Upload
others
View
10
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Gasibu lau dasi 1, Ciencias Naturalesi, liwidü grüau lidan lagumeseha furendei,
Nuha guardia to tumegetu áfisi to lani Minisi to Alidihabalin aroudahani,
hawadigimei meisturugu ha alidihabalin lichügüdina furendei, diagramau labu
diseñu tueigien STVE, laganagua dúmadei oüdürügü COVID-19, lounabaha
megeiguaü lun wabaruwaguon-badiwalan lidan arufudahani labu afurenderuni
tidan sun luban furendei ya Indura, C. A.
Luban Uruwei Indurana
Afisi to Lani Minisi le Alidihabalin Aroudahouni
Afisi to Alidihabalin Latouhoun Sun Adügaü Latouhoun Luagati Sensu
Afisi to Atohabalin sun Luaguti Lacutihouniwa Lübügun Aroudahouni
Dirección General de Currículo y Evaluación
Subdirección General de Educación Básica
Abuti lun Lalidihouniwa Araudahani Adïlandi
Achekuhouni Tabürüdun Garüdia Lau Liludu Aroudahouni
Subdirección General de Educación para Pueblos Indígenas y Afrohondureños
Revisión técnico-gráfica y pedagógica
Dirección General de Innovación Tecnológica y Educativa
Adaptación
Dirección Departamental de Olancho
Revisión técnico-gráfica y pedagógica
Dirección General de Innovación Tecnológica y Educativa
Revisión Curricular
Subdirección General de Educación Básica
Diseño y Diagramación
Yadira Yaneth Figueroa Alvarenga
Eleazar Tomé Escobar
©Secretaría de Educación
1ª calle, entre 2ª y 4ª avenida de Comayagüela, M.D.C.,
Honduras, C.A.
www.se.gob.hn
Cuaderno de Trabajo 1, Ciencias Naturales, Octavo grado
Edición única 2020
DISTRIBUCIÓN GRATUITA – PROHIBIDA SU VENTA
Dirección General de Modalidades Educativas
ARUFUDUNI
Irahüñü, nibureitiñü, aguburigü, lubarun durumadei le gadabaniwa,
ladaagüdü COVID-19, rutumutu lichügudina furendei, Gasibu lanina alirihanì
labu musun mususn, achodeina gayara lan herederun mùnada, itara-meme
gayara lan harügüdün subudi le derebuguti arufudahumeime hiyarati.
Úguchi, úguchu luma arúfudahati hídehaba arihei ka aban lidagien lagana
furendei le, furangugüdahameime le mafurangudugilibei hun. Le lunbei
hadügüni hagunfulirun lau hidasin le gayarati ladügün lau isugei le húmati
ichigeina gunfuli lun le tidanbei Gasibu to, lau ubuiduni, saminaü rísiti, labu
arumani, lubá harufuduni houn meistugu darime wagaragun tidoun luban
furendei.
MINISIDINA LALIDIGÜLE FURENDEI
1
SUBUDI LUAGU IBAGARI
LIDASIN EIGAGÜLEI
Le wagürabubei wadeirun/wabudun: wasubusiruni ligaburugu lubuidume
latuadi woura luma le lemegeirubei wagubü.
Alugüdahani luagü le subudiwaalibei
arunabawamein tidan wani yugumeru le wasubudirubei lidan alügüdahani le:
¿Ka lidaranibei eigagülei?
¿ka, ligaburi eigagülei lemegeirubei wagübu?
Afansehawama iseri subudi
saminatina, liritina ayanuhatina hama niduheñu luagu le warihibei ya.:
Lebegihabu ligaburi weigagule
1. Uniedinoun le ichugübei erei: ligia ichugubein erei lun wagübu. urinaligia
atuadi le buiti furesegueina.
2. Uniedinoü le gafansehati: ligiabui le gaganabei lubuñe eigini le
bitaminoubei lun lafasehani lagüle wagübu.
3. Uniedinoun le gabagaridinabei: ligia megeiwabei wadeirun aban
eigagulei le buidubei laganagua lira anirein :
2
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Bitaminouti le ahigichubalin lubuidun wasaminan..
Lun wadeirun aban atuadi le buiti larigiñe weiginibui eigini le ani
ideragualawame lidan lawanserun waburein .
Arufudawamein le furendeiwamalibei
1. fadaguagudawamein dasi le
2. Buruba liri eigini le bumati bubiñen le semeti ani susibei boulan vitamina.
3. Bürübei lila dimurein fiyuguawati tidan bani yugumeru.
ABAM EIGANA AGEI HOUN SUNGUBEI
Le bagürabubei hafurenderun : Daribei sun isugei le sudinibei lun wadügün
aban eigana agai hama sun wanebafagu furendeiwameime lun wadügüni
wabenein
Walagüdahan luagu le subudiwalibei
Arunabawamein alugüdahani le tidan wani yugumeru
¿Ka, arigana agaibei tidan luban furendein?
3
SUBUDI LUAGU IBAGARI
¿Ka, amegeirubei lun wabunun aban weigana agei ?
¿Halia gawaralan wadügügün aban weigana agei ?
Wafanseha iseri subudi
Saminatina,liritina ayanuha wagia wamagüa hama niduheñu luagu ñunsu buiñe :
Aban eigana agei ligia aban fulasu weriti lun bunagüaü le ñeinba lubei
babunagüa amuñegueinarugü tuyerigü nadü ani libe agei fulasu keinabui
lira yarawaguati .
Wadüga aban weigana agei ladüga le asuseredubei guele ubouwagü.
Aban eigana agei ligia aban fulasu tiyadügü buban lau amuñegueinarugü
luyerigü nadü gamalumou megeiwati giñen ilewei le gawarati hamuga giñe
lagayeinhouniwa lidan bui fulasu le ñein lubei lalugürahouwa.
Wayanuha idaluba lan wadügün aban weigana agei
Hafu waranserun aban fulasu tiyadügü waban ahein hamuga anirein lubei
yadü keina bui hamuga tanagagien muna, likaanárugu bufulesun gawarati
giñe bouserun amu fulasu le babuserun subuseligiame bun luagu mosu lan
ladagarun lileitin weyu ñeihein lun ñeinboulan nadü buiti tuma ilewei .
Memegi laganagua lira wouseruba tilewe nadü to sagüboun weyu wouserun
wabien ani gawarati giñe wouserun ilewein to inhieritu
Hafu badugu aban ubaidinoun lubabui ilewein le luba babunaguni
suinsuinagübei .
4
SUBUDI LUAGU IBAGARI
lidanti isugei le emegeiruwabei lun ladügün erigana agei
léanurein chobulî , hû , rekâ, moüdiyu
Gawarati giñe warenseruni lisagoute eigana agei lau
lubuhadina le organiku
Arihawamein bunagüaün lani eigagülei le wabeneinbei:
Arufudawamein le furendeiwamalibei
Lau yunsu le buga warihibei adügawamein adügaüle
I. Fadaguawamein dimurein le ligiabei
1. ___________________ Aban luyeri abonu le adügübei lau ligiegun
masanbû.
2. ___________________Aban ubaraü lun babunaguni ilewein .
3. ___________________ Isugei le aruserubei lun babunu beigana agei.
4. ___________________ Aban lidangie ilewei le gawarabumuti babunu
bubenari .
II. Arundaguagudabei dimurein bui le barihibei ya ani aban giñe chansi bun
lun bafurenderuni le arihabalibei lau gariguna lidoun chumagü .
Bunagüaü Fertilizante
Alubahani semillero
Larensewagüle mua vivero
Ileweî Fertilizante
Eigana agei Cultivo
Labunaha nadü Cosecha
5
SUBUDI LUAGU IBAGARI
III. Arenserhatiwa wabenein aban fulasu lun weigana agein.
LISUDINI EIGANA AGEI
Le agürabahoubei: wasubüsiruni lisudini aban eigana agein tabuburi in to
gawaraboun wabunu ñein .
Arunabanein tidan nani yugumeru le nasubusirubei luagü alugüdahani le:
Meiyawamein le wasubusirubei
¿Ka, lisudinibei aban eigana agei munada?
¿ka, lunbei wábununi lidan aban eigana agei?
Wafanseha iseri subudi
Saminatina,alirihatina ayanuhawagia wamagua wabian hama niduheñu:
Aban eigana agei bubenari baruti gibeti buiti lun wadügünin weigi wabiña
luei wafuridun lidan tima dan le gueletibei anurein aban aündaruni FAO
tiribei tidangietu tani nechani ha aundarubaña houn ha ichahabaña eigini
lumabui bunaguaü,
1) Sudinitu lun latuadi furendein.
2) Adewerehatu sun luyerigu nadü woun lidan bunaguaü
3) Lisudini furendein .
4) Afufudahati usa le lanina gabudigünbadiwalan .
5) Faranselumuti larudina werederun luma lun wameiniruni mua.
6) Sanditiwa waboudadina luagu wadagümanu wadangüa.
7) Saminagüdalumutiwa lidan wabagari.
