Gazdovanje privatnim šumama · 1. PRIVATNE ŠUME Privatne šume su šume koje se nalaze u vlasništvu fizičkih lica i privatnih organizacija kao što su preduzeća, nevladine organizacije,

- 2 -

Gazdovanje privatnim šumama

Naslov originala: Gazdovanje privatnim šumama

Autor: Vojislav Milijić, dipl.ing.šum., FORAGROBIO CC d.o.o.

Izdavač: Resurs centar Majdanpek

Trg oslobodjenja 19, Majdanpek 19250

MB: 17506820

Tiраž: 300

Prvo izdanje

Majdanpek 2013.

Publikacija nastala u okviru projekta „Izgradnja kapaciteta za formiranje Nacionalne

asocijacije za biomasu SERBIO“ uz pomoć Ambasade Kraljevine Norveške.

- 3 -

S a d r ž a j

1. Privatne šume ..................................................................................................................- 5 -

T-1. Osnovni podaci o šumama Srbije................................................................................. - 5 -

T-2. Površina, drvna zapremina i zapreminski prirast po vlasništvu u Srbiji ....................... - 5 -

T-3: Površina drvna zapremina i zapreminski prirast po poreklu u privatnim šumama .....- 6 -

T-4: Drvna zapremina i zapreminski prirast po vrstama drveća (2009) .............................. - 7 -

2. Zakonski i strateški okviri za privatne šume.....................................................................- 9 -

3. Gazdovanje privatnim šumama .....................................................................................- 15 -

T-5: Preduzeća koja gazduju državnim šumama (2012).................................................... - 15 -

3.1. Gazdovanje šumama po programima gazdovanja šumama .......................................- 16 -

T- 6: Preduzeća koja vrše stručne i savetodavne poslove u privatnim šumama (2012) ...- 16 -

3.2. Gazdovanje privatnim šumama po osnovama gazdovanja šumama..........................- 18 -

3.3. Proizvodnja drveta u privatnim šumama....................................................................- 20 -

T-7: Proizvodnja drveta u Srbiji u m3 (2010) ..................................................................... - 20 -

4. Organizacije vlasnika privatnih šuma.............................................................................- 21 -

4.1. Organizacije vlasnika privatnih šuma u svetu .............................................................- 22 -

4.2. Tipovi organizacija vlasnika privatnih šuma................................................................- 27 -

T-8: Tipovi organizacija vlasnika privatnih šuma u Svetu.................................................. - 28 -

4.3. Organizacije vlasnika privatnih šuma u Srbiji ..............................................................- 29 -

5. Predlozi za organizovano i održivo gazdovanje privatnim šumama ..............................- 32 -

G-1: Model organizovanog gazdovanja šumama sa osnovama gazdovanja..................... - 34 -

G-2: Model organizovanog gazdovanja privatnim šumama po programima gazdovanja - 37 -

6. LITERATURA I IZVORI......................................................................................................- 39 -

- 4 -

- 5 -

11.. PPRRIIVVAATTNNEE ŠŠUUMMEE

Privatne šume su šume koje se nalaze u vlasništvu fizičkih lica i privatnih organizacija kao što su preduzeća, nevladine organizacije, crkvene i verske zajednice, fondacije itd. Nasuprot privatnim šumama postoje državne ili javne šume, šume u vlasništvu lokalnih samouprava kao i komunalne šume koje se nalaze u vlasništvu lokalnih zajednica. Od ukupne površine šuma u svetu (4 milijarde ha) oko 14% nalazi se u privatnom vlasništvu (2010/a), a najveće učešće privatnih šuma po kontinentima nalazi se u Evropi (50% bez Rusije), Severnoj Americi (30%) i Australiji sa Okeanijom (23%). Osnovni podaci o šumama Srbije dati su u tabeli T-1.

T-1. Osnovni podaci o šumama Srbije

Površina državne teritorije (ha) 8,836,100.00

Površina pod šumom (ha) 2,252,400.00

Šumovitost (%) 29.1

Ukupna drvna zapremina (m3) 362,487,417.16

Prosečna drvna zapremina (m3/ha) 160.9

Zapreminski prirast (m3) 9,079,773.00

Prosečan prirast (m3/ha) 4.00

Izvor: Banković et al, 2009

Prema zvaničnim podacima, od ukupne površine pod šumom u Srbiji od 2,252,400 ha, preko 1 milion ha ili 47% nalazi se u privatnom vlasništvu (T-2). U privatnim šumama nalazi se 141 milion m3 ili 39% ukupne drvne zapremine i 3.6 miliona m3 ili 40% zapreminskog prirasta. Prosečna zapremina u privatnim šumama je 133.3 m3

/ha, a zapreminski prirast iznosi 3.5 m3/ha.

T-2. Površina, drvna zapremina i zapreminski prirast po vlasništvu u Srbiji

Površina pod šumom Drvna zapremina Zapreminski prirast br. Vrsta vlasništva

(ha) (%) (mil. m3) (%) m

3/ha (mil. m

3) (%) m3/ha

1. Privatne šume 1.194.000 53 221.418 61.1 185.4 5.395 59.4 4.5

2. Državne šume 1,058,400 47 141.069 38.9 133.3 3.684 40.6 3.5

∑ Ukupno 2,252,400 100 362.487 100 160.9 9.079 100 4.0


- 6 -

Većina privatnih šuma u Srbiji 80% površine je izdanačkog porekla (T-3), dok učešće visokih šuma u ukupnoj površini privatnih šuma u Srbiji iznosi oko 17%, a plantaža svega 3.7%. U izdanačkim šumama se nalazi oko 69% zapremine privatnih šuma i proizvede se 69% zapreminskog prirasta. U visokim šumama u privatnom vlasništvu nalazi se 28% zapremine i proizvede se oko 25% zapreminskog prirasta. Prosečna zapremina visokih šuma u privatnom vlasništvu je 221.7 m3/ha, izdanačkih 115.6 m3/ha a plantaža svega 108.3 m3/ha. Prosečan prirast u visokim privatnim šumama iznosi 5.1 m3/ha, izdanačkim 3.0 m3/ha i plantažama 6.1 m3/ha.

T-3: Površina drvna zapremina i zapreminski prirast po poreklu u privatnim

šumama Površina Drvna zapremina Zapreminski prirast br. Poreklo

(ha) (%) (mil. m3) (%) m

3/ha (mil. m

3) (%) m3/ha

1. Visoke šume 178,800 16.9 39.636 28.1 221.7 0.906 24.6 5.1

2. Izdanačke šume 840,400 79.4 97.187 68.9 115.6 2.540 68.9 3.0

3. Plantaže 39,200 3.7 4.246 3.0 108.3 0.238 6.5 6.1

∑ Ukupno 1,058,400 100.0 141.069 100.0 133.3 3.685 100.0 3.5


- 7 -

U tabeli T-4 dati su podaci o drvnoj zapremini i zapreminskom prirastu po vrstama drveća za sve šume u Srbiji i posebno za privatne šume.

T-4: Drvna zapremina i zapreminski prirast po vrstama drveća (2009)

Sve šume

Privatne šume

Vrste drveća

Zapremina

(mil.m3)

%

Prirast

(mil.m3)

%

Zapremina

(mil.m3)

%

Prirast

(mil.m3)

%

Bukva (Fagus silvatica) 146.850 40.5 2.781 30.6 41.208 29.2 0.821 22.3

Cer (Quercus cerris) 46.980 13.0 1.034 11.4 29.573 21.0 0.673 18.3

Kitnjak (Quercus petrea) 21.542 5.9 0.553 6.1 9.485 6.7 0.258 7.0

Sladun (Quercus farnetto) 20.986 5.8 0.518 5.7 15.504 11.0 0.386 10.5

Grab (Carpinus bettulus) 15.157 4.2 0.334 3.7 7.189 5.1 0.162 4.4

Bagrem (R. pseudoacacia) 11.243 3.1 0.516 5.7 8.401 6.0 0.388 10.5

Lužnjak (Quercus robur) 9.242 2.5 0.158 1.7 2.642 1.9 0.052 1.4

Topole (Populus sp.) 6.137 1.7 0.338 3.7 0.809 0.6 0.023 0.6

Poljski jasen (F. angustifolia) 5.792 1.6 0.153 1.7 2.787 2.0 0.075 2.0

Lipa (Tillia platyphilos) 3.535 1.0 0.070 0.8 1.225 0.9 0.028 0.8

Crni Jasen (Fraxinus ornus) 3.505 1.0 0.102 1.1 1.535 1.1 0.045 1.2

Ostali lišćari 34.001 7.4 0784 8.0 11.27 8.0 0.354 9.6

Ukupno lišćari 317.930 87.7 7.341 80.9 131.628 93.3 3.265 88.6

Smrča (Picea abies) 18.810 5.2 0.605 6.7 3.745 2.7 0.115 3.1

Jela (Abies alba) 12.659 3.5 0.715 7.9 0.840 0.6 0.022 0.6

Crni bor (Pinus nigra) 8.304 2.3 0.199 2.2 4.137 2.9 0.246 6.7

Beli bor (Pinus silvestris) 3.775 1.0 0.177 1.9 0.602 0.4 0.031 0.8

Ostali četinari 1.009 0.3 0.042 0.5 0.117 0.1 0.006 0.2

Ukupno četinari 44.557 12.3 1.738 19.1 9.441 6.7 0.42 11.4

Ukupno 362.487 100.0 9.079 100.0 141.069 100.0 3.685 100.0


Najzastupljenija vrsta drveća po zapremini i zapreminskom prirastu u Srbiji i u privatnim šumama je bukva sa učešćem od 29% po zapremini i 22% po prirastu u privatnim šumama. Iza bukve slede cer, kitnjak i sladun, grab, bagrem i hrast lužnjak. Ukupno učešeće lišćara u privatnim šumama iznosi 93% po zapremini i 89% po prirastu. Četinari su značajno manje zastupljeni u privatnim šumama, svega 7% po zapremini i 11% po zapreminskom prirastu, a od četinarskih vrsta najzastupljenije u privatnim šumama su crni bor, smrča i jela.

Iako su državne šume dominantna vlasnička kategorija u Srbiji, kako po površini tako i po drvnoj zapremini njihova površina i učešće u šumskom fondu se smanjuje, pre svega zbog procesa restitucije i zbog činjenice da velike površine privatnog poljoprivrednog zemljišta u zabačenim naseljima u Srbiji bivaju spontano okupirane šumskom vegetacijom.

Proces restitucije u Srbiji započet je 2006. godine usvajanjem Zakona o vraćanju imovine crkvama i verskim zajedicama (2006/b). Od 2008 kada je počela primena Zakona do 2010 godine od traženih 34,000 ha šuma, Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi vraćeno je 23,195 ha ili oko 69% površine traženih šuma.

- 8 -

Najveće površine pod šumom vraćene su Braničevskoj eparhiji (6,500 ha), Raško-prizrenskoj (4,400 ha), Niškoj (1,895 ha), Žičkoj (1,875 ha), Šabačkoj (1,782 ha) i Sremskoj eparhiji (1,511 ha). Prema Agenciji za restituciju, sa svim procesnim formalnostima povraćaj šuma je bio lakši od svih drugih vrsta zemljišta i objekata pre svega zbog činjenice da se nakon nacionalizacije šuma, njihovi vlasnici kao i brojevi parcela nisu menjali. S druge strane poljoprivredno i građevinsko zemljište je po nacionalizaciji bilo najčešće podeljeno u manje parcele, a deo parcela bio je kasnije dodeljen novim vlasnicima, što proceduru povraćaja ovih tipova zemljišta čini komplikovanom i često nemogućom.

Manastir Gornjak - Braničevska eparhija

U 2011. godini usvojen je Zakon o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju (2011/b). Ovaj Zakon reguliše uslove, pocese i procedure za povraćaj imovine i obezbeđenje obeštećenja za vlasnike čija je imovina nacionalizovana nakon 1945. godine. Zakon predviđa povraćaj imovine u naturi ili isplatu obeštećenja vlasnicima u slučajevima u kojima je povraćaj imovine u naturi nemoguć (2011/b). Zakon je stupio na snagu početkom 2012. godine, a trenutno je u toku prikupljanje zahteva za povraćaj imovine, a paralelno sa tim započeto je i sa obradom zahteva i realizacijom povraćaja. Prema proceni Agencije za restituciju očekuje se da će biti podneto oko 150,000 zahteva za povraćaj preko 300,000 ha šumskog i poljoprivrednog zemljišta.

