2845Ned Tijdschr Geneeskd. 2007 22 december;151(51)

‘Bestrijd zenuwziekte, slapeloosheid en vermoeidheid, over-

win de bezwaren van een tropisch klimaat. Ook gij kunt in

korten tijd krachtiger en energieker gevoelen met Santogen.’1

Nederlands-Indische kranten stonden vol met dit soort

advertenties voor middeltjes waarmee het ‘zwakke’ zenuw-

gestel kon worden aangesterkt. Een langdurig verblijf in de

tropen was voor veel Europeanen ook niet gemakkelijk. De

broeierige hitte, tropische ziekten en een vreemde cultuur

werden gezien als een uitputtingsslag voor het lichamelijk

en psychisch gestel. Niet voor niets sprak men over ‘tropen-

jaren’ of, als de tropen iemand in de bol sloegen, over ‘tro-

penkolder’. Het laatste wordt heel duidelijk in de roman De stille kracht van Louis Couperus, waarin deze het leven be-

schrijft van een bestuursambtenaar en zijn vrouw in Neder-

lands-Indië, dat door mysterieuze krachten wordt ont-

wricht. Het contrast tussen de ongrijpbare oosterse ziel en

de rationele Europese ziel staat in deze roman centraal.2

De zielenroerselen die worden beschreven in De stille kracht zijn fictief, maar geven wel veel herkenning bij het le-

zen van patiëntbeschrijvingen door psychiaters in het voor-

malige Nederlands-Indië uit het begin van de vorige eeuw.

In dit artikel beschrijven wij 4 markante tropisch-psy-

chiatrische syndromen aan de hand van casuïstiek uit onder

andere het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde en het Genees-

kundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië. Op die manier geven

wij een kijkje in de praktijk van een psychiater in Neder-

lands-Indië rond het begin van de 20e eeuw. Allereerst volgt

een korte beschrijving van de institutionalisering van de

psychiatrie in Nederlands-Indië.

de opkomst van psychiatrische zorg in nederlands-indië

In de 19e eeuw hadden de Nederlandse bestuurders geen

idee hoeveel opvang van psychiatrische patiënten in Neder-

lands-Indië nodig was.3 Velen veronderstelden dat geestes-

ziekten minder voorkwamen onder de ‘primitieve mede-

mens’. Naar de romantische ideologie van Rousseau bere-

deneerde men dat er in Europa een steeds grotere behoefte

ontstond aan psychiatrische opvang ten gevolge van de in-

dustrialisatie, terwijl de primitieve volkeren in den vreemde

gevrijwaard bleven van ziektemakende omstandigheden.4

De behoefte aan opvang voor psychiatrische zieken werd in

Nederlands-Indië in ieder geval schromelijk onderschat. In

1860 waren slechts een ziekenzaal in het Chinese zieken-

huis te Batavia en enkele bedden in militaire ziekenhuizen

beschikbaar voor psychiatrische zorg en het totale aantal

‘krankzinnigen’ in Nederlands-Indië werd op 350 ge-

raamd.3

In navolging van Nederland en Europa kwam ook in

Nederlands-Indië de psychiatrie in de tweede helft van de

19e eeuw onder grotere belangstelling te staan. Het domweg

krankzinnigen opsluiten en afzonderen van de maatschap-

pij voldeed niet meer aan de nieuwe ideeën. De zogenaamde

geschiedenis der geneeskunde

Geestesziek in Nederlands-Indië – vier psychiatrische syndromen:

amok, latah, koro en tropenneurasthenie

M.Bartelsman en P.P.Eckhardt

– In het voormalig Nederlands-Indië kregen rond het begin van de 20e eeuw Nederlandse psychiaters te maken met exotische psychiatrische syndromen en andere uitingsvormen van ook in Europa voor-komende psychopathologische aandoeningen.– De syndromen amok en latah werden met enige regelmaat beschreven en werden beschouwd als typisch inheemse psychopathologie. Amok is een acute toestand van verstandsverbijs tering, waarbij de betrokkene, een man, anderen probeert om te brengen. Latah is een schrikachtige toestand waarin de betrokkene, een vrouw, tegen haar wil bewegingen uitvoert en klanken uitbrengt die haar door anderen worden voorgedaan of opgelegd.– Het syndroom koro werd gezien als een typische en zeldzame psychose onder voornamelijk de Chinese bevolking in Nederlands-Indië. Patiënten hebben de recidiverende angst dat de penis zich in het lichaam zal terugtrekken.– Bij de Europeanen werd de diagnose ‘tropenneurasthenie’ veelvuldig gesteld; tegenwoordig gebruikt men daarvoor de termen ‘dysthyme stoornis’ of ‘lichte depressieve stoornis’.