Nadübui tô alubahoubou lidangie eiganaagei le buitu ,wandiditugiñe lun
teigin lau bui ilewei le wadeirubei wagaira.
6
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Lidanbui le gawarabubei abuna lidan abab eigana agei anirein bui , eifi, atî
, basein ,gain ,ureganu, papasi .etc
1. Ligaburi bunagüaü
a. Voleo: hafu biridunin ilewein lun babununi.
b. Hafu babünagün aban larigi aban .
c. Anirein aban luyeri bunagüaü le tima buidubei.
1. Masuruti: ouseruwati dan le seruñeilan ilaü, chouti lafugachun larigi
labununiwa.
Mosu latuowagun bunaguaü binafi odi rabanweyu ani mosu lasayahoun:
Tadarun aban isubara lidon sagoun lun larihin lidüdü.
Larügüdün murusu sagoun lau buhabu bachuruduni lidüdü.
Hafu watuoguni wanadin lau 7 litu duna lun gadürü fadaguoü uwarati.
Larufudun furendei
I. Daruguabei saminaü le buidubei.
1. Lidan wigirun leiguadun ilaü labugua lárigi aban ladouragun lau
murusun mua:
a. Boleu b. Buleseiti
c. Sibi
2. Libehabu duna gadürü fadaguoü uwarati lun latuogun bunaguaü:
a. 5 litu b. 10 litu c. 7 litu
3. Organisacion to asibihabani agañeiruni le lichugunbei bunaguaü:
a. ONU b. FAO c. OEA
4. Fidiwati ilaü lidan hurenguati le maküwati:
a. Boleu b. Buleseiti
c. Sibi
5. Luyeigu bunaguaü ouseruwati dan le iñuñei lan lebegi ilaü:
a. Masuruti b. Buleseiti
7
SUBUDI LUAGU IBAGARI
c. Suruti
II. Tidan hiyogumere híduru le humati hubiñe le gayarati hábunun tau muna.
LARANSERUN LUBARA BUNAGUAÜ
Le agurabunbei: Lasayahoun ladügün lubara bunaguaü tau muna.
Lakutihoun furendei.
¿Ida liña ladügün lubara bunaguaü? ¿Ká gawarabei wabunun tau waban?
Ladügüniwa iseri furendei.
Lubara bunaguaü gayarati aban lan murusu fulasu odi aban lan fulasu
weiriti. Gayarati giñe wadügüun lubara bunaguaü lau buden, dabarasi odi
balabala.
Gayarati wabunagun lidan fulasu dürüguati, buiduguti fiuraü ídubu lun
warenseruni lubara bunaguaü tau waban.
Hafu wabunagun eigini le iderutiwa lun wawiwandu lau atuadi keiburi: híduru
le gabanati wurigili hereti, tin wewe, híduru aransuti o
dumariti.
Itara luba wadügün lubara bunaguaü:
1. Lariyahoun fulasu
2. Larumadun sagou
3. Larihin ahei buiti lubei lun bunaguaü
4. Larenserun fulasu
5. Tadügün gabana lun bunaguaü
6. Layarawagun fulasu ahei lamegeira
7. Labunawagun híduru le eigagülei
8. Lafidirun tulu lun atuaguní meregunti.
8
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Lounigirun lubara bunaguaü:
a. Lageyedawagun bunaguaü: lun mafeidirulan lubuidun sagoun lun
bunaguaü megeitiwa wabunagun aban luyeri híduru lun weigi tidan ka
aban tidangiñe gabana.
b. Lounigirun luwei sagadi: megeitiwa wahulahani lau wahabu.
c. Lounigirun luwei sandi hama animalu: megeiwati latuowagun sagü
dimasu lau hafagüle animalu adügünti munada.
d. Alubahani: mosu latürühoun lin bunaguaü le funali
Arufudeina le wafurenderubei
Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.
I. Nabürüha aba úraga le adimurehati lübügün ladugüniwa abunaguagülei
taugu muna.
II. Íchigeina wánini lun dásiagei lubá ladügün abunaguagülei tau muna lau
eigini hiduruautu to wamatu múnada, wadüga aban liroügua
abunaguagülei taugu muna. (gayarati wayusurun ageidinaü, budein labu
yanta.
III. Hostagüdabei lau dimurei le richabei
1. ___________________ dasiagei le ñeinlubei labudahouwa labu libahouwa
tin bunaguaü.
2. ___________________ dasiagei le ñeinlumuti lichugúa repelentesi orgániku.
3. ___________________ Lun ti labunawagun lúyerigu espesiesi lidan ka lubari
cultivo.
4. ___________________ rekomendauwati lun ladügün lun bunaguaü
dimásuau.
SISÜTEMA INMUNOLOHIKU
9
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Gabügürüní: wafurangudagüdüni componentesi labu lidasin sisutema
inmunolohiku.
Wakutihali wasubudin
nounabali le nasubudirubei lübügün alügüdahani le tidan nikuadeunu:
¿Ka lilabei sistema inmunolohiku?
¿ka laganagubei sistema inmunolohiku?
¿Qka buri sandi wuibabei lun?
Adügeiga iseiri subudi
naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan
nikuadeunu.
Ligia-buri esiturukuturasi le ounigirubalin organismu luei sandiagei.
inimunidad: aban estau le mahawati lun le patohenuti lidan
mikuruorganisimu ítara kei sustanciasi mabuidunti lun oruganisimu.
Arihati Sisütema inmunolohiku katei keiburi birusu, heweroü, ru ligia budan lun
gayarabeila lachágaruni úgubu luwaiyuwa disegüdaleime luei sélulasi labu
tehidosu le buidubei, lun buiduñahalan látuadi úgubu.
Dariwati ondarañu lau globulosu haruti o
leukositosu.
Nihá buri lúyerigu leukositosu:
1. Fagositosu: gadeilumuti organismosu
inbasoresi; letima lúyeri le furangubei
neutrófilosu, le abuleserubaniña
heweroüagei.
Sun le gadabalin Sistema Inmunolohiku
10
SUBUDI LUAGU IBAGARI
2. Linfositosu: ruti budan lun úgubu laritaguniun labu lasubudiruniun
organismosu inbasoresi ha buleseihamalibei úgubu lun hagadeiruni.
Lidan fumieguarügü achátiruni lani defensasi le merengutimahalime
warügüdün sandi, lumagie aba liroügua hamuñeli, dagalumoun sandi le
peligugudalumuti wabagari labu lubuidun wawiwan keiburi sandi
autoinmunesi labu kanseri.
Tónigi lumutiwa wani sisutema inmunolohiku luei sandiagei, uguñe weyu,
lautima pandemia le, mosu wederebugudagüdüni wani sisutema inmune,
magadegulamu wani organismu lau sandi le anireihalibei lidan.
Aroudeina le furendewalibei
Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.
Narufudali lagana sistema inmunolohiku
I. Con ayuda de mis padres
contesto las siguientes preguntas tomando como fuente lo que escucha en
las noticias.
1. ¿katei coronabirusu bei?
2. ¿katei buri síntomasi lanibei coronabirusu?
3. ¿idaluba weredehaní coronabirusu?
4. ¿ka yarafaguaü lanibei coronabirusu luma sistema inmunolohiku?
11
SUBUDI LUAGU IBAGARI
INIMUNIDA LANI ÚGUBU
Gabügürüní: Gufurandewalan inmunidad arihawameime defensasi lani
sistema inmune.
Akutiheina wasubudin
nounabali le nasubudirubei lübügün alügüdahani le tidan nikuadeunu:
¿ka anticuerpo bei?
¿Ka antígenosu bei.
¿ka lounigirubei la lémeri wani defensa?
Adügeiga iseiri subudi
naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan
nikuadeunu:
Inmunidad: aban igaburini le mahawati lun le patohenuti lidan
mikuruorganisimu ítara kei susutanciasi mabuidunti lun oruganisimu.
Dan le lasandirun úgubu antígenosu susutanciasi le mama lani, aban
hawadigimaridun houyerigu sélulasi lun harihiniun gayaralamu duriwalan.
Sun sélulasi to eiyahatiun lun hadügün linfositosu B anticuerposu, proteinasi
buri to buidubuitu lun tárügüdün antihenosuagei.
Lémeri defensasi lidan sistema Inmunolohiku
12
SUBUDI LUAGU IBAGARI
lúyerigu Inmunidad
1. Innata: sun gürigia agüriahouwatiun lau lúyeri inmunidad le.
2. Árügüdüti: achurungudeinaliña lau ligaburi leibugun wabágari; lau
lidasiagei linfositosu aba lawanserun da yarafañu wamá lun sandiagei
labu da wimiruniwa.
3. Hualiti: malüdigieti, ítaliña kei hamuga aba fuedeiti barugudigieti.
Imirúni luei sandiagei
Ligia fumieguarügü asefuragülei luei sandiagei, ouyowaheinei lahüchün
anticuerposu.
Arufudeina le furendewalibei
Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.
I. Dabibuali hostagüdaneime mapa conceptuali le.
Hostagüdabei lau dimurei le richabei
1. ___________________ Gaganatu úraü
tabu mucosasi.