Dok traje proces restitucije, tačna površina privatnih šuma još uvek nije ustanovljena u Srbiji. Pored podataka Nacionalne inventure šuma koja je sprovedena od 2004. do 2008. godine, ne postoje precizni podaci o površini, zapremini i zapreminskom prirastu u privatnim šumama zasnovani na inventuri šuma. Takođe, podaci koji se trenutno koriste pri izradi programa gazdovanja privatnim šumama zasnovani su na proceni i evidencijama prethodnih radova. U 2012. godini započeta je Nacionalna inventura šuma u privatnom vlasništvu koju za naručioca Upravu za šume, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede sprovodi Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu. Ova inventura predstavlja prvi detaljni organizovan premer u privatnim šumama u zadnjih 60 godina, a podaci dobijeni inventurom biće korišćeni za izradu planova gazdovanja u privatnim šumama.

- 9 -

22.. ZZAAKKOONNSSKKII II SSTTRRAATTEEŠŠKKII OOKKVVIIRRII ZZAA PPRRIIVVAATTNNEE ŠŠUUMMEE

Od 2000.god. na dalje u Srbiji napravljeni su značajni koraci i u uspostavljanju strateških i zakonskih okvira razvoja šumarstva. Do 2006. godine Srbija nije imala sveobuhvatnu strategiju razvoja šumarstva, a kao rezultat saradnje Uprave za šume, Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije i Organizacije Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu, kroz projekat “Razvoj

sektora šumarstva u Srbiji” (GCP/FRY/003/FIN), pripremljen je dokument Strategije

razvoja šumarstva Republike Srbije, koji je usvojen od strane Vlade Republike Srbije.

U Strategiji se, vezano za status i brigu o privatnim šumama, naglašava da: “... istaknuta odgovornost države u rešavanju skoro svih bitnih problema tog dela

šumskog fonda, od utvrđivanja stanja šuma pa do organizovanja šumovlasnika,

zahteva preuzimanje inicijative države, naročito u slučajevima kada izostane

inicijativa vlasnika, kao i odlučne izvršne uloge, kako bi se uspostavio i dostigao

istovetan odnos prema šumi bez obzira na svojinski oblik. Cilj je unapređenje stanja

privatnih šuma i održivi razvoj privatnog šumarstva u okviru ruralnog razvoja” (2006/a). Za postizanje ovog cilja planirane su sledeće mere (2006/a):

− utvrđivanje stanja šuma u privatnom vlasništvu i razvoj sistema planiranja i kontrole gazdovanja privatnim šumama;

− stručna i finansijska podrška organizovanju vlasnika šuma u cilju jačanja njihovih sposobnosti u realizaciji održivog gazdovanja šumama;

− stvaranje efikasnog sistema podrške vlasnicima privatnih šuma i osnivanju malih i srednjih preduzeća u šumarstvu i srodnim delatnostima;

− stvaranje zakonskih preduslova za nesmetano sprovođenje održivog gazdovanja u slučajevima kada vlasnici nisu u mogućnosti, ne žele ili nemaju interes da sprovode planska dokumenta, čime ugrožavaju opšti interes i interes drugih vlasnika šuma;

− Vlada će stvaranjem normativnih preduslova omogućiti i merama ekonomske politike podsticati ukrupnjavanje šumskih poseda u privatnom vlasništvu i onemogućiti dalju fragmentaciju šumskih poseda;

− Vlada će optimalno koristiti raspoložive mere ekonomske politike i obezbediti stalna i dugoročna finansijska sredstva za podsticaj vlasnicima privatnih šuma, kako bi se obezbedila zaštita i unapredilo stanje šumskih resursa u privatnom vlasništvu.

Na temeljima Strategije razvoja šumarstva novi Zakon o šumama Srbije usvojen je u maju 2010 godine. Ovaj Zakon reguliše zaštitu šuma, gazdovanje šumama, korišćenje šuma i šumskog zemljišta kao i primenu Zakona i mera šumarske politike (2010/b, čl.1).

- 10 -

Zakon tretira sve šume podjednako, bez obzira na vlasništvo (2010/b, čl.2). Zakon pruža uslove za održivo upravljanje šumama i šumskim zemljištem, kao dobrom od opšteg interesa. Takođe pruža održivost u obliku i obimu u kome se zadržava i povećava proizvodnost šuma, biološka raznovrsnost, sposobnost obnavljanja, vitalnost i sposobnost šuma za ublažavanje klimatskih promena i ekonomske, ekološke i socijalne funkcije šuma, bez negativnog uticaja na druge ekosisteme (2010/b, čl.3).

Zakon definiše obezbeđenje opštih interesa kroz: zabranu smanjenja površina pod šumom, povećanje šumskog fonda i udela države u vlasništvu nad šumom, finansiranje zaštite, očuvanja i unapređenja svih šuma, finansiranje izrade planova i programa gazdovanja šumama kroz Fond za šume i pružanje finansijske, stručne i savetodavne podrške vlasnicima privatnih šuma (2010/b, čl.3). Zakon, isto tako definiše privatne šume kao šume u vlasništvu fizičkih i pravnih lica u koje spadaju kompanije, zadruge, crkve i verske zajednice i udruženja građana (2010/b, čl.8).

Zakon uvodi obaveze za vlasnike privatnih šuma, kao što su: sprovođenje mera zaštite šuma i šumskog zemljišta od degradacije; sprovođenje planova i programa gazdovanja šumama (2010/b, čl.7). Vlasnici i korisnici šuma su takođe obavezni da pošumljavanjem izvrše obnovu svih šuma koje su pogođene nepogodama. Ovo se odnosi na šume pogođene požarima, šume u kojima se nije uspelo sa obnavljanjem i prethodnim pošumljavanjima i šume koje su devastirane bespravnom čistom sečom. Ako vlasnici ne sprovedu navedene mere onda Ministarstvo organizuje sprovođenje istih o trošku vlasnika (2010/b, čl-16). Vlasnici šuma su takođe obavezni da čuvaju šume od ilegalnog korišćenje, ilegalnih seča, uništavanja i ostalih nezakonitih aktivosti (2010/b, čl.39).

Vlasnici šuma su obavezni i da prate pojavu štetnih biotičkih i abiotičkih faktora koji ugrožavaju zdravlje šuma, kao i da blagovremeno sprovedu zaštitu šuma od navedenih štetnih faktora. Ako vlasnici ne sprovredu navedene mere, onda Ministarstvo sprovodi iste o trošku vlasnika šuma (2010/b, čl.42).

- 11 -

Zakon definiše osnovne strateške i planske dokumente za gazdovanje šumama.

Prvi strateški dokument je Program razvoja šumarstva koji određuje pravce razvoja sektora i u sebi sadrži akcioni plan za implementaciju sa finansijama za svoje sprovođenje. Prema Zakonu, važnost Programa je 10 godina a njega usvaja Narodna Skupština Republike Srbije (2010/b, čl.19). Neophodno je naglasiti da Program razvoja šumarstva još uvek nije usvojen.

Prvi planski dokument za gazdovanje šumama je Plan razvoja šumskog područja. Ovaj plan se odnosi na šumska područja kao geografske prirodne i planske celine, koja u sebi sadrže sve šume bez obzira na vlasništvo (2010/b, čl.17). Planovi razvoja šumskih područja određuju razvojne pravce šumarstva u šumskim područjima, sa akcionim planovima za svoje sprovođenje. Planovi razvoja šumskih područja imaju važnost od 10 godina i moraju biti saglasni sa Programom razvoja šumarstva i njih usvaja Vlada Republike Srbije (2010/b, čl.21).

Drugi nivo planiranja u šumarstvu sastoji se od Osnova gazdovanja šumama za gazdinske jedinice. Osnove imaju važnost od 10 godina i predstavljaju dokumente operativnog planiranja na terotoriji gazdinskih jedinica. Ove planove usvaja Ministarstvo nadležno za šumarstvo. (2010/b, čl.22).

Gazdinske jedinice se definišu kao planske jedinice koje u sebi sadrže šume jednog vlasnika sa površinom od 100 do 5,000 ha. Gazdinske jedinice mogu formirati i više vlasnika ako površine inidvidulalnh vlasnika u okviru gazdinske jedinice ne prelaze 100 ha (2010/b, čl.18). Pripremu osnova gazdovanja šumama sprovode i finansiraju vlasnici ili korisnici šuma u okviru gazdinskih jedinica za koje se osnove odnose. Za privatne šume malih poseda pripremaju se programi gazdovanja šumama. To su operativni planovi gazdovanja šumama, za šume jedne ili više katastarskih opština. Ovi planovi obuhvataju šume više vlasnika čija individualna površina ne sme biti veća od 100 ha. Pripremu i finansiranje izrade ovih planova vrši Ministarstvo nadležno za šumarstvo (2010/b, čl.23). Planove i programe gazdovanja šumama može pripremiti i sam vlasnik za privatne šume ili korisnik šuma za državne šume, ili pravno lice – specijalizovano preduzeće registrovano za delatnosti planiranja gazdovanja šumama sa licencom za pripremu planova i programa gazdovanja šumama (2010/b, čl.25-26).

Iako je nekoliko nacrta Zakona o šumama predviđalo osnivanje Agencije za šume, koja bi sprovodila poslove od opšteg interesa u svim šumama bez obzira na vlasništvo (Nonić, Milijić, 2008), Zakon o šumama predviđa da državnim šumama gazduju javna preduzeća ili pravna lica koja za to ovlasti Republika Srbija (2010/b, čl.70), dok privatnim šumama gazduju njihovi vlasnici (2010/b, čl.71).

Ipak, Zakon razlikuje dva principa gazdovanja privatnim šumama. U privatnim šumama kojima se gazduje na osnovu programa gazdovanja šumama javno preduzeće ili pravno lice imenovano od strane države, a koje gazduje državnim šumama, će pružiti vlasnicima privatnih šuma stručne i savetodavne usluge, a koje se sastoje od: pripreme godišnjih planova gazdovanja šumama; pripreme programa podizanja novih šuma i unapređenje postojećih šuma; doznake stabala za seču; i drugih stručnih i savetodavnih poslova.

- 12 -

Takođe udruženja vlasnika privatnih šuma mogu sprovoditi navedene poslove ukoliko upošljavaju kvalifikovana stručna lica (2010/b, čl.71).

Drugi princip gazdovanja privatnim šumama podrazumeva gazdovanje šumama koje imaju osnovu gazdovanja šumama. Ovim šumama gazduju sami vlasnici, koji u celosti organizuju pripremu planova gazdovanja, i njihovo sprovođenje (2010/b, čl.72). Zakon o šumama prepoznaje ulogu udruženja vlasnika privatnih šuma.

Udruženja se mogu osnivati sa ciljem zaštite prava i interesa vlasnika privatnih šuma u skladu sa zakonima koji regulišu delatnosti udruženja građana. Udruženja vlasnika privatnih šuma čiji članovi poseduju više od 100 ha šuma ukupno imaju prioritet u korišćenju sredstava Fonda za šume. Udruženja trebaju da sprovode mere gazdovanja šumama u skladu sa programima gazdovanja šuma (2010/b, Čl.73). Zakon uvodi i termin Registar vlasnika privatnih šuma. Registar osniva, vodi i održava Ministarstvo nadležno za šumarstvo, a on sadrži podatke o vlasnicima privatnih šuma, šumskim posedima i stanju šuma (2010/b, čl.74).

Udruženje vlasnika šuma „Crni vrh“ Kamena Gora, Prijepolje

Zakon propisuje osnivanje Saveta za šume u svrhu razmatranja pitanja vezanih za šumarsku politiku, savetovanja i učešća u donošenju odluka vezanih za razvoj šumarstva. Ministar osniva Savet kao radnu grupu koja se sastoji od predstavnika Ministarstva nadležnog za šumarstvo, institucija Autonomne pokrajine Vojvodine, istaknutih stručnjaka i naučnika iz relevantnih institucija i organizacija, kao i predstavnike vlasnika privatnih šuma (2010/b, čl.75).

