb ti sual mda soru dum ki, plenumdamüzakir olunan m r bar craiyy hey tinin heç olmasaümumi d olsa bir n ri olmal r. Onda deyin gör k bu“ittihamnam r” haqq nda craiyy Hey tinin n ri n dir? Yen

cavab m nfi oldu. Sonra yen soru dum ki, bu materiallarhaqq nda veril n suallara n cavab ver ksiz? Bu sual m dacavabs z qald . Bütün m nim müraci tlrim cavabs z qald üçün

klif etdim ki, siz iqrar edirsiniz ki, bu hadis r SSR -d baverdiyi üçün sizin onlardan x riniz yoxdur. Onda yax olar ki,siz hey ti craiyy ad ndan Sov. KP MK-na m ktub yaz b, buhadis rin n q r düz olub olmamas soru maqla yana ,

m d bunlar n m n q r d xli olub-olmamas daöyr nin.

Bel d oldu. Hizbin craiyy hey ti t find n m ktubyaz ld . H r halda X plenumun günd liyind duran m dem k

133

olar ki, müzakir r zaman yaddan ç xar ld v “ sas m ”kimi ADF v onun r hb rl rinin ( lb tt , birinci növb m nim)leyhim hücumlar ba land . Ç ed nl r m nim “ ll riml ”

tan “olduqlar ” üçün çox at in nitql r edib, m ni ist dikl riddar adamlarla müqayis edib, n a r c zaya m hkum etm kl

onun fovri icras t b edirdil r. Ç ed nl ri r i n x riolmayan sad adamlar dinl ydil r onlar t ccüb edib,dey rdil r ki, nec olub, bu adam indiy q r r hb rlikdqalm r.

Xülas , Sovet ttifaq Kommunist Partiyas n nümay nd sihizbin craiyy hey tinin m ktubuna cavab ver k bildirdi ki,deyil nl r, yaz lan riz v m lumatlar ADF, onun r hb rliyi, ocüml n Qulam Y hya o lu Dani ian haqq nda deyil nl rinham böhtan, yalan v iftiralardan ba qa bir ey deyildir.

Buna baxmayaraq ç lar el sur t götürmü dü ki, Sov.KP MK-n n m lumat da onlar n sur tin az t sir ed bilmi di.

n ç mda dedim ki, ham n hörm t etdiyimiz v evindqonaq oldu umuz Sov KP MK-n n cavab ndan sonra g k“tempi” bir q r azaldayd z. Amma bu n ns el hissolunmur. Lakin m n h min böhtanlar haqq nda bir ey dem kfikrind deyil m v bu kimi böhtanç ayi rl ç ed nl dcavab verm m. M el g lir ki, onlar cavablar , özü dn yax cavablar ald lar. Qabaqdan cavab al b, sonradan

dan an adamlar n v ziyy tinin nec olmas güman edir m,ham z bilirsiniz. M n t kc bir böhtana öz fikrimi dem kist yir m. O da Molla Mustafan n Az rbaycandan getm sini

nim “xidm tim” hesab etm nizdir. Ka bu haqda siz dey nl rdüz olayd , ka m nim o q r hörm tim olayd ki, ist diyimizadam ya t bid edib, ya da zindana sala bil ydik.

Plenum üzvl ri qar nda Qafar K ndli, Agahi vBabazad nin ç lar na cavab verm k ist yir m. Onlar

lar nda göst rdil r ki, hizbin Az rbaycan t kilat ADF MKgüya yen d yolda lara iqtisadi t zyiq göst rir. Antipatiya vlikvidator c yanlar güya qal r. Onlar dedil r ki, firq aktivi

134

aktiv deyildir, sonra qapal m ktub v bir s ra “vacib” m rhaqq nda dan lar.

r eyd n vv l K ndli, Agahi v Babazad a dakrkibd olan aktivi aktiv hesab etmirl r. Aktiv ADF-nin MK

üzvl ri, M rk zi T fti Komissiyonu üzvl ri, Bak rkomit sinin üzvl ri, Bak ri t fti komissiyonu üzvl ri,

lli komit rin büro üzvl ri, t fti komissiyonu s drl ri vADF MK aparat n m sul i çil ri i tirak edirdil r. Bel bir

nca aktiv hesab etm k, onda b s aktiv y nca larkiml rd n ibar t olmal r? Xahi edir m dey siniz.

Sonra Qafar K ndli ç nda dedi ki, firq nin ba nda heçolmasa elmi d si olan durmal r. Buradan da bel bir“m ntiqi” n tic g lirik Dani ian n elmi d si olmad ndanonu ba qas il z etm k laz md r.

nim bel bir “m ntiqi” t klif xs n etiraz m yoxdur.r firq nin ba nda elmi d si olan yolda n durmas

sl tdirs , qoy el d olsun. Ancaq hizbimizin indikiplenumu q bul etm lidir ki, firq t kilat demokratik

rk ziyy t prinsipi v hizb üzvl rinin hüquq v v zif risas nda deyil, t hsil sistemind olan qayda üzr seçilsinl r. r

plenum bel bir q rar q bul ets , m n h min q rara tabe olma ahaz ram.

Yolda lardan b zil ri qeyd etdil r ki, Az rbaycandakollektiv r hb rlik prinsipl rin guya l edilmir. M n h minyolda lardan soru maq ist yir m ki, onlar demokrasini nec ba adü ürl r v ya onu nec görm k ist yirl r?

Biz demokratik m rk ziyy t üsuluna l ed rk n h reyd n vv l vaxta r hb r m qamlar n hesabat verm ri v

konqrel rin v ya onu z ed n konfranslar n ça lmas vorada gizli s sverm yolu il r hb r orqanlar n seçilm si, laz m

ldikc kollektiv sur td q rarlar q bul edilir v onun icras yacraiyy hey ti v ya t k-t k xsl r t find n yerin yetirilir.

ndi xahi edir m dey siz: biz bu yolla hans demokrasinipozmu oluruq. Biz 7-ci akademiya hövz sind qeyri-t kilatiüsulda ç ed nl rin ç lar eynil qapal m ktub vasit sil

135

bütün hövz rimizin n rin çatd rmaq q rar na g lm yimizi,demokrasinin pozulmas , ba qa sözl m rk ziyy tin “güclü” vdemokratiyan n “z if” olmas kimi qiym tl ndirirl r. Bel biriddian ir li sür nl r y gin ki, x rsiz deyill r ki, akademiyahövz sind qeyri-t kilati üsulda ç ed nl r d rl t bedirdil r ki, biz icaz versinl r hövz rd ç edib, öz “haqq”sözl rimizi dey k. N hay t, onlar hövz rd deyil nl ri “haqq”sözl rini akademiya hövz sind dedil r. Biz d onlar n

la özl rinin yazd qlar kimi onlar n özl rinin yazd qlarhövz sur tic sind n götürüb, eynil qapal m ktub klindfirq hövz rinin müzakir sin verdik. Eyni zamanda akademiyahövz si hey t amil sini ça b, onlar x rdar etdi ki, uzunmüdd t gücl qar nda ç edib, öz “haqq” sözl rini dem kist nl rin dedikl rini ehyan n hövz rd oxunub, müzakiredilm k üçün m lli t kilatlara gönd ririk ki, firq üzvl ri

min ç larla tan olub, bu bar öz fikirl rini desinl r.ndi h min “haqq”s z dey nl rd n v ya ba qalar ndan kim

lli t kilatlara öz “haqq” sözl rind n dif etm haz rd rsabuyurub, ged bil rl r. r birinin eyn n yol pulu olmasa yolpulunuzu da ver rik.

Söz yox ki, ç ed nl rin dedikl ri “haqq” sözl rinin necks-s da ver yini bildikl rin gör bir n r d olsun m lli

kilatlara getm haz r olmad lar.Hövz rin qapal iclaslar tam ks riyy tl t kil tapd lar

bu ç larda 874 n r firq üzvü ç ed k, qeyri-t kilatilar m hkum ed k, onlar n firq üzvülüyü il bir yer

mayan h tl rini hizb prinsipiall qla pisl k onlar nfirq s ralar ndan ixrac edilm rini t b v t klif edirl r.

zil ri ç lar nda dedil r ki, demokratiyaya nisb nrziyy güclüdür. M n bir daha bu c hdi d yada salma

özüm borc bilir m ki, demokrasi hizb üzvl rinin hizbin nizam-intizam na tabe olmaqdan ona dönm n l etm kd n azadetmir. Hizb üzvü t kilat n birliyini, onun monolitliyiniqorumaqla intizam n h rt fli möhk ml nm sin köm ketm lidir. Hizbin daxili demokratiyas heç d h r k sin ist diyi

136

kimi m suliyy tsiz ç lar etm k, ba qalar na böhtan v iftiradem kd n ibar t deyildir. Bu hizb x yan tdir.

Hizbi al nmaz qalaya çevirm k h r bir hizb üzvününgünd lik v daimi müq dd s borcu v v zif sidir. Hizbd kimöhk m intizam burada b zi qeyri-t kilati ç ed nl riniddias na sas n diktatorluq adland rmaq olmaz. Bizimhizbimizin ba qa qarda kommunist v karg r hizbl ri kimidemokratik m rk ziyy t prinsipl rin saslanmas v bunun ndem k oldu unu guman edir m ki, ham z kifay t q r bilirik.Lakin b zil ri ona özl rind n mü yy n “düz li r” edib, onuist dikl ri eyb r kl salmaq ist r d hizbin böyükks riyy tini t kil ed n sa lam qüvv si buna icaz verm zl r.

Burada q sa kild sizin n riniz çatd rd m m vfaktlar haqq nda d rl hizbimizin craiyy hey ti v

birxanas nda ç edib, demi m, çoxlu müraci tl r etmi ikdedikl rimi müst qim n inkar ed n olma b. Lakin hizbddemokratiyan anarxiyaya çevirm k ist nl r v ya sa lam

nqid zin q sd n böhtan v iftiraç a l atanlara qar hheç bir t kilat t dbir görülm mi dir. M hz ona gör d b zil ri

r bir hizb üzvünün öz dan na m suliyy t hiss etm yinitamam yaddan ç xar b, a na g ni, ist diyi böhtan v ift ran

va bildiyi h r k s haqq nda dan maqdan ç kinmirl r. Beladamlardan n inki m suliyy t t b olunmur, h tta dedikl rin nkimi yalan do ru sas olmas da soru an yoxdur.

Buradan da bel bir v ziyy t yaranm r ki, t kc t k-t kadamlar haqq nda deyil, h tta v hd t v ADF leyhin ist diyi

r v ist diyi yerd böhtan v iftiralarla ç lar edirl r.lik onlardan heç bir m suliyy t t b ed n n bir m qam, n

mü yy n xsl r var. Dedikl rimiz misal deyib, faktlargöst rm k olar ki, bunlar n ks riyy tl rind n sizin t k-t kiniz

rsiz deyilsiz. Götür k Moskva hövz rin ki ç lar.n bu haqda h min hövz rd v hizbin craiyy

hey tl rind kifay t q r dan m üçün onlar bir d buradabu v ya dig r kild t krar etm k fikrind deyil m. T kc bir

ti qeyd edim ki, biz bu qeyri-t kilati böhtanç , iftiraç v

137

n h tta t hqiredici ç lar haqq nda hizbin r hb rliyinin birkilati q rara g yini gözl yirdik. Bel fikirl kd v

dal tli q rar q bul edil yin ümidvar olmaqda biz haql idik.r eyd n vv l ona gör ki, Moskvadak qeyri-t kilati ç lar

hizbimizin birinci d biri Radm ni özü e itdi. Radm ni özühd tin v ADF-nin leyhin olan ç lar n ahidi oldu. Biz bu

qid idik ki, hizbimizin r hb rliyi el t dbir gör k ki,bundan sonra bel qeyri-t kilati v t kilata qar etimads zl qdo uran h tl r bir daha t krar edilm kdir. Biz hizbin

hb rliyin m ktubla müraci t edib, t qaz etmi dik ki, bu haqda q rara g lirs biz d x r verilsin. Müt ssüfan heç bir

iqdam olunmad . Ona gör d t kilat n azad kürsüy çevrilm simayülü günü-günd n daha da idd tl nm ba lad .

Mahmud P nahyan n m ktubu vv lc hövz oxunmu ,sonra MK-ya verilmi v ondan sonra plenuma gönd rilmi dir.Plenumda h min provokasiya xarakterli m ktubla tan olduq. Sizözünüz d t sdiq etdiniz ki, bu m ktub vv ld n ax ra q rböhtand r. ndi sizd n soru uram siz bu böhtanç ya qar n kimiksül l göst rdiniz? N kimi t kilati q rara g ldiniz. Bu

haqda bir ey dey bil rsinizmi? lb tt yox! M hz ona gör dbel t kilat n kütl iç risin ist nil n r hb rlik üçün t bolunan s viyy nüfuz v hörm ti ola bilm z.

dii T brizi vahid hizbin daxilind nifaq salmaq millidav t tör tm k m qs dil fs rl r ad ndan m ktub g tirib,

Az rbaycan t kilat leyhin onun daxilind d st yaratmaqdanötrü m muriyy g lm si bar müv qq ti büroya 11/X-1961-ci il tarixli m ktub yazd . M ktub yazma zdan lav bu qeyri-

kilati v ran xalqlar üçün fövqülad ziyanl olan hadis nhb rliyin yax x r v m lumat var idi. Biz h dktubumuza cavab gözl yirik.

Bundan ba qa biz Moskva hövz rind hizbin Az rbaycankilat v onun r hb rliyi leyhin olan qeyri-t kilati ç lar

haqq nda hizbin r hb rliyin 6/II-1962-ci il tarixind yazd zktuba da indiy q r cavab gözl yirik.

138

Qazax standa ya ayan yolda lar biz müraci t edib, onlar nrin yeti kd bizd n köm k ist ri bar r hb rliy

etdiyimiz müraci tmiz d cavabs z qald .n d ba qa yolda lar kimi HT -nin X plenumundak

komissiyonun haz rlad güzari in materiallar il yax ndan tanolduqda m lum olur ki, Hüseyn Y zdi 1959-cu ild n sazimanmniyy tl laq girm si bir idd m sul yolda lara t qrib n

lum imi . Buna baxmayaraq Hüseyn Y zdi öz xsi ma ilRza Rustan n sürücüsü olmu v ona müt rcimlik etmi dir.Bel likl , o, t kilatda bir növ h kar olur.

zdi t dric n t kilatda özün mü yy n mövqel r keçirm ba lay r. H tta gizli i gönd ril nl rin s dl rininhaz rlanmas nda yax ndan i tirak edib, bu i “köm klik” edib.

zdi özün qar böyük etimad qazand qdan sonra bir s ra m sulyolda lar v onlar n ail rini öz ma nda Q rbi Berlin , Parisapar r. Onlardan: Radm ni v ail si, xt r xan m, ziz xan m,

ryam xan m, Kiyanuri, Kamb , Frut n v ba qala na bukimi “xidm tl r” göst rir.

Bunlarla yana craiyy hey tinin üzvl rinin x ri ola-olazdi Cavadzad Daryu u (Pi rinin o lunu) Q rbi Berlin

apar b, sazimane- mniyy t hvil verdi v r hb rlikd n heç k sbununla maraqlanmad lar.

Bunlardan ba qa keçmi hizbin d biri olmu , dok.zdinin ran hey ti hakim sin t slim olmas hizbin r hb rliyi

bil -bil onun o lu Hüseyni öz yanlar nda saxlay b, onun“xidm tl rind n” istifad edirdil r.

n Rza Rüst min Q rbi Berlin getm sini soru duqda o,X plenumdak ç nda h min sual ma cavab ver rk n dedi ki,

rbi Berlin getmi dim ki, u aqlar ma don al m. M n sözarasona dedim ki, s n rqi Almanda u aqlar na don tapa bilm din ki,

rbi Berlin gedirs n? S n ax ran karg r ittihadiy rinindris n, n üçün öz hörm t v a rl hifz etmirs n. Sonra

randa siyasi h bsl saziman- mniyy tin i çisi Hüseyn Y zdivasit sil köm klik göst rirsiz. Dem li, dolay yolla siyasi

bsl ri bir daha saziman- mniyy mü rriflik etmi olursuz. El

139

buna gör d randa t kilat n biri-dig rini ard nca lovagetmi olur v bununla da maraqlanan olmur. Onlar n k f olma

bl ri öyr nilm mi qald ndan, bunlar daim t krar olunur.Bütün bu h tl qar bizim ksül limiz v ba qa

dbirl rimiz h r neç ild n bir ça lm plenumlarda ç edib,ür yimizi “bo altmaqdan” ibar t olur v bununla da i qurtar b,gedir.

nim fikrimc t kilat n bel xo ag lm z haladü sinin s bi hizbimizd olan d st ndlikdir. r

qiq n bel bir v ziyy td n t kilat ç xartmaq ist yiriksonda g lin m ri tam aç q qoyaq, çat mayan c tl rimizibir v np st kommunist kimi göst k v onlar n aradanapar lmas üçün bütün imkanlar zdan h dd limkan istifaded k.

r eyd n vv l hizb üzvlüyü il bir araya s mayanst ndlikl yana hizb indiki azad kürsüy çevrilmi haldanxar b, müasir t labata cavab ver bil k v qar zda duranzif ri h ll ed bil k hala salar!