2. ___________________ Luyerigu
inmunidad le awanserubei lidan
ligáburi leibugun ibágari.
3. ___________________ Sustansiasi mama lani úgubu.
13
SUBUDI LUAGU IBAGARI
4. ___________________ Proteínasi buidubuitu lidan larügüdüniwa lúyerigu
antíhenosu.
5. ___________________ aban estau le mahawati lun le patohenuti lidan
mikuruorganismu ítara kei sustanciasi mabuiduti lun organismu.
Nasaminará lübügürün kasu le ounaba nuguyama:
Aban tariyaguní Gloria túguchi dan bei limiruniwa luei sandi influensa; aba
talügüdahan “¿ka uwagu hímirei anhei masandilubei?”. Aba lounabun
túguchi: “luei nasandirun”
¿idaliña duarilani imiruni lun influensa sandiagei?
6. Nakutiha lübügürün lilaagei dimurei le:
a. Inmunida
b. Medula Ósea
c. Basosu
d. Gangliosu
e. Leucocitosu
f. Antígenosu
SINDROME INMUNODEFICIENCIA HANI GÜRIGIA (SIDA)
Gabügürüní: wadimurehan lübügürün idalian lan lasügüragüdüniwa sandi
VIH/SIDA
Akutiheina iseiri subudi
nounabali le nasubudirubei lübügün alügüdahani le tidan nikuadeunu:
¿Ka sandibei SIDA?
¿Ka VIH bei?
¿Idalian lasügüragüdüniwa VIH?
14
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Adügeiga iseiri subudi
naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan
nikuadeunu:
Síndurome lagani úgubu budawarügúti (SIDA) aban sandi le ñeinlumuti
lasufuriruwa sun lúyerigu güahüguaü, keisi lounaba lafeidirun musu musu
sistema inmunolohiku ladagüdün birusu Inmunodeficiencia le hani gürigia.
SIDA ligia lagumuhoun lidani güahüguaü luiegien VIH, gafarahati ladüga
gadeilumuti mikuruorganismu selulasi le labachaguagüdübei úgubu lun
labuleseruni.
VIH gayarati ladeiruniwa lidan hítaü labu fumieguarügü dunaguati lidan
wágubu, keiburi semen, seküresionesi lueigien tikunkun hiñaru labu timiligin
úguchu.
Ligáburi lasügüragüdüniwa
1. Gaféi
2. Gaféi lau iyúmaü
3. Labuguchagun hata bian gürigia.
4. Lasügün hítaü lumagien aban hítaü sandihali.
Lau sun le akutihouwalibei; dagalumoun weyu le uguñebei; madeirunwagili
lárani lareidagun güahügüaü lani VIH; úwagili aba imiruni le chóruti lun
lichugun inmunidad luei birusu lueidigien árani lle lun ti lagüdahan keiburi
antirretroviralesi (ARV).
VIH Indura
Furumieti kasu le adeirubei lidan irumu 1985 departamentu, Yoro.
1 lidan dúsu hati weyu le ruwalibei keisi luweyurin lageindawagun luma SIDA
lidan sun ubou.
Arufudeina le furendewalibei
15
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.
I. Lau cuaduru le sugühalibei, noustagüdali cuaduru le, adüga nuguyame
aba gráfiku lau barrasi
II. Hostagüdabei lau dimurei le richabei
a. _________________ aba sandi le ñeinlumuti lasufuriruwa sun lúyerigu
güahüguaü, ladüga lagadegun sistema inmune luagu VIH.
b. _________________ árani agei adügüti lun lamaduniwa güahügüaü luagu
retrobirusu keiburi VIH.
c. Íridabei ldaliña lan lasügüragüdüniwa:
a. ___________________________
IRUMU N° de
casos
0-9
10-19
20-29
30-39
40-49
50-60
16
SUBUDI LUAGU IBAGARI
b. ___________________________
c. ___________________________
d. ___________________________
d. Irumu le ladeirunbei furumieti kasu lani VIH Indura. _______________
LASÜGÜRAGÜDÜNIWA VIH/SIDA LABU ÁRANIAGEI LE AGÜDAHABANI IBAGARI
Gabügürüní: lasubudiruniwa áraniagei le agüdahabanu aba gürigia sanditu
lau VIH
Akutiheina iseiri subudi
nounabali le nasubudirubei lübügün alügüdahani le tidan nikuadeunu:
¿Idalian masügüragüdüwalan VIH?
¿Ka farmakodependensia bei?
¿Katima hualibaña lun birusu lani SIDA?
Adügeiga iseiri subudi
naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan
nikuadeunu:
Mawiwanduti VIH saragu dan baugudi luei lúgubu gürigia. Masügürüti
buagun laurügü lásürünibu marin, ni luagu bayanuhan, bouburun labu
bayusuruní lumegen aba gürigia le sandibei lau.
Gayarati lagidaruniwa VIH lidagien hamegen gürigia labu hásuge surusiagu,
laurugu lichuguniwa lubarun larouga abaroü 57° lidan 10 lifinga dan,
harumadagüdawa ligiame lau duna ousihenau, alcohol industrial, labu amu
katei le seriwiti.
17
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Lidan oüdüagei le louguagilibei lawanserun sügügüdawati birusu le lau gaféi
hadan gürigia ha mounigiragutiun haugua.
Amuya lúyeri lasügürün lau lúwaradagun hata bian gürigia keiburi
farmakodependientesi ha imiragubaña houngua lau imiragülei le gaganali
sandi.
Kei le aubei tariñagei lichúgüdina
átuadi, nibureitiun ha gayumudibaña
lun hagüriagun hagiatima
lagadeirubaña epidemiasi, ha tima
lidabaña iyumudi lumagien 15
dagalumoun 35 irumu.
Tratamiento en Honduras
43% hadagie sanditiun lau birusu le, hagiyarügüñanu eresibirei áraniagei
lágüdaha sandi le, le unbei lariñawagua antirretrovirales (ARV)
Antirretrovirales áraniagei antivirales adügütu lun tágüdahani güahügüoü
lueigie retrobirusu keiburi VIH.
Arufudeina le furendewalibei
I. Nadeirali dimureiagei lidan liradina lubuñe dimurei lebürüneime lila ka aba
lidagien.
Epidemia, Farmacodependiente, Inmunidad, Inmunodeficiencia, SIDA, VIH,
Virus
II. Badibuha tidan bikuadeunu idaliña lan lasügüdagüdüniwa VIH.
18
SUBUDI LUAGU IBAGARI
III. Tidan ubanaü harutu adügabá kartelesi luagu idalubalan duariwamá luei
VIH.
IV. Elabore diferentes mensajes, en papel bond con información relevante
sobre el tema del SIDA.
NO A LA DISCRIMINACIÓN DE
GÜRIGIA LAU VIH/SIDA
Gabügürüní: Gufuranda wamani hasügürün gürigia ha laubaña VIH ,
subudiwamounme Ondaruní to ideragubaliña.
Akutiheina iseiri subudi
nounabali le nasubudirubei lübügün alügüdahani le tidan nikuadeunu:
¿Idaluba wouseruniña gürigia ha laubaña VIH?
¿Ka Ondaruní ideragubaliña gürigia ha laubaña VIH?
Adügeiga iseiri subudi
naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan
nikuadeunu:
SIDA aba sandi gafarahati, iyédemeti herenguligia gadalanibu, ligia
mosulubei inebehamá ideregua wamañame gürigia ha laubaña VIH
ouserawamaña buidu.
Megeitiñu ísieni labu ánharuni hamagien hábegunu, hanibafagu,
haduheñu, hámarigu, harahüñü, hamadagu, nadagumeitiñu lidan átuadi,
habu sun gürigia oüdürügü.
Megeitiñu layanuhoun hama lun tiñurahoun háfurugu, gayaralamuga
hadundegun houngua lau hasandi, haweidagüdüni habafu lun
hawiwandun lau darangilaü.
19
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Ondaruní to ideragubaliña gürigia ha sandibaña.
ONUSIDA: Programa úwara tuma Nacionesi Unidasi luagu VIH/SIDA. Ginebra,
Suiza ñeinñoun meni ichügüdinaü. Lueigien programa le alidihouwati érei lu
lagendawagun luma SIDA lidan sun ubóu.
OMS Y OPS: Ondaruni lani átuadi lidan sun ubóu tabu Ondaruní
Panamericana lani átuadi, rutiñu íderemuei lun duariwalan labu áraniagei
lun sandi keiburi VIH/SIDA.
Indura, anurei Comisión Nacionali lani SIDA (CONASIDA); gadalumutu aban
alidihati tidan sun tuyerigu luban furendei oüdürügü.
Arufudeina le furendewalibei
Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.
Nalirihali sügúü le:
Umadagu Kalosu labu Kadu lumagia ñünbürigiña, ñündütina tidan luba
furendei úwara, sunhamuti furumieti lémeri halirihan añahamemegua tidan
Universidad alirihei ligiameme furendei.
Lidan aba weyu, aban ladanagun (accidente) Kalosu feriditi saragu hítaü
megeitimebuga lasügüragüdüniwa hítaü lun.