Procedura doznake za seču u privatnim šumama, je takođe definisana Zakonom. Doznaku sprovodi licencirani šumarski inženjer osim u izdanačkim šumama, gde doznaku može sprovoditi i šumski tehničar. Doznaka u privatnim šumama se može sprovoditi samo u prisustvu vlasnika šume ili lica koje je ovlašćeno od strane vlasnika da prisustvuje doznaci. Lice koje sprovodi doznaku treba da vlasniku šume daje profesionalne savete vezane za šumu.

- 13 -

Doznaka stabala za seču je dozvoljena samo u parcelama za koju vlasnik šume pruži valjan dokaz o vlasništvu i pokaže granice parcele (2010/b, čl.58).

Hologramski zaštićene otpremnice i propratnice JP Srbijašume

Seča obnavljanja u šumama sa propisanom prirodnom obnovom se može vršiti samo pre perioda punog uroda i u terminu vegetacione pauze, dok se vreme, način i tip seče propisuje osnovama i programima gazdovanja šumama (2010/b, čl.59).

Zakon propisuje da je zabranjeno pomerati drvo iz šume pre njegovog obeležavanja šumskim žigom. Žigosanje drveta izvodi vlasnik šume, korisnik šume ili organizacija koja pruža usluge vlasnicima privatnih šuma (2010/b, čl.60). Posle seče, obavezno je uspostavljanje šumskog reda. Vlasnik ili korisnik šume dužni su da organizuju i sprovedu sve radove u gazdovanju šumama na vreme i na način propisan planovima gazdovanja šumama, a kojima se osigurava održavanje i uspostavljanje šumskog reda. Ako je šumski red narušen, vlasnik ili korisnik šume je u obavezi da isti uspostavi u najkraćem mogućem roku (2010/b, čl.61).

Zakon definiše principe projektovanja šumskih puteva, kao i izgradnju i održavanje istih. Optimalna otvorenost šumskog područja određuje se planom razvoja šumskog prodručja, dok se projektovanje i izgradnja puteva detaljno opisuje u osnovama i programima gazdovanja šumama. Za koordinaciju planiranja, izgradnje, održavanja i subvencionisanja izgradnje šumskih puteva u privatnim šumama, uspostavlja se administrativna kontrola od strane stručnjaka iz preduzeća za gazdovanje državnim šumama a uz učešće predstavnika lokalnih zajednica i vlasnika privatnih šuma (2010/b, čl.65). Šumski putevi se koriste za potrebe gazdovanja šumama i vlasnici šuma su dužni da ih održavaju. Šumski putevi mogu se koristiti i u druge svrhe, ako je to planirano od strane vlasnika ili korisnika šuma i ako je u skladu sa osnovama i programima gazdovanja šumama (2010/b, čl.66).

- 14 -

Zakon definiše i da su vlasnici koji planiraju da prodaju svoje šumske posede u obavezi da iste na prodaju ponude korisnicima graničnih državnih šuma. Vlasnici su obavezni da predlože jasne uslove prodaje i cene, a korisnik državnih šuma ima rok od 30 dana da razmotri ponudu i da konačan odgovor (2010/b, čl.100). Takođe, vlasnici privatnih šuma trebaju da iniciraju preko kompetentnih institucija sledeće: rešavanje spornih vlasničkih prava; obezbeđenje neophodnih dokumenata za sprovođenje vlasničkih prava; registraciju prava vlasništva u javnim knjigama vođenim od strane relevantnih institucija; podelu parcela u kojima postoje suvlasnički odnosi; i identifikaciju i obeležavanje granica poseda. Privatne šume kojima se gazduje na osnovu programa gazdovanja šumama se ne mogu podeliti na parcele manje od 0.5 ha (2010/b, čl.102). Zakon definiše mehanizme finansiranja za šumarstvo čiju osnovu čine sredstva za reprodukciju šuma koja potiču od strane korisnika i vlasnika šuma, Budžeta Republike Srbije i Fonda za šume (2010/b, čl.76). Finansijska sredstva za reprodukciju šuma se odvajaju od strane korisnika šuma i vlasnika šuma kojima se gazduje po osnovama gazdovanja šumama (2010/b, čl.77). Ova sredstva iznose 15% od tržišne vrednosti posečenog drveta. (2010/b, čl.78). Za prioritetne radove u šumama bez obzira na vlasnišvo, kao što su povećanje površina pod šumom, pošumljavanje, poboljšanje stanja četinarskih šuma, konverzija izdanačkih šuma u visoki uzgojni oblik i proizvodnja sadnog materijala sredstva se obezbeđuju iz Budžeta Republike Srbije (2010/b, čl.80).

Fond za šume se koristi za finansiranje mera Programa razvoja šumarstva, a sredstva za fond obezbeđuju se kroz naknadu za korišćenje šuma i kroz naknadu za korišćenje opšte korisnih funkcija šuma (2010/b, čl.81-82). Prema Zakonu, naknadu za korišćenje opštekorisnih funkcija šuma plaćaju sva pravna lica u Republici Srbiji, i to u iznosu od 0.025% od godišnjeg prihoda (2010/b, čl.86). Neophodno je naglasiti da je ova naknada ukinuta usvajanjem Zakona o izmenama Zakona o šumama (2012) septembra 2012. godine.

- 15 -

Prema Zakonu o šumama naknadu za korišćenje šuma i šumskog zemljišta plaćaju korisnici i vlasnici šuma. Osnovicu za plaćanje naknade za korisnike šuma čine godišnji prihodi koji se realizuju iz delatnosti gazdovanja šumama, a stopa od 3% se primenju na ovu osnovicu. Obračun i plaćanje naknade se vrši na godišnjem nivou. Osnovica za vlasnike privatnih šuma za naknadu za korišćenje šuma čini tržišna vrednost posečenog drveta, a stopa od 5% se primenjuje na ovu osnovicu. Obračun naknade se vrši pri doznaci stabala za seču, a plaćanje se vrši nakon seče (2010/b, čl.85).

33.. GGAAZZDDOOVVAANNJJEE PPRRIIVVAATTNNIIMM ŠŠUUMMAAMMAA

Kao što je napomenuto u prethodnom poglavlju, po osnovu Zakona o šumama iz 2010, državnim šumama gazduju javna preduzeća za gazdovanje šumama ili pravna lica ovlašena od strane države (2010/b). Tabela T-5, prikazuje organizacije koje gazduju državnim šumama u Srbiji. JP Srbijašume su največi korisnik državnih šuma i gazduju sa preko 77% površina pod šumom u državnom vlasništvu.

T-5: Preduzeća koja gazduju državnim šumama (2012)

Površina po šumom Drvna zapremina Zapreminski prirast Br. Korisnik

(ha) (%) (mil. m3) (%) (mil. m

3) (%)

1. JP Srbijašume 775,000 77.9 115.700 71.6 2.961 70.5

2. JP Vojvodinašume 108,000 10.9 20.000 12.4 0.680 16.2

3. JP nacionalnih parkova1 80,000 8.0 19.800 12.3 0.410 9.8

4. JKP Borjak 8,000 0.8 1.800 1.1 0.041 1.0

5. Šumarski fakultet 6,000 0.6 1.100 0.7 0.027 0.6

6. Ostale organizacije 23,000 2.3 3.100 1.9 0.080 1.9

∑ Ukupno 995,000 100 161.500 100 4.199 100

IZVOR: Interna dokumentacija javnih preduzeća i internet prezentacije

Postoje dva principa gazdovanja privatnim šumama i to vezano za način planiranja gazdovanja. Tako u privratnim šumama kojima se gazduje prema osnovama gazdovanja šumama, gazdovanje i sve stručno tehničke poslove organizuju sami vlasnici, dok u privatnim šumama kojima se gazduje po osnovu programa gazdovanja, stručno tehničke poslove sprovode javna preduzeća ili pravna lica koja gazduju državnim šumama.

1 Prema Zakonu o nacionalnim parkovima, država je gazdovanje šumama u nacionalnim parkovima:

Đerdap, Tara, Fruška Gora i Kopaonik, poverila javnim preduzećima za nacionalne parkove.

- 16 -

33..11.. GGaazzddoovvaannjjee ššuummaammaa ppoo pprrooggrraammiimmaa ggaazzddoovvaannjjaa ššuummaammaa

Privatnim šumama sa malim posedom, a koje su i najzastupljenije u Srbiji gazduju sami vlasnici. Ove šume karakteriše velika fragmentisanost poseda male površine, veliki broj vlasnika i parcela (Nonic et al 2011). Njima se gazduje na osnovu programa gazdovanja šumama, čiju izradu finansira Ministartsvo poljoprivrede, a izradu vrše javna preduzeća koja gazduju državnim šumama i obavljaju stručno tehničke poslove u privatnim šumama. Ova preduzeća vrše i sve stručne i savetodavne poslove u privatnim šumama. Tabela T-6 prikazuje preduzeća koja vrše stručne i savetodavne poslove u privatnim šumama.

T- 6: Preduzeća koja vrše stručne i savetodavne poslove u privatnim šumama

(2012)

Površina po šumom Drvna zapremina Zapreminski prirast Br. Korisnik

(ha) (%) (mil. m3) (%) (mil. m

3) (%)

1. JP Srbijašume 989,000 96.7 103.800 95.23 2.100 94.89

2. JP Vojvodinašume 5,000 0.5 0.300 0.28 0.012 0.54

3. JP nacionalnih parkova 25,000 2.4 4.500 4.13 0.090 4.07

4. JKP Borjak 4,000 0.4 0.400 0.37 0.011 0.50

∑ Ukupno 1,023,000 100 109.000 100 2.213 100

JP Srbijašume, sprovodi stručne i savetodavne poslove na 97% površine privatnih šuma. Pored ovog preduzeća ove poslove obavljaju JP Vojvodinašume na području Vojvodine, JP za nacionalne parkove na područjima nacionalnih parkova, kao i JKP Borjak, koje gazduje državnim šumama na području Vrnjačke Banje. Prema Zakonu o šumama stručne i savetodavne poslove mogu obavljati i udruženja vlasnika privatnih šuma, međutim ova mogućnost još uvek nije realizovana.

Javno preduzeće Srbijašume koje pruža stručne i savetodavne poslove na najvećoj površini privatnih šuma, ove zadatke obavlja po Ugovoru o finansiranju poslova u šumama sopstvenika sa Ministarstvom poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, za šta dobija naknadu utvrđenu po površini privatnih šuma. JP Srbijašume su 2009. godine usvojile Pravilnik za rad i postupanje pri vršenju

stručnih poslova u šumama u privatnoj svojini, a ovaj pravilnik dopunjen je 2011. godine po usvajanju novog Zakona o šumama.

- 17 -

Pravilnik reguliše poslove, mere i procedure za obavljanje sledećih poslova u privatnim šumama: obaveze vlasnika privatnih šuma; pripremu programa gazdovanja šumama; doznaku stabala za seču; žigosanje posečenog drveta; izdavanje otpremnica za drvo iz privatnih šuma; dozvole za čistu seču; savetovanje vlasnika privatnih šuma; kontrolu radova u privatnim šumama i vođenje evidencije o gazdovanju privatnim šumama (2009/a; 2011/a). Pravilnik potvrđuje obaveze vlasnika privatnih šuma definisane Zakonom o šumama (2010/b), vezane za praksu održivog gazdovanja šumama, zaštitu šuma, unapređenje šuma i pošumljavanje. Takođe pravilnik definiše ulogu službe za privatne šume JP Srbijašume u kontroli radova vlasnika privatnih šuma.

Pravilnik detaljno propisuje procedure za doznaku stabala za seču. Vlasnik privatne šume koji je zainteresovan za seču u obavezi je da se prijavi službi za privatne šume najkasnije do aprila meseca za seču u tekućoj godini. Vlasnik službi za privatne šume pored obrasca izdatog od strane JP, dostavlja i dokaz vlasništva nad šumom kao i dokaz o saglasnosti suvlasnika za obavljanje seče, ukoliko predmetna parcela ima više vlasnika.

Ako se vlasnik ne obrati službi za privatne šume u predviđenom roku, a želi da izvrši seču onda je u obavezi da plati troškove ne planiranih terenskih poseta stručnjaka iz JP. U 2011.god. ovi troškovi iznosili su oko 10 EUR po jednom izlasku na teren uz obezbeđenje prevoza od strane vlasnika šume ili pokrivanje troškova prevoza ako prevoz obezbedi JP Srbijašume.