Bu c td n bizim ham n öhd sin böyük m suliyy tdü ür. Xüsusil Radm ni yolda n öhd sin hizbin birinci d birikimi daha m suliyy tli v zif ri yerin yetirm k dü ür. O hizbinbirinci d biri v ran öb sinin m sulu kimi daha çox ciddiyy tetm li v biz d öz növb mizd ona h rt fli köm k etm liyik.

r halda hizbin birinci d biri v ran öb sinin m sulukimi ona yara mazd ki, Hüseyn Y zdi kimi adamlar n felinuysun. Bu hadis bizim heç birimiz lxüsus Radm niyara an hadis deyildir. Bizim hizbimizin ayr -ayr m sullar nehtiyats zl üzünd n bel ba lanmaz günahlar üçün ranxalqlar heç vaxt ona güz t etm z.

kilat öb sin g ldikd , onun da çoxlu nöqsanlar vard r.Bu nöqsan n sas mühacir td ki t kilatlardan rana adamgönd rk n, onlar n keyfiyy t v i bacar qlar n traflyoxlan lmamas r.

Bunlarla yana sas m ondan ibar tdir ki, gizli idediyim kimi t sadüfi adamlar gönd rilir. Onlar n h rt fli

140

keyfiyy tl ri n al nmadan gönd rirlirl r. ndi r soru ulsaki, Nasiz Sarumi, Göh ryan, H n H ri v Rza Qazi hanskeyfiyy tl rin gör gizli i gönd rilibl r. Y gin ki, bunu ncamver nl r heç bir sasl cavab tapa bilm zl r.

Gizli i qaydalar n lat lifbas na l edilm diyin görXav ri v Hikm tcü tutuldular. Müq dd szad v M sudzadyox olublar, Pazuki v Vilay ti icaz siz qay blar, Göh ryan il

kimi d t slim olublar. Bütün bunlar n s bi sazimanemiyy ayd n oldu u halda, biz yen d bunu bir növ hizb

aktivind n gizli saxlama a s y göst ririk. o yer çat r ki,Hikm tcü v M sud Almana qay rlar v yolda larlagörü dükd n sonra t kilat öb si onlar n h lik buradaqalmalar m sl t gördüyü halda, M sud bu m sl ti q buletm n xüds rana raqa gedir. Onun bu intizamçmüqabilind hizbin r hb rliyi onu rabit t yin edir.

Hizbin X plenumunda Hüseyn Y zdinin if a edilm si illaq dar azdan-çoxdan görülmü i ri Kiyanuri öz ad na v lova

getmi i ri Radm ni in ad na ç xartd . M n ç mda dedim ki,bel h t yolda qda düz deyildir. Eyni zamanda Kiyanuri

n bir yerind dedi ki, H.Y zdinin saziman mniyy tinçisi olmas ndan x rim var idi. M n Kiyanuriy sual verdim

ki, r h qiq n Y zdinin mahiyy tini bilirdins b s n üçündemirdin? O, m nim cavab mda dedi ki, m n dedim amma mqulaq asan olmad . M n bir d soru dum ki, r do rudan dabel idis b s n üçün bir r smi yerd dem din? ndi s nin

qiq n vaxt nda x r verdiyin nec inanmaq olar? Bel bireyi bilib, dem k özü bir x yan tdir. Bildiyiniz kimi sfahan

Az rbaycan t kilatlar , Tehran t kilat il laq gir n kimif olundu.

n ç mda bir d t krar edib, yolda lar öz aralar ndayaranm xsi ixtilaflar ndan l ç km v t kilat nmöhk ml nm si yolunda var qüvv rini s rf etm d tetdim. Sonra plenuma müraci tl dedim ki, hizbimizin

hb rliyinin indiki xo ag lm z v ziyy tl rd n ç xmas üçünADF-nin r hb rliyi t find n d rl m ktub yaz b, t klifl r

141

etm yimiz , daha do rusu münasib bildiyimiz ç yolu t klifetm yimiz baxmayaraq, onlara heç bir t rtib- rverilm sind n lav biz d heç bir cavab verm mi dir.Hizbimizin, xüsusil onun craiyy hey tinin ç lmaz

ziyy tin tezlikl son qoyulmas üçün a dak lar n h yatakeçm si t klifini bir d t krar edir m:

a. craiyy hey tinin t rkibini azaltmaq h dd ks ronlar n say 5-7 n r etm k v onlar n qar nda

dak v zif ri qoymaq:1. nd v ya m sl t olan ba qa bir yerd i

haz r olmal .2. El yolda lar seçilm lidir ki, bir-birin inan b, bir yerd

aliyy t ed bilsinl r.3. cran n yoxlan lmas na diqq ti art rmaq.

n keç k. B n craiyy hey tinin c ri 20gün (15/XI ta 5/XII) ç kir, h qiqi l 12-17 gün ç kir. Buna nehtiyac vard r. Halbuki el bir vacib m d h ll olunmur.craiyy hey ti üzvl ri aras nda s mimiyy t olsa bel c r 2-

3 günd n art q ç km z.4. Hizibin daxili sirriyy tini saxlaya bilsinl r. Eyni

zamanda h r k s öz v zif sini yerin yetirm klyolda lar n birinin-dig rin inam olmal r.

ndiki craiyy hey ti üzvl ri aras nda s mimiyy tolmad na gör Almaniya sosialist hizbinin birinci d biri Ulbrixtyolda Radm ni görü k ist diyini bildirmi v bu mhizbin craiyy hey tind müzakir olunan zaman, craiyyhey tinin üzvl ri bel q rara g lmi dir ki, Ulbrixtl t kcRadm ni deyil, craiyy hey tinin bütün üzvl ri görü sünl r. Bu

ziyy td n x r tutan Ulbrixt onlar n heç birini q buletm mi dir.

Sonra mini i ba na g rk n, Bolqar stan radiosu hizbinkatibl rind n biril müsahib etm k ist dikd yolda lar özaralar nda kimin getm si bar mü yy n q rara g lm dikl ringör ged n olmam r. Indi dedikl rimd n düzgün n tic

xar lsa ayd n olar ki, yolda lar n aras nda s mimiyy tin

142

olmamas üzünd n bir s ra lveri li imkanlardan istifad edbilmirik.

Frut n ç nda dedi ki, yolda lar h tta bir hövz i tiraketm k ist mirl r ki, aralar nda olan ixtilaflardan heç olmasahövz üzvl ri x r tutmas nlar.

ndi özünüz deyin, hövz birlikd i tirak ed bilm nadamlar randa da lm t kilatlar b rpa etm kd bir yerd nec

tirak ed bil rl r. M n ç n sonunda hizbin r hb rliyininkilat yetginliyinin, onun v tinin möhk ml nm si v

qüdr tinin artmas üçün tezlikl t sirli t dbirl r görülm sinümidvar oldu umu bildirdim.

Plenumun gedi i xeyli müdd t ç kdi v çoxlu ç lar olduki, onlar n haqq nda öz fikrimi arayi , replika v q sa ç lar

klind bildirdim. Onlar n ham haqq nda dan ma a imkanolmad ndan onlar n çoxundan s rf-n r edir m. r

kd onlara ehtiyac olsa y gin ki, plenumun sur tisind n götürm k mümkün olar.Qeyd edilm si laz m bildiyim m rd n biri d hizbin X

(3) plenumunun q rarlar haqq ndad r.Çünki X (3) plenumun q bul etdiyi q rar n bir yerind

deyilirdi ki, “Hey ti- craiyy qüvv r biri-dig rini f c edirdi.Sonra bir yerd deyilirdi ki, plenum hizbimizd monolit i güzarbir r hb rlik yarad lmas z ruri hesab edir”.

Plenum müv qq ti büroya tap rd ki, r hb rlik m siniti h ll etm k üçün h dd ks r bir il q r yenid n plenumxar b orada r hb rlik m sini h ll etsin.

Plenum q rar n ba qa bir yerind qeyd etdim ki, hizbinazad kürsüsü m suliyy tsiz ç lar v mübahis r yerinçevirilm si n tic sind plenum hey ti craiyy intixab edbilm di. Bel bir hal n meydana g lm si HT kimi sabiq li

kilat üçün ba lanmaz bir günahd r.n yenid n Moskva hövz rind ba vermi v yen d

davam etm kd olan qeyri-t kilat ç lara dair b zi m rimüv qq ti büronun “yad na salmaq” daha do rusu n r-diqq tl rini c lb etm k m qs dil bir daha söhb t etdim.

143

zil ri haqq nda qabaqlarda qeyd etdiyim üçün bir dahakrar etm k ist mir m. Lakin, deyilm nl rd n bir neç si

haqqda dem k ist yir m.Bak da 70 n-li Akademiya hövz sinin hey ti-amil si

kilat qaydan pozub, özba nal q etdiyin gör Bak t kilatAkademiya hövz sind yeni hey t amil seçkisi aparmaq q rarADF MK craiyy hey ti t sdiq edib, orada yeni hövz hey tiseçkisi apar lmas na icaz verdi. ADF MK craiyy hey tinin

rar iyul ay n 28-d oldu u halda, hizbin katibliyi h minrar avqust ay n 13-d l v edir.

ndi soru ula bil r: Hizbin katibliyi q rarla tan olmadan,rar g lib katibliy çatmadan, onun s bl rini öyr nm n,rar n l v edilm sini hans t kilati qaydaya sas n etmi v

hans nizamnam saslanm r.Sizin bu liniz h r eyd n vv l hizbin X plenumunun

lap bu yax nlarda q bul etmi q rar n leyhin dir. Ka katiblikkilat zda, bütün sah rl , o cüml n hövz rin hey ti

amil seçkil ril d maraqlanm olayd . Aç q des k hizbinAz rbaycan t kilat ndan siz gönd ril n bütün m ktublar birqayda olaraq dem k olar ki, h mi cavabs z qal r. Amma birhövz nin hey ti amil seçkil rind edilmi qanuni d yi iklik sizibir q r narahat edir v h min q rar siz çatmadan fovri l vedilir. Bu hadis t kilati üsula uy un olmas sual na sizin heçbirinizin heç bir n m ntiqi, n qeyri-m ntiqi cavb z yoxdur vbel hallara heç vaxt cavab tapmaq olmaz. Ona gör ki, butamamil qeyri-t kilati üsuldur. Siz q rar telefonla e idib,telefonla da l v edirsiniz. Hans q rar ? O q rar ki, t kilatdaqeyri-t kilatç q ll r ed nl , t kilatda xarabkarl qed nl qar t kilat n möhk ml nm si üçün olan q rar belqeyri-t kilati yolla l v edilir. Indi özünüz deyin sizin bel heçbir t kilati üsula uy un g lm n h tl riniz t kilat harayaapar r.

Sonra Mahmud P nahyan n Az rbaycan t kilat haqq ndaX plenuma yazd m ktubu, plenum provakasiya adland rd .Amma plenumun provakasiya adland rd material bar n

144

kimi t kilati t dbir gördünüz. Aç q dey k ki, heç bir t dbirgörm diniz v y gin ki, bundan sonra da heç bir t kilati t dbirgörm k fikrind d deyilsiniz.

Bütün bu qeyri-t kilati v ziyy son qoyma n m nimfikrimc yegan yolu bütün hizb miqyas nda konfransça rmaqd r. Bu t kilati t dbir indi hizb onun sa lamla masüçün h r eyd n vacibdir. M n t klif edir m ki, konfransahaz rl q i i aparmaq üçün 5 n rd n ibar t komissiyon mü yy ned k, onlar öz haz rl q i rini 3-5 aya q r qurtar b, müv qq tibüroya güzari ver rl r, müv qq ti büro da öz növb sindkonfrans n vaxt v yerini mü yy n ed r. Bel likl hizbimiz üzunmüdd t düçar oldu u qeyri-t kilati v ziyy td n h r eyi öz adil des k d rin böhrandan bir d lik qurtar b, qarda kommunist

karg r hizbl ri kimi h qiqi intizaml marksist-leninçi hizbklin dü r.

Bel olduqda möhk m v bacar ql r hb rlik yaranar, ondakilat bir mün zz m, nizam-intizaml t kilata çevril r ki,

bununla da i imizin a rl v nimizd ki t kilati i rinrpas v inki af na yön ld bil rik. Bu yolla orada da lmkilatlar b rpa edil r.

Hizbd bel qeyri-t kilati v h rc-m rcliyin vücudlm si v getdikc daha da vüs tl nm sinin sas s bl rind n

biri d kadrlara münasib t, onlar n c zaland rlmas v ya ir likilm ri onlar n ll ri v hizbi xidm tl rin gör deyil,

ayr -ayr xsl , xsi münasib tl rin gör edilir. Dediyimçoxlu misallar göst rm k mümkün oldu u halda t kc birinidem k ist yir m.

Qasiminin bu q r qeyri-t kilati, qeyri-s mimi, qeyri-hizbi v n hay t hizbin siyasi x ttinin leyhin X plenumdaoldu u mövqe v ç nda sonra ona hizbi mücaz t verm k

zin , onu ir li ç kdiniz v hizbin MK-n n orqan olan“M rdom” ruznam sin redaktor t yin etdiniz. Bel bir qeyri-

kilati h tinizi n il sasland rma a çal san z da h r haldaliz qeyri-t kilati v h tta ziddi-t kilati l olaraq qal r.

145

O, hizbin x tti-m inin leyhin oldu u halda onu hizbintti-m ini t bli ed n orqan n ba t yin edilm sin siz n

r “bacar ql ” olsan z da heç bir don geydir bilm zsiniz.Ona gör d çox c sar tl dem k olar ki, ideoloji i imiz heç

t kilati i imizd n yax deyildir. Bu v ya dig r xsin özünümarksist adland rmas , el d mü yy n t kilat n özünümarksist karg r hizbi adland rmas il deyil, marksizm-leninizmmüdd alar na n d l etm sil mü yy n edilir. ndi

lin biz d ll rimizl iddialar zla ll rimiz bax b,özümüzün kim olma mü yy n ed k.

Sov KP-nin XXII qurultay n materiallar bütün qardakommunist karg r hizbl ri yekdillikl b ndikl ri v ona tam

fdar olduqlar bildirdikl ri halda Qasimi bel bir ham üçüntta dü nl rimiz üçün ayd n olan m haqq nda onu

qiym tl ndirm kd mümt ne qald . Onun bu qeyri-hizbi v qeyri-marksist h ti müqabilind onu v Frut ni ir li ç kdiniz.Halbuki onlar n h r ikisinin qeyri-hizbi, qeyri-t kilati v qeyri-marksist fikird olduqlar yax bilirsiniz.

Frut n v Qas mi 7 yanvar 1963-cü il “Pravda” q zetininba m qal sini cavanlar aras nda oxuyub, onun t hlilinidayand rd lar. Onlar n bu qeyri-t kilati v hizb üzvlüyü il biryer s mayan ll ri haqda Almaniya Sosialist hizbi MK-n n

rar oldu. Onlar h min q rar nda hizbimizin müv qq tibürosundan t qaza edirdil r ki, bel qeyri-marksist h tl ringör hizbi m suliyy al ns nlar bel bir haql t qazan nmüqabilind müv qq ti büro onlar h qiq n v fovri hizbi

suliyy c lb etm k zin onlar t viq edildil r.n müv qq ti büronu bir d xatirc m etdim ki, r onlar

hizbid konfrans ça lmas na raz q verib, onu t kil ets rn kommunistc sin vicdanla söz verir m ki, sizin fikir

etdiyiniz kimi nümay nd rin ks riyy ti bizd n olduqlar nagör güya ist dikl rimizi seç yik. Siz özünüz d buna inan rs zki, biz bel etm rik. Sizli-bizli l- verib, i in öhd sind n gbil n yolda lar seç rik. Dem li, seçkil ri xsl rinmilliyy tl rin gör yox, i qabiliyy ti, i s daq ti v i

146

münasib tin gör seç rik. Onlar söz verdil r ki, m nim t klifimibir d mütali edib, mümkün q r l ed kl r.

Bir neç vaxtdan sonra müv qq ti büronun d tilLeypsiq getdim. Büroda dedil r ki, onlar m nim Az rbaycan

kilat haqda m lumat dinl k ist yirl r. M n onlar ncavab nda dedim ki, m n m lumat verm haz ram. Ancaq rsiz m nim Az rbaycan t kilat nda v ziyy t v ümumiyy tl

kilat n f aliyy ti haqq nda m lumat dinl kist yirdinizs , onda qabaqcadan x r ver ydiniz, biz d sizver yimiz m lumat craiyy hey tind müzakir v t sdiqetdikd n sonra siz t qdim ed rdik.

n Az rbaycan t kilat haqq nda m lumat verm zd nvv l a dak m r haqq nda sizin n rinizi bilm k

ist yir m: h r eyd n vv l biz bilm k ist yirik ki, hizbin Xplenumunun r hb rliyi böhrandan ç xarmaq haqdak q rarbar n kimi t dbirl r görübsüz v bu bar bizim n kimiköm yimiz ola bil r. Sonra bilm k ist yirik ki, ran hey tihakim sinin söz yox ki, ah n 6 madd lik referondumunu t hrimed rk n hans d lil v m ntiq sasland z v onun sas s bi

n ibar tdir?n Az rbaycan t kilat haqq nda m lumat ver rk n

müv qq ti büroya bildirdim ki, Az rbaycan n t kilati v ziyy tihaqq nda Radm ni v sg nd ri yolda lar n x rl ri vard r.

n q sa kild onlar n m lumatlar olduqlar dövrd n sonrakvaxt rzind xülas dem k fikrind m.