Ned Tijdschr Geneeskd. 2007;151:2845-51

Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, Amsterdam.Hr.M.Bartelsman, arts-stagiair.Hr.drs.P.P.Eckhardt, conservator geschiedenis Rijksmuseum, redacteur NOS-journaal en freelance redacteur, Amsterdam.Correspondentieadres: hr.M.Bartelsman, Van Woustraat 183-I, 1074 AM Am-sterdam (menneb@hotmail.com).

2846 Ned Tijdschr Geneeskd. 2007 22 december;151(51)

morele therapie deed haar intrede; deze hield in dat men de

opname in een krankzinnigengesticht ook als therapeutisch

beschouwde.5

Een serieuze verandering werd tot stand gebracht toen

de eerste twee krankzinnigengestichten werden geopend op

Java, een in Buitenzorg in 1882 en een vlakbij Lawang in

1902. Samen boden deze onderdak aan zo’n 1000 patiënten.

De afdelingen van de Europeanen verschilden van die van

de andere bevolkingsgroepen. De gezondheidsautoriteiten

kregen in de jaren daarna te maken met een toenemende

vraag naar psychiatrische zorg en een steeds achterlopende,

beperkte capaciteit aan opvang. In vergelijking met de

350 patiënten in 1860 lag het totale aantal opgenomen

patiënten in 1927 rond de 5500. Oplossingen werden

gezocht in de zogenaamde doorgangshuizen, klinieken

waar patiënten kortdurend werden opgenomen, en in het

oprichten van werkkolonies op plantages. Voor poliklini-

sche hulp konden Europeanen ook terecht bij particuliere

zenuw artsen (figuur 1-3).3 6

amok

In 1933 verscheen in het Tijdschrift een klinische les van

de hand van dokter Van Wulfften Palthe, professor in de

psychiatrie en neurologie te Batavia.9 Hierin beschreef hij de

Javaan Ali Moesa, een huisbediende die in acute toestand

van verstandsverbijstering eerst het gezin van zijn werk-

gever en vervolgens iedereen die op zijn weg kwam om-

bracht. Deze toestand werd geduid als ‘amok maken’ en

betrof een psychiatrische diagnose die vaker bij de inheem-

se bevolking van Nederlands-Indië werd beschreven.

‘Plotseling, zonder voorboden, zonder dat zijn omge-

ving op iets verdacht is, springt een Inlander op, grijpt

het wapen, dat het meest voor de hand ligt, meestal een

klewang [sabel- of hakmesachtig wapen] of een mes en

rent als een bezetene door zijn huis en erf de straat op.

Als een dolle hond valt hij elk levend wezen aan, dat in

zijn buurt komt en met verwonderlijke vaardigheid weet

hij zijn dodelijke steken en slagen toe te brengen . . . en

het is geen zeldzaamheid dat de amokmaker in zeer kor-

ten tijd een vijftal dooden of zwaar gewonden op zijn

slagveld achterlaat’.9

Het amok maken werd al in de 17e eeuw beschreven door

Europeanen in zowel Brits- als in Nederlands-Indië die te

maken hadden met Maleisische en Javaanse opstandelin-

gen. In deze beschrijvingen werd amok maken niet be-

schouwd als een psychiatrisch toestandsbeeld, maar als een

militaire strategie, waarbij de strijdvoerders onder het uit-

roepen van het woord ‘amok’ een niets ontziende verras-

singsaanval uitvoerden tot hun eigen dood daarop volgde.

figuur 1. Een van de verblijven voor Europese mannen te Lawang, Java.7

2847Ned Tijdschr Geneeskd. 2007 22 december;151(51)

Dit doet denken aan de Japanse kamikazeactie, waarbij de

aanval doelbewust plaatsvindt en gericht is op bepaalde per-

sonen. Bovendien werd de amokmaker gezien als een held-

haftige persoon, die zijn inzet voor de goede zaak met de

dood moest bekopen. In de loop van de 19e eeuw verscho-

ven de betekenis en interpretatie van het woord ‘amok’ naar

een plotselinge onvoorbedachte daad voortkomend uit een

achterliggend psychisch lijden.10

Psychiater Van Wulfften Palthe beschreef amok als een

‘regressieverschijnsel’ waarin de oerinstincten ontketend

zijn en vrij spel hebben’. Het verliep volgens een geprefor-

meerde reactiewijze, die al eeuwenlang van nature in het

karakter van de Javaan aanwezig was, volgens hem. ‘De be-

volking heeft een heilig ontzag voor den amokmaker, zij zal

wel trachten hem af te maken, maar ziet in hem geen misda-

diger. Het is niet zomaar een moordpartij . . . het is amok.’