- 18 -

Doznaku mogu vršiti samo šumarski inženjeri u visokim šumama, dok se u izdanačkim šumama doznaka stabala za seču dozvoljava i šumarskim tehničarima. Po prijavi, profesionalac iz JP zakazuje dozanku stabala za seču za vlasnika privatne šume. Na terenu, doznaka se vrši isključivo u prisustvu vlasnika šume, ili lica koje je ovlašćeno od strane vlasnika da prisustvuje doznaci.

Vlasnik šume odgovoran je i dužan da predstavi profesionalcima iz JP granice svog poseda, a u slučaju da se privatna šuma koja je predmet rada, graniči sa državnim šumama, onda pri utvrđivanju granica neophodno je i prisustvo inženjera ili tehničara koji rade na gazdovanju državnim šumama. Posle doznake stabala za seču, vlasnik šume dobija instrukcije za plaćanje naknade za posečeno drvo, kao i obračun naknade na osnovu vrednosti asortimenata koje se mogu izraditi od doznačenih stabala. Naknada iznosi 5% od procenjene vrednosti drvnih sortimenata. Vlasnik šume ima rok od 15 dana za uplatu navedene naknade, a nakon uplate naknade vlasnik privatne šume dobija doznačni list i dozvolu da izvrši seču doznačenih stabala (2009/a; 2011/a).

Pravilnik definiše i proceduru žigosanja posečenog drveta i izdavanje otpremnica za transport drveta. Drvo se ne sme pomerati iz šume pre žigosanja i izdavanja dokumenata za transport. Žigosanje i izdavanje otpremnica je neophodno za drvo iz šuma, livada, pašnjaka, kao i ostalih područja bez obzira da li drvo potiče iz šume ili ne. Ova mera predstavlja meru za borbu protiv bespravnih seča, kako to definiše Pravilnik. Profesionalac iz JP je u obavezi da žigosanje i otpremu drveta izvrši u roku od 30 dana od seče. Žigosanje se sprovodi tako što se u čelu drveta utiskuje šumski žig, čiji su oblik i dimenzije definisani Zakonom. Žigoše se više od 75% složaja ogrevnog drveta, dok se trupci žigošu na čelima. Za žigosano drvo profesionalac izdaje otpremnicu, koja na sebi sadrži podatke o vlasniku šume, količinu drveta, datum izdavanja i period važnosti (2009/a; 2011/a).

Pravilnik definiše i sprovođenje savetodavnih poslova za vlasnike privatnih šuma. Šumarski profesionalci iz JP su u obavezi da daju svoje stručno mišljenje i savete vlasnicima privatnih šuma pri svakom izlasku na teren, a naročito pri doznaci stabala za seču. Po utvrđivanju stanja šume, profesionalac treba savetovati vlasnika o merama zaštite šuma, proizvodnji, vrednosti drveta i načinima za unapređenje stanja šume (2009/a; 2011/a).

33..22.. GGaazzddoovvaannjjee pprriivvaattnniimm ššuummaammaa ppoo oossnnoovvaammaa ggaazzddoovvaannjjaa ššuummaammaa

Gazdovanje većim privatnim šumskim posedima, vrši se po osnovama gazdovanja šumama, čiju izradu finansiraju i sprovode sami vlasnici. U ovim šumama, sami vlasnici organizuju obavljanje svih poslova po osnovu Zakona o šumama.

Po otpočinjanju procesa restitucije i povraćaju prvih šumskih poseda Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi 2008 godine, gazdovanje privatnim šumama velikog poseda, postalo je pitanje koje nije moglo biti rešeno na osnovu odredbi Zakona o šumama iz 1991 godine. Ipak u čekanju novog Zakona o šumama dogodio se transfer vlasničkih i korisničkih prava sa države i javnih preduzeća na nove vlasnike.

- 19 -

U većini slučajeva u prelaznoj godini javna preduzeća koja su gazdovala ovim šumama su imenovana za privremene upravljače koji su šumama gazdovala za nove vlasnike.

Kada su eparhije Srpske Pravoslavne Crkve dobile pravo da gazduju svojim šumama, sve su zasebno započele da traže model gazdovanja. Neke su odlučile da osnuju svoja pravna lica za gazdovanje šumama, dok su neke angažovale konsultantske firme da gazduju njihovim šumama, treće su napravile ugovore sa javnim preduzećima za gazdovanje šumama za obavljanje stručnih i savetodavih poslova u smislu planiranja i doznake stabala za seču.

Šabačka eparhija kojoj je vraćeno oko 2,000 ha šuma, kao i Patrijaršija sa imanjem vraćenim u južnom delu Bačke osnovale su same svoja preduzeća za gazdovanje šumama. Oni su zaposlili šumarske stručnjake za planiranje gazdovanja šumama, doznaku stabala za seču, zaštitu šuma, čuvanje šuma, korišćenje šuma i komercijalne poslove. Za samo izvođenje seče i transport drveta one angažuju izvođače radova.

Sa druge strane Braničevska eparhija (6,500 ha), Valjevska eparhija (oko 400 ha) i Vranjska eparhija (780 ha) za gazdovanje šumama su angažovale privatno konsultantsko preduzeće Fornet d.o.o. Ovo preduzeće gazduje crkvenim šumama u saglasnosti sa Zakonom o šumama, i ovlašćeno je da radi na poslovima unapređenja stanja šuma, čuvanja šuma, planiranja gazdovanja šumama, korišćenja šuma, izgradnju i održavanje šumskih puteva kao i prodaju drvnih i ne drvnih proizvoda. Preduzeće organizuje sve navedene poslove za eparhije sa kojima ima ugovore o gazdovanju, a za seču i transport drvnih sortimenata najčešće angažuje izvođače radova.

Treći slučaj vezan je za Sremsku i Žičku eparhiju. U ovim slučajevima, preduzeća koja su ranije gazdovala šumama pre povraćaja imovine, sada obavljaju stručne i savetodavne poslove, dok eparhije ili manastiri organizuju seču, transport drveta i prodaju drveta.

Pomenuta rešenja su u početoj fazi primene. Na manastirima i eparhijama Srpske Pravoslavne Crkve je da odluče o modelu koji će zaživeti a na osnovu iskustava koja sada stiču. Ipak izazovi gazdovanja privatnim šumama velikog poseda ohrabruju preduzetničke inicijative u šumarstvu, pre svega u smislu razvoja stručnih usluga koje se razvijaju nezavisno od usluga javnih preduzeća za gazdovanje šumama. Takođe, upravljači crkvenim šumama sada predstavljaju konkurenciju javnim preduzećima za gazdovanje šumama, naročito na tržištu drveta, kao i tržištu usluga seče i transporta. Očekuje se da će preduzetničke aktivnosti u šumarstvu nastaviti da se razvijaju kako se nastavlja proces restitucije fizičkim licima, i kako dolazi do promena u sistemu pružanja usluga vlasnicima malih šumskih poseda.

- 20 -

33..33.. PPrrooiizzvvooddnnjjaa ddrrvveettaa uu pprriivvaattnniimm ššuummaammaa

Ukupan prinos u šumama Srbije po planovima gazdovanja šumama iznosi 6,407,000 m3 od kojih se 2.970,000 m3 nalazi u državnim i oko 3,454,000 m3 u privatnim šumama. Podaci o sečama u šumama Srbije za 2010 godinu prikazani su u tabeli T-7.

T-7: Proizvodnja drveta u Srbiji u m3 (2010)

Državne šume Privatne šume Sotimenti

Lišćari Četinari Ukupno Lišćari Četinari Ukupno

Ukupno

Tehničko drvo 891,022 275,952 1,166,594 467,223 333,128 800,351 1,966,945

Ogrevno drvo 974,025 0 974,025 1,102,802 0 1,102,802 2,076,827

Drvni ostatak 207,224 37,581 244,805 248,861 58,787 307,648 552,453

Ukupno 2,072,271 313,533 2,385,424 1,818,886 391,915 2,210,801 4,596,225

Izvor: FAO/TCP/YUG/3201 - http://www.woodybiomass.org/organization/fao-project/

Dominantan proizvod u privatnim šumama je ogrevno drvo, ipak značajno je i učešće tehničkog drveta, a veliki potencijal privatnih šuma vezan je za proizvodnju energetskog drveta i mobilizaciju šumske biomase.

Proizvodnju drveta u privatnim šumama sve manje obavljaju sami vlasnici za sopstvene potrebe, a sve više proizvodnju vrše preduzetnici koji se bave uslugama seče i izvlačenja drveta. Opšta praksa korišćenja privatnih šuma podrazumeva pružanje usluga seče i izvlačenja uz ustupanje 1/2 do 2/3 posečenog drveta pružaocu usluge, a sve je češći slučaj prodaje drveta na panju.

Iako je tražnja za drvetom iz privatnih šuma kao i sama proizvodnja drveta povećana, određeni problemi vezani za privatne šume ograničavaju povećanje proizvodnje.

Ovi problemi uključuju (Nonic, Milijić, 2008; Fornet, 2009): lošu otvorenost privatnih šuma, zastarelu šumsku mehanizaciju, nesiguran rad u šumi, nedostatak kvalifikovane radne snage, nedostatak preduzetničkih organizacija, nedostatak podrške države i neadekvatnu komunikaciju između preduzetnika i države, itd.

Loša otvorenost privatnih šuma, putevi lošeg kvaliteta i zastarelost mehanizacije otežavaju organizaciju proizvodnje drveta u privatnim šumama. U većini slučajeva u privatnim šumama je moguće proizvoditi samo ogrev u metricama, čija je proizvodnja najlčešće spora, ekstenzivna i skupa. Takvi uslovi šumske infrastrukture i mehanizacije otežavaju mobilizaciju biomase, i čine neekonomičnim sakupljanje šumskih ostataka i transport istih, naročito ako se troškovi uporede sa trenutnim tržišnim cenama ovih sortimenata i energije.

Loši šumski putevi, zastarela mehanizacija zajedno sa nedostatkom kvalifikovane radne snage čini rad u šumama često nesigurnim.

- 21 -

Ovo u kombinaciji sa povećanim troškovima, goriva, rada, kao i uz prisutnu konkurenciju sive i crne ekonomije u proizvodnji drveta, umanjenje cena od strane nakupaca drveta i konstantan nedostatak sredstava za finansiranje radova, vizije i znanja u razvoju preduzeća, uz nepovoljnu poresku politiku i nedostatak podrške od strane države, drži preduzetnike u šumarstvu u zatvorenom krugu. Preduzetnici se konstantno bore za opstanak iako mogućnosti za organizovani razvoj delatnosti ovih preduzeća u privatnim šumama postoje, obzirom na ekspanziju tržišta.

44.. OORRGGAANNIIZZAACCIIJJEE VVLLAASSNNIIKKAA PPRRIIVVAATTNNIIHH ŠŠUUMMAA

Organizovanje vlasnika šuma predstavlja efikasan instrument šumarske politike kojim se mogu prevazići problemi vezani za gazdovanje malim posedima u privatnom vlasništvu (Schraml, 2005).

Postoje različiti modeli organizovanja vlasnika šuma u svetu, a u zavisnosti od istorijskih faktora koji su uticali na njihovo formiranje različite su aktivnosti i efikasnost organizacija vlasnika šuma. Organizacije sa dugom tradicijom, kao što su šumske zadruge iz Koreje2 ili udruženja vlasnika šuma iz Skandinavskih zemalja, nalaze su u potpunoj suprotnosti sa relativno mladim organizacijama vlasnika šuma u Americi ili pak u post-komunističkim zemljama, dok se asocijacije vlasnika iz zemalja centralne Evrope po funkcionalnosti i efikasnosti nalaze negde između (Ottitsch 2001; Kittredge 2003, 2005; Schraml, 2005).