Az rbaycan t kilat daha do rusu HTI-nin Az rbaycankilat – ADF-nin geni plenumu oldu. Orada hizbin X (III)

plenumunun yekunlar müzakir edildi. Ç ed n yolda lar,el d bütün plenum i tirakç lar hizbin r hb rliyinin d rinböhran keçirm sini t ssüfl , ür k a il qeyd etm kl yanaondan ç yolunu tezlikl konqr miyy tli konfransça lmas nda gördül r.

Bundan lav Qas minin Alban k hizbind n t fdarl qedib, bu i i qiym tl ndirm kd bit f qalmas kimi qeyri-hizbimövqeni pisl dil r.

147

n ADF-nin f aliyy ti, onun m lli t kilatlar n i i vhizbi kartlar n verilm sin haz rl q i rind n dan m (bu haqdalaz m olsa müv qq ti büronun sur te-c sin baxmaq olar).

n zimn n bildirdim ki, böhtanç v iftiraç lar haqq ndahizbimizin X plenumunun q rar yolda lar ür kd n b ndil r.Böhtan v iftira dolu riz v m ktub yazanlar n xeyli hiss si özyanl v qeyri-t kilati ll rind n pe iman olduqlarbildirm kl , bir daha bu kimi hizb üzvlüyü il bir yer s mayan

tl r etm kl rin s mimiyy tl söz verdil r.Lakin onlardan 3-4 n ri özl rinin qeyri-hizbi v qeyri-

mimi h tl rini bil -bil , dü ün -dü ün yen d t kilatatabe olmaq ist mirl r. T kilata g lm kd n imtina etdikl ringör onlar hizbid n ixrac edilmi r.

Sizin h min q rar h d t sdiq etm niz, dan qs zhizbin monolit birliyin ziyan vurur. Daha do rusu sizin s bi

lum olmayan “qeyri-m ntiqi h tiniz t kilat n z rintamam ola bil r.

Bir c t hizbin Az rbaycan t kilat n bütün üzvl rin ,birinci növb onun r hb rliyin ayd n deyildir ki, t kilat üzvüolub, onun q rar v göst ri rin tabe olmayan, onun

kilatlar nda i tirak etm kd n imtina ed n, ümumiyy tlözl rini t kilata qar qoyan 3-4 n rd n n üçün bel“canfi anl qla” difa edirsiniz? M qs diniz Az rbaycan t ilatda azad kürsüy çevirm kdirs , bunu aç q deyin v bir eyi dyaddan ç xarmay n ki, ba qa yerl rd ks r hallarda hökm sür nbu üsuldan n m nf t görübsüz? M nc siz ya mün zz m,intizaml t kilat n t fdar olmal , ya da h rc-m rclik hökmsür n azad kürsüy çevrilmi t kilat yaratma üstüntutmal z. r ikinciy t fdars zsa onda bir q rar ç xar n,biz d bu haqda dan qlara bir d lik son qoyaq.

Demokratik m rk ziyy t üsuluna saslanan hizbil r özrk ziyy tl rind n tam v d qiq istifad etm ri üçün akilatlar n da fikri, özü d t kilati, m ntiqi v ham n silah na

olan fikirl hesabla mal r. Siz bilirsiz ki, sizin s bi “m lum

148

olmadan” müdafi etdiyiniz adamlar n hizbd n ixrac edilm rini,bütün firq üzvl ri b nib, alq lam lar.

Bizim sas i imizin istiqam ti hizbin X (III) plenumununrarlar n tezlikl yerin yetirilm sin , siyasi mühacirl r

aras nda t lim-t rbiy i rinin daha da canland lmas na v sairbu kimi i yön ldilmi dir.

n yolda lar n n rin çatd rd m ki, ran xalqlar nhr man o lu Xosrov Ruzbehin hid olmas n 5 illiyi

münasib til onun h rbi m hk difaiyy sini Az rbaycandilind burax q v Pi rinin heyk linin aç münasib tilonun q bri üst mitinq t kil etm k ist yirik. Yax olar ki, bizimbu t dbirl rimizd siz d i tirak ed siniz.

Sonra söz ba layan c sg nd ri günd likd ki mtraf nda deyil, Az rbaycan t kilat t qsirl ndirm k m qs dil

dedi ki, güya Az rbaycan t kilat müv qq ti büronun q rar naqulaq asmay b, öz bildiyi kimi edir. Buna misal olaraq göst rdiki, qar dak konfransa (Az rbaycan) haz rl q m sind sizinl

sl tl k m qs dil Dani ian, Az ro lu v Pi maziniLeypsiq ist dik, g lm diniz. c lav edib, dedi ki, sizin bu

liniz hizbin r hb rliyind ixtilaflar n daha da d rinl sinb olur. cin dediyind n bel ç rd ki, güya biz yuxar dann q rara tabe olmam q. Eyni zamanda qeyd etdi ki, bizim

firq n ç xard z adamlar güya hizbin müv qq ti bürosununrar ndan sonra firq n ixrac etmi ik. Onu dedi ki, ADF MK

craiyy Hey tind n g n cavablar bir q r güya tünd olur.Daha do rusu tohinedici olur.

Kamb ç nda dedi ki, t kilati üsula riay t etm klaz md r. Firq n ç xar lanlar n söz yox ki, t qsirl ri vard r.

r yolda Dani ian Moskvadak söhb timizd n sonra Leypsiqls ydi i r bel olmazd . I h nin özün gör bir s liq si

vard r v s. el g lir ki, söhb tl rin q saca m zmunundan

nin n yerd olmas v n m qs d üçün bu söhb tl rinolmas n sl mahiyy tini ba a dü k o q r d ç tin deyildir.Yeri g lmi n bir c ti qeyd etm k ist yir m ki, söhb tl rimiz

149

çox uzun olmasa da h r halda bu q sal qda da olmurdu. Lakinn m nin sas m zmununu qeyd etm kl kifay tl nm k

ist yir m. Daha dan an olmad üçün onlar n dedikl rin m ndak qaydada cavab verdim:

nim, Az ro lunun v Pi mazinin Leypsiq g lm sihaqda olan m ktubunuzu ADF MK-n n craiyy hey tindoxuduq. vv la o zaman Az ro lu v Pi mazi uzun müdd t idiki, x st xanada b st ri idil r. ndi d b st ridirl r. Lakin biz birey ayd n deyildir, siz n üçün Az ro lu v Pi mazini

ist yirsiniz? Ax onlar craiyy hey tinin üzvl ri deyill r. rsiz konfransa haz rl q i rinin gedi ini bilm k ist yirsinizs bu

n Az ro lu, n d Pi mazi m qul olmurlar. Bu isas n Az rbaycanda t kilat öb si m qul olur.

r ümumiyy tl i rl tan olmaq ist yirsinizs ba qayolda lar n (m n craiyy hey tinin üzvl rini n rd tuturam)

lahiyy tl ri sizin ist diyiniz h r iki xsd n art qd r.Bunlardan ba qa siz özünüz d konfransda i tirak

ed ksiniz kiml görü k ist yirsinizs bir neç gün qabaqlib, görü bil rsiniz. Konfrans n i ri il maraqlan rs zsa

orada özünüz i tirak ed ksiniz.Ancaq m n bir i i yolda cas na aç q dem k ist yir m. O da

bundan ibar tdir ki, siz ç lmaz v ziyy td vaqe oldu unuz üçüngünah ba qas n üz rin atma a çal maq m el g lir ki,sizin üçün d gizli deyildir. r günah ba qas n boynuna

xmaqla i r qaydas na dü rs onda bütün günahlar y nbizim boynumuza. Buna sizin r hb r oldu unuz üçün “gücünüz”çatar. Lakin h qiq ti uzun müdd t p rd k olmaz. Yaxbudur ki, g lin xüsusi hesablar qoyun k nara l- verib,hizbimizi bu ç lmaz böhranl haldan n cat ver k.

V. .Leninin dedikl rini bir daha yada salaq. O, “Bir add mir li, iki add m geri” rind göst rir ki, yaln z vahid irad ,vahid v vahid nizam-intizama malik olan bir hizbyaratmadan karg r t sin r hb rlik edib, onu q rd n

aparmaq olmaz.

150

Bir q r p rd siz dan saq siz özünüz d iqrar ed rsiniz ki,hizbin mövcudiyy ti üçün Leninin göst rdiyi bu 3 sas prinsipin(irad , l v nizam-intizam) dem k olar ki, heç biri h likhizbin r hb rliyind yox d sind dir. Ona gör d n q r ki,gec deyil, g lin dahi Leninin dedikl rin l ed k. Hizbimiziazad kürsüd n nizam-intizaml deyil, intizaml t kilatintizams zl a do ru yuvarlad rs z. Buna misal olaraq ADFintizams zl q ed nl veril n c zan yoxlamadan l v etm k,intizam intizams zl a do ru sürükl k dem k deyilmi? Özü d

hv n bel ets ydiniz d rd yar olard . Amma n qorxulu vlak tli c t bundan ibar tdir ki, özünüz ç xartd z q rar n

düz olmas bil -bil yen d “q rar ç xard rs z”. ndi ki, h minrar n düz olmamas ham bil nd n v ham dey nd n sonra

yen onun “düzgün olmas ” haqq nda israr etm niz heç cürdon geydirm k mümkün deyildir.

r ç xard z q rar n “düzlüyünd ” yen d israredirsinizs , onda özünüz Az rbaycana g lin v orada plenumu

rar n düzgün olmas bar qane edin.Yolda Kamb deyir ki, güya m n Moskvada onunla

görü nd n sonra Leypsiq g ls ydim, onda i r bura g libçatmazd . B lk siz x yal edirsiz ki, r m n Leypsiq

ls ydim onda firq n ixrac olunanlar n haqq ndak q rarnim i tirak m il l v ed rdiz. Ola bilsin ki, siz bunu

ks riyy ” saslan b, v “yuxar ” t kilat oldu unuz üçüned rdiniz. Lakin heç yerd o cüml n, hizbin Az rbaycan

kilat olan ADF-d d qeyri-t kilati q rara “t kilati don”geydirm k olmaz. M n yüz -yüz inan ram ki, siz bunu çox yaxbilirsiniz.

Oras da deyim ki, h min yolda lar sizin israr etdiyinizgünahlar boyunlar na al b, bir daha bel h tl yolverm kl rini s mimiyy tl iqrar ets r y gin ki, onlar nqeyri-t kilati h tl rin yenid n bax lar v c zalar na ya

xfif veril r v ya tamamil l v edil r. T kilatda lap istisnaihallardan ba qa (h lik indiy q r Az rbaycanda m nimyad ma g lmir) ömürlük c za verilmir.

151

Bir d siz deyirsiniz ki, güya sizin gönd rdiyiniz m ktub,rar v ba qa s dl r güya bizim craiyy hey tinin n rin

çatd lm r. ndi m n sizd n soru uram siz bunu haradanbilirsiniz? Siz bu haqda craiyy hey ti üzvl rind n soru madancraiyy hey tinin sur ti-c rini oxumadan bunlar haradan

bilirsiz? Bizim b db xtliyimiz el buras ndad r ki, siz t kilatadeyil, t k-t k adamlar n yalan “güzari rin ” daha çox inan rs z.

nim siz bel bir sad sual m vard r: r biz sizingönd rdiyiniz m ktub, q rar v ba qa s dl ri craiyyhey tind müzakir etmiriks , b s onda craiy hey ti t find nnec cavab yaz q?

n siz bir eyi d aç q dem k ist yir m, siz bir qanunsuztinizi “qanunil dirm kd n” ötrü ba qa bir neç c l

at rs z. Gah bizi yuxar t kilata tabe olmamaqda t qsirl ndirirsiz,gah gönd rdiyiz m ktublar craiyy hey tind n “gizl tdiyimiz”üçün t qsirl ndirirsiz v s. M n sizin bu qeyri-s mimi

tl riniz çoxlu misallar dey bil m. Lap aç q des k csg nd ri yolda n bu qeyri-t kilati ll mürt kib olanlardan

bu q r canfi anl qla difa etm sinin s bini ax ra q r ba adü bilmir m. H r halda hizbin mühacir td yegan mün zz m

kilat olan Az rbaycan t kilat h rc-m rclik, azad kürsüyçevirm onun sa lam qüvv si raz olmaz v m el g lir ki,bu i heç k d icaz verm zl r.

n c sg nd riy dedim ki, qeyri-t kilati adamlar nkili, müdafi çisi kimi ç etm kd ns t kilat n möhk mliyini

qorumaq laz md r. M nim bu sözümd n sonra ir c sg nd ri çoxbi halda dedi ki, Dani ian m ni t hqir etdiyi üçün m n ondan

üzr ist m, o, m ni hizbi m hk ver kdir.n v yolda lara dedim ki, m n cl hizbi

mühakim olma a haz ram. Bununla da mü avir n tic sizqurtard .

Bundan sonra müv qq ti büro il münasib timiz bir q r pisl di. Biz mün zz m, intizaml t kilatdan dan z

halda müv qq ti büro keçmi i qaydas ndan yaxa qurtara bilmir günah kimins üz rin atma a, ba qa sözl m suliyy td n

152

yaxa qurtarmaq üçün “yollar v vasit r” axtar rd lar. Onlar,xüsusil , c sg nd ri yolda mövqel rind n, yuxar t kilatolmas ndan istifad edib, ba qa t kilatlarda hökm sür n“atmosferi” Az rbaycan t kilat na da t hmil etm k ist yirdil r.

Az rbaycan t kilat qeyri-t kilati ll rin gör 1962-ciil oktyabr ay nda Qulamhüseyn Beydilini, M rz Purabbas ,smay l Tarixpeyman , S idm mm d Az rlunu, Ta ahini v

mid M mm dzad ni firq n ixrac etmi di.Yuxar da qeyd etdiyim kimi h min q rar müv qq ti büroya

çatmam , onlar n q rar n m zmunundan x r bilm n onuv etmi dil r v biz d “telefonla” x r vermi dil r. M el

lir ki, heç bir qarda marksist hizbl rd bel v buna ox arziyy t sadüf etm k olmaz.

Biz müv qq ti büro il HT -nin Az rbaycan t kilat ADF-nin IV konfrans mart ay n birinci yar nda ça lmasbar raz a g ldik. Ona gör d mart ay n 12-d konfrans nça lmas üçün bütün haz rl q i rini ncam verib, qurtard qdansonra Radm ni in uzun müdd tli m muriyy td oldu u üçünmüv qq ti büronun burada olan üzvl ri sg nd ri v Kamb inIV konfransda i tirak etm rini xahi etdik v bu m qs dlonlara d tnam d gönd rdik. Zimn n yad rlik etdik ki,mümkün q r konfrans gününd n qabaq g lsinl r. Bu t klifd n

qs dimiz konfransdan qabaq t kilati i rl tan olma üçünrait yaratmaq idi.

Onlar bizim qabaqcadan raz la za baxmayaraq, martay n 12-d g bilm kl rini bildirdil r v “m sl tgördül r” ki, konfrans n t kilini aprelin 14-16-na keçir k. Biz dkonfrans aprelin 16-na t yin etdik v teleqramla müv qq tibüroya x r verdik. Bundan sonra c sg nd ri x r verdi ki,konfrans mümkün olsa may ay n 12-16-na keçir k. Biz yen d

r verdik ki, konfrans may n 16-na keçirdik v zimn nyad rlik etdik ki, biz konfrans n vaxt (16 may s r saat 10)

ti mü yy n edirik v bu tarixi d yi k m sl t deyildir vart q ba qa vaxta keçirm yik. Konfrans n vaxt n s bi

lum olmadan bir neç d d yi ilm si ist r r hb rlikd v

153

ist rs d geni kütl iç risind xo ag lm z hval-ruhiyy ninvücud g lm sin s b olmu du. “Dostlar z” müxt lifayi r yayma a imkan tapd lar. H r halda bir t kilat n

müq dd rat il bel r ftar etm k heç bir t kilati üsula, m ntiqrçiv v h tta adi hüquq qaydalar na bel uy un g lmirdi.

Biz bir neç d d yi dirdiyimiz vaxt n sonuncu tarixindni 1963-cü ilin may ay n 16-da HT -nin Az rbaycan t kilat

ADF-nin IV respublika konfrans t kil etdik v yeri g lmi noras da deyim ki, konfrans çox yüks k s viyy keçdi.

IV konfrans HT -nin müv qq ti bürosuna m ktub yazaraq,bildirdi ki, hizbin ndiki böhranl v ziyy td n ç yolu konqre

ya ümum- ran miqyas nda konfrans ça b, i güzar r hb rlikseçm kd n ibar tdir.