Hítaü le hichugubei luagu, makutihatiña lübügürün buidu emefunabu
gaganali VIH.
Fiyubei weyu larigien aban lafuridun Kalosu tidagien haba sanditiñu aba
lasigiruní lalirihan úwara luma lumada Kadu, 1 lidan dúsu hati, luweyuri érei lu
20
SUBUDI LUAGU IBAGARI
lagendawagun luma SIDA lidan sun ubóu, ñeinñanu adügütiñu pruebasi lau
hítaü lani VIH, aban hadügünu Kalosu luma Kadu.
Danbei le habudunu lounabaha, aban lagundaragun Kadu ladüga úwati
mebuga luagu, agieti Kalosu aba lirudagun ladüga anireilan luagu, aban
lariñaguni lun lumada lau ligarihabu.
Nounabali alügüdahani le:
1. ¿Kaba hamuga wadüga lidan lasügün Kalosu?
2. ¿Richatifunasan ladisedun labu labulieidagun Kadu luei lumada
lumagien ñünbürigiña? ¿Ka uwagu?
3. ¿Wayanuhabei yebe odi wamanichuba yebe lau luaguti Kalosu?
4. ¿Kaba adundehaní wariñaga lun Kalosu luei lasügürün sandi le hawagun
amu gürigia?
5. ¿Idaluba hamuga gayaralan lanügün Kalosu aba ibágari le arandati?
6. Íridaboun Ondaruníagei to ideragubaliña gürigia lau VIH.
DEBERESI LABU DERECHOSU HANI GÜRIGIA HA LAUBAÑA VIH/SIDA
Gabügürüní: Lasubudiruniwa deberesi labu derechosu hani gürigia ha
laubaña VIH+
Akutiheina Wasubudin
nounabali le nasubudirubei lübügün alügüdahani le tidan nikuadeunu:
¿Ka deberesi labu derechosu hanibei gürigia lau VIH?
¿Idaluba weedehani VIH?
Adügeiga iseiri subudi
naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan
nikuadeunu:
21
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Derechosu hani gürigia lautiun VIH+
1. Derechu lun átuadi.
2. Derechu lun furendei.
3. Derechu lun wadagumanu.
4. Derechu lun habaüdüniwa labu houserunina lau úwaraguaü keisi híbiri
gürigia ítara kei tarufuduni lúrudu.
5. Derechu lun hafuridun le ñeinlumuti habusera.
Deberesi hani gürigia lautiun VIH+
1. Hawiwanduni Gaféi lau gabaun-ni.
2. Hayanuhani gadatiun hama hapanagu, hámarigu habuyebe
furumieguarügü gürigia ha úmati habalacha.
3. Gürigia ha alugutiun hichugun ibágari lun/tun somu iráhü sanditu/ti lau
VIH+ gantiun derechu lun lasügüdagüdüniwa ñúsu houn.
4. Anhei sandihabei biangubei úmarigu la VIH/SIDA, henregubei
lichuguniwa budan houn lun hagüriahani ladüga chatihalime lidani
hawiwan.
5. Dan le chuñuliña lan hau gürigia hasügüragüdüni VIH/SIDA hawagun
amu gürigia, gayarabei taguwarun lúrudu houn.
Adundehaní houn gürigia lautiun VIH/SIDA
Hawiwadun lau uburiduni.
Hareiragüdüni estüresi.
Duarihamá luei luyerigu güahügüoü.
Mayusurun-hamá araniagei le michulagili hasurusia houn.
Goudidadi-hamá lubie surusia.
Hounigiruni ligaburi heigin.
Hafagun lun matagun-hamá magumulehan hagiame.
Hadügün ehersisiu.
Arufudeina le furendewalibei
22
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.
1. Nadüga aba tirifoliu lau ñúsu luaguti VIH/SIDA:
a. Tigibudina: Tiri luba furendei, asignatura labu liri afurenderuti.
b. Lagana: Ñúsuagei
Lila.
Deberesi labu derechosu hani gürigia lautiun VIH
Luyerigu duariguaü luei VIH
c. Agumuhouni, Bürüba aba ñúsu buiduti luagu duariguaü luei VIH.
d. Nabürüda 5 deberesi labu derechosu hani gürigia lautiun VIH-SIDA.
e. Nounabali alúgüdahani buri le lanina saminaguaü:
f. ¿Idaliña lateniruniwa houn gürigia lautiun VIH? ¿Idaluba waransehani?
g. ¿Gayarati hagüriahan umarigú sanditiun lau SIDA aba irahü? ¿Ka
uwagu anha ka uwagu uwá?
Duari lue babihin luriba sandi VIH+
Kaba hafurendeira: layanuhoun luagu duwari luei labihin luriba sandi VIH.
Lakutihoun subuti lubagiñeti.
¿Ka buri lunbei badügüni lue babihin luriba sandi VIH/SIDA?
Adügeina iseri subudi
23
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Arufudeinei le furendei balibei lübügürü sandi le
1. Tidan bani yugumeru, bürübei buru katei le gayabei ladügü, lue
labigin luriban sandi. VIH-SIDA.
2. ¿Ka lílabei ABC lun duari ban lue babigin luriba sandi VIH?
3. Bürüwama fuyu katei le ídehati lun buidubei lan ligaburi hawinwandu
gürigia ha láubaña luriban sandi VIH.
4. Ayanuhatiwa hama waduheñu, múnada; lübügürü sandi le.
Duari lue luriban sandi VIH
Lun duari ba lue luriba sandi VIH/SIDA, súdiniti basubudiruni sandi, subudi beime ida liña lan
lasügürün hawagun gürigia, mosu lubeiti wouchun lun mabihin wama iradinaü le giyarabei
lasügüragüdüni luriban sandi le wawagun VIH, lidan buri ígaburi le:
Mafarenguaba águsa
lánina ímiruni hama amu
gurigia
Ha awadigimaridubaña lúaguti átuadi,
mosu duari hama lue himiragun houngua
lau águsa yusuwali.
Houcha ba lun bouserunu
kondonu lidan lubudubu.
Le badügübei lidan sun
leibahan bibagari, gárigiti
lidan oundaruni; duarini aban
buiti saminaü. Lun duari bani
labihin luriba sandi VIH
lídagiñe agaferuni, hafu
bayusuruni ABC:
A----Aügüdaguni ungua
B---- Magabarahaba
C----Yusuba Kondonu
Hitaü le lunbei líchugun hawagu
amu gürigia, hafu lapurupuruniwa
buidu lubagiñe líchugun hawagu.
Würi to dagainaboun, eni anigein, luriban
sandi VIH tuagu, musu tabihin árani
lúmagiñe surusia, lue tasügüragüdün
luriban sandi VIH luagun irahü le
tuageirugubei.
24
SUBUDI LUAGU IBAGARI
25
SUBUDI LUAGU IBAGARI
TONIGIWAMEI WANI LIQUIDU VITALI
Gabügürüní: Lasubudiruniwa lisúdini recursosu hídrikosu oüdürügü
arihuwaligiame idaluba lan larensehoun labu lagüdahoun.
A. Akutiheina Wasubudin:
Nabaüdaguá hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan nikuadeunu.
Nadüga aba lista lau sun katei le lunbei wadügüni lun mabulieguwamani
duna.
Katei buri le gayarati nadügüni lun
mabuliegunani duna
Katei buri le gayarati tadügüni núguchu lun
mabuliegutani duna
Katei buri le gayarati ladügüni núguchi lun
mabuliegulani duna
Katei buri le gayarati hadügüni níbirigu lun
mabulieguhamani duna
Katei buri le gayarati hadügüni sun idúheñu
lun mabulieguhamani duna
B. Adügeiga iseiri subudi
naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan
nikuadeunu:
Hidrósfera
Kapa acuosa lani planeta, gaganalumuti sun duna le lidabei mua, keiburi
oséanosu, barawa-agei, dunougu-agei, lagunu, glasiaresi labu duna
subterráneasi, darugualumuti gamalumoun 70% lani superficie terrestre, ligia
weirilubei gadalani prosesosu labu fenómenosu le ahüchübei lidan planeta.
26
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Hidrósfera gaganatu oséanosu, barawa-agei, dunougu-agei, lagunu, duna
subterránea, duna dereguati labu nieve.
Sikulu hidrolóhiku
Sikulu lani duna aba sikulu
biogeokimiku ayanuhati luagu
sirkulasion sügülügüti lani duna
laganagua hidrósfera,
atmósfera, litósfera labu biósfera;
aluaheina lidan limigifen sun
prosesu, lun lasügün duna
lueigien aba estau fisiku lidon amu. Lidan mua dariwamuti duna lidan ürüwa
estau: sólidu kei duna le dereguati, dunaguati labu gaseosu kei baporu lani
duna.
Lani duna molékula.
Duna molékula le gabuñetimabei
lidan lani mua planeta, gadalumuti
bian átomosu lani hidróhenu (H)
úwarañu luma aba átomo lani
oxígeno (O), arufuduwati tuagu
fórumula química H2O; átomosu lani
hidróhenu ragüñüliña luagu átomosu
lani oxígeno, keisi asimétrika laganagua biagubei adügati aba ángulu lauti
104.5º.