2 Prve šumske zadruge nastale su u 15. veku (Kittredge, 2005) u Koreji.

- 22 -

44..11.. OOrrggaanniizzaacciijjee vvllaassnniikkaa pprriivvaattnniihh ššuummaa uu ssvveettuu

Veliki broj vlasnika šuma u razvijenim zemljama učestvuje u nekim vidovima saradnje i funkcionisanju organizacija vlasnika šuma, koje karakterišu sledeće zajedničke osobine (Kittredge, 2005): saradnja između vlasnika nije samo ograničena na informisanje i edukaciju; aktivnosti organizacija vlasnika rezultuju u proizvodnji velikih količina drvnih sortimenata koji dospevaju na tržište; vlasnici šuma su motivisani da učestvuju u radu organizacije vlasnika iako njihov opstanak direktno ne zavisi od aktivnosti organizacije.

Tokom devedesetih godina prošlog veka, u jeku tranzicije, u većini zemalja Istočne i Centralne Evrope dogodile su se značajne promene vezane za vlasničke odnose u šumarstvu. Kroz procese kompenzacije, restitucije i privatizacije nekoliko miliona hektara šuma su iz državnog ili društvenog vlasništva prešle u vlasništvo malih privatnih vlasnika (2000). Ovo je dovelo do značajnog povećanja broja vlasnika, koji nisu imali dovoljno znanja i iskustva u gazdovanju šumom, što je pogoršalo problem održivog gazdovanja privatnim šumama. Asocijacije vlasnika šuma su u ovoj situaciji, dobile ulogu koordinacionog mehanizma kojim bi se uvelo efikasno i održivo gazdovanje i u privatne šume.

Asocijacije vlasnika, sa dodeljenom ulogom u zemljama tranzicije trebale su da dovedu do (2000): uspostavljanja efikasnih sistema savetodavne službe koja bi mogla dopreti do većeg broja vlasnika; povećanja investicija u opremu i šumsku infrastrukturu, a koje bi bile mnogo dostupnije ako se podele troškovi korišćenja; razvoja ekonomski održive šumske industrije, koja bi povećala profitabilnost kroz zajedničko obezbeđenje sredstava proizvodnje i zajedničko delovanje na tržištu. I pored značajnih prednosti do kojih bi zajedničko gazdovanje šumom moglo da dovede, do sada su postojali samo ograničeni interesi vlasnika za formiranjem asocijacija u tranzicionim ili post tranzicionim zemljama.

- 23 -

Najčešći razlozi zbog kojih je ideja organizovanja vlasnika prihvatana sa rezervom su (2000):

- psihološke barijere, iz razloga poistovećivanja procesa organizovanja vlasnika šuma sa procesom nasilne kolektivizacije koji se događao za vreme komunističke vladavine u godinama posle II svetskog rata;

- opšte nepoverenje vlasnika šuma u šumarsku službu i njene inicijative, jer se šumarska služba najčešće posmatra kao organ za sprovođenje odluka i kontrolu, umesto kao savetodavni organ;

- ograničeno razumevanje različitih opcija, što najčešće dovodi do promocije organizacionih modela koje ne odgovaraju lokalnim uslovima.

Čak i u zemljama u kojima postoje vekovima stari primeri uspešnog organizovanja vlasnika šuma, svi vlasnici šumskih poseda nisu i članovi organizacija vlasnika (Kittredge, 2005). U Finskoj, iako su po Zakonu obavezni da budu članovi asocijacije vlasnika, oko 25 % od ukupnog broja ne učestvuje u radu ove organizacije (Koistinen, 1998), u Švedskoj oko 50 % od ukupnog broja vlasnika, nisu članovi ni jedne od postojećih asocijacija (Kittredge, 2003), u Japanu oko 33 % od ukupnog broja vlasnika šuma nisu članovi šumskih zadruga (1991; Kittredge, 2005), dok u Bavarskoj učešće neorganizovanih vlasnika prelazi 70 % (Beck i Spiegelhoff, 1997; Kittredge, 2005).

Kao razlozi neučestvovanja nekih vlasnika šuma u radu interesnih asocijacija, navode se (Kittredge, 2005): nezainteresovanost vlasnika za šumski posed (udaljenost od poseda, nasleđen posed, urbani životni stil, itd...); nezainteresovanost za finansijske koristi od šumskog poseda; nepoverenje u organizaciju vlasnika ili šumarske profesionalce koje učestvuju u njenom radu, kao i neslaganje sa vođstvom organizacije; verovanje da se šumskim posedom može bolje gazdovati samostalno; mogućnost uživanja koristi od rada asocijacije vlasnika bez uključenja u rad iste (efekat slobodnih jahača); nedostatak drvnih proizvoda koji se mogu koristiti (mladi zasadi i slično...); interesi i potrebe zadovoljene kroz neki drugi model saradnje (direktna saradnja vlasnika sa kupcima drveta ili vlasnicima preradnih kapaciteta); pretpostavljeni troškovi učestvovanja u radu organizacije prevazilaze moguće koristi.

Iako organizacije vlasnika šuma postoje u zemljama koje su se razvijale pod dejstvom različitih istorijskih i društveno ekonomskih faktora, postoje zajednički elementi u poreklu svih postojećih organizacija vlasnika. Prvi od tih zajedničkih elemenata porekla organizacija vlasnika šuma je učešće države u promociji i formiranju organizacija vlasnika šuma. Kako navodi Kittredge, u gotovo svim slučajevima razvoja organizacija vlasnika šuma vlada je imala značajnu ulogu, a organizacije vlasnika su i nastale kao sredstvo za ispunjenje ciljeva šumarske politike u šumama u privatnom vlasništvu (Kittredge, 2005).

Postoji mnogo slučajeva direktne i indirektne podrške vlade u funkcionisanju asocijacija i drugih organizacija vlasnika (Japan, Nemačka, Francuska, Holandija, Belgija), a u nekim slučajevima vlada pruža i direktni finansijski podsticaj vlasnicima šuma koji pristupaju asocijacijama (npr. Francuska, Holandija) (Kittredge, 2005). Corten navodi da idealna klima za formiranje asocijacije vlasnika šuma nastaje, kada država/vlada stvori uslove koji motivišu građane/vlasnike šuma da uzmu

- 24 -

učešće u gazdovanju prirodnim dobrima na održiv način, u svoju koristi ali i u korist čitavog društva (Corten, et al, 1999; Kittredge, 2005).

Ipak, i pored jasne volje države da učestvuje u formiranju asocijacija vlasnika, najčešće sami problemi vlasnika, koliko god različiti bili, služe kao katalizator procesa saradnje i organizovanja (Kittredge, 2005). Tako je u većini skandinavskih zemalja dominantna pozicija drvne industrije uticala na smanjenje cena drveta, a potrebe naroda za ogrevnim drvetom, tokom II svetskog rata dovela je do priznanja države da organizacije vlasnika mogu pružiti rešenje za postojeće energetske potrebe, što je dovelo do podrške razvoju organizacija vlasnika (Kittredge, 2005). Različitost problema vlasnika šuma i ugrožavanja društvenih interesa koji su inicirali formiranje asocijacija upotpunjuje i primer Ujedinjenog Kraljevstva Velike Britanije i Severne Irske (UK) i Holandije, gde su asocijacije vlasnika šuma inicirane od strane organizacija vezanih za zaštitu prirode i Vlade, nastale kao odgovor na uništavanje i zanemarivanje velikih površina lišćarskih šuma.

U Nemačkoj je poljoprivredna kriza u 19. veku dovela do većeg pritiska vlasnika šuma na fragmentisane šumske posede i do većih količina drveta na tržištu. To je dovelo do sukoba između farmera – vlasnika malih šumskih poseda i velikih šumarskih preduzeća, koja su nastojala da probleme na tržištu reše nastojanjem da država, kroz određene restriktivne mere i u malim šumskim posedima, uvede principe održivog gazdovanja (Schraml, 2005). Ovo je izazvalo razvoj asocijacija vlasnika, kroz određenu vrstu prinude, jer je država pred vlasnike šuma stavila dve alternative: članstvo u organizacijama ili otkupljivanje šumskih poseda od strane velikih šumarskih preduzeća (Schraml, 2005).

Tako su prve asocijacije vlasnika šuma u Nemačkoj nastale kao liberalan odgovor na restriktivnu politiku države, jer je članstvo u organizacijama vlasnika bilo dobrovoljno, a ograničenje vlasničkih prava članova asocijacija minorno.

- 25 -

Međutim, ovaj pristup se pokazao kao efikasan samo u regionima koji su bili bogati šumom i u krajevima gde fragmentisanost poseda nije bila veoma izražena, dok je u delovima zemlje sa veoma izraženim problemima fragmentisanog poseda, učešće vlasnika u asocijaciji bilo na jako niskom nivou (Schraml, 2005). Schraml navodi i da se situacija u Nemačkoj u periodu posle II svetskog rata nije značajnije promenila jer su se asocijacije vlasnika formirale samo o krajevima koji su bili pogodni za razvoj šumarstva (Schraml, 2005), tj. u regionima gde su posedi vlasnika privatnih šuma bili veći od prosečnih, i gde fragmentisanost nije predstavljala problem. Upravo u periodu posle II svetskog rata nastavlja se sa inicijativom da se mali šumski posedi vlasnika objedine kroz organizovanje vlasnika šuma u šumske zadruge sa jačim zakonskim obavezama. Takve organizacije trebale su da promovišu principe održivog gazdovanja i proizvodnje drveta, a prenošenje individualnih vlasničkih prava na organizaciju vlasnika smatrana je kao efikasno i prihvatljivo rešenje, jer bi takva organizacija proizvodila veće količine drveta (Schraml, 2005) na održiv način.

Ipak, asocijacije vlasnika koje su formirane na ovaj način i na koje se uticalo takvim zakonskim merama, došle su u opasnost da njihovi članovi – vlasnici šuma izgube nezavisnost, odreknu se vlasničkih prava i dovedu u položaj lica koje na osnovu vlasništva samo dobijaju određeni deo prihoda od šumskog poseda (Schraml, 2005). Pozicija predstavnika državne šumarske službe u to vreme bila je da takve asocijacije trebaju biti aktivne u pojedinim slučajevima, najviše u prodaji drveta, dok se podrška države asocijacijama vlasnika uslovljavala povezivanjem strukture asocijacija sa strukturama javne šumarske službe (Schraml, 2005).

Međutim, samo povezivanje strukture asocijacija vlasnika razlikovalo se u različitim regionima, a asocijacije vlasnika koje su orijentisale svoje aktivnosti ka ispunjenju ciljeva šumarske politike nisu bile u stanju da opstanu bez finansiranja od strane državne šumarske administracije i njihove podrške, dok su nezavisne organizacije koje su razvile usluge za svoje članove uspevale da opstanu (Schraml, 2005).

Devedesetih godina prošlog veka, javljaju se i potpuno novi razlozi formiranja asocijacija vlasnika šuma u zemljama Centralne i Istočne Evrope, koje su ušle u period tranzicije sa planske na tržišnu ekonomiju.

- 26 -

Posle ujedinjenja Nemačke i procesa restitucije koja je sprovedena u Istočnim delovima zemlje, pojavio se veliki broj novih vlasnika koje je bilo neophodno organizovati na neki način i ponuditi im usluge u gazdovanju šumama, koje podrazumevaju sveobuhvatne aktivnosti na šumskim posedima u interesu odsutnih članova (Schraml, 2005).

Ipak, nije se moglo očekivati da će se udruženja formirati po principima ličnih inicijativa, kao u Zapadnoj Nemačkoj, već je promocija udruživanja vršena od strane državne šumarske službe, oko koje su formirane asocijacije vlasnika koje su, po mnogima predstavljale privatne klubove koje pomažu u profesionalnim aktivnostima šumarske administracije (Schraml, 2005). Sličan problem odsutnosti vlasnika šuma koji je uslovljen migracijama iz seoskih u gradska područja, bio je razlog za formiranje asocijacija vlasnika i u nekim delovima Japana i Skandinavije.

U ovim slučajevima su, za razliku od Centralno i Istočno Evropskih zemalja formiranje asocijacija vlasnika šuma inicirali preduzetnički orijentisani stanovnici ruralnih područja, koji su odsutnim urbanim vlasnicima ponudili usluge gazdovanja šumom, i time doprineli jačanju potencijala ruralnih regiona kroz povećanje broja radnih mesta i ekonomski razvoj (Kittredge, 2005).

Kittredge, navodi da je sertifikacija šuma bila jedan od glavnih razloga za organizovanje vlasnika šuma u Skandinaviji, Japanu, kao i delovima Kanade, jer organizovanje vlasnika radi grupne sertifikacije nudi finansijske prednosti, zbog mogućnosti deljenja troškova u procesu sertifikacije (Kittredge, 2005), koja u razvijenim zemljama postaje obaveza.