Konfransdan bir neç gün sonra c sg nd ri qabaqcadanr etm n Bak ya g ldi v bildirdi ki, konfrans müv qq ti

büronun “x ri olmadan” t kil etdiyiniz üçün, konfrans qanunihesab etm yib, onu l v edirik. Isg nd ri v KambAz rbaycanda konfrans t kil edil rk n Moskvada mü yy n

qamlara (daha do rusu bizim i rd n x rdar olan sektora)müraci t edib, konfrans n ça lmas n “qanunsuz” olmasbildim kl , onlardan “m sl t ist dikd ” onlar bildirmi dil r ki,bu sizin hizbin daxili i idir. Özünüz h ll edin. Biz qardahizbl rin daxili i in qar q. Dem li bel bir t kilati v

ntiqi cavab alan sg nd ri Bak ya g lir. sg nd ri bu fikriniAz rbaycan Kommunist hizbinin birinci d biri Azundovladan b, v bu i ondan köm k ist yir. Axundov da t qrib nMoskvadak cavab verir v m sl r görür ki, bu barAz rbaycan t kilat , o cüml n m niml dan n.

May ay n 21-d c il görü dük v m n onun Bak yarsiz g lm sinin s bini soru dum v konfrans haqda geni

lumat bilm k üçün onu ADF MK craiyy hey tin d tetdim.

sg nd ri dedikl rind israr edib, deyirdi ki, siz ADF-ninkonfrans hizbin müv qq ti bürosundan “x rsiz” ça rd züçün onu t sdiq etm yik. Ona gör d o haqda m lumat

154

itm yi d yersiz say ram. M n ona dedim ki, indi bir q rbisiz” biniz sakitl nd n sonra hövs niz olsa m ni

id rsiz, r hövs niz “olmasa” ona da baxar q.sg nd ri x rsiz g ldiyind n onu t yyar meydan nda

qar lanmamas nda xeyli “ bi” idi. O, bir neç saat t yyarmeydan nda qald qdan sonra m rbut m qamlar n x ri olduqdansonra, gedib, onu oradan g tirmi dil r. H r halda m n onuinand rd m ki, onun g lm sind n x rimiz olmay bd r.

el g ldi ki, buna inanmaq o q r d ç tin i deyildi.r Moskvadan h t ed rk n Bak ya x r verilm yibs

onun g lm sind n x rimiz olmamas adi i dir.Xülas , “anla lmazl qlar” h ll oldu v m n konfransa

haz rl q i ri bar h fevral ay m lumat verdiyimi v ozaman h Radm ni in m muriyy getm zd n qabaq birlkd

ni müv qq ti büroda e idib, t sdiq etm rini onun yad nasald m”. Sonra konfrans haqq ndak c yan, bizim

ktublar z, onlar n cavab teleqramlar haqda yad rliketdim. 3 d konfrans n vaxt n d yi dirilm si haqq ndamüv qq ti büronun göst ri in l etm yimizi onun yad nasald m”.

n yolda cas na bildirdim ki, konfransa g lm kdyax h rk t etm diniz. Bu sizin öz i inizdir. Amma h indiy

r onun s binin d biz ayd n olmamas h r halda bizimüçün güvar deyildir. M n fikrimi q ti bildirib, dedim ki, sizin bu

ll riniz heç bir t kilati üsula s an deyildir.Isg nd ri öz dediyini daim t krar edib, bizim konfrans

müv qq ti bürodan “x rsiz” ça rd z üçn konfrans vonun seçdiyi plenumu t sdiq etm kl rini bildirirdi.

n bir d t krar n bildirdim ki, konfrans n ça lmas ndanmüv qq ti büronun x ri olmas ndan ba qa, onun ça lmashaqq nda q rar da vard r. Bundan ba qa biz 3 d sizingöst ri inizl konfrans n vaxt d yi dirmi ik v n hay t onunça lmas vaxt siz dön -dön bildirmi ik. Bütün bunlarbizim m rk ziyy hörm t etm yimizin n tic si v sübutudur.

155

n sözüm idam verib dedim ki, sizin konfrans l vetm k v ya onun seçdiyi plenumu l v etm bir sas, ba qasözl bu i el bir qeyri-t kilati fakt tapa bilm diyiniz göronu da l v etm haqq z olmayacaqd r. Siz öz hüququnuzdanbir i istifad ed bil rsiniz. sg nd ri tez soru du ki, o n dir?

n dedim ki, siz hizbin Az rbaycan t kilat ADF-nin s drinisdiq etm k hüququna maliksiniz. Odur ki, siz ADF-nin

konfrans v plenumda seçdiyi s drini t sdiq etm bil rsiz. Busöhb timizin yekunundan m el g ldi ki, sg nd ri çox razqald v bununla da söhb timiz qurtard . sg nd ri Bak t rkedib, Leypsiq getdi.

Çox fovri m nim “m sl timin” snas nda hizbinmüv qq ti bürosunda ADF-nin craiyy hey tinin ad na bir

ktub ald q. M ktubda deyilirdi ki, hizbin Az rbaycan t kilatADF-nin s drliyin müv qq ti büro Dani ian t sdiq etmir. Eynizamanda ADF MK-n n craiyy hey tin tap r ki, növb tiplenumu ça b, müv qq ti büronun q rar bildirsin vmüv qq ti olaraq, ADF MK-n n s drliyi müv qq ti büro

find n Az ro luya tap r.ktubu craiyy hey tinin n rin çatd rmaqla, m rk zin

ini bir q r d yüngüll dirm k m qs dil ADF-nin MK-n ndrliyind n d istefa verm yim haqq nda riz mi d craiyy

hey tin t qdim etdim. craiyy hey ti plenuma q r özzif mi ifa etm yimi xahi etdil r.

ADF-nin craiyy hey ti avqust ay nda plenum ça rmaqrar na g ldi, plenumun günü ay n 12-n mü yy n edildi v bu

haqda müv qq ti büroya x r verildi. Biz xahi etdik ki,müv qq ti büro plenumda i tirak etsinl r. sg nd ri Bolqar stanagetdiyi üçün plenuma g bilm di.

Plenum üzvl rinin ham müv qq ti büronun q rar nleyhin ç etdil r. Zimn n m nim d istefa verdiyim üçün

ni d t nqid etdil r. Plenum hizbin müv qq ti bürosununsl ti il birlikd m nim riz mi d bir s sl q bul etm di v

tap rd lar ki, öz v zif mi yerin yetirim.

156

Plenum i in gedi i v q rar haqq nda hizbin müv qq tibürosuna m lumat gönd rdi. Bundan sonra müv qq ti büro illaq miz bir q r d pisl di.

Hizbid vücud g lmi qeyri-adi v böhranl v ziyytezlikl son qoymaq m qs dil ADF-nin craiyy hey ti,müv qq ti büroya bir geni m ktub haz rlad v h min m ktubAz rbaycan t kilat n 9 oktyabr 1963-cü il tarixd ça lmplenumunun müzakir sin verdi. Geni v h rt fli müzakir nsonra bir s sl q bul edilib, müv qq ti büroya gönd rildi.

ktubda müv qq ti büronun heç k sl m sl tl n heç bir haz rl q i i aparmadan randa keçiril n islahat n

referendumunu t hrim etm kd t sikliy yol verm si v onagör d hizbin onu t hrim etm sin baxmayaraq, ona 5milyondan çox adam r y verm si v n tic etibaril bu da hizbinranda hörm td n dü sin s b olmas göst rilirdi.

Sonra m ktubda milli c bh nin bizd n uzaqla masbl ri göst rilir v deyilirdi ki, milli c bh il

yax nla ma z indi çox vacibdir. Lakin bunun üçün bizimranda mün zz m t kilat z olmal r. Bel bir t kilat

olmadan çox maraql v sasl m qal r yazmaqla milli c bh niittihad etm d t etm k faydas zd r.

Sonra m ktubda HT -nin milli c bh münasib tind nmüf ss l dan rd .

ktubda daha sonra deyilirdi ki, biz rejim qar h r cüryana qar yox, geni xalq kütl rinin m nafein xidm t ed

bil k c yanlardan t fdarl q etm liyik.Sonra hizbin m ramnam sinin geni izah edilm sinin z ruri

olmas 21 Az r nehz ti haqq nda sasl m qal r yaz lmas nvacibliyi müv qq ti büro üzvl rinin b zi s hvl rind n v s. b hsedilirdi.

Bizim 9/X-1963-cü il tarixli m ktubumuza müv qq tibüronun cavab nda deyilirdi ki, “h min m ktubun m zmunuayd n kild ni an verir ki, ba da Dani ian yolda olmaqla ADF-nin b zi r hb r yolda lar HT -nin r hb rliyin v MK-n nmüv qq ti bürosuna qar a r v yersiz töhm tl r almaq yolunu,

157

mövcud ixtilaflar g rginl dirm k yolunu h tta in aab etm klk vasit sil öz t kilati fikirl rini t hmil etm k yolunu

seçmi r”.saca qeyd etdikl rimd n v ziyy ti asanl qla ba a dü k

mümkündür, h r halda v ziyy timizin tez zamandayax la aca na min idim. M n h r halda buna min idim ki, buqeyri-normal v qeyri-t kilati v ziyy t bütün qarda partiyalarkimi bizim hizbimiz üçün d yadd r. Bunun n siyasi, n ictimai,

maddi v n d ba qa sas yoxdur. H r halda hizbinmüv qq ti bürosu il v ziyy ti v münasib timizd n asolmayaraq, t kilat n möhk ml nm si üçün bütün imkanlardanistifad etm çal rd q v bilirdik ki, bu ixtilaflar gec-tez öz

kilati h llini tapacaqd r. Ona gör d bu ixtilaflar nmövcudlu unu bir növ “gizl tm ” çal rd q. Çünki bu

ziyy tin geni yay lmas yolda lar naümid edib, hval-ruhiyy rin pis t sir ed bil rdi.

Bütün bunlara baxmayaraq, hizb , onun Az rbaycankilat ayr -ayr r hb r yolda alara müxalif olanlar buziyy td n özl ri üçün “s li” v “m hsuldar” kild

istifad etm çal rd lar.ADF tabe olmaqdan boyun qaç b, öz bildiyi kimi h t

ed n v firq nin leyhin aç q t kilats zl q ed nl rin c zalartelefonla müv qq ti büroya m lumat verilm si v h min

lumata sas n onlar n c zalar n telefonla l v edilm sind nm firq müxalif olanlar n h m d bunlara qo ulmaq

ist nl rin x ri var idi. Bel adamlara h rt fli v dl rverilirdi. Bunlara siyasi v dl r s ras nda Az rbaycanda vümumiyy tl , hizbd yüks k m ramlar v d edilir, maddi

td n yax ( n yüks k) t qaüd, yax m nzil, Avropayah ti, kurortlar, la müalic xanalar, Az rbaycandan

Moskvaya, Moskvadan Almaniya Demokratik Respublikas na,asp ranturaya, doktoranturaya, n bilim, daha haralara v nnail olmalar na v dl r verilirdi. Atalar demi n yalançtamahkar aldad rd . Yeri g lmi n bir misal dem k ist yir m.Bir d hizbin plenumunda Az rbaycandan getmi bir plenum

158

üzvü (v fat etdiyi üçün ad ç km k ist mir m (Pi mazi idi))özünü Az rbaycan t kilat na qar yax aparmad . T qrib nAz rbaycan t kilat müxalifl rin qo ulan kimi oldu. T ffüsdKamb h min adam göst k m kinay il dedi ki, Qulamdey n öz yolda lar z da söz baxm r, h nec dir? M n tezdedim ki, burada t cüblü el bir ey yoxdur. O t ccübl t kraretdi ki, nec ?! Dedim b li burada t krar edir m “qeyri-adi” birey görmür m. Çünki siz yalanç z onlar da tamahkar. Bundan

sonra Kamb m niml art q bel “zarafatlar” etm di.Dedikl rimizd n ayd n görünür ki, biz hizbin daxilind olan

rc-m rclik, ist r hizb v ist rs d onun Az rbaycan t kilatleyhin olanlara qar t kilati t dbirl r görülm si i ind yuxar

kilata o zaman ümid b sl bilm zdik. Ona gör d t kilatiziyy timizin b zi sah ri bar , öz aktivimizlsl tl k, ondan fikri v li köm k almaq q rar na

ldik.lli t kilatlar düzgün t kilati mövqed n ç ed k,

bütün qeyri-t kilati t dbirl ri bir s sl r dd etdil r. Hizb vonun Az rbaycan t kilat leyhin olanlara möhk m v di

nd cavab verdil r. Müxalif d st h r yerd t kl ndi. Birçoxlar s hvl rini ba a dü üb, düzgün t kilati yol intixab edib,ks riyy qo uldular.

zil ri, o cüml n d sg nd ri v Kamb Az rbaycankilat ndak yekdilliyi görüb, Az rbaycandak müxalifl rd n

(ixtilafç lardan) naümid oldular.1963-cü ilin noyabr ay nda Radm ni uzun müdd tli

muriyy td n qay td . O, x r verdi ki, noyabr ay n 10-daMoskvada olacaq, odur ki, m ni d görü d t edirdi. Biz birneç d telefon dan qlar ndan sonra Moskvada görü dük.

Ümumi v ziyy timiz v öz i rimiz haqq nda söhb t etdik.O, Moskvaya g q r müv qq ti büronun iki üzvü ilmükatib mizl tan olmu du. Bir sözl kimin n d haqlolmas bilirdi. Ona gör müv qq ti büro v xs n öz ad ndanbiz qar qeyri-adi münasib t üçün üzr ist di. Eyni zamandaxahi etdi ki, keçmi kil ri mümkün q r yaddan ç xaraq v

159

hizbin möhk ml nm si üçün bütün imkanlardan birlikd istifaded k. O, dedi ki, biz v hd tin möhk ml nm sin x l g tirbil n ll rd n mümkün q r uzaqla mal v v hd tinmöhk ml nm sin köm k ed bil k ll rd n yap mal q.

Bel s mimi söhb td n sonra ayr ld q. O, m ni Leypsiqgetm d t etdi. M n d söz verdim ki, g m. Bel likl ,ayr ld q, m n Az rbaycana qay b müv qq ti büro il görühaz rla ma a ba lad m.

n yuxar dak raitl laq dar, xüsusil HT il v hd tyaratd qdan sonra, hizbin r hb rl rind n b zil rinin qeyri-s mimi

b n qeyri-t kilati h tl ri n tic sind vücud g lmiziyy t haqq nda q saca dan m. Nümun r göst rdim. Lakin

bunlar bilavasit hizbin r hb rliyi v hizbin Moskva t kilatlaril laq dar idi. H r halda Az rbaycan t kilat nda da bunlar

n bu v ya dig r xsl rd n “qisas almaq” m qs dil t kilatda tma a haz r olanlara rast g lm k olurdu. M n bir d t kraretm k ist yir m ki, ADF v onun r hb rliyi leyhin olanlar nham n etdikl rini bilmir v onun h tl ri t kilat harayaapar b ç xaraca bilmirdil r. Amma onlardan b zil ri netdikl rini çox yax bilirdil r. Ona gör d onlar s br, hövsil ba a salmaqla yana , n n hay ti t kilat n nizamnam simövcubinc d r ftar etm k z ruriyy ti d meydana g lirdi.

Onlardan çoxlar s hvl rini bir q r tez v ya bir q r gecba a dü üb, ll rind n vaxt nda l ç kibl rs , onlar n

ll rini yadda saxlama a n ehtiyac vard r.Amma onlardan b zil ri yadda qalm v b zi hadis ri

keçmi s dl ri n rd n keçirdikc yada salmaq mümkün olur.O cüml n, ADF-nin plenumlar nda bu kimi naguvar hadis rhaqq nda dan lm v mü yy n müzakir r apar lm r. M nindi onlara bax b, b zil ri haqq nda mü yy n mülahiz ri birdaha qeyd etm k ist yir m. Bu dedikl rimizd n t kilat nmüxt lif vaxtlarda v ziyy tini bilm k üçün istifad etm k olar.

n, 30/V-1962-ci il tarixli ADF pelnumundakmda b zi yolda lar n t kc qeyri-t kilati h tl ri deyil,

adi etika qaydalar na riay t etm dikl rin i ar ed rk n dedim ki,

160

ah n 7 N-li akademiya hövz sinin s dri kimi ci v Radm ni ihövz rind i tirak etm d t ed rk n, m i ar ed kdedi ki, ist yirs o da g lsin.