27
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Lubuidun ligáburi duna labu átuadi
Súdini lubuidun ligaburi duna
lun labuawagun eigini labu
arumani. Lafeidiruba lubuidun
ligáburi duna anhei adeiruwa
igáhüni, kímikasi, tóusikasi labu
radiasionesi.
Sandi ladagüdün duna wiyeti
ayusuti lun átuni labu eigini,
keiburi abúruchuni, hepatitisi, heweraü-buri gastrointestinalesi, labu amu
luyeri.
Aba arumani le ligiati megeiwati luei lasügürün sandi-agei. Mosu wachibuni
wahabu lau duna labu sabun larigien wafuridun tidagie kumú, larigie
tasansirun hágei iráhüñü labu lubaragien laburawagun labu leiginiwa eigini.
Indura, SANAA (Servicio Autónomo Nacional de Acueductos y
Alcantarillados) tugia Ondaruní to agüdahabalin lubuidun ligáburi duna;
lidagien luyerigu hidu harumali, adeiruti oüdürügü.
Ligaburi liñuruniwa gámawalan duna harumati
Megeihamuti gürigia duna sagü weyu lau liibe. Duna le weiritimabei ayusun
lidañei adügaü agrikola, lun lawanserun industria labu igáburi le aubei
layusuwa sagü weyu.
Sungubei gayarati mabuliegun wamani mawiyedun wameime duna.
28
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Larufuduwa fiyú-buri téknikasi lun lagibedagun duna:
C. Arufudeina le furendewalibei
Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.
Núwaragüdali ilaüagei le lidanbei columna A luma dimurei le lidanbei
columna B
Nadüga aba mapa conceptual le ñeinlumuti wichuguni tematikasi le:
Hidrosfera, sikulu hidrolóhiku labu duna.
Tidan iyawaü to, narihali ka lan awiyedubalin duna:
Hidrosfera Sikulu
hidrolóhiku Duna
A:
B:
C:
D:
29
SUBUDI LUAGU IBAGARI
GÁSESI LE LARUBEI MUA
Gabügürüní: Harihini tisudini atmósfera (Lidounda Ubou) lun lágüdahoun
ibágari lidan planeta.( Pulaneta)
A. Akutiheina Wasubudin:
Nabaüdaguá hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan nikuadeunu.
Nariyaguali güafiku ounabaneime alügüdahani.
¿Ka gasesi adeirubei lau gibeguaü lidan planeta?
¿Ka liribei kapa lani gasesi le larugubei wani planeta?
¿Ka garabalibei?
B. Adügeiga iseiri subudi
naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan
nikuadeunu:
Atmosfera
Kapa lani gasesi le agarabadubalin mua, gaganati garabali habu partíkulasi
lidan lani suspensión.
Garabali: lamigisiha gasesi, keiburi: 78% nitróhenu, 21% oxígenu, 0.033 %
dióxido lani Karbonu labu 1% lidagien amu luyeri gasesi. Ítarameme giñe kei
partíkulasi lani kaliki atmosfériku. keiburi: ságoun finuti, polen, baligi
bolkanikasi, heweroüagei, labu amuburi.
Karakterístika labu propiedadesi tani atmósfera
Densidad: luweiagei lumasan garabali lidanñein sonasi le inabutimabei
ayumahouwañu luagu güawedad; lidantima wareirun ahualideina liña,
30
SUBUDI LUAGU IBAGARI
tenuiti fureseligia garabali, danle waweirun lidoun líñu aba lámadun
densidad tani atmósfera.
Presión: adügatu atmósfera érei ligibuagu superfisie terrestre ñeingie aba
lamadun lau íñuguaü; lidan aba íñuguaü lau 10,000 meturosu (íñuni le
ñeilubei támaha abion), ünabuti presión atmosférica 4 weiyasu luei ligaburi
barana.
Tewegerun atmósfera: mawegeruntu atmósfera, eweheruni dinguti le
warihibei weyougu, lidangieti molékulasi lani garabali baguagüdaluti leiti
haruti le ñünbuibei lidangie weyu.
Temperatura: tani Atmosfera temperatura gareiraditi lau íñuguaü, memegi,
lidan líbiri fulasu íñuti tida atmósfera aba lagibedagun temperatura, ladüga
anirei gases chúlumuti radiasionesi solaresi ariyaheinei elewasionesi lani
enerhía térmika.
Kapasi tani atmósfera
Tropósfera: Kapa atmosférika le yarafañubei lun superficie terrestre. Lidan
kapa le, aba lámadun temperatura
lau íñuguaü; ya lasuseda sun luyerigu
fenómenosu meteorolóhikosu, keiburi
huya, garabali labu lubu wóhiyu.
Estratósfera: Gadanlumutu estratosu,
ya lagibedagua temperatura lau
íñuguaü, suseti le ladüga
lasügüragüdüni rayosu ultravioletas
oxígeno lun ozono me.
Estratósfera
Termósfera
Mesósfera
Estratósfera
Capa de
ozono
Troposfera
31
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Kapa lani ozono: musun lidagie estratósfera adeiruti lidan lásuha,
ondaralumuti 90 % ozono tani atmósfera, ozono aba gasi oxidante le
ounigirubalin mua luei rayosu ultravioleta.
Mesósfera: Ligiatima dilitimabei tidan atmósfera, aba areireinalan
temperatura lau ligaburi lagibedun íñuguaü, ya tarihuwa waruguma furesetu
keisi meteoroidesi igiragüdatu tida termósfera.
Termósufera: Gayarati lachülürün lani temperatura lidon 1500ºC, tidan kapa
to, radiación ultravioleta, rayos gamma labu rayos X le ñünbuibei lidangie
weyu adügagüdati ionización lidan átomosu tabu molékulasi, ligia gibelubei
luyerigue partíkulasi lidan lau karga eléctrica.
Exósufera: fulasu adeiruti tabadinagua atmósfera terrestre labu espasiu.
Lidan kapa le feridi lumuti gases lani propiedadesi físico-químicas ñeingie
aba labáchagun musu musu dei ladeirun aba afansehaní le lenegeti
espasiu.
Atmósfera, külima labu dan
Atmósfera afurangudubalin ligaburi külima-agei, ligia arihibei lau lachülagun
fenómenosu atmosféricos, filtrauwalan radiación lani weyu labu lounigirun
lafeidirun saragu larouga.
Dan atumosuférico: Tigaburi atmósfera lidan aba dan labu lidan
furumieguarügü fulasu.
Külima: libeagei fenómenosu meteorológicos le furangubei lidan aba fulasu.
Anuadarahamuti factoresi külimatikosu keiburi latitud labu altitud.
Latitud: anuadala lumuti franhasi külimátikasi, gadanlumuti mua, ladüga sun
luweirin lidan Ecuador ruti budan lun aban asüdaguni le weiriti lun masasi lani
garabali lidan fulasu buri le.
32
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Altitud: lübügün ligaburi barawa; arihati lau luweirin labu lilougua lasüdün
masasi lani garabali. Ürüwañei luyerigu külima: • külima káliduti • külima le
bachati • külima diliti.
C. Arufudeina le furendewalibei
Lau ñusu le linalibei, nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.
Nasaminará luagu gaweiyasuñadina lan lidon luyerigu Kapasi tani
atmosfera bürü-nuguyame idatiñalan ka aban tidagie..
1. Nadibua aba mapa lani sun liplaneta mua fidineime luyerigu
külima arügüdeina ideremuei tidagie iyawaü to.
33
SUBUDI LUAGU IBAGARI
EFECTO INVERNADERO
Gabügürüní: Hayanuhaní karacterístikasi lani fenómenosi külimatikosu,
iridawameime le ladügübei lidan átuadi lamu ekonomía oüdürügü.
A. Akutiheina Wasubudin:
Nabaüdaguá hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan nikuadeunu.
Nariyaguali grafiku le ounabaneime alügüdahani le.
¿Ka gasesi adeirubei lau gibeguaü lidan planeta?
¿Ka liribei kapa lani gasesi le larugubei wani planeta?
¿Ka garabalibei?
B. Adügeiga iseiri subudi
naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan
nikuadeunu:
Efecto Invernadero: aba
fenómenu natural lani superficie
terrestre, le ñeinlubei lagüria
calentamiento le lenege lani
aban invernadero ladüga
radiación térmika le
lasügüragüdübei superfisie lani
mua lariegien lachúni gases lani Efecto Invernadero (Nitrógenu, Osonu,
baporu lani duna, Dióxidu lani karbonu, Metanu, Clorofluorocarbonos labu
Oxigeno) radiación solar.
34
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Calentamiento global (Laradun Ubou)
Da hanarimelan layusurun combustibles fósiles lidan dasiagei industriales
labu transporte, aban lanügün luweinamun libeagei óxido lani nitrógeno
labu dióxidu lani Karbonu ichuguti tun atmósfera, lidon le aban lichuguniwa
amu luyeri dasiagei hani gürigia, keiburi lagudahoun labu libarahoun
weweagei; chatilali le ubafu regeneratiwa tani atmósfera lun tagidahani
dióxidu lani karbonu, le gadunbei lidan efecto invernadero.