U vezi sa ovim Schraml, navodi da se državna šumarska politika kao i velika tela za sertifikaciju šuma najčešće oslanjaju na veze između asocijacija vlasnika šuma i malih privatnih šumskih poseda, tako da se i sam koncept podrške u osnivanju i održavanju organizacija vlasnika koristi kao alat šumarske politike za ostvarivanje, pre svega javnih interesa, što izaziva konstantne dileme samih vlasnika šuma i članova interesnih organizacija (Schraml, 2005).

Iz svih navedenih primera može se uočiti da za formiranje i uspešno funkcionisanje asocijacije vlasnika moraju biti zadovoljena dva osnovna preduslova: 1) volja države da podrži osnivanje i funkcionisanje organizacije vlasnika i 2) volja samih vlasnika da učestvuju u radu njihove organizacije tj. neophodno je uskladiti javni interes države i lične interese vlasnika šuma. Konkretni razlozi osnivanja asocijacija mogu biti različiti, mada u gotovo svim slučajevima, bez usklađivanja javnog interesa države i ličnih interesa vlasnika i stvaranja partnerskog odnosa nije moguće realizovati mogućnosti koje nude organizacije vlasnika šuma.

- 27 -

44..22.. TTiippoovvii oorrggaanniizzaacciijjaa vvllaassnniikkaa pprriivvaattnniihh ššuummaa

Teško je utvrditi ukupan broj tipova organizacija vlasnika šuma i dati objašnjenje za sve postojeće organizacione oblike. Procenjuje se da je više od 3,6 miliona individualnih vlasnika šuma uključeno u rad organizacija vlasnika u najmanje 19 zemalja Evrope, Amerike, Azije i Australije, sa ukupnom površinom od preko 30 miliona hektara (Kittredge, 2005).

Takođe veoma je teško odrediti optimalne dimenzije organizacija koje moraju biti sposobne da zadrže kontakt sa lokalnim vlasnicima šuma, a sa druge strane da efikasno funkcionišu i na nacionalnom i međunarodnom planu. Ipak, moguće je da jedna ili više organizacija vlasnika osnovanih na lokalnom nivou preraste u kompleksnu veliku organizaciju koja će zadržati kontakt sa lokalom.

U tako velikim i složenim organizacijama, lokalne i regionalne jedinice su usmerene ka finansijskoj, informacionoj saradnji i saradnji u nabavci opreme, i obavljaju pretežno ekonomske i informativne funkcije ili u nekim slučajevima političke funkcije na lokalu. Sa druge strane su krovne pokrajinske ili nacionalne organizacije pre svega usmerene ka zastupanju opštih interesa vlasnika šuma i distribuciji informacija, tj. imaju pretežno političku i informativnu funkciju (Kittredge, 2005).

- 28 -

Detaljna klasifikacija postojećih organizacija vlasnika privatnih šuma data je u tabeli T-8.

T-8: Tipovi organizacija vlasnika privatnih šuma u Svetu

Tip organizacije Opis

Lokalne organizacije i regionalne Aktivne na lokalnom i regionalnom nivou (selo,

opština, okrug)

Zemlje u kojima postoje

Neformalni dogovori Saradnja bez formalnih organizacija Evropa, Azija, Amerika

Gazdovanje šumama po ugovoru Ugovor sa vlasnicima bez formalne organizacije Evropa, Azija, Amerika

Sertifikacija Dogovor zasnovan na pravilnima I standardima o korišćenju resursa

Evropa, Azija, Amerika

Zajedničko gazdovanje šumama Ugovor vlasnika o stvaranju zajedničkog aranžmana za gazdovanje šumama bez formalne organizacije

Evropa, Azija, Amerika

Forumi vlasnika šuma Formalne privatne organizacije , saradnja u deljenju informacija

Slovačka

Komiteti vlasnika šuma Formalne privatne organizacije,saradnja u deljenju informacija, zastupanje interesa vlasnika

Norveška

Neprofitne asocijacije Formalne, nevladine organizacije, informativna, politička i delimično ekonomska funkcija

Srbija, Hrvatska, Francuska, Nemačka

Lična partnerstva Formalne, privatne, saradnja u deljenju opreme, ekonomska funkcija

Slovenija, Austrija

Udruženja vlasnika privatnih šuma Formalne, privatne, ekonomska, informativna i politička funkcija – najzastupljeniji tip lokalnih i regionalnih organizacija

Evropa, Azija, Australija, Amerika

Šumske zadruge Formalne, privatne, ekonomska funkcija – članovi zadruzi stavljaju na raspolaganje deo imovine ili sredstava za rad

Austrija, Finska, Francuska, Nemačka, Švedska, Slovenija, Južna Koreja

Šumske korporacije Formalne, privatne ili javne, ekonomska, informativna saradnja i zajedničko gazdovanje

Nemačka

Šumske zajednice Formalne, privatne, zajednica suvlasnika nad šumskim posedom kojim se organizovano gazduje

Austija, Slovenija, Srbija, Finska, Švedska, Nemačka, Švajcarska, Italija, Japan

Krovne (nacionalne) organizacije

vlasnika šuma

Aktivne na nacionalnom nivou sa informativnom i

političkom funkcijom

Zemlje u kojima su prisutne

Nacionalna udruženja vlasnika šuma Nevladine, centralizovane, uticaj na lokalne ogranke Finska, Švajcarska, Baltičke zemlje, Austrija, Rumunija, Republika Srpska, Makedonija, Češka, Mađarska, Luksemburg, Belgija, Nemačka, Velika Britanija, Irska, SAD

Federacije (savezi) vlasnika šuma Nevladine, savez više lokalnih org., decentralizovane Francuska, Španija, Norveška, Švedska, Slovačka, Hrvatska, Japan, Južna Koreja, Austrija, Portugalija, Slovenija, Velika Britanija, Estonija, Kanada

Unije vlasnika šuma Nevladine, uslovno organičeno članstvo, decentralizovane, često zajedno sa poljoprivrednim organizacijama

Slovačka, Finska, Estonija, Francuska

Komore Javne, obavezno članstvo, osnvane po principu odozgo na dole

Austrija, Slovenija, Nemačka

Međunarodne organizacije Aktivne na međunarodnom planu Broj članica

Konfederacija Evropskih vlasnika šuma (CEPF)

Privatna, interesna organizacija vlasnika šuma sa delovanjem u Evropskoj Uniji osnovana 1961 god.

23 organizacije koje predstavljaju 1.8 miliona vlasnika privatnih šuma u Evropi

Međunarodna alijansa za porodično šumarstvo (IFFA)

Privatna, interesna organizacija, osnovana 2002 god.

23 nacionalne organizacije i 4 grupne organizacije iz Evrope, Azije, Amerike i Australije

Izvor: 2000

- 29 -

44..33.. OOrrggaanniizzaacciijjee vvllaassnniikkaa pprriivvaattnniihh ššuummaa uu SSrrbbiijjii

Ideja organizovanja vlasnika privatnih šuma u Srbiji je bila prisutna u različitim oblicima, a proces tranzicije i neophodnih reformi uveo je temu organizovanja vlasnika šuma u šumarsku politiku Srbije kao jedan od načina za poboljšanje stanja u šumarstvu privatnog sektora (2006/a). Organizacije vlasnika privatnih šuma u Srbiji, pojavljuju se početkom 20-og veka. Šumske zadruge su predstavljale jedan od prvih oblika organizovanja vlasnika šuma u Srbiji, pre II svetskog rata. One se pojavljuju početkom prošlog veka, posle sprovođenja Zakona o Agrarnoj reformi i to rasparčavanjem velikog poseda, koje su tadašnji seljaci, putem svojih šumskih zadruga, otkupili u svrhu lakšeg i racionalnijeg zajedničkog gazdovanja“ (Nonic, 2004).

Svrha ovih zadruga, bila je zajedničko gazdovanje, uprava i čuvanje šuma i pašnjaka. One su osnivane na dobrovoljnoj bazi, osim u slučajevima kada je zakon propisivao obavezu njihovog osnivanja, i to, u slučaju vlasništva nad zaštitnim šumama (Nonic, 2004). Posle II svetskog rata se, uz razvijanje zadružno-kooperantskih odnosa, pojavljuju zakoni i propisi koji predviđaju organizovanje vlasnika šuma. Iako je zakonom, bila data mogućnost dobrovoljnog udruživanja vlasnika šuma, sa zemljoradničkim zadrugama ili sa organizacijama udruženog rada koje gazduju šumama u društvenoj svojini ona nije realizovana i šumske zadruge nisu bile formirane (Nonic, 2004).

Period tranzicije i socio-ekonomskih promena kroz koje prolazi naše društvo, odražava se i na sektor šumarstva, naročito na deo vezan za privatne šume, s obzirom na njihovu površinu i značaj. Zadnjih godina, u toku zajedničkih projektnih aktivnosti Organizacije Ujedinjenih Nacija za hranu i poljoprivredu i Uprave za šume, vlasnici šuma su postali zainteresovani za nekim vidom udruživanja, kojim bi mogli da pojačaju napore za dostizanjem svojih ciljeva i u zastupanju svojih zajedničkih interesa (Milijić, 2007).

U Srbiji, trenutno, postoje dva oblika organizovanja vlasnika šuma: - Šumska zajednica, sa ciljem zajedničkog gazdovanja šumama3; - Udruženja vlasnika privatnih šuma, radi zastupanja, pre svega, ekonomskih

interesa članova.

Do skoro postojala je i krovna organizacija vlasnika privatnih šuma.

Šumska zajednica u Beočinu je osnovana 1903. godine, kada je grupa od 79 seljaka otkupila 509 jutara (oko 193 ha) šume “Plemićko dobro” na Fruškoj Gori (od Beočina do vrha Brankovac) od tri Austrougarska plemića. Cilj ovog udruživanja bio je da pomogne vlasnicima, koji su uglavnom bili siromašni seljaci, da obezbede neke dodatne prihode i zadovolje svoje potrebe za ogrevnim drvetom, kroz zajedničko gazdovanje šumom (Nonić, 2004).

3 Termin ”zajedničko gazdovanje šumama”, je upotrebljen u skladu sa definicijom FAO (2000):

“...zajedničko gazdovanje šumom predstavlja sporazum zasnovan na ugovoru između određenog

broja vlasnika šuma ili šumskog zemljišta kojim se stvara zajednički šumski posed spajanjem

individualnih parcela vlasnika”.

- 30 -

Šumska zajednica je uspela da preživi, kao jedina na ovom području, uprkos mnogim istorijskim okolnostima (za 100 godina njenog postojanja promenilo se nekoliko država, kao i mnogo zakona), zbog čega predstavlja izuzetnu vrednost na Evropskom nivou. Ona, danas, ima 77 članova, samo dva manje nego 1903. godine. Kada je osnovana svi suvlasnici su bili muškog pola, a danas postoje i žene suvlasnici.

Vlasništvo u ŠZ je podeljeno ne idealne delove. Svi suvlasnici imaju određeni broj idealnih delova koji zavisi od udela u kupovini šume, kada je osnovana ŠZ, i kasnijeg nasleđivanja, trgovine među članovima itd. Idealni delovi, uvek ostaju vlasništvo pojedinaca ili zajednice, čime je sprečena i eventualna samovolja pojedinih članova da ga opterete obavezama iz nekog privatnog aranžmana, što bi išlo na štetu i ŠZ i ostalih njenih članova. Nijednom vlasniku nije dozvoljeno da proda svoj udeo u vlasništvu licu koje nije član ŠZ. Skupština zajednice odlučuje o tome ko može kupiti deo šume koji je dat na prodaju. U zavisnosti od udela u vlasništvu, suvlasnici raspolažu sa različitim količinama ogrevnog i tehničkog drveta. Prioritet imaju oni sa najmanjim udelom, zatim oni sa većim, a i sama zajednica može trgovati sa zajedničkim drvetom. Iz tih razloga, nijedna promena u katastru nije zabeležena tokom poslednjih 100 godina, koja bi mogla da dopuni ili promeni stari ugovor o kupovini šume, niti da promeni površinu šume kojom gazduje ŠZ. Srazmerno veličini njihovog dela šume, pojedini vlasnici raspolažu sa različitim udelom u posečenom drvetu, koji je tokom vremena, zbog nasleđivanja ili kupoprodaje, promenjen u odnosu na prvobitni idealni udeo osnivača ŠZ.