Do rudur, h r bir hizb üzvü is diyi m qama müraci t edbil r. Ancaq hövz s dri ba qas hövz d t ed rk n h rhalda t kilati c td n özünd n yuxar t kilata müraci tetm lidir. M n heç d onu dem k ist mir m ki, hövz ist diyi

hb r yolda hövz d t ed bilm z. H r halda yuxarkilat n raz , heç olmasa x ri olmal r.

n h min plenumda Agahinin hesabs z v m ntiqsizna cavab ver rk n, dedim ki, m n heç vaxt v hd tin

leyhin olmam am, v hd t biz hava-su kimi laz md r. Sonraplenumda ADF MK craiyy hey tinin m llli t kilatlaragönd rdiyi qapal m ktubu onun “düz olmamas na” cavabver rk n dedim ki, biz gizli m ktubu yubada bilm zdik. Ona görki, firq nin leyhin olanlar t kc m rk zd xarabkarl qlakifay tl nmir, h tta m lli t kilatlara adamlar gönd rib,avamfirib müdd alar ir li sürürdül r. Bununla da onlar bir s rasad yolda lar aldad b, müv qq ti olsa da öz torlar na salabil rdil r. Onlar t kilat zda xsiyy p sti n ADF-ninBa rov t find n yarad lmas ndan v ba qa bu kimi böhtanç valdad müdd alarla ç edib, n hay t ç lar Sov. KPXXII qurultay n ruhi il “izah etm ” çal rd lar.

Yeri g lmi n deyim ki, biz m lli t kilatlara gizliktub gönd rm kd düzgün h t etdik. B zil ri bizi bunda

qsirl ndirirdil r ki, biz aktiv onlar d t etmirik v ya ümumi ça b, onlar n “haqq sözl rini” dem kl rin imkan

yaratm q. T qrib n özl rini bel göst rm çal rd lar ki, güyakilat kims da r, kims t kilata x yan t edir v n bilim

daha n r v n r edirl r, amma onlar bütün bu eyb rlikl rinqar almaq ist yirl r. Onlara güya imkan verilmir, onlar nhaqq sözl rini xalqdan gizl dirl r, onlar n s si bo ulur v i.a. vs.

min gizli m ktub Akademiya hövz sind oxunanda bel ,söz tap b dan a bilm dil r. Onlar n suallar ndan biri bundan

161

ibar t idi ki, m lli t kilatlara da el bu m ktub gönd rilibdir?Onlar deyirdil r ki, bu ola bilm z. Bunlar n ham bizimdedikl rimizdir. Ola bilm z ki, siz özünd n bir ey lav etm nxalis bizim dedikl rimizi gönd siz. Bunu dem kd onlar“haql ” idil r. Çünki, onlar yolda lar n t kilati c td t belyetkinl rini x yallar na bel g tir bilmirdil r ki, a da“adi firq ” üzvl ri bel m ntiqi v t kilati t klifl r ir li sürbilsinl r.

Onlar n sual na cavab olaraq bildirildi ki, gizli m ktubrotatorda çap oldu u üçün bütün m ktublar n t kc m zmunu,yaz , sözl ri deyil, nöqt -verqüll ri d , birind nec dirsham nda da el dir

n yuxar da da dedim ki, b zil ri böhtan dem kl heç birhüdud qail olmadan, onun n tic sin varmadan a na g ni ddeyirdil r, a na g ni d . Onlar iddia edirdil r ki, güya m n

ncandan q l-gümü götürmü m. M n onlar n bu növb tiböhtanlar na plenumda cavab ver rk n bildirdim ki, m n Z ncananehz td n t qrib n 3 ay sonra, y ni 1946-ci ilin fevral ay ndagetmi m. Dem li, m n Z ncana ged q r orada q nim tal nm eyl r çoxdan yerb yer olmu du. M n h qiq nömrümd lim q l almam am. Ona gör d plenumda dedimki, m n Z ncana q la yox, q l güll qaba na getmi dim.Bilmir m b db xtlikd n mi, yoxsa xo xtlikd nmi sa -salamatqalm am.

n h min plenumda ümumi i imizin gedi i v t k-t kyolda lar haqq nda dan am.

n bir yerind demi m ki, yolda lar, g linbasd lan eyl ri bir daha ç xartmayaq. M n güman edir m

ahin, Agahi v K ndli yolda lar t kilata köm k ed kl r.Biz craiyy hey tind bel q rara g ldik ki, ahin

yolda dan yax istifad ed k. Ona gör d m ramnam vnizamnam nin haz rlanmas nda çox z hm t ç kdi. M n xs nondan t kkür edir m. H tta ahin yolda n “Peyk- ran”da

si m sl t görüldü. Lakin ahin yolda orada qalmad .Indi biz n ed ydik.

162

Qafar k ndli ADF M rk zi craiyy hey tinin üzvü idi.Yax da i di, biz d sevindik. Lakin, o, ax rda özü istefa verdi.Biz onun bir az fikirl sini m sl t gördük. Lakin o, xsidostlu u firq i ind n üstün tutdu.

n HT -nin Az rbaycan t kilat – ADF MK-n n 2 avqust1966-c il tarixli plenumunda yekun sözü il ç ed rk nhövz rd nizam-intizam n möhk ml ndirilm si, m lli

kilatlar v ADF MK öb rinin i rinin yenid n qurulmasicran n yoxlan lmas , müasir t labata cavab ver bil k

ruz rin haz rlanmas , bit fl r aras nda geni i apar lmas ,hizbin m tbuat n yay lmas , cavanlar aras nda i , sabiq liyolda lar n i t crüb rind n istifad edilm si v ba qa

r haqq nda dan m. B zil rinin ümumiyy tl t kilat hizb üzvl rin qar inams zl q yarad lmas haqq ndak

müdd alar na cavab ver rk n, qism n dedim:“Plenumun gedi at göst rdi ki, t kilatlar n qar nda bir

ra mühüm v zif r durur. Bunun sas firq hövz ridir. Firqhövz ri möhk m olmazsa yuxar dan n q r düzgün v s rratsgöst ri verils o, q rarlar yerin yetiril bilm z. Odur ki, ilkfirq hövz rini daha da möhk ml ndirm k laz md r”.

Qar da duran v zif rd n biri d cavanlar aras nda i dir.Yolda lar bu haqda dan lar. Bunun miyy ti mühümdür.Haz rda 8 min q r Sovet ttifaq nda do ulan u aqlar zvard r. ndi onlarla i k vaxt g lib, çatm r. Çünki onlar nindi ya komsomol ya na çatm r. Onlar v n gözl yir-ruhunda t rbiy etm liyik. Biz ran g k onlara tan td raq.Onlara atalar n keçdiyi yolu ba a salmal , inqilabi keçmi imizltan etm liyik. G lin bel bir i ed k. Q zetd , m ruz rd ,inqilabi h katda i tirak etmi yolda lar n ildönümümünasib til q sa t rcümeyi-hallar verib, onlar cavan n sltan td raq. A ayi Giyamid n canl tarix kimi istifad etm klaz md r. G ncl rimiz özl ri xs n yolda lardan soru a bilm zl rki, nec olub v kim olub. Bunu biz etm liyik. M n,Xav rinin klini biz çap etmi dik. Moskvadan g n u aqlar onualmaq üçün növb durdular. 8 min do ulan u aqlar n

163

rbiy sil m qul olmal q. Onlar internata ged nd pasportlaronlara mane olmad . Dem li, ba qa sah d mane ola bilm z.Biz g k cavanlar n t lim-t rbiy sil , nu ir van yolda n

ruz sind qeyd edil n kild y ni onlar n Oktyabr inqilab n50 illiyi il laq dar festifal keçirm k kimi t dbirl r yolu il

qul olaq...Deyil si sözl rd n biri d ondan ibar tdir ki, iki n r

yolda n ran h rbi m hk si t find n edama m hkumedilm sidir. Hizbin bürosu lind n g n q r i dil r. H ttaxaricd n rana v kill r gönd rdil r. Maddi yard m toplan ndaAz rbaycan t kilat imkan daxilind köm k etdi. Biz d MKad nda yerli t kilat za t kkür etm k haqda plenum t sdiqed rs t kkürümüzü yolda lara çatd raca q. Xav rinin dmüdafi si bro ura klind burax lacaqd r. O cüml nHekm tcu v Dani ian n difaiyy ri veril kdir. Bu difaiyy r

ncl rimiz v qocalar za da s rm q olmal r. Yolda lar nranda ölümd n xilas olmalar hizbin nüfuzunu daha da

yüks ltmi dir. Bu hadis atom bombas q r s s salm r. HT -nin t kilinin 25-ci ildönümünü h r yerd t nt il qeyd etm klaz md r. Hey ti icraiyy nin q rar var ki, 21 Az ri n q r

nt li qeyd edirik, hizbin 25 illiyini bir o q r t nt li qeydetm liyik.

n bir qayda olaraq, ADF MK plenumlar n günd likdmüzakir olunan m rl laq dar ya m ruz çi olurdum v ya

edirdim. M nim ç lar m ayr -ayr m rl laq darr m n sonra v ya ümumiyy tl plenumun

günd likl rind duran bütün m r haqq nda birlikd çolurdu.

O cüml n ADF MK-n n 30 mart 1967-ci il tarixdça lm plenumunun günd liyind duran “Siyasi p nah nd likad n fini qoruyub v yüks ltm k” h m d cavanlar aras ndagörül n i r haqq ndak ç mdan b zil rini qeyd etm kist yir m. Zimn n onu da deyim ki, plenumda HT -nin birinci

biri Radm ni i tirak edirdi.

164

n bir yerind demi m: “ imizd böyükmüv ff qiyy tl r vard r. Siyasi p nah nd rin a rlsaxlamaq üçün qar da n kimi v zif r durur m sind a ayiQiyami v doktor Radm ni yolda lar trafl dan lar. M nran n daxili v ziyy tind n dan mayaca am. Lakin onu dem k

ist yir m ki, ran n indiki siyas tini n rd n keçirdikd görürükki, qar zda böyük v mühüm v zif r durur. Biz t kilatbu v zif r istiqam tind möhk ml ndirm liyik. Biz ran ndaxili v ziyy ti il yolda lar ard l sur td tan etm liyik.Hizbin f aliyy tini onlara çatd rmal q. Qaba gör n v onunhaqq nda q rar q bul ed n v onu icra ed n bir t kilat olmal q

yolda lar bu i c lb etm liyik, v nd ki t kilatlarcanland rmaq v köm k etm k üçün yolda lar z h r cür

dakarl q etm haz r olmal r.Biz özümüzü v zif rin icras na haz r v ziyy salmal q,

kilat möhk ml ndirm liyik. Bunun üçün bizd n bacar q aktivin gücünd n istifad etm k t b olunur. in sas rayon

komit ri, zona m sullar v MK-n n öb rind dir. Bunlar ilaz mi q r giri r nöqsanlar azalar v olmaz.

V. .Lenin deyirdi: “M bir möhk m t kilat verin, m nRusiyan çevir m.

Çat mayan c tl ri aradan qald rmaq üçün imkanlar zvard r. Sovet ttifaq n z ngin i t crüb sind n istifad edib, vondan öyr nm liyik. Bunun biz böyük faydas vard r. Sabahondan v nd istifad etm k ist yiriks burada nöqsanlararadan qald rmal q. Ba qas ndan öyr nm k ar deyil. Sovetyolda lar n t crüb sini öyr nm k – f xrdir, laz md r.

Bizim sas v zif rimiz bundan ibar tdir, bunu etm dikdnöqsanlar ba verir. Elmi kadrlar haz rlamaqla yana t kilati v

bli ati kadrlar haz rlamal q, bunu biz hövz rd nba lamal q.

Qar zda duran mühüm v zif rd n biri d Oktyabrinqilab n 50 illiyini l yaq tl qar lamaqd r. Keç n plenumlar nyekunlar rayon t kilatlar nda müzakir olundu. Yax öhd likl rgötürüldü. Bu, yax r. Burada 560 n r ali t hsilli müt ssis

165

yir, yüzl rl s tkarlar vard r. Biz güman edirik Oktyabrinqilab n 50 illiyini aln aç q qar layaca q. Öhd likl rigötür nl rin müv ff qiyy tl rini i qland rmaq v onlarmaraqland rmaq üçün “Az rbaycan” ruznam si n zdind lav

hif burax lmal r. Bunun üçün rayon komit ri düzgünarayi r gönd rm lidir, rayon komit ri müxbirl r t yinetm lidirl r, öb r t hririyy hey ti bu haqda laz mi m riayd nla rmal r.

Elmi sessiya aprel ay nda keçiril k v burada “Oktyabrinqilab v ran” mövzusunda olan bu sessiyan n cavanlararas nda böyük miyy ti olacaqd r.

Qad nlar aras nda i d mühüm bir mövzudur, buna köm ketm k laz md r. Qad nlar s t i in c lb etm k laz md r, onlarsiyasi d rn kl c lb etm k laz md r. Qad nlar aras nda iaparmaqdan ötrü ki il r aras nda i aparmaq laz md r ki,qad nlara azadl q versinl r.

Analar övladlar t rbiy etm k v zif sini da r. Bununüçün qad nlar siyasi c td n mü yy n d haz rl qlolmal rlar.

Böyük miyy ti olan i rd n biri d cavanlar aras ndakdir...

12 iyul 1967-ci il tarixd ça lm plenumun günd liyndHT -nin Az rbaycan t kilat – ADF t kilat n v ziyy ti vqar da duran v zif rl laq dar m ruz etdim.

ruz traf ndak müzakir yekun vurark n,söhb timd n a dak lar qeyd etm k ist yir m: “Biz öz

kilat daha da möhk ml ndirm k üçün indi h mi kind ndaha art q çal mal q. Nöqsanlar aradan qald rmaq laz md r.Adamlar xarici görünü ün uy un yox, onun i qabiliyy tingör seçib, v yerl dirm k laz md r. Yerli yolda lar biz i küçün h dd n art q rait yarad rlar (Az rbaycan KP MK-da q bulolunmu q rar oxuyur). H min q rara uy un olan yerl rd yerli

kilatlarla birlikd seminar iclas keçiril k v orada i in nkild h yata keçirilm si bar söhb t olub, m sl tl r

veril kdir.

166

Yolda lar m hz plenumdan sonra öz yerl rin qay td dansonra yerli rayon komit rin gedib, onlara h min q rar noxunmas dem li v onlardan öyr nm k laz md r ki, hanstarixd seminar keçirm k ist yirl r ki, Bak dan, y ni M rk ziKomit n d yolda lar g lib, h min seminarda i tirak etsinl r.Biz bir s ra t dbirl rin h yata keçirilm sini n rd tuturuq. Ocüml n dostluq günü keçirm k münasib til müxt lif yerl rdözf aliyy t d rn kl rimizin ç lar t kil etm liyik. Sonra 26Bak komisarlar n xarici imperialistl r t find n v ic singüll ndiyi yer yürü v onlar n m zarlar üz rind mitinqkeçirilm si v s. t dbirl rin h yata keçirilm si n rd tutulur.Bütün bunlar üçün t b olan rait yarad b, lakin bizimözümüzün i yimiz laz md r...

Bizim sas i rimizd n biri d ideoloji i imizincanland lmas v h min sah ba lad z i i ba açatd rmaqdan ibar tdir. 21 Az r nehz tin qiym t verilm si

sin aid tezisl ri i yib, ba a çatd rmaq laz md r. saszif rd n biri d randa milli m nin marksistc sin h lli

sinin i nib, haz rlanmas r. Bu bar ideolji öb i icanlad rmal v ba a çatd rmal r.

n sözümün ax nda t klif edir m ki, ADF-nin M rk ziKomit si craiyy hey tin tap ls n ki, q bul olunmu , q rarbar Az rbaycan KP M rk zi Komit sin ADF MK ad ndan

kkür edilsin (alq lar).HT -nin Az rbaycan t kilat – ADF MK-n n 6 fevral 1968-

ci ilil tarixli plenumunun günd liyind , ADF t kilatlar nda 1967-ci ild görül n i ri v 1968-ci ild qar da duran v zif r,növb ti hesabat-seçki iclaslar na haz rl q v s rdari-milli

ttarxan n anadan olmas n 100 illiyinin qeyd edilm si –müzakir edilmi dir.

Birinci m il laq dar m ruz etm kl yana , bütünpelnumun gedi at na yekun vurark n ç n b zi yerl riniqeyd etm k ist yir m:

“Yolda lar! M ruz traf nda ç ed n yolda lar bir s ranöqsanlar göst rdil r v bir s ra suallar verdil r. Fars dilini

167

öyr nm k üçün laz m olan b zi kitablar vard r v g kdçal aca q ham olsun. M nc fars dili internat nda proqramda

b olunan kitablar olacaqd r. Biz d buna köm k etm liyik. Dilmüt ssisl ril söhb t etmi ik ki, fars dili d rn kl ri üçünkitablar haz rlans n. Haz rda mövcud olan d rslikl rd n istifadetm k laz md r.

r t kilatlar z cavanlarla m qul olsalar, onlaryana buraxsaq, lb tt onlar da f alla ar. Son zamanlar

cavanlar aras nda apar lm i n tic sind cavanlarda maraqoyanm r.

Cavanlar t kilat n i ini el qurmal q ki, h r valideynbilsin ki, onun u öz klubuna g lir v orada t lim al r. Bu davalideynd arxay nç q yarad r.