Ligiragüdüniwa gases keiburi dióxidu lani karbonu sügülügüliña tidan
atmósfera, ladüga ragütima-hamá saragu energía. Anhei asigira gasi le
ágüdaha energía luei le hamuga lunbei, abame, lagibedagun temperatura
lidan planeta musu musun, abame lasansiruni temperatura global, nihá
fenómenu le subusewati keisi calentamiento global ligia adagüdübalin
sansiguaü külimatiku le asandiragüdübaliwa.
Efectosu lani kalentamientu globali
1. Iñúraguni lidan temperatura globali.
2. Lañuludagun polosu lau larouga.
3. Lagibedagun ligaburi barana.
4. Sansiguaü lidan patronesi lani precipitación.
5. líñuagei fenómenosu meteorológicos extremos.
6. Hagumuchagun houyerigu animalugu ladüga regímenesi le
asansihabei lidan temperatura.
7. Asidifikasión lani oseanu.
8. Amenaza lidan lounigirun eiginiagei luagu lachatirun bunaguaü.
9. lafeidiruniwa hábitat luagu luriban dan
35
SUBUDI LUAGU IBAGARI
SANSIGUAÜ LUAGU DAN KÜLIMA (LASANSIU LIGABURI DAN)
Gabügürüní: Hayanuhaní karacterístikasi lani fenómenosi külimatikosu,
iridawameime le ladügübei lidan átuadi lamu ekonomía oüdürügü.
C. Arufudeina le furendewalibei
Nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.
1. Nariyagua, samina-nuguya tübügürün iyáwaü to, bürünuguya
lidangie ñúsuagei le, lübügürün calentamiento global
36
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Akutiheina Wasubudin:
Nabaüdaguá hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan nikuadeunu.
Nariyaguali, samina-nuguya
lübügürün ka aban tidagien
iyáwaü, bürüneime le
gufurandanubei tidagien ka
iyawaü.
Adügeiga iseiri subudi
naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan
nikuadeunu:
Lasansiha dan atmosférikasi labu külimátikosu
Ligia sun lañewehan ligaburi lasanseha dan keibuina: lumabeiga, luburinga,
huya gahuti sun le
Sansiguaü külimatiku
Asansihaní le gálabei duraligia lidan patrones locales o globales lani külima,
gayarati lasuseredun luagu katei naturales o antropogénicas (hadagüdün
gürigia).
• Las causas naturales Gayarati ñeinla; sansiguaü lidan energía esibiuti
lidangie weyu, circulación oceánica, erupciones volcánicas labu amuburi
procesos biológicos.
• Las causas antropogénicas o por influencia del hombre gayarati ladügala
alteración lani luweinamu lacháwaragun mua labu giñe luagu emisión lani
CO2 labu amu luyeri gasesi lani efecto invernadero le adagüdübalin
calentamiento global.
Ladagüdün sansiguaü külimatiku
37
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Mabeiguaü
Luwan duna lidan superficie terrestre; ladüga mahuyahan la huya oüdürügü.
Mabeiguaü ladagüdün giñe sansiguaü külimatiku le agibedaguagüdübalin
temperatura labu redistribución arbitraria lani fenómenosu naturalesi kei
huya, itara kei gayaralan ñeinla fulasu lau limabeiga itaraliña ñeinla fulasu
lau buinguaü lárigi luriba dan. Mabeiguaü adügati lun lafeidiruni mua lébuna
libagari labu düdübeñu lan, ligia maseriwinhali lubeiha lun bunáguaü,
achatireina tima emenigini luagu gayaralan lawiwandu.
Lumabeinga Indura
agibedagueinaliña lau
lasügürün dan, ígireina
lumagua lúwaran duna.
Arihuwati tidan mapasi
índice lani aridez lubarun
2025 y 2050.
Índice lani aridez
adügati lubuñe duna lidan besafu fulasu, ameiyahalumuti lumabeiga
hidrológica.
Buinguaü luagu luriban dan
Fenómenosu naturales, le ñeinlubei ladouragua duna lau mua, luagu
labouchagun lagúnu, huya torrenciales, lañuludagun duna dereguali,
liñuragun barana, gadeiheina muna, gabalabatu, üma, bunaguaü,
animalugu habu gürigia.
Aban lasaliragun buinguaü catástrofes me, keigubeigü tima: matohouwa
lan kuenkasi buidu, magüdahadi socioeconómico adagüdübei lun
hawiwandun gürigia lidan fulasu buri peliguti le, lagudahouniwa weweagei
labu lawanserun sansiguaü külimatiku global.
38
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Buinguaü lidan lumua Indura,
agumesahati lumagie sun
luyerigu fenómenosu kei
tormentas tropicales, baguadasi,
lidílinouga labu liñawan dan
anügeina líñuagei
precipitaciones labu buiguaü
ladagüdün luriban dan.
Tidan mapa gayarati warihin
departamentosu lan le merengubei labuinchun lidan liñawan dan, ligiaburi
le: Gracias a Dios, Atlántida, Valle, Choluteca labu Colón. Arufudatu mapa
luagu 14.8% lidangie lumua Indura merenguti labuinchun lidan liñawan dan.
Tónigi wamei Ubou
Gayarati wídehan lun lünabüdün lananihan calentamiento global, anhawa
areidahein tife gárada labu budein lun wayusuruni lidan besafu katei,
wafagun lun mayusurun wamá saragu combustibles fósiles yusuwagiame
energía le migiragüdüti saragu dióxido de carbono.
Kaba wadüga lun mayusurun wamá saragu combustibles fósiles:
Duariwamá migiruwamanu adiliragülei saragu dan daragu.
Ñeguwamei leiti, laganbahagüle úyanu, bigibigitu tabu sun túyerigu
lanbara to mayusuruwaboun.
Duariwamá wayusurun garabali kondisionau lidan mameigeirun
wamalin.
39
SUBUDI LUAGU IBAGARI
FENÓMENU IRÁHÜ
Gabügürüní: Hayanuhaní karacterístikasi lani fenómenosi külimatikosu,
iridawameime le ladügübei lidan átuadi lamu ekonomía oüdürügü.
A. Akutiheina Wasubudin:
Naliha, abaüdaguá nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan nikuadeunu.
Lidan fulasu ecuadoru áfuhati
garabali le héreti lidoun ka übaü
alisios líribei. Garabali buri le
súdiniti ladüga hingilumuti
masasi lani duna oceánica lidan
Pacífico labu lufulasun Perú,
anireigiñe aban gíriti
afloramiento lani Perú.
¿ka afloramientu bei? Liñuragun duna huliliti, le semeti lidan lubuñe ibágari,
buiduligia lun ouchahaní.
B. Adügeiga iseiri subudi
naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan
nikuadeunu:
40
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Fenómeno lani iráhü- Oscilación Sur
(ENOS) aban patrón külimatiku le
amegeirubei sansiguaü lidan
temperatura lani duna lidan fulasu
central labu oriental lidan Pacífico
tropical. Lidan lidani ürüwa luagun sedü
irumu, sun duna superficiales lani aban
lagünügü franja lidan Océano Pacífico
tropical, süti dili-ligia laganagua 1 ° C y 3
° C, gadeilumuti ligaburi lafarenhouniwa
precipitaciones lidan fulasu tropicales
gayaratigiñe hérelan lábua luagu külima lidan amu luyeri fulasu ubouwagu.
Sikulu ENOS laganagua 3 labu 7 irumu ladura ürüwañei lúyeri lagana, le hárati
ligia IRÁHÜBEI durati keiburi 8 luagun 10 hati, le dilíbei tugia IRÁHÜBOUN
gayarati giñe hére tan, ítara kei fiyú irumu le meneimeti lidili labu lara, le
lürüwan neutruti.
41
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Efectos lani fenómeno irahü:
Lidan fulasu le ñeinlubeiha lahuyaha saragu, keiburi Indonesia, etc..,
anireigiñe dan lun mabeigalan ñein.
Gumuguati afloramiento lani Perú, úwaligiñe ouchahani.
Hanarime láhuyahan lidan loubadina Pacífico (liñawan dan Mitch
buguguati luma lagumuhoun lededeun lidiliga le peligubei lidan
Mediterráneo hau ouwegutiun lidan irumu 1997).
Lidan le aban loubadina América, lidan louba Atlántico chülüti
lumabeinga, ladüga lasanriruniwa presionesi.
Gadeilumuti koralesi, debiligüdalumuti lasansiun temperatura labu
nutrientesi.
Hilaguatiun dunuruagei, lidan irumu 1986, 78% ñanu dunuruagei
ouwegutiña luagu uwahamá uduroü (asuseduti lidan lededeun lidiliga
lidan Mediterráneo).
Sansiguaü lidan lañuragun CO2 tidan atmósfera. Danle úwalan irahü,
mounahati océano CO2 tidon atmósfera, liñuragun duna huliliti,
abuinchuti lau CO2 ounahalumuti le tidon atmósfera.