Posed Šumske zajednice Beočin nalazi se u Nacionalnom parku Fruška Gora, u II zoni zaštite i njime se gazduje na osnovu Posebnih osnova gazdovanja šumama koje izrađuje Šumska zajednica, a u skladu sa prostornim planom NP Fruška Gora. Članovi ŠZ poštuju propisane mere gazdovanja i režim korišćenja, a stručno-tehničke poslove u šumi ŠZ Beočin, obavlja šumarski tehničar, koji je i član zajednice.

Inicijative pokrenute UN/FAO i CEPF projektima i veliki broj radionica i treninga koji su sprovedeni u periodu od 2003. do 2009. godine, izazvale su interesovanje vlasnika za nekim vidom udruživanja, kojim bi vlasnici mogli da zastupaju svoje interese” (Milijić, 2007; Nonic, Milijic, 2009). U periodu od 2006. do 2009. formirano je preko 20 lokalnih udruženja vlasnika privatnih šuma. Opšti ciljevi formiranja i pravna akta svih udruženja su bili veoma slični. Udruženje vlasnika privatnih šuma su bila registrovana kao nevladine organizacije, u kojoj su prava i obaveze članova određena Statutom Udruženja (Milijić, 2007). U toj fazi razvoja sva udruženja su se mogla definisati kao građanska udruženja, koja imaju za cilj zastupanje interesa članova, a ne kao asocijacije za gazdovanje šumama. Šumskim posedom udruženih članova se nije gazdovalo zajednički, već je svaki vlasnik gazdovao zasebno svojom šumom.

Udruženja su pokušala da koordiniraju: zajedničke radove na šumskoj infrastrukturi, aktivnosti u prodaji različitih šumskih proizvoda i aktivnosti u obuci vlasnika, kao i saradnju sa drugim udruženjima i institucijama.

- 31 -

U toku 2009 godine na inicijativu lokalnih udruženja vlasnika šuma i uz podršku Projekta CEPF-a i Svetske Banke formiran je Savez udruženja vlasnika privatnih šuma Srbije. Savez je imao 16 članica osnivača, a osnovan je sa ciljem da organizuje vlasnike privatnih šuma i pruži podršku lokalnim udruženjima vlasnika privatnih šuma u njihovim aktivnostima. Ciljevi Saveza bili su: aktivna uloga u predstvaljanju vlasnika privatnih šuma; aktivna uloga u procesu donošenja zakonskih i podzakonskih akata vezanih za šumarstvo, politiku subvencija, zaštitu prirode i prostorno planiranje; aktivna uloga u zaštiti i unapređenju prirodnih resursa kao i održivom gazdovanju šumama; aktivna uloga u unapređenju šumarstva, poljoprivrede i ruralnog razvoja; aktivna uloga u poboljšanju životnih uslova vlasnika privatnih šuma; aktivna uloga u poboljšanju kvaliteta proizvodnje; doprinos poboljšanju proizvodnje u privatnim šumama; saradnja sa sličnim organizacijama i relevantnim institucijama u Srbiji i svetu; informisanje vlasnika privatnih šuma i izdavanje publikacija vezanih za razvoj šumarstva u Srbiji.

Edukacija i podrška privatnim šumovlasnicima, Fornet d.o.o. 2007.

Ipak, Savez udruženja vlasnika privatnih šuma Srbije nije uspeo da obezbedi finansijska sredstva za sprovođenje svojih ciljeva. Suočen sa nedostatkom podrške funkcionisanje Saveza zavisilo je od dobrovoljnih aktivnosti članova, a u toku svog dvogodišnjeg postojanja sprovedeno je nekoliko aktivnosti na promociji i uspostavljanju saradnje sa organizacijama vlasnika šuma u regionu. Savez udruženja nije uspeo da opravda očekivanja članica, a sa druge strane članice suočene sa ekonomskom krizom su izgubile interesovanje za funkcionisanje i Saveza i lokalnih udruženja.

- 32 -

Čak šta više, Zakon o udruženjima građana usvojen 2009 godine, propisao je period od 18 meseci u kome su sva udruženja građana morala da izvrše ponovnu registraciju (2009) što je podrazumevalo nove troškove za članove udruženja koji više nisu bili zainteresovani za finansiranje aktivnosti udruženja. Ovo je doprinelo da se početkom 2011 godine ugasi većina udruženja vlasnika privatnih šuma i Savez udruženja. U periodu svog postojanja samo su tri udruženja uspela da dobiju podršku Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede i to Podgorac, Rastište i Zlot kroz subvencije za izgradnju šumskih puteva. Sva navedena udruženja dobila su značajno manje sredstava od onih za koja su konkurisala.

55.. PPRREEDDLLOOZZII ZZAA OORRGGAANNIIZZOOVVAANNOO II OODDRRŽŽIIVVOO GGAAZZDDOOVVAANNJJEE

PPRRIIVVAATTNNIIMM ŠŠUUMMAAMMAA

Privatne šume u Srbiji karakterišu problemi slični onima u Istočnoj, Centralnoj i Zapadnoj Evropi: mala površina poseda, fragmentisan posed i nezainteresovanost vlasnika da aktivno gazduju svojim šumama, obzirom da su migracije iz sela u gradove sve intenzivnije. I pored toga što postoje sličnosti u modelima organizovanja vlasnika šuma u zemljama Zapadne i Centralne Evrope, sa modelima koji se sada javljaju u zemljama Istočne Evrope, iskustva asocijacija razvijenih zemalja nisu u potpunosti primenljiva pre svega zbog različitih okolnosti u kojima su asocijacije evoluirale. Iz tog razloga je neophodno adaptirati određene strukture i inicijative i uskladiti ih sa zahtevima vlasnika šuma na lokalu, da bi se izbeglo uvođenje neodgovarajućih modela organizacije. Za uspešnu promociju i za oživljavanje koncepta organizovanja vlasnika šuma potrebno je i detaljno istražiti različite organizacione oblike i od njih izabrati okvire koji se najbolje mogu uskladiti sa svakom posebnom lokalnom situacijom. U skladu sa specifičnostima izabranih modela, i njihovom međusobnom sličnošću, moguće je očekivati i sličnu šemu razvoja.

Obzirom na zakonske osnove koje važe u Srbiji, postoje mogućnosti za organizovano i održivo gazdovanje šumama. Čak se i podstiče osnivanje udruženja vlasnika privatnih šuma sa ciljem uspostavljanja zajedničkog gazdovanja. Ipak, za sada osim Šumske zajednice u Beočinu, vlasnici privatnih šuma ne gazduju svojim šumama na organizovan način, već svako obavlja radove u svojoj šumi za sebe. Sa druge strane sistem u kome javna preduzeća za gazdovanje šumama vrše takozvane stručne i savetodavne usluge vlasnicima privatnih šuma, bez mogućnosti izbora vlasnika privatnih šuma niti ocene kvaliteta usluga, u mnogome ograničava vlasnička prava vlasnika privatnih šuma.

Rastuća tražnja za drvetom lošeg kvaliteta i biomasom kojim su privatne šume veoma bogate, zahteva i promenu u načinu gazdovanja privatnim šumama, kao i organizovanje samih vlasnika. Samo organizovanim gazdovanjem privatnim

- 33 -

šumama se mogu obezbediti održive investicije u proizvodnji energije na bazi drvne biomase. Iz prethodnog poglavlja se moglo zaključiti da su problemi vlasnika privatnih šuma i razvoj tržišta osnovni pokretač za organizovanje vlasnika privatnih šuma, čak i kada podrška države izostane. Takođe, u prethodnom poglavlju dat je prikaz postojećih oblika organizacija vlasnika privatnih šuma, od kojih se neki od predstavljenih mogu prilagoditi potrebama vlasnika šuma u Srbiji. Uz to iskustva iz posledenje decenije vezana za pokušaje uspostavljanja efikasnih organizacija vlasnika privatnih šuma u Srbiji pružaju osnovu za nov pristup u uspostavljanju i razvoju organizacija vlasnika privatnih šuma.

Sve dosadašnje organizacije vlasnika privatnih šuma u Srbiji, osim Šumske zajednice u Beočinu, bila su dobrovoljna udruženja građana, a vrhunac njihovih zajedničkih akcija bilo je konkurisanje za sredstva za izgradnju puteva.

Najkorisniji efekti organizovanja vlasnika šuma su (Kittredge, 2005; Nonić, 2004):

- mogućnost zajedničkog gazdovanja, pomoću koga se mogu se odstraniti mnoge loše posledice individualnog gazdovanja na maloj površini, čime se stvaraju uslovi za obavljanje trajnog i racionalnog gazdovanja šumama;

- mogućnost obezbeđivanja zajedničke stručne pomoći, čime se obezbeđuje pružanje stručno-tehničkih usluga vlasnicima malih šumskih poseda i unapređenje mera gazdovanja;

- mogućnost zajedničkog čuvanja šuma, čime se mogu postavljanjem zajedničkih čuvara šuma ili čuvarske službe zaštititi veća područja šuma.

- mogućnost obezbeđivanja zajedničkog pošumljavanja, čime se obezbeđuje adekvatna pomoć države, kako prilikom nabavke materijala, tako i prilikom izvršavanja radova;

- mogućnost izgradnje zajedničkih šumskih puteva, čime se mogu na povoljniji način obezbediti potrebna sredstva i sprovesti efikasnija realizacija projekata;

- mogućnost obezbeđivanja zajedničkog iskorišćavanja šuma, čime se uvećava stepen korišćenja mehanizacije, ostvaruju veći učinci i prihodi, uz istovremeno, smanjivanje troškova;

- mogućnost izgradnje i korišćenja zajedničkih preradnih kapaciteta, čime se mogu stvoriti uslovi za proizvodnju gotovih proizvoda i znatno veće prihode od njihove prodaje;

- mogućnost zajedničkog plasmana proizvoda, čime se može smanjiti broj posrednika i obezbediti veća sigurnost plasmana uz ostvarivanje bolje cene proizvoda.

Zakonske osnove koje važe u Srbiji omogućuju realizaciju svih gore navedenih korisnih efekata gazdovanja šumama. U skladu sa Zakonom o šumama, moguće je predložiti dva modela. Prvi po kome bi vlasnici kroz međusobne ugovore proglašavali gazdinske jedinice i samostalno gazdovali njima uz stručnu podršku udruženja ili angažovanje profesionalaca na tržištu.

- 34 -

Drugi u kome bi udruženja vlasnika privatnih šuma dobila mandat da umesto javnih preduzeća vrše stručno savetodavne poslove u privatnim šumama u kojima su aktivna.

Ono što može omogućiti vlasnicima privatnih šuma da aktivno gazduju svojim posedom jeste uspostavljanje udruženja ili privatnih partnerstava po ugovoru između vlasnika privatnih šuma. Ovo će kroz objedinjavanje površina omogućiti da vlasnici privatnih šuma na lokalu (selo ili katastarska opština) uspostave svoje gazdinske jedinice i izrade svoje osnove gazdovanja šumama. Ovaj model grafički je prikazan na grafikonu G-1.

G-1: Model organizovanog gazdovanja šumama sa osnovama gazdovanja

Za proglašenje gazdinske jedinice neophodno je ugovornim odnosom vezati zainteresovane vlasnike šuma, formirati pravno lice (udruženje građana) i tražiti saglasnost Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Izrada osnove će iziskivati troškove, ali će obezbediti i direktno učeše vlasnika privatnih šuma u planiranju radova u svojim posedima. Izrada osnova gazdovanja šumama za prva udruženja se može delom finansirati i kroz pilot projekte i donacije, uz obezbeđenje učešća samih vlasnika.

Za izradu osnova gazdovanja šumama potrebno je angažovati preduzeće ili šumarskog profesionalca koji je kvalifikovan da izrađuje osnove gazdovanja šumama. Osnovu gazdovanja šumama usvaja Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Osnova gazdovanja je planski dokument čiji se sadržaj određuje Pravilnikom izdatim od strane Uprave za šuma, Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede.