Yolda lar z müv ff qiyy tl rind n dan ma a v onugöst rm çal rd lar. N q r yax i imiz varsa onulimizd n alm rlar. Yüz hövz miz vard r, r bir hövzifdirs , onu da qabaqc llar s ras na çatd raq. Quba t kilat

yax r, lakin onun yan nda Xaçmaz t kilat pisdir. Dem li,onuda yax la rmaq laz md r. Qas m smaylov rayonunda m nnöqsan vard r. Ax birinin be qoyunu olursa onun biri its onuaxtarmal olur. Biz d t kilatlar zda nöqsanlar axtar b, aradanqald rmal q. r bir yerd 5 n r varsa onu da axtar b,toplamaq laz md r. Çünki o da bizim kimi inqilabç r. M n songünl rd rayonlarda olmu am. 5 rayonda 5 n r ikay tçiolmad . Lakin bu o dem k deyil ki, yolda lar n t labatyoxdur. lb tt , bel ri vard r. Lakin utan r, demir. Ona gör dbel rini bilib, ona köm k etm k laz md r.

1968-ci ild qar da duran v zif r bar dan lar, y ni qay tmaq, c miyy td i imizi el quraq ki, buna imkan

olsun. Yolda lar bu i t bbüskar olmal rlar. Onlar cavanlarhaz rlamal r. Biz n il v qay tsaq yax olar? li boqay tma n faydas yoxdur. S tkar olmaq laz md r. Mu andapamb q sah si yaran r. sf handa d mir ritm karxanas üçünmüt ssisl r haz rla, qoy ran q bul etm sin. ndi ran

nayel do ru gedir.

168

Aprelin 22-d b r hüquq c miyy tinin sessiyas olacaqd r.Buna c miyy t haz r olmal r. Biz öz hüququmuzu sessiyadan

b ed bil rik. tibah etmir ms X yyami bilir randacinay td n 10 il keçirs , ona yenid n bax rlar. Ayr -ayrdövl tl m ktub göd rm k laz md r. O imkan vard r v ondanistifad etm liyik. V qay tmaq bar Sovet ttifaq n vSovet ttifaq KP-n m s naqdan ç xm t crüb sind n istifadetm liyik. lb tt , bu t crüb n ablon kimi yox, V nin

raitin uy un sur td t tbiq etm liyik.Qar da v zif durur: Az rbaycanda Sovet hakimiyy tinin

qurulmas n 50 illiyin , Leninin anadan olmas n 100 illiyin komsomolun yaranmas n ildönümün iki il qal r. Buna

indid n haz rla mal q. Qoy Hey ti craiyy plenum göst riversin. Sentyabr ay nda 26-lar n güll nilm sinin 50 illiyidir.Buna da haz rla maq laz md r. Yunan KP-n n yaranmas n 50illiyi olacaq, ran kommunist partiyas n 50 illiyi olacaq, bunlarahaz rla maq laz md r. Bu biz laz md r v vicdani v zif mizdir.

Biz hesabat-seçki y ncaqlar t nqid-özünüt nqidraitind keçirm liyik. Partiya t kilatlar nda t kilatç lar

yaran r. Burada yeti n yolda lar ist r v nd olsun, ist r ba qayerd olsun i i apar r. r bir yolda n nöqsan varsa, onunnöqsan h qiqi t nqid alt nda aradan qald rmaq laz md r. Lenindeyir ki, bizd n qabaq da siyasi partiyalar olub. Lakin onlar onagör m hv olub ki, onlar öz eyibl rini e itm dözmürdül r.

Biz d nec bir Lenin ard llar kimi öz nöqsanlararadan qald rma a haz q v buna qüvv miz vard r.

ADF MK-n n 1 avqust 1968-ci il tarixli plenumunda HT -nin MK-n n XII (V) plenumunun yekunlar bar m lumat vbizim v zif rimiz, el d ADF m lli t kilatlar ndakeçirilmi hesabat-seçki iclaslar n n tic ri, müzakiredil rk n birinci m il laq dar m n m ruz etmi m.

Plenumun günd liyind ki m rin müzakir sin ümumiyekun vurark n ç mdan b zi yerl rini qeyd etm k ist yir m:

zi ç lar sur ti-c rd yaz ld kimi qeydetdiyim üçün o zaman c nin katibl ri nec yaz blarsa, el d

169

köçürülür. Odur ki, cüml qurulu u v ya hiss r bir-birin birnöv tamamlanmam kimi görünür.

“Nu in iki d istefa verib. Birinci d istefa ver ndplenum m sl t gördü ki, onunla t k dan ls n. Bununlalaq dar o, istefan geri götürdü v dedi ki, r m nim istefam

hizb pis t sir ed kdirs , onda istefam geri götürür m. Nu inyolda inc nt sah sind m urdur.

randa t kilat z vard r. Buna sübut odur ki, randatb miz keçdikd n sonra dig ri i ba lad , y ni “ yi

nubi” v “Z mim yi m rdum” ruznam ri ç xd v Kos ginyolda n rana getm si bar h min ruznam rd n riyy ryay ld .

Buradan ged nl rin keçm si bar dem liy m ki, bizrq adamlar nda bir eyib vard r ki, güya m nim bütün dünyadan

rim vard r. X rl ri v ba qa m lumatlar özümüzdsaxlaya bilmirik. Sanki Bak n küç rind g zirik Tehrankeç rind yox. Xav rinin v onun yolda lar n keçm sin

b mü yy n ehtiyats zl q olub. Mübahis li m riçayç larda yox, öz iç rimizd h ll etm liyik.

li Xav ri v Hekm tcu yolda lar ona gör MK-ya üzvseçilibl r ki, onlar di h bs m hkum edilmi r v h bsdözl rini yax apar rlar, h bsd n b r hüquq c miyy tin m ktubgönd rirl r. Onlar n m ktubu rejim ba lar if a etdi. Ona gör

dövl t onlar havas pis olan yerl gönd rdi. Bu onlardricl öldürm k m qs di güdür. Onlar öz difaiyy rind t kc

özl rini yox, h m d sosializm sistemini müdafi etdil r.Plenum gec d olsa t kil oldu v craiyy hey tini seçdi.k plenumun vaxt craiyy hey ti mü n ed bil r. Yeni

seçilmi craiyy hey tinin üzvl ri Radm ni ,sg nd ri,Kamb , T ri, Cövd t, Arda es Avanesyan,

Az ro lu, Dani ian, Qüdv , S ri, Boqrati, Pi mazi v Mizaniyolda lard r.

Xaricd hizbin konfrans n ça lmamas bar hizbd kiyolda lar “bütün ran hat ed bilm rik” s bini ir li sürürl r.

170

Bu o dem kdir ki, konfransa randa olan yolda lar ça rabilm diyimiz üçün konfrans qeyri-qanuni ola bil r.

Hizbin qurultay 1948-ci ild keçirilib, 20 il bundan keçir.Siz yax bilirsiz ki, craiyy hey tin imkan verm k laz md r ki,öz i ini qura bilsin. sas m odur ki, hizbd sa lam mövqedduraq, daxild bo lu u dolduraq, kadraya ehtiyac var.

Hizb il firq nin plenumunu birg ça rmaq m sidüzgün deyil. Çünki ADF hizbin bir t kilat r. Aktiv laz m olsaça rmaq olar.

rbd ki v ziyy g ldikd is Çexoslovakiyadaimperialistl r bo yer axtar r ora soxulsunlar v onlara r t

sl nl ri, öz t fl rin ç ksinl r. Çünki t fdarlar çal rlarki, hizb r t b sl nl ri ondan ay rs nlar. 25 min n r ranl

xaricd oxuyur. Onlar tamamil özümüz c lb ed bils k qüvv mizi toplasaq yax n tic ver r.

Bizim u aqlar zdan 400 n q r konkursdan k narkt bl rd yer veribl r. Bu qara gözümüz a iq olduqlar üçün

deyil. Bu t kilatimiza hörm tdir. Biz indi onu da bilm liyik ki,hsul toplan gedir. Öhd çilik götürüb, yerin yetirm liyik. 50

illikl laq dar 4600 n r öhd çilik götürdül r. Bu bizimiftixar zd r.

Hizbin 12-ci plenumunda ir li sürül n v zif rd n biri dideolji i s viyy sini art rmaqdan ibar tdir. Siyasi kurslarayolda lar c lb etm k üçün f aliyy ti art rmaq laz md r. Bu iindid n haz rla maq laz md r. Zona m sullar v komit s drl ribu i diqq ti art rmal rlar. Çünki bu v nd d laz m olacaq,burada da qald qda laz m olacaqd r.

bli at öb si ayr -ayr m r üzr seminar t kiletm lidir.

Bit fl r aras nda i diqq t yetirm k laz md r. Cavanlar nlim-t rbiy si bar dem k laz md r ki, onlara fars dili v b

lifbas m cburi öyr tm k laz md r. Bu bütün t kilatlar nqar nda bir v zif kimi durmal r. T kilatlar z h m bupelnumun v h m d 12-ci plenumun materiallar yolda laraba a salmal r.

171

Haz rda t kilat n qar nda tarixi günl r durur,komsomolun 50 illiyi, 26 Bak komissar n xatir sini yad etm k,70-ci ild Leninin anadan olmas n 100 illiyi, ran KommunistPartiyas n 50 illiyi v s. bu kimi tarixi günl haz rla maqlaz md r. Bunun üçün sovet cavanlar il görü keçirm k, 26-lar nizi il ekskursiya t kil etm k yax olar. Bundan lavyolda lar z bu tarixi günl rl laq dar olaraq, istehsalatdaöhd likl qo ulmaq v onlar n t crüb ri il yolda lar tanetm k laz md r. Bunlar i qland rmaq üçün q zetd sütun açmaqlaz md r. S ttarxan n anadan olmas n 100 illiyini qyed etm k,firq nin VI konfrans na haz rl q görm k laz md r. Öz-özümüzdfikirl ib, n çatm rsa müzakir edib, yerin yetir k. Biz ümidedirik ki, yolda lar z qar da duran v zif rin öhd sind n

fl g k, bununla da h r cür süstlüy qalib g yik”.ADF MK-n n 25 iyun 1969-cu il tarixli plenumunun

günd liyind : “1. Kommunist v f hl partiyas n

beyn lxalq mü avir si yekunlar barlumat”.

2. ölk nin indiki v ziyy tinin t hlili v hizbinvacib m ri bar m lumat”

Birinci m il laq dar hizbin birinci d biri Radm nilumat verir. kinci m sl il laq dar c sg nd ri ç etdi.

n h r iki m haqq ndak ç mda dedim: “Plenumda müzakir edil n m r biri dig rind n mühüm

rdir. Biz Moskva mü avir sinin ir li sürdüyümüdd alarla trafl tan olub, onu öz li i imizd t tbiqetm liyik. Eyni sözl ri ikinci m bar d dem k olar. Lakinola bilsin b zi yolda lar hizbin tezisl rini trafl oxuyub, tanolmay blar, t hlil etm yibl r. Buna gör d biz tezisl ri trafl

hlil etm liyik. ADF-n n M rk zi Komit si bu yax nlardaplenumda müzakir olunan m r bar material haz rlay b,partiya üzvl rinin ixtiyar na ver kdir. Biz bu m ri rayonkomit rind v hövz rd müzakir etm li v edil n t kliflqulaq asmal q. sas m h min materiallar müzakir

172

etm kdir. M qs dimiz g k yolumuzu mü yy nl dim kdir.Bu i biz aktivl rin gücünd n v t klifl rind n istifadetm liyik. M bel g lir ki, hizbimizin M rk zi Komit simühacir td olsa da ölk nin daxili v ziyy tini mü yy n q rayd nla rm r. Biz öz qüvv mizi s rb r etm li, h minmateriallar yolda lara çatd rmal v onlar n t klifl rini müzakiretm li, bununla da biz ümumi i imiz üçün bütün bunlardanistifad etm liyik.

Biz bilirik ki, mühacir t dövründ ideoloji yintiy imkandaha art q olur. Lakin bu c td n t kilat z möhk mdir. Bumöhk mliyi daha da art rmaq üçün izahat i ini daha da yax

kil etm k laz md r.lum oldu u üzr Leninin anadan olmas n 100 illiyi

münasib til öhd çilikl r götürmü r. Haz rda h min öhd likl ryerin yetirilir. Bu, lb tt yax r. Lakin bu i i daha damöhk ml ndirm k laz md r. M n “Lenin v ran” haqdakitab buraxmaq laz md r ki, yeniyetm rimiz t rbiy als nlar.Sonra Sovet Az rbaycan n 50 illiyi haqda kitab buraxmaq vSovet Az rbaycan n inki af yollar müqayis etm k.

Sonra ran Kommunist Partiyas n 50 illiyi münasib tilran Kommunist Partiyas n tarixi oçerkl rini yaz b, qurtarmaq

laz md r. Bunlardan lav 1970-ci ild 21 Az r nehz tinin 25illiyi münasib til ADF-nin M rk zi Komit sinin tezisl riniyaz b, qurtarmaq v Heyd r mio lunun anadan olmas n 90-cildönümün haz r olmaq laz md r.

qay tmaq m si günd lik m dir. Lakin buasan m deyil. Qap lar aç b, bizi d t etm kl r. Eynizamanda biz bu i n l ç km liyik. Lakin sas m odurki, biz getm haz q ya yox. r fars dilini bilm kgetm yimizin ist nil n q r xeyri yoxdur. Ona gör d fars dilikurslar özba na buraxmamal q. U aqlar fars diliöyr nm m cbur etm liyik.

Biz sözü çevirs k bütün v zif rin öhd sind n gbil rik. Biz xalq z yolunda h r cür z hm qatla mal q.

173

n ümid edir m ki, yolda lar plenumdan qay td qdansonra plenumdak materiallar yerl rd trafl izah ed k vyolda lar d rind n ba a salacaqd r. El d veril n t klifl ri

nnimc hizbin M rk zi Komit si s mimiyy tl q bul ed r, burtl ki, h min t klifl r v nd ged n mübariz köm k etsin”.

ADF MK-n n 22 dekabr 1969-cu il tarixli plenumundasas n cavanlar aras nda siyasi t lim-t rbiy i ri v firq üzvlük

kartlar n z olunmas m ri müzakir edilirdi. M n orada3 d ç etdim. H min ç lar mdan a dak lar qeyd etm kist yir m. Yeri g lmi n onu da deyim ki, bu ç lar n birhiss si plenumda verilmi suallara cavabd r. “... Firq ninyaranmas n 5, 10 v 15 illiyini qeyd etmi ik. ran f hl hizbininvahid hizbi yaranm r. Ona gör d h r il firq nin ildönümünüqeyd etm k m nc düzgün deyil. Lakin bu o dem k deyil ki,onun miyy tini cavanlara ba a salmayaq.

Haz rda 646 n r t miz vard r. Onlardan 35 n rimüxt lif s bl gör qovulubdur. Bunu da ümumil dirm kolmaz. Lakin burada da çal maq laz md r bel hallar olmas n.Bir sözl qar qadan fil düz ltm k.

Cavanlar aras nda i aparmaq, 50, 100 adam n i i yox,bütün firq çil rin v v valideynl rin v zif si olmal r. Düzdürqocalar z ideya sahibi oldu umuz üçün cavanlar haz rlamal qki, öl nd rahat öl k.

Haz rda 8-10 min yax n u aqlar z vard r v sovetmü ssis rind t rbiy al rlar. Bizim vacib m rimizd n birionlar n burada ald t rbiy il yana v ni d onlaratan td rmaq, onlar v n üçün haz rlamaqd r. Buna bizd imkanvard r. Bunun üçün partiya m kt bi, ali m kt b v texnikumuqurtaran yolda lar s rb rliy almal v onlardan istifad etm li.Onda u aqlar z h rt fli t rbiy li olar v h bs dü z,

kt bd n k narda qalmaz. T lim-t rbiy i rin qocamanyolda lar n da m sl tli ç lar ndan, söhb tl rind n ,görü rind n istifad etm liyik.

Bizim v zif rimizd n biri d u aqlar Sovet ttifaq nabb t ruhunda t rbiy etm kdir. Bunun üçün onlar ba a

174

salmaq laz md r ki, Sovet ttifaq n biz yaratd raitin s bidir? Onlara dem k ki, bütün bu güz tl r v nimiz xatirin dir

ki, sabah sa lam, ixtisasl kadr kimi qay daq. Buna gör d h rk-t k g nc bu raitd n s li istifad etm lidir.

ni öyr nm k üçün m ruz r haz rlamaq v bunun üçünyorulmaq laz m deyil.

r eyd n vv l c miyy t çox ç tinlikl yarand v onunzdind d cavanlar t kilat g ldi. Bundan laz mi q r

istifad etm liyik.r eyd n vv l c miyy tin sasnam sinin 6-c

madd sind n istifad etm liyik. Lakin 6-c madd ranHokum ti xo luqla icaz verm z, 300- q r anket s firliygönd rilibdir, b r hüquq c miyy tinin konfrans na teleqramgönd rmi ik. Biz anketdoldurma i in diqq t verm li v onunsay art rmal q. r ran hökum ti bizim t qazam zaetinas zl q göst rs biz BMT-y d müraci t ed rik. Lakin bir

zif vard r ki, onu mütl q n almal q. Bu yolda larixtisasla rmal q. r ran hökum ti günü sabah raz q verdi,biz ged k. ndi gör k biz haz q? lb tt , tamamil yox. Biz

kim, mü llim, müh ndisl rl yana traktorçu, ekskavatorçu vsair s tl r üzr d kadr haz rlamal q...