Dale táfuechun irahü, amu luyeri le tanügübei, abuinchuni lidan lonwere
Pacífico luagu liñawan dan, lumabeiga labu lidiliga lidan lübaüna.
Impacto ambiental lani fenómenu irahü Indura
Ya lidan wageira fenómeno irahü, barüti sansiguaü súdiniti lu külima,
adagüdeina lun lasüdün barawa labu ligaburi lumabeiga, lidantima
Corredor mabeiti, gadanlumuti departamentosu: Choluteca, Valle, La Paz,
El Paraíso (zona sur), Francisco Morazán, Intibucá, Lempira, Ocotepeque
labu sectores de Santa Bárbara.
Le lígirubei fenómenu irahü Indura
42
SUBUDI LUAGU IBAGARI
• Chátilumuti lalubahoun eigini lidantima agricultura labu ganadería.
• lünabun labelurun sensu, ladüga lachatiruniwa bunáguaü.
• Lounigiruniwa layusurun duna harúmati labu energía eléctrica.
• Lidan lidani lidiliga gayarati ñinlan buinguaü labu houwegun gürigia luagu
liñawan dan.
Impacto ambiental tani fenómenu irahü Indura
Barüti precipitaciones baugudi luei ladáha, lidan luwein-agei fulasu ru ligia
üma lun liñawan dan.
Le tígirubei fenómenu irahü Indura
Lidan lumua Indura sun luweinamun gadeiguoü asuseduti taganagua irahü
ligiaburi buinguaü le asusedubei lidan irumu 1974 laganagua liñawan dan
gíriti Fifí labu le ladügübei liñawan dan gíriti Mitch lidan irumu 1998; feridi
hamuti saragu gürigia habagari labu sun hámati.
C. Arufudeina le furendewalibei
Nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.
Nabürüdali hostagüdanounme mapa conceptual to
1. Nariyaguau iyáwaü ounabaneime alügüdahani
¿ka idan océano láhücha fenómenu le?
¿ka asuseredubei lau lidunei océano laganagua fenómenosu irahü?
¿laganagua ka luyeri sandubele lasusereda fenómenosu le?
43
SUBUDI LUAGU IBAGARI
LECCION 6: HUYA GÁHÜTI
Gabügürüní: Hayanuhaní karacterístikasi lani fenómenosi külimatikosu,
iridawameime le ladügübei lidan átuadi lamu ekonomía oüdürügü.
A. Akutiheina Wasubudin:
Nariyaguau iyáwaü ounabanamugei alügüdahani le tidan nikuadeunu.
a. ¿Ka harihibei Mariu labu Alex lidan
weweagei?
b. ¿Ka megeibei houn úduroü dúnouguna?
c. ¿lübügürün le harihibei Mariu labu Alex ka
uwagu lagadegua weweagei?
d. ¿ka adagüdübalin huya güáhüti?
e. ¿ka reacciones químicas adagüdübalin
huya güáhüti?
f. ¿ka gadabalin gürigia lidan láhüchün huya
güahüti?
g. ¿Idaluba wedehaní láhüchün huya güahüt?
B. Adügeiga iseiri subudi
naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan
nikuadeunu:
44
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Huya Gahüti:
Furumieguarügü luyeri precipitación le gaganati igáhüni baugudi luei liricha.
pH le ünabuti laganagua huya güahüti ladagüdün iwiyeiagei garabaliugu
keiburi dióxido lani carbono labu óxidos lani nitrógeno, dan le lamigisirun
luma duna aba lagüahüdün. Nihá precipitación le aban leiguadun luagun
mua, ñeingie aban lachülürün lumoun húya agei.
Chülüguati huya güáhüti dan le lamigisirun idüdüni garabaliugu luma óxidos
labu nitrógeno, dióxido lani azufre labu trióxido lani azufre le tumagienti
fábricas, centrales eléctricas, calderas lani calefacción tabu gabalabatu to
ayusuruboun umegegu lauti petroleo le gaganati azufre.
Dan le labuguchagun gasesi le luma huya aban hadügün güáhüti nítrico,
güáhüti sulfuroso labu güáhüti sulfúrico.
Larigie sun katei, aban leiguadun sustancias químicas lidon mua keisi huya
güáhüti. Awiyedahaní atmosféricos le adagüdübalin huya güáhüti díseti le
ñinlumuti lachülüra, ounahalumuti garabali lidoun miyunu kilómetros
lubaragien ladagarun keisi rosíyu, huya, ahibihaní, life duna dereguali,
deguaü, niebla labu neblina.
Dan le lachülagun presipitacion aba lagadegun mua labu sun lúgubu.
Huya güáhüti Indura
Awiyedahaní atmosférica le áfuechubei Sigala labu San Féduru, ladagüdün
hingiguaü ladüga gibehaman gamototiun, nuha gabalabatu, busuagei,
tabu kamion abaüdüwatigiñe layusurun fertilizantes sintéticos, le adagüdati
emisiones le awahati huya güáhüti; gamalumoun, uwagili Indura laganagua
oüdüagei le ñeinlumuti lagadeiha huya güáhüti; ligia mosulubei gaganbadi
wamá duariwamamugei dúmadei le.
45
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Duárini labu le lunti wadügüni lun wédehani huya güáhüti
Sun industrias mosu filtrartani harumagüdateime duna lubaragie
tounahani dúnougun.
Lamaduniwa ligaburi azufre lidan combustibles.
Layusuruniwa gasi menimeni tidan industrias.
Mabulieguwalan energía lani leiti yadügüti.
Layusuruniwa menimeni fertilizantes.
C. Arufudeina le furendewalibei
Nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.
Nadüga aba trifoliu lübügürün huya güáhüti. Lau igáburi le.
I. Tigibudina:
• Tiri CEB • Lichügüdina Íladinaü: Huya güáhüti • Ha gadabalin ondaruni
• íyawaü to ayanuhatu luagu lichügüdina Íladinaü.
II. Sun le lunbei lidin turageirugu tirifoliu mosu luagutibeilan huya güáhüti:
• ¿katei la? • ¿idaliña láhüchün? • wiribati le ladügübei, arufuduwala tau
iyawaü henpulu me. • idaluba leedehouniwa huya güáhüti.
III. Tanagagie tirifoliu:
Nabürüda aba ñúsu buiti luagu idaluba lan wounigiruni planeta lani mua,
46
SUBUDI LUAGU IBAGARI
FURENDEI 6 LADEBILIDUN LIDAÜ OZONO
Gabügürüní: Hayanuhaní karacterístikasi lani fenómenosi külimatikosu,
iridawameime le ladügübei lidan átuadi lamu ekonomía oüdürügü.
A. Akutiheina Wasubudin:
Naliha, abaüdagua nuguyame hama niduheñ uluagu le.
Cuarentena luagu corona virusu beseilumuti ligaburigu garabali
gamalumoun memedulumuti ligaburigun liyawan dan Noticias ONU
23 de marzo 2020
Lubuguruti aban saminau le ladügubein Carbon BRIEF, le
erederubalin wadagumanu le lani sensu agein adugati aban
lamusudun keibui 25%lidan aban aundaruni tani CO2lidan gadüru
semana china
Loubagieliran to alidihabalun Oseanica tuma atmosférica meriga .
Mauna Loa tuguya lagurabagule ariyahanie to weritimabon
ligiburagu uboun OMM ariñegatu luagu anireinbuilan luagu hati
keiburi lidan biama hati lidan 2020 de CO2 atmosféricu aba lan
414.11 faiwati luagu millunu, luagu idehani 411.75 ppm bian hati lidan
2019.
Lidanyamu dimurehabu tani, Cape Grim en Tasmania, le lan luwarati
laugiñe CO2 keiburi 408.3 ppm biama hati lidan larufudun 405.66
ppm bian hati 2019.
Así mismo las observaciones de superficie del Servicio de Monitoreo
Atmosférico Copérnico de la Unión Europea ha confirmado que el
dióxido de nitrógeno (NO2) se está reduciendo significativamente
por las cuarentenas en China e Italia. En Italia, una tendencia gradual
de reducción de alrededor del 10% por semana.
47
SUBUDI LUAGU IBAGARI
B. Adügeiga iseiri subudi
naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan
nikuadeunu:
Ligaburi lagadegun lidaü ozono
Danle lachülürün CFC labu líbiri SAO
lidon tíñu atmósfera, da
abuguchagueina lan luma lüsü weyu
aban lacheidagun lani CFC
molekulasi, afuacheina átomos lani
cloro labu bromo, le anhigichubei lau
moléculas lani ozono ñeingie aba
lagadeiruni, ligialubeiti ladebilidunbei
lidaü ozono.
Sun sustansiasi le bucharuwabei lidan lidaü ozono gagüdahaditi luagu
saragu dan, ladüga gayarati hasigirun acheiha moléculas lidan ozono
laganagua aba sigulu.