- 35 -

Osnovni delovi osnova gazdovanja šumama su tekstualni, tabelarni deo i karte. Tekstualni deo sadrži sledeća poglavlja: prostorne i posedovne prilike, ekološke osnove gazdovanja šumama, privredne karakteristike, funkcije šuma, stanje šuma, opis dosadašnjeg gazdovanja šumama, planiranje unapređenja stanja i korišćenja šuma, smernice za sprovođenje plana gazdovanja i ekonomsko finansijsku analizu.

Tabelarni deo sadrži: iskaz površina, opis staništa i sastojina, tabele o razmeru debljinskih i dobnih razreda, plan gajenja šuma, plan seča obnavljanja, plan prorednih seča, evidencije i šumsku hroniku. Karte koje se njačešće prilažu uz osnovu gazdovanja šumama su: osnovna karta, karta sa vertikalnom predstavom terena, karta gazdinskih klasa, sastojinska karta, karta namene površina i pregledna karta.

Takođe, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede nadležno je za izadavanje otpremnih čekića za žigosanje posečenog drveta i šumsku krivicu, a trenutno je do uspostavljanja Komore šumarskih inženjera nadležno i za izdavanje doznačnih čekića. Čekići i žigovi predstavljaju neophodna sredstva za rad u šumama sa osnovom gazdovanja.

Nakon uspostavljanja gazdinskih jedinica i izrade osnova neophodno je obezbediti stručnu službu koja će sprovoditi primenu osnova gazdovanja šumama na području gazdinske jedinice. Stručnu službu je moguće obezbediti kroz formiranje sopstvene službe sa stručnim licima ili kroz angažovanje preduzeća ili privatnih konsultanata koji pružaju stručne usluge vlasnicima privatnih šuma. Moguće je i uspostaviti posebno udruženje regionalanog karaktera koje će formirati službu i pružati usluge lokalnim udruženjima vlasnika privatnih šuma.

Pored zakonski neophodnih usluga doznake i otpreme posečenog drveta, udruženje može imati i aktivnu ulogu u savetovanju, organizaciji proizvodnje naročito u posedima odsutnih i nezainteresovanih vlasnika (uz njhovu saglasnost) i organizaciji plasmana i prodaje drveta. Uz to udruženja mogu vršiti i pripremu zahteva za subvenicije za pojedinačne vlasnike, kao i konkurisanje za podsticajna sredstva samog udruženja, od pošumljavanja do izgradnje i održavanja šumskih puteva i zaštite i čuvanja šuma. Udruženje može obavljati i posredovanje u prodaji šuma i šumskog zemljišta, kao i zakupa istog. Ovaj model prisutan je u Skandinavskim zemljama i većini zemalja Zapadne Evrope, gde udruženje ima ulogu servisa za članove, a finansira se iz članarina kao i iz procenta od ostvarene prodaje drveta i sprovedenih razvojnih projekata.

Drugi model razvoja organizovanog gazdovanja privatnim šumama i pružanja stručnih usluga u skladu sa potrebama vlasnika privatnih šuma zasniva se na principu da Ministarstvo poljoprivrede trenutno finansira izradu programa gazdovanja privatnim šumama kao i stručno tehničke poslove u privatnim šumama. Navedene poslove obavljaju javna preduzeća za gazdovanje šumama, kojima je država dala mandat i koji su plaćeni da tu uslugu obavljaju.

Program gazdovanja privatnim šumama je planski dokument čiji sadržaj određuje Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprovrede. Iako je zakonska obaveza da se privatnim šumama gazduje na osnovu programa, generalna praksa je da javna preduzeća koja obavljaju stručne i savetodavne poslove u privatnim šumama

- 36 -

planiranje radova vrše na osnovu privremenih godišnjih planova gazdovanja šumama u privatnoj svojini.

Ovi planovi se ne zasnivaju na premeru šuma i utvrđivanju stanja, već na evidencijama iz prethodnog perioda i procena šumarskih stručnjaka koji rade planove. Takođe planovi se rade za čitava šumska područja sa katastarskom opštinom kao jedinicom za koju se prave planovi.

Pored neadekvatnog sistema planiranja vlasnici privatnih šuma, uprkos tome što su javna preduzeća plaćena da im pružaju usluge imaju dodatne troškove vezane za izlazak na teren, kao i zahteve za seču koji nisu predati u predviđenom roku, a takođe nemaju pravo ni mogućnost da utiču na kvalitet usluge koja im se pruža. U ovoj situaciji moguće je osnovati udruženje vlasnika privatnih šuma koje će obuhvatati određenu površinu (opština ili okrug), i koje će zaposliti kvalifikovane stručnjake za obavljanje stručnih i savetodvnih poslova u privatnim šumama i izvršiti tehničko opremanje.

Model organizovanog gazdovanja privatnim šumama po programima gazdovanja i uz udruženja koja pružaju stručne i savetodavne usluge vlasnicima privatnih šuma prikazan je na grafikonu G-2.

Udruženje bi trebalo da od nadležnog Ministarstva traži mandat za sprovođenje stručnih i savetodavnih poslova u privatnim šumama na području na kome je udruženje aktivno. Udruženje stručno tehničke poslove može obavljati u svim privatnim šumama ili samo u šumama članova. Takođe, udruženje može praviti ugovor sa vlasnicima privatnih šuma koji nisu članovi o pružanju stručnih i savetodavnih poslova. Na ovaj način privatnim šumama bi se i dalje gazdovalo na osnovu programa gazdovanja šumama, ali bi se obezbedilo učešće vlasnika u izradi programa gazdovanja i sami vlasnici bi bili uključeni u funkcionisanje organizacije koja im sprovodi usluge. Udruženju bi po dobijanju mandata od strane Uprave za šume bili dodeljeni i doznačni i otpremni čekići.

Pored neophodnih usluga doznake i otpreme, udruženje bi moglo sprovoditi i aktivnosti kao što su savetovanje organizaciji proizvodnje u posedima odsutnih i nezainteresovanih vlasnika (uz njhovu saglasnost), organizacija plasmana i prodaje drveta, priprema zahteva za subvencije za pojedinačne vlasnike, kao i konkurisanje za podsticajna sredstva samog udruženja i razvojne projekte.

Udruženje može obavljati i čuvanje privatnih šuma, a uz finansiranje od strane Ministarstva poljoprivrede za obavljanje stručnih i savetodavnih poslova, moglo bi se finansirati i iz razvojnih projekata, članarine, procenta od prodaje drveta i sl

- 37 -

G-2: Model organizovanog gazdovanja privatnim šumama po programima

gazdovanja

.

Tek nakon formiranja udruženja, koja mogu funkcionisati po bilo kome od ova dva modela, i razvoju aktivnosti udruženja na lokalu i konkretnih usluga koja se pružaju članovima, treba se pristupiti formiranju Nacionalne organizacije vlasnika privatnih šuma, koja će zastupati vlasnike u procesima šumarske politike, donošenju sektorskih odluka, zakona i slično. Veoma je značajno da Nacionalna organizacija vlasnika privatnih šuma ima jaku bazu u lokalu i aktivno članstvo, jer samo u tom slučaju može funkcionisati nezavisno i u interesu vlasnika privatnih šuma.

- 38 -

- 39 -

66.. LLIITTEERRAATTUURRAA II IIZZVVOORRII

Banković, S., Medarevic, M., Pantić, D. 2009. Nacionalna Inventura šuma Republike Srbije. Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Uprava za šume.Planeta print. 248.p. Beck, R., Spiegelhoff, J.,1997. Forest owner associations in Bavaria and Extension. Faculty of Forest Science, University of Munich, Fresing Germany. Corten, I., Cordewener, N., Wolvekamp, P., 1999. Revitalizing local forest management in the Netherlands: the woodlot owners’ association of Stramproy. In: Wolvekamp, P.(Ed.), Forests for the Future: Local Strategies for Forest Protection, Economic Welfare and Social Justice. Zed Books, London. Fornet d.o.o. 2009. Preduzeća u šumarstvu i drvnoj industriji i njihova uloga i potencijali doprinosu ekonomskog razvoja opštine Majdanpek —Studija izvodljivosti -GTZ-KWD projekat Ekonomski razvoj opština dunavskog regiona. 2010/a. Global Forest Resource Assesment. Forestry paper 163. Food and Agriculture Organization of United Nations. 2011/a. Izmene i dopune pravilnika za rad i postupanje u vršenju stručnih poslova u šumama u privatnoj svojini. Javno preduzeće Srbijašume. Kittredge, D.B., 2003. Private forestland owners in Sweden: large-scale cooperation in action. Journal of Forestry, 2(2): 41-46. Kittredge, D.B., 2005. The cooperation of private forest owners on scales larger than one individual property: international examples and potential application in the United States. Forest Policy and Economics, 7(4): 671- 688. Milijić, V., 2007. Strukturne i socijalne krakteristike udruženje vlasnika šuma, Šumarstvo, Udruženje šumarskih inžinjera i tehničara Republike Srbije. № 3-4:119-128. Milijic, V., Rankovic, N., Nonic, D., Nedeljkovic, J. 2010. Organization of Private Forest Owners in Timok Forest Area. Annals of Forest Research 53(1):59-69,2010 Nonic D, Milijic V. 2008. Status quo analysis: private forestry in Serbia and its role in NFP/NFS process. CEPF, Lover print, Sopron. Nonić, D., 2003. Institutional Organisation of Forestry and Environment in Serbia. Study on Technical Cooperation Programme - TCP/YUG/2902: “Institutional Development and Capacity Building for the National Forest Programme” (www.forestserbia-fao.sr.gov.yu), FAO, Belgrade. p.136.

- 40 -

Nonić, D., 2004. Organizacija šumarstva u procesu tranzicije: odnos državne uprave šuma i privatnih šumovlasnika. Doktorska disertacija, Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu. p.232. Nonic, D., Bliss, J.C., Milijic, V., Petrovic, N., Avdibegovic, M., Mataruga, M. 2011. Challenges of Organizing Private Forest Owners in Serbia. 2011. Small-scale Forestry, Volume 10, Number 4, 435-455. 2000. Options for the Organization of Small Forest Owners in Central and Eastern Europe for Sustainable Forest Management, FAO, Rome. p. 47. 2009/a. Pravilnik za rad i postupanje u vršenju stručnih poslova u šumama u privatnoj svojini. Javno preduzeće Srbijašume. Schraml, U. Memmler, M. 2005. The Farmer Never Dies. Classification of Private Forest Owners. 37. Forstpolitikertreffen vom 06. bis 08. April 2005 in Hamburg Schraml, U., 2005. Between Legitimacy and Efficiency: The Development of Forestry Associations in Germany. Small-scale Forest Economics, Management and Policy, 4(3): 251-268. 2006/a. Strategija razvoja šumarstva Republike Srbije. Službeni glasnik Republike Srbije, № 59/2006. 2012. Zakona izmenama Zakona o šumama. Službeni glasnik Republike Srbije, ¹ 93/12. 2009/b. Zakon o udruženjima. Službeni glasnik Republike Srbije, ¹ 51/09. 2006/b. Zakon o vraćanju imovine crkvama i verskim zajednicama. Službeni glasnik Republike Srbije, № 46/06. 2011/b. Zakon o vraćanju imovine i obeštećenju. Službeni glasnik Republike Srbije, № 72/11. 2010/b. Zakon o šumama. Službeni glasnik Republike Srbije, ¹ 30/10.

- 41 -

http://ic.fsc.org/

http://www.cepf-eu.org/

http://www.familyforestry.net/

http://www.fao.org/docrep/010/a1346e/a1346e06.htm

http://www.fao.org/forestry/fra/en/

http://www.mpt.gov.rs

http://www.npdjerdap.rs

http://www.npfruskagora.rs

http://www.npkopaonik.com

http://www.pefc.org/

http://www.restitucija.gov.rs

http://www.sfb.bg.ac.rs

http://www.srbijasume.rs

http://www.tara.rs

http://www.vojvodinasume.rs

http://www.vps-srbija.org

http://www.woodybiomass.org/organization/fao-project/

- 42 -

Documents

Gazdovanje privatnim šumama · 1. PRIVATNE ŠUME Privatne šume su šume koje se nalaze u vlasništvu fizičkih lica i privatnih organizacija kao što su preduzeća, nevladine organizacije,