Onu da xat rlatmaq laz md r ki, ali m kt veril n lqotadaimi deyildir. Ona gör d indid n u aqlar ba a salmaq ki, yaxoxusunlar...

Dün n c miyy tin sessiyas göz l bir q rar ç xartd . Plenumrar ç xartmal r ki, onu craiyy hey ti icra etsin. Bu q rar

Leninin anadan olmas n 100 illiyi münasib til “Sa ol s ni,Sovetl r ölk si” üar alt nda dostluq görü rinin keçirilm sidir.

Firq biletl rinin d yi dirilm si i in biz 1968-ci ild nba lam q. Bu günkü m deyil. Bu m hizb il dan b

b nilibdir. Biz bunu h yata keçir rk n lb tt , t sfiy üçünrd tutmam q., burada özünüyoxlama qar ya qoyulmu dur.

Dig r t fd n d ist r-ist z el yolda lar var ki, nizam-intizam pozurlar. Bel hallar aradan qald rmaq üçün firqbiletl rinin d yi dirilm sind n istifad etm li v h min yolda lar

175

çal b, ba a salmal . r “ba a dü r” ruznammövcubinc r ftar edilm lidir.

Biz dey nd ki, komissiya bel yolda larla m ul olacaq,onu n rd tuturuq ki, firq xasiyy tnam ri pis olanlarlasöhb t apar ls n v onlar bilsinl r ki, bizim indi var-yoxumuz bir

kilatd r ki, onu da möhk m saxlamal q.Biz bunun üçün bir s ra rayonlarda yoxlama apard q,

çat mayan c tl r a kar edildi v onlara göst ri r verildi ki,nöqsanlar aradan apars nlar. r yolda lar h min göst rincam vers r i yax la ar...

Uzun müdd t g lm nl rl m qul olmaq v bunani q ti qoyularsa yolda lar ba a dü r. Biz bu d k sm k

metodunu r dd edirik. Bu ax nc ölçüdür. Buna q r çoxlulim-t rbiy metodu var.

Biz dey nd t kilat saxlamal q n üçün? Lenin bunayax cavab verir. O deyir ki, “Proletariat n burjuaziya ilmübariz üçün t kilatdan ba qa bir silah yoxdur. T kilat verin

m n Rusiyan çevirim”.......Haz rda randa i k üçün rait yax r v laq vard r.

Lakin bu laq r haqda bils m d dey bilm m. Busah imkan var. V zif bu imkanlardan istifad etm kdir.Çünki randa s nayenin inki af il laq dar olaraq, yar m milyon

hl artacaqd r. Bunlar n aras nda i aparmaq laz md r.hb rliyi yax la rmaq m si bar dem k laz md r

ki, bu haqda ADF-nin m ktubu vard r (Dani ian yolda m ktubuoxudu..). h min m ktub 13-cu plenumda oxundu v plenumun

rar nda öz ksini tapd . Lakin bunun h llin haz rl q görm k vni q ti t hlil etdikd n sonra i ba lamaq olar....ran Kommunist Partiyas n tarixini yazmaq m si

plenumda v craiyy hey tind müzakir olundu v 5 n rlikkomissiyon ayr ld ki, bu i m qul olsun. Bu i 70-ci ild

yata keçirilm lidir. Biz dedik ki, bizd n köm k ist r bizhaz q.

Kürd m si bar : bu m hizbin qar nda birmühüm m kimi durur. H 1960-c ild birl dirici

176

konfransda q rar var idi ki, Kürdüstanda i canland rmaqlaz md r. H tta biz craiyy hey tind Kürdüstan komissiyonuyaratd q. Lakin bu m çox mür kk bdir, mütali ehtiyacvard r. Ona gör d komissiyon yarand , h ll etsin v n tic

xar ls n.Biz 1970-ci ili yubileyl r ili adland q. Bu h qiq n d

bel idi. 1970-ci ilin oktyabr ay n 12-d ç xar lm plenumunmateriallar ndan da bunu ayd n görm k olar. Plenumda eynizamnda ADF üzvüyy t kartlar n z edilm si i inin v ziyy tihaqq nda da m lumat verildi.

Adamlar i xeyir verm si nöqteyi-n rd n seçm klaz md r. Komit v hom s drl ri bu haqda t dbir görm lidirl r.Savadl yolda lar hövz t hkim etm k pis olmaz. H m dçal maq laz md r ki, hövz daxilind m ruz çil r yeti dirilsin.Lakin k nardan hövz s drl ri gönd rm k düz deyil, çünki hövzdaxilind f hl r var ki, hörm ti v nüfuzu vard r. Onlar nnüfuzundan t kilat xeyrin istifad etm k laz m idi. Yax

yaq tli yolda lar t kilatda saxlamaq laz md r. Sovetnda q bul ed n yolda lar n firq qalmas n heç birri yoxdur. Lakin özü ist yirs v nd n ç xs n, o onun öz

idir, zorla saxlamaq olmaz.1970-ci il yubiley ili idi. Yolda lar n firq çi v hövz

hey tl rinin z hm tl ri bu ild iftixarl r. Bu Lenin yubileyi,ran Kommunist Partiyas n 50 illiyi, Az rbaycanda Sovet

hakimiyy tinin qurulmas ili idi. Bu bayramlar qar lamaqdayolda lar n z hm ti böyükdür. ndi qar da ba qa yubileyvar. 21 Az rin 25 illiyi, Heyd r mio lunun 90 illiyi, hizbin 30illiyi v Az rbaycan komsomolunun 50 illiyi durur. Buyubileyl ri qar lamaqda yarad lm tempi a salmayaca q.

rimizd n biri d firq kartlar n özünüyoxlamaraitind z edilm si i i idi. Yubileyl r ilind bu öz evinin toz-

torpa t mizl k kimi idi. r özümüz özümüz t bkarolsayd q, bu süstlük bizd olmazd . Firq biletl ri z olunanayax n 400 n q r adam hövz rd i tirak etmirdi. Lakinsonra 102 n çatd ld . B s nec oldu ki, bu v ziyy t yarand .

177

r bu i i siz görm dinizmi? El bu i i siz vv ld n görbil rdiz.

brahimi yolda m ruz qeyd etdi ki, 15 n r firq nixrac edilsin. Bunlar craiyy hey tind müzakir etdik. Onlar nfirq n ixrac olunmas q rara al nd . Q rar var ki, firq n ixracedil nl r, r yenid n firq g lm k ist r yeni stajla q bulolunacaq.

Biz seçkil rd d çox yax f aliyy t edib, onu l yaq tlyata keçirm liyik. Yolda lar bilm lidirl r ki, bizim V

xidm timiz olmasa Sovet yolda lar bu raiti biz yaratmazlar.Bu rait xsi adamlar n xatirin yox, v n xatirin dir.

Bu il institut üçün lqota olmad . Lakin yen d 145 n ri 5% hesab il instituta q bul etdil r. Bu güz biz yax i imizlcavab verm liyik.

Nöqsanlardan biri d bit fl r aras nda i in z if olmas r.r biz bit fl rl , xüsusil cavanlar aras nda i apar b, onlar

firq s ralar na g tirm k, firq çil rin say get-ged azalacaqd r.ncl ri t rbiy etm k i ind müxt lif i tap rmaq yolu il

haz rlamaq olar...deoloji sah dem k laz md r ki, gönd ril n m ruz r

haz rl qs z oxunur, yar m saat iclasa qalm verilir m ruz çiy .Bu da m ruz nin keyfiyy tsiz oxunmas na s b olur.

tbuat i in d diqq t yetirm k laz md r. Biz q zeti çoxtinlikl ç xard q. Lakin q zetl r gedib, komit rd y b,

qal r. Ona gör d qar da duran i rd n biri d m tbuat yaymaq vaxt nda yolda lara çatd rmaqd r. Gönd ril n kitablar da

satmaq laz md r...Qar da duran vacib m rd n biri d cavanlar n i ini

qaydaya salmaqdan ibar tdir. Cavanlar Bak da i ba lay blar. Bu üçün MK üzvl rind n d t hkim olub ki, onlara m sl t

versin v köm k etsin.Qad nlar aras nda da i ciddi fikir verm k laz md r. Onlar

ictimai i seçm k v istifad etm k laz md r...Bir s ra n riyy r olub ki, onlar n haz rlanmas nda Müciri,

Müs vi, M din Gülgün, C rpur, mid , rifi, D stgü ad ,

178

Qavami, N rli v R hmani yolda lar n z hm ti olubdur. Icazverin bunlardan q dirqanl q ed k”.

ADF MK-n n 5 fevral 1971-ci ilind t kil edilmi növb tiplenumunun günd liyi HT -nin MK-n n XIV plenumununyekunlar na h sr edilmi di ki, bu m il laq dar m n

lumat verdim, verilmi suallar, m ruz ayd n olmayanlar,el d müzakir rin yekunu il laq dar ç mdan b ziyerl rini qeyd etm k ist yir m: “... lb tt , m ramnam niqurultay q bul etm lidir. Lakin qurultay mümkün olmad üçünbunu birl mi plenum q bul etmi dir. ndi h min

ramnam nin bir s ra madd ri köhn lmi dir. M n, xalistorpaqlar bölü dürm k m si. Bunu indi ran dövl ti özü edib.Biz konqr q r bunu geni plenumda müzakir ed yik.

m d plenumun üzvü olmayanlar da h lledici s sl i tiraked kl r v h min plenum m ramnam ni s d kimi t sdiqetm lidir.

3 n rlik komissiyon ki, plenum t find n seçilmi dirkc onlar ran öb sini yoxlamal idil r. Burada m n v

Kiyanuri vahid fikird idik. Lakin Radm ni ba qa fikird idik.Biz bel n tic g lirdik ki, Ruhulla M layeri sazimane-mniyy tin üzvüdür. Radm ni is bunun leyhin idi. Lakin h r

cür s hvin vaxt nda qar al nmasa x yan t d sin g tiribxara bil r.

ttihadiyy rd hizbin f aliyy ti pis deyil.Yolda lar zdan h min ittihadiyy rd i yirl r v imkan

r istifad edirl r.... randa f aliyy t üçün rait m sin g ldikd dem k

laz md r ki, bir s ra f hl v ziyal lar hizb r qb t b sl yirl r vk ist yirl r. Lakin sazimane mniyy t mane olur. Çünki

saziman mniyy t ist diyi vaxtda yeni i metodlar tap r. Biz isköhn üsulla i yirik. Buna gör biz d yeni-yeni gizli i

sin fikir verm liyik.ADF-nin üzvl rind n rana i gönd rilm sinin s bi

odur ki, randa tutulanlar n s bini bilmirik. Lakin g kd bizbir s ra t dbirl r gör yik.

179

... ADF-nin v Hizbin qar nda randa mühüm v zif rdurur. Agahi yolda n oxudu u er göst rdi ki, randa zindandaziyy t ç n v gizlind i n yolda lar z imaldan, bizd n

nicat gözl yirl r. Bu ümid bizd n vicdani v zif nin h yatakeçirlim sini t b edir.

El bu il biz olunan güz td n dan qda dem k laz md rki, q rar olmad halda Az rbaycan t kilat öz hesab na 5 %konkursdan k nar hesab na biz köm k etdil r. Bizi min etdil rki, h r ild ki kimi konkursdan k nar u aqlar zdan 150 n riali m kt q bul oldu. 4 qrupda 140 n r q zlar zdan ayr caqrup t kil etdil r. Qruplardan ikisi Kirovabadda v ikisi Bak da

kil edildi. Bu hörm ti biz n üçün edirl r? Bunu v nrunda mübariz xatirin edirl r. Biz bu etimad ld

do rultmal q. Biz cavanlar v ba q ruhunda t rbiyetm liyik. Onlar bilm lidirl r ki, v nl ri var, onlar ell riça r. Lakin onlar v n sözünü ba a dü lidirl r.

V. .Leninin bu sözl rini m n h mi sitat g tirir m: firq ninilk t kilatlar firq nin al nmaz qalas na çevirm k laz md r.Hövz rin t kilin vv lc n fikir verm liyik. Bu barlimizd imkan z vard r, f t t nb llik etm liyik. r

hövz r qüvv tli olarsa rayon komit sini d i vadar ed r.Rayon komit si yax i MK-n da i m cbur ed r. Buo dem kdir ki, t kilatlar a dan gücl ndirm k laz md r. MK-dan rayonlara ged n yolda lar z i yerl rin getm li, onlarlasöhb t etm li v ruhland rmal rlar. Bununla ged n yolda n dahörm ti artar.

... Cavanlar da i c lb etm k laz md r. Bunun üçün onlarfirq g tirm s y etm liyik. Biz r cavanlar bura c lb edbilm k, onda q rbd heç cür c lb ed bilm rik. Cavanlararas nda i yi bacarmaq v onlarla i k metodunuöyr nm k laz md r.

... Cavanlarla laq dar nöqsanl i rimizd n biri d institut texnikomlara daxil olmayanlar n sonrak taleyind n

rimizin olmamas r. Biz onlar n mü yy n i t minolunmalar üçün çal mal q.

180

n dey nd ki, bir xarici dil bilm k laz md r, bununbi vard r. Çünki Q rb adam gönd nd o, i k üçün dil

bilm lidir. Buna gör d xarici dili yolda lara öyr tm k laz md r.El d ictimai elml r üzr oxuyanlara bir s t d öyr tm klaz md r. Çünki randa g n s nayel rd müt ssiskadrlara ehtiyac vard r. ran bizim kadrlar q bul etm zs , ondabeyn lxalq t kilatlara müraci t etm k olar.

Hizbin ad yüks kl qald rmal q, onun adhörm td n salan hallara qar mübariz aparmal q. Bu myerl rd d qoyulmal r. Yersiz riz bazl a v böhtanç a sonqoymaq laz md r.

n qeyd etm liy m ki, firq nin ad m ramnam nxartmaq olmaz. Bu m ni n rd n keçirtm k laz md r.klif edir m ki, MK bu m baxmazdan vv l brahimi,

Zahidi, Did kunan, rifi, D stgü ad yolda lar m ramnam nird n keçirsinl r.... vacib i rd n biri d sirriyy ti qorumaqd r. Biz yaz lan

kartlar hidl rimizin qan il yaz lm r. 21 min yolda zhid olub, 17 min ail sürgün edilib. Lenin deyir: ploretariat n

burjuaziya il mübariz t kilatdan ba qa möhk m silahyoxdur. G lin biz d öz t kilat möhk ml ndir k.

1971-ci il 4 may tarixli ADF MK-n n plenumunungünd liyind Sov. KP XXIV qurultay v HT MK-n n XIVplenumunun siyasi güzari laq r m r müzakir edilirdi.

n birinci m il laq dar m ruz çi v HT -ninSov. KP XXIV qurultay nda i tirak etdiyi 2 n rd n biri idim(dig ri is c sg nd ri idi).

Plenumun sonunda h r iki m il laq dar müzakiryekun vurmaq m qs dil ç mda dedim: “Bu günki plenumunmüzakir etdiyi h r iki m mühüm m dir. Eyni zamandabirinci m plenumda müzakir olunan ikinci m nindüzgün h lli v li üçün sasl r. lb tt , burada ç ed nyolda lar da öz t klifl rind qeyd etdil r ki, qurultay n s dl rin

r hans vasit rd n istifad edib, yolda lar iç risind izahat i iaparmal v s dl ri öyr nm liyik. Bunun üçün imkan z

181

vard r. Xüsusil , qurultay n s dl rini cavanlara yetirm k vonlara ba a salmaq v cavanlar aras nda t lim-t rbiy i inicanland rmaq sas m rd n biri olmal r. Bu i yerl rdkomit s drl rinin, hövz m sullar n üz rl rin daha art q

zif dü ür ki, bu i ri t kil etm lidirl r. Aç q dem liyik ki,HT haz rda ahla girv lik etm k fikrind deyildir. Lakin t kcsöyü r verm k d mübariz aparmaq deyildir. Biz f hl rin vonlar n ittihadiyy rinin iç risin girm li, onun r hb rliyini alma bacarmal q.

in sl m nas nda haz rda ah k ndl rd özü üçün möhk mdayaq yaratmaq fikrind dir v bu i i d düz ldir. lb tt , ah n

yata keçirdiyi islahat v t dbirl rd mü yy n müsb t c tl rvard r. Lakin m nfi c tl rini biz tap b, kütl göst rm liyik.Odur ki, biz s di yaln z oxumaq deyil, onu d rind n t hliletm yi d bacarmal q.

n bir ey d deyib, sözümü qurtarmaq ist yir m: biz Sov.KP XXIV qurultay olanda yolda lar t find n biz h ddind n

art q hörm t olunubdur. nan n ki, o hörm td n adam utan rd .Onun üçün ki, adam deyir ki, biz bu .q r hörm t edirl r.

Odur ki, bizim borcumuz t kilat daha damöhk ml ndirm k, xüsusil cavanlar laz m olan s viyy

rbiy etm k, onlar h qiqi m nada bizi z ed bil k kildhaz rlamaqd r (alq lar).

ADF MK-n n növb ti plenumunun (25 oktyabr 1971-ci il)günd liyind sas n ideolji m nin müzakir sil laq darçüxü üm xülas klind t qrib n bel oldu: “.... 14 n r m ruztraf nda ç etdi. Onlar n ç lar nda faydal t klifl r var idi.