Lihuentin lidaü ozono
Aba lugau tidan atmósfera muaruguna le ñeinlubei lachatihouwa lidaü
ozono baugudi luei liricha, suseti lidan polosu laganagua primavera ñeingie
aba larügüdagun lungua lau lihamarun iyumugu.
Lidan buga irumu 80 dariwati aba bucharuwaü sidiheigüdati lidan lidaü
ozono lidan Polo Sur sagü irumu, primaveraugu, aban lagadegun fulasuburi
le lidan 50% lidagie lidaü Ozono. Afuduwati giñe luagu gadeiwali lan lidaü
ozono le lidabei Polo Norte.
Debiliti lidaü ozono ligibuagu sun luyerigu oüdü le aganouwati.
Gadeiwalitima América latina, Australia, Nueva Zelanda labu África del Sur.
48
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Ligibuagu louba meriga, Europa labu Asia, labuchauwaduñagiñe lau
lámarun.
Sun le ligirubei fenómenosu le gayarati wuribahabu lan, lidan abuchadeina
lan luagu lidaü ozono, weiritimati peligu le gadabaniña gürigia ladüga
gayarati lichugun lere weyu:
Idebilini lidsn sistema inmunológico
Sandi lidan úraü, keiburi: cáncer lidan úraü, aweiyaduní le fureseti,
manchasi, lafeidirun chawaguaü.
Lagadeirun arihini.
Sansiguaü lidan umuluni.
Duárini luei lacheidagun lidaü de ozono
• Maneime lan wayusurun
aerosolesi le gaganati
clorofluorocarbonos (CFC).
• Maneime lan wayusurun
extintores le gaganati halonesi,
ladüga anirei sustancia wuriba lidan
lun lidaü ozono.
• Buidulan wagüdahani garabali
páküwati, anhei mágüdahoun
buidu gayarabei lidin CFC tidon
atmósfera.
• Lalügüdün aba técniku, anhei
mawadigimeidun dereguagülei
buidu, ladüga gayara lan ñeinlan
dúmadei lidan. Ligiameme asuseredubei luma tigarabalin
gabalabatu.
49
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Danle bagañehan aban adiliragülei labu aban garabali páküwati,
gañeinbei le manügübei CFC.
Chátibei bayusurun garabali páküwati.
Darime le baganbu anirei lan bunaguaü le ñeinlumuti layusuruwa
umegegu gaganati bromuro lauti metilu, wáboun lúrudu, ladüga
mabuiduti lira, awiyadahati.
C. Arufudeina le furendewalibei
Nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.
Labürüdali le nasaminarunbei lübügürün uganu “añuraguni le luagu
coronavirus ídehati lidan larandarun garabali, memegi
masansirulumuti adügaü külimátiku” Larufudun uganu tani ONU 23
lidan ürüwa hati 2020
IHUALINI LABU ADÜGAÜ LIDAN PELIGU LUBARUN FENÓMENOSU
TÍMATI
Gabügürüni: Wederegagun woungua lun wagüdahaní le waugiebei keisi
aba adügaü lun duariñuwamá luei gadeiguoü.
A. Akutiheina Wasubudin:
Naliriha, adüga nuguyame aba liroügua saminaü agoubadaguei lerenguga labu
afeidiruni lidan Mitch labu COVID -19.
Liñawan dan le giribei Mitch, deslabesi labu buinguaü ladagüdün huya le
abouchagubei lagunuagei, ígirati 33,000 muna gadeiñu tabu 50,000 muna
to gumuagubeitu lidan tidayarün, igadeini le abaüdübei lidan sun oüdü íñuti
50
SUBUDI LUAGU IBAGARI
luei 5,000 miyunu dolarü; ondaruwati feridi lani 80% lidan témeti gabalabatu
keiburi burichi, labu lanbara-agei lun dumureguaü.
B. Adügeiga iseiri subudi
naliha, nasamina, abaüdagua-nuguyame hama niduheñu, bürüneime ñúsu le tidan
nikuadeunu:
Peligu-agei lubarun fenómenosu tímati suseti ladüga laweiridun
hayarafahoun gürigia lidon fulasu maganóuwati hualiburiligia labu ti lúrudu
lani adügaü deficientes.
Luyerigu fenómenosu tímati
Fenómenosu
ladágüdün
hungiguaü
labugie mua.
Sisimu: Hingiguaü lani urarugú terrestre adagüdüti
lagünügü igadeini lidan rokasi luageirugu mua,
areidaheina energía igiragüdüwati lau éregu
adagueina ondasi le adürügüdalumutu
superficie terrestre.
sunami Hingiguaü lani urarugú terrestre anagü lun
océano adügü labounha barana le
weinamuti.
Lewerehan
bolukan
Lasügürün magma, baligigi labu gasesi lidon
superficie lani mua lueigien bolukanesi.
Fenómenosu
ladágüdün
hingiguaü
ligibuagu
mua.
Liriyagun mua Hingiguaü ladagüdün sansiguaü lidan
composición, hidrografía labu vegetación lani
fulasu lidan ti inclinación.
gadeiguoü Leiguadun aban fulasu le afeidiruti lágüdaha
itaragiñe kei lagadegun lábunagun gürigia;
keigubeirügü, gadeiguoü lidan uburugu Ángel;
Sigala, Indura
Aludesi: Luwein-agei duna dereguali le amufurubei
agurabañu ünabu
Fenómenosu
hidrológicos
Inundaciones Invasión lenta o violenta de aguas de río,
lagunas o lagos, debido a fuertes
precipitaciones fluviales o rupturas de
embalses, causando daños considerables.
51
SUBUDI LUAGU IBAGARI
Mabeiguaü Lidanima idüdü tidan atmósfera,
ayanuhouwati luagu ladüga luwan huya labu
lanügün féridi lidan bunaguaü; igireina lilougua
eigini-agei.
Tornados Garabali lau liñawan dan, agararañuliña
lafuechun lau fureseri weinamuti. .
Liñawan dan Garabali anhigichuti lau furesei weinamuti
ladagüdün labuguchagun garabali süti luma
düdüti le ñunbuibei lidangie océano lau
garabali diliti.
Fenómenosu
lau agüchaü
biológico.
íñanaü Hibeiagei animalugu, anügütiun dúmadei
lidan arumani, añewehani, wuribani labu féridi
ladüga hiibe labu hafurangu, keigubeirügü
gorgohu ahiahati lura tídibu wewe (pinu).
Epidemiasi: Sandi-agei gáhühati añewehati saragu gürigia
lidan furumieguarügü fulasu. Danle
lachawaragun sandi-agei le lida sun ubóu
huñugua ganali pandemia hali mamali
Epidemia. Danle lidangüñeila aba liraügua
fulasu aba luyeri sandi agüdahouti lau dan
endemia haña lun.
¿Idaluba wamufurun lidan aba dúmadei lánina furesei?
Siñati wédehani fenómenosu tímati, gamalumoun, gayarati wachatiruni
ligaburi liabin, anhawa gaganbadi lun le:
Widehan sunwadan ágüdahei sumuduni.
Wédehani ladügün aba gürigia dasiagei lábugua danle mamuriahan
la üma lun ladügüni.
Gaganbadi wamá wábutigu.
Meibugun wamá lidangie fulasu peliguti.
Warihini buidu sun fulasu le lunbei loubigiruniwa aluaha wagiame
múñasu.
Lidan hamuga ñeinla Epidemia, waluahan ñúsu lübügürün
mabúchagun lamuga sandi hadan gürigia.
52
SUBUDI LUAGU IBAGARI
(COPECO) aba oundaruní ondahatu, alidihatu, ragü-tuguya
sun luyerigu duárini lun tounigiruni Habágari, hásuge, labu
gadatiun sun gürigia ha yabaña huliligati, anirei 3 luyerigu
awegeruni le aubei hasügüragüda ñúsu houn gürigia lun
léedehouniwa gadeiguoü lidan furumieguarügü dúmadei lau furesei:
Árubana: danle anireila somu sédiguoü le gayarati lanügün lamiselu, mosu
aganbañu uganu lueidügü fumieguarügü katei.
Dumaribeleti: sügüdati ñúsu luagu ligaburi peligu le gadabaliña gürigia,
gayarati hagumeserun íchiga ideremuei houn ha amegeirubalin.
Funati: ya lachoruduwa ligaburi fenómeno le gayarabei lanügün gadeiguoü
catastróficos oüdürügün; laun saragu peligu labu anúfudei luagu gayaralan
haferidiruni gürigia hámati labu habagari, richati lun lichuguniwa íderemuei
lidan fulasu le peligutimabei.
C. Arufudeina le furendewalibei
Nadügali dasi buri le tidan nikuadeunu.
1. Nostagüdau mapa conceptual to
2. Nabürüda aba uremu, adibuhanuguyame lübügürün idaliña lan
gabarun wamani COVID-19
Gasibu lani dasi 1- Ciencias Naturales
Liwidun grou tun furendei tani Básica
Impresu labu tarufuduniwa tidangiñe Lichugudina
Furendei
Laganagua megeiti le lanugübei sandile
Ubouwagun COVID-19
Sigala, M.D.C., Indura, C.A.
2