Volgens Van Wulfften Palthe kon amok worden veroorzaakt

door achterliggende neurologische aandoeningen en koort-

sen, zoals syfilis en malaria, maar hing de mogelijkheid

amok te maken ook nauw samen met de karakterstructuur

van de Javaan. Het onvermogen emoties te uiten zorgde voor

een ophoping van geestelijke spanningen die in het geval

van een onoplosbaar conflict plotseling en explosief langs

de gebaande weg van de amok tot uiting kwam. Bovendien

viel een regressie naar een lager gelegen oerinstinct eerder

ten deel aan individuen die nog het dichtst stonden bij het

cultuurstadium waarnaar geregredieerd werd.11

latah

Waar amok vooral werd beschreven bij Javaanse mannen,

was latah een diagnose die hoofdzakelijk bij inheemse vrou-

wen werd gesteld. De psychiater Van Brero, die werkzaam

was als tweede geneesheer in het krankzinnigengesticht te

Buitenzorg, beschreef in 1895 in het Tijdschrift 7 casussen

van vrouwen die leden aan latah.12 Een van de patiënten

was een 45-jarige Soendanese vrouw die door Van Brero was

geobserveerd en die hij als volgt beschreef:

‘Voorgedane bewegingen en gegeven bevelen worden

bijna onmiddellijk nagebootst of uitgevoerd, en daarbij

enkele onsamenhangende geluiden uitgestooten. Hier-

onder zijn enkele obscene uitdrukkingen, woorden, de

mannelijke geslachtsorganen betreffende. Het intellect

is goed gebleven; haar beroep, namelijk dat van keu-

kenmeid, oefent zij tot tevredenheid harer meester uit,

indien zij niet geplaagd wordt, wat nogal eens voorkomt.

Patiënte maakt den indruk van zeer nerveus te zijn; praat

men met haar, dan worden voortdurend grimassen en

bewegingen van het hoofd gezien.’12

figuur 2. Binnenverblijf van de Europese afdeling in Buitenzorg, Java.8

2848 Ned Tijdschr Geneeskd. 2007 22 december;151(51)

Latah wordt in het artikel omschreven als een schrikachtige

toestand waarin de betrokken persoon geheel tegen haar

wil bewegingen uitvoert (echopraxie) en klanken uitbrengt

(echolalie) die haar door anderen worden voorgedaan of be-

volen. De uitingen zijn regelmatig obsceen van aard (copro-

lalie) en gaan gepaard met onwillekeurige bewegingen, zo-

als het maken van grimassen. De latahlijdster is zich volko-

men bewust van haar handelen, maar kan geen weerstand

bieden tegen de spot en plagerijen die vanuit haar omgeving

komen.12

Het was een syndroom dat indertijd ook in Brits-Indië,

Siberië en bij de Laplanders werd waargenomen. In een

enquête die in 1924 onder 106 artsen in Nederlands-Indië

werd gehouden, gaf 80% aan wel eens een geval van latah te

hebben gezien (in totaal 300 gevallen).13

koro

In het Geneeskundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië uit 1895

gaf dokter Blonk voor het eerst aandacht aan koro, een

angstneurose, die gezien de aard logischerwijs alleen bij

mannen voorkwam:

‘Volgens lijders aan deze ziekte gevoelen zij op onregel-

matige tijdstippen dat de penis neiging heeft zich in de

buikholte terug te trekken. In de gevallen, waarin niet

tijdig hulp wordt verstrekt, zoude dit ook werkelijk

geschieden, en de patiënt dan tevens bezwijken. Zoodra

ze dan ook bemerken dat de eerste verschijnselen zich

voordoen, nemen zij de penis in de hand om terug-

trekken te beletten. Soms echter kunnen zij dit zelf

niet volhouden, en moet deze therapie door een ander

worden overgenomen’.14

In 1934 beschreef Van Wulfften Palthe in hetzelfde tijd-

schrift ook een aantal gevallen van koro, onder andere bij

een Maleisische radja [Indische vorst], waarbij het eigenaar-

dige was dat de gehele bevolking met de angstaanvallen van

hun hoofd meeleefde.15 Het bleef dagen in de streek onrus-

tig, de mensen gingen niet naar bed en brachten hun tijd

biddend door in de hoop op een gunstige afloop voor de

penis van hun radja. Volgens Van Wulfften Palthe kwam het

ziektebeeld voornamelijk onder de Chinese bevolking in

Indië voor en berustte de angst op een eeuwenoude mythe,

‘shook jong’, die algemeen bekend was onder de Chinezen;

‘een schrompeling van den penis door bepaalde oorzaken,

waarvan genoemd worden: het uitoefenen van geslachts-

daden op te jeugdigen leeftijd of, wanneer men er te zwak

figuur 3. ‘Inlandse afdeling’ te Lawang; patiënten worden beziggehouden met ‘klapperdoppluizen’.7

2849Ned Tijdschr Geneeskd. 2007 22 december;151(51)

voor is, het overmatig onaneren [masturberen] of tegen de

wind in urineren.’

In het artikel werden verschillende methoden beschre-

ven die in zwang waren onder de Chinese bevolking om op

een alternatieve manier de penis te bevestigen, onder ande-

re met het instrument de ‘lie teng hok’, een doosje voor een

milligrammenweegschaal dat veel werd gebruikt door Chi-