Onlar i imiz t tbiq etm liyik. Burada biz ham z m ninmüzakir si il kifay tl nm k yox, o haqda q bul edilmi q rarlaryerin yetirm liyik. Nöqsanlar gizl tm k yox, onlar a kar etm k

aradan qald rmal q.ran hökum ti randa ahl n 2500 illiyini t mtaraqla qeyd

etdi. aha müxbirl rin suallar randa demokrasid n d mvurmas tamamil puça ç xartd . ah siyasi m hbuslar n azadedilm si bar suala cavab ver rk n dedi ki, onlar v n

182

xainl ridir. Buna gör d onun hay-küyü sdir. El randaziyy ti onunla müqayis etm k olar ki, son zamanlar yeni

zindanlar tikilir. Biz ah v onun hökum tin qar belfaktlardan istifad etm liyik.

ruz yax t rtib olunmu v v zif r ayd ngöst rilmi dir.

Haz rda çox g nc ali v orta ixtisas m kt bl rini bitiribl r.Bundan lav aliml rimiz v partiya m kt bl rini qurtaranlarvard r. Bu qüvv n düzgün istifad olunmamas nöqsanlardanbiridir. H r bir t kilatda savadl v bacar ql yolda z var.Onlardan istifad etm liyik.

...MK-n n ideoloji i i üçün bölm r yaran bd r. H r bölmöz i in m sul olmal r. Elmi bölm laz m s viyy

yibdir. Bizd seminarlar keçirilin v yolda lar çox z hm tkibl r. Lakin elmi bölm yax i yibdir. Yolda lartm k laz md r.

Rayonlar üçün m ruz haz rlamaq bar bir yol axtar btapmaq laz md r. M ruz m ld hövz iclas na bir neç günqalm m ruz çiy verilm lidir ki, iclasa q r yax haz rla abilsin.

tbuat n yay lmas i in d fikir verm k laz md r. El yolaxtar b tapmaq ki, m tbuat vaxt nda abun çiy çats n.

ll rin n ri t bli at öb si t find n yubad r. Bunayol verm k olmaz. H m d çal maq laz md r ki, m ll s liq li

xs n.Klubdan da s li istifad etm k laz md r. Bunun üçün

onun i ini yenid n qurmaq laz md r.Kitabxanaya da diqq t yetirm k laz md r. Onu kitab

anbar na çevirm k olmaz. Onu qira txanaya çevirm k laz md r.Onun aç q olmas üçün qrafik tutmaq yax olar.

deoloji i imizd n dan qda qad nlar aras nda i diqq tverm k, onun i ini el qurmaq laz md r ki, bütün i rl yana

m d ail möhk ml nsin. Qad nlar bölm sinin nöqsanlar ndanbiri d odur ki, qad n kadrlardan yax istifad edilmir.

183

imizin sas sah rind n biri d cavanlar n t lim-rbiy sin diqq t verm k m sidir. Bu sah i r o q r d

yax deyil. V. .Lenin cavanlar m sin v onlardan ictimaird istifad edilm si i in diqq t yetirirdi. O, deyirdi ki, biz

ata-babalar zdan yax i yirik, övladlar z is bizd n yaxlidirl r. Biz 50 illik mübariz tariximizi cavanlara

öyr tm liyik. Buna gör d Cavanlar t kilat n i in ciddi fikirverm k laz md r. Bu i üçün büro üzvl rind n t hkim etm kyax olar.

Haz rda bir s ra t kursda qal r v ya k sirl ri vard r.Bunlar biz aradan qald rmal , onlar n yax oxumalar t kiletm liyik.

1966-c ild Cavanlar t kilat yaran b. Lakin bir çox cavanonu tan r. Bu i i qaydaya salmaq laz md r. Siz bilirsiz ki,ba z qalan u aqlardan bir neç si h bs dü übl r. Buna adam nür yi yan r. Institutlara daxil ola bilm nl rl m qul olub, i

lb etm k laz md r. Tovuzdan bir n r yolda Kos ginateleqram vurub ki, icaz ver u apar m kapitalist ölk sindsat m v sair bu kimi hallar vard r v bu bizim üçün eyibdir.

Bu il 168 n r m kt bl daxil olub, bunlardan bir idd sikonkursdan k nar olub, buna biz köm k etdil r v biz doxumal q. Çal maq laz md r ki, Sovet qayda-qanunlar nayolda lar z riay t etsinl r. Bunun üçün prokuror, m hk

n yolda lar n m ruz rini qoymaq laz md r ki, cinay tn ibar t oldu unu bilsin v güz t olmayaca na min olsun.Haz rda qar da duran v zif rd n biri d 9-cu be illik

plan n v öhd likl rin yerin yetirilm sind n ibar tdir.... M n ümid edir m yolda lar z bu gün burada q bul

edil k q rar n yerin yetirilm sin s y göst kl r.HT -nin Az rbaycan t kilat – ADF MK-n n 17 noyabr

1992-ci il tarixli pelnumunun günd liyind hizbin m ramnam silayih si, el d t kilat n v ziyy ti v qar daki v zif rdururdu. Sonuncu m il laq dar m n m ruz etdim.Plenumun sonunda a dak qaydada ç etdim: “Bizim

miyy tin f aliyy ti firq nin r hb rliyi alt nda olacaqd r. sas

184

firq nin r hb rliyi alt nda c miyy tin f aliyy tinicanland rmaqd r. Bir s ra i r c miyy t ad il görül k.Firq nin bir s ra maddi-m t v m ni kütl vi i ri c miyyaid edil kdir. Lakin biz sirriyy tin qorunmas na daha art q fikirverm liyik. Firq çi yolda lar n ham c miyy üzv olmal r.

Hizbin v ziyy ti haqda y ni 14-cü plenumun haqq ndabütün hövz m lumat verilibdir. Biz hörm t heç vaxtazalmay b, ksin Sovet hökum ti indi daha art q hörm t edir.Buna gör d bu hörm t qar nda biz t kilatmöhk ml ndirm li v saxlamal q. Bütün bu hörm t t kilatxatirin dir. T kilat möhk ml dib, saxlamaq is v nxatirin dir. randa t kilat z olacaq. Daha do rusu var v get-ged geni kdir.

airl r bar dem liy m ki, hizbin 14-cü plenumununrar yolda lara yetirdik d o cüml n hizbin Q rb v

randak t kilatlar n v ziyy tin dair q rarlar, sonra mühacir tkilatlar nda o cüml n Dü nb v Moskva t kilatlar nda

sirriyy ti saxlaya bilm dikl rini, d st ndlik meydana g lm si,xaricd ki t kilatlar n b zil rinin ba lanmalar , lb ttmüv qq tidir. Lakin xs n m nim n rimc bu düzgün deyil.

mizlik aparmaq laz m idi. Sizin öz gözünüz qaba ndakilat z f aliyy t edir. H r ey özümüzd n as r. M n

özüm intizama riay t etm m ba qas ndan onu t b etm m.Bel adamlar h m MK-da h m d m lli t kilatlarda vard r.Biz sas n ayi yox, t kilat n möhk mliyin diqq tyetirm liyik.

... C miyy tin 6-c madd sini h yata keçirm k üçünaliyy t etm liyik v bütün imkanlardan istifad etm liyik.

... M n h r eyd n vv l onu dem k ist yir m ki, g linarada olan mü yy n kiçicik süstlükl r olsa, ona son qoyaq.Bizd n qabaq 3 d mühacir td partiyalar olub, lakin onlardanheç ad da qalmay bd r. Ay onlar n v s daq tli bizd n azidi? imanlar az idi? lb tt , yox! Buna s b onlar n prinsipialolmamalar olmu dur. ndi g lin biz onlar n ll rind n istifaded k. Onlar n s hvl rini t krar etm k, t kilatlar

185

möhk ml ndir k. Firq nin yaranmas v bu v ziyy tinlm sinin a rl n bir hiss si bizim çiynimiz dü ür. Biz

firq ona gör daxil olmu uq ki, mü yy n m qs dimiz var.Ona gör d g lin biz laq mizi möhk ml k, eybl rimizivaxt nda a kar ed k v onlar aradan qald raq. Onun aradanapar lmas üçün g lin l- ver k birg h t ed k. ndi

kilat n v ziyy ti bir q r a rd r. Bel bir v ziyy td nxmaq üçün birlik sas rtdir. Hizbin plenumunun q rarlar nda

Az rbaycan t kilat n i in qiym t verilib, h m d yax qiym tverilibdir. Indi h min t kilat saxlamaq üçün t kilat t k-t kadamlara qurban verm k. ksin , adamlar t kilata g tir k vtraf nda möhk ml k.

Yolda lar n ks ri firq i ind v istehsalatda çox yaxçal rlar. Onlardan q dirdanl q etm k laz md r. Lakin b zil ri varki, yaln z onlar n ad var, özl ri is i görmürl r. Bel adamlarif a etm k laz md r. Qoy xo lar g lm sin, lakin biz firq nin

nafeyini onlara verm yik.ADF-nin MK-n n 5 iyun 1973-cü il tarixli plenumunun

günd liyind “T kilat n daxili v ziyy ti v qar zda duranzif r” haqda m n m ruz etdim. M nin müzakir si

yekunu il laq dar ç mda dedim ki, “... Yeni metod dey nd ,biz bir s ra i ri c miyy tin li il görm yi n rd tuturuq, onunimkanlar ndan istifad etm k n rd tutulur. M n n rdtutulur ki, randa keçiril k iki mühüm t dbirl rd n istifadedilsin v c miyy t ad ndan onlara m ktub yaz ls n v sair

kild .Bir c t d odur ki, bir s ra i r tap ls n C miyy ki,

firq firq vi i daha art q fikir ver bilsin.lb tt randa t kilat möhk ml ndirm k üçün hizb bir s ra

r görüb. Onlar burada dem ehtiyac yoxdur.Bugünkü plenumun ça lmas n n q r vacib oldu unu

yolda lar öz ç lar nda göst rdil r. Onlar bilirl r ki, t kilatsaxlamaq üçün ciddi çal maq laz md r. Son vaxtlar mü yy nayi r yay r. Lakin dem k ist yir m ki, firq t kilatayi rl yaranmay b ki, ayi rl d da ls n, n q r özümüz

186

da tmayaq. Da tmamaq üçün f aliyy t etm k laz md r.aliyy t etm k, sasnam tabe olmasaq, onda t kilat

qalmaz. Lakin r biz t kilat n sasnam v m ramnam siniyata keçirs k, t kilat qalar v möhk ml r. Dün n biz hizbinramnam si layih sini alm q. Bizd n xahi olunub ki, hizbin

sasnam si d burada çap olunsun v onlara gönd rm kl b rab rburada yay ls n. Dem k r t kilat n da lmas haqda ayi ryay rsa onda b s bu yeni m ramnam n laz md r? Bunlaryalan ayi rdir. Biz t kilat möhk ml tm liyik. Bunun üçünbir s ra v zif r qar da durur ki, onlar yerin yetirm k laz md r.

n: ran-Sovet münasib tl rinin yaranmas vyax la mas m si. ndi sual olur; bu laq rin yaranmas vyax la mas yax r v ya z ri vard r? lb tt yax r. Çünkiran heç olmasa imperializm dövl tl rd n as olmur. randa

sovetl rin yax ndan köm yi il yaranan iri s naye n tic sindveril n m luamata gör yax n ill rd 300 min f hl artacaqd r.Burada söhb t daimi f hl n gedir. Hizbin t dbirl rind n biri bu

hl rin aras nda i aparmaqd r. Sonra biz çal mal q ki,bundan sonra m lli t kilatlardan rl rd ard l olaraq aktiviclas keçir k v burada randa v ziyy dair, öz v ziyy timizdair söhb tl r ed k.

ruz rin haz rlanmas nda v vaxt nda yolda laraçatd lmas nda art q ciddiyy t etm k laz md r. O yolda lar ki,firq layiq deyil, onlar n adlar quru kild siyah dasaxlama a ehtiyac yoxdur. Firq nin ad na hörm t etm k laz md r.Çünki firq kartlar hidl rimizin qan il yaz lm r.

Xatir r yazmaq haqda t klifl r yax r. Bu haqda hizbincraiyy hey tinin 21 Az r nehz tin aid tezisl ri “Az rbaycan”

ll sind çap edil kdir. Yax olar ki, h min tezisl rsas nda kitablar yaz ls n. Yaz lan kitablara diqq t etm , özünürif yazmamaq, yax xatir ri n r etm k laz md r. Bizimzif rimizd n biri d odur ki, aç q imkanlardan s li

istifad ed k. Bu il randa iki t dbir keçirilm si n rdtutulmu dur. Bunlardan biri randa edam v mühakimolunanlara aid v randa demokrasinin olmamas haqda BMT-nin

187

hüquq-b r c miyy ti vasit sil randak bu hadis rinyoxlan lmas n rd tutulur. Biz d bundan istifad etm kxatirin mü yy n bir m ktub haz rlay b, hizb t find ngönd rilm si v h tta laz m g rs müdafi v kili gönd rilm si

n rd tutulur. Buna bizim imkan z vard r. Dig r bir t dbir ondan ibar tdir ki, Beyn lxalq Q rm Xaç c miyy tinin

konqresi Tehranda keçiril kdir. Bundan da istifad etm k olar.miyy tin yolu il oraya m ktub v t b klind müraci t

etm k laz md r. lb ttd , bütün bunlar firq nin r hb rliyi alt ndaolacaqd r.

... Kitablar n n ri laz md r. Lakin kitablar n n rindqs d yolda lar aras nda yaymaqd r. N inki kitabxanalara

paylamaq v anbarlarda saxlamaq. Kitablar n yay lmas naburadak aktiv yolda lar köm k etm lidirl r. r biz t kilat nmöhk mliyini saxlamaq ist yiriks hizibin nizamnam sinimüq dd s tutub, onunla r ftar etm k laz md r. Nizamnam

bl ri xs n d sind n v onun tutdu u mövqed n asolmayaraq ham ya t tbiq edilm lidir. Dig r çat mayan

tl rd n biri d q rarlar n icras n laz mi dyoxlan lmamas m sidir. Biz bu i i vaxt nda görs k nöqsanlarda vaxt nda a kara ç xar lar.

n ADF MK-n n 16 may 1974-cü il tarixli plenumunda“1973-cü il yükun v qar da duran v zif r”l laq dar m ruzetdim. Suallara cavab v müzakir yekun vurark n, ç nmü yy n hiss sini qeyd etm k ist yir m:

rbd v randa hizb i görür v orada i gedir. Lakin nkild getm si haqda x rimiz yoxdur. M n f t onu dey

bil m ki, bizim gönd rdiyimiz 2000-d n art q n riyy elrbd yay bd r”.

Sonra festivalda haz rlad z dö ni an na h dd n art qb var. Bilirsiz ki, indi Q rbd olan milyonçular n iç üzü aç b.

Onlara t mayül azal r. Cavanlar hizb t f ax rlar. Siz misaldeyim. Bir n r k ndli hizbin q zetini apar b, atas na göst rir.Atas baxd qdan sonra deyir ki, b s deyirl r bunlar ham ölüb.

s n cürdür ki, q zet var? Dem li, deyil nl r yaland r. O

188

zetin formas ndan tan r v çoxlu a lay r. Bundan görürük ki,kilat ya ay r v i görür.

Yolda lar m ruz traf nda dan lar v bir s ra liklifl r ir li sürdül r ki, onlardan istifad etm k laz md r.

Burada sas m u aqlar bir-birin tan td rmaqd r.Onlar n aras nda inam yaratmaq laz md r. Bu m r olmasabiz onlarla nec i apara bil rik. Bu i i t kc m rk zd yox,yerl rd d f al görm k, h tta t k-t k aktiv yolda lar da bu i

qul olmal rlar. Bizim u aqlar ali v orta m kt bl ged n onlara f rq qoyulmur. Ham eyni hüquqa malikdirl r. Lakin

onlar n v nda m sini dan maq düzgün deyil v buni qoymaq olmaz. Buna gör d g lin qüvv mizi toplayaq

cavanlar t kilat qüvv tl ndir k. Qruplar n v hövz rinaliyy tl rini canland raq. in gedi at nda t k-t k adamlar n

havas il oynamayaq. Firq t kilatlar nda hövz rdbkarl art rmaq laz md r. Adamlar n d sind n v

tutdu u mövqed n as olmayaraq, nizamnam il r ftar etm klaz md r.

n bir t klif d ir li sürür m. G lin yolda lar hans ki,ictimai i rd v sair f rql nirl r, onlar qiym tl ndir k.Bunun üçün yax olar onlardan 50 ya dan ba layaraq 60,70 vsair ya na çatm yolda lar n yubileyl rini müxt lif vasit rlqeyd ed k.

n h min plenumda (16 may 1974-cü il) 21 Az rnehz tinin 30-cu ildönümü yubileyinin qeyd edilm si v ba qa

rd n dan am. G kd mü yy n m rin qeydedilm si laz m olsa, onlar n haqq nda da dan maq daha do rusuyazmaq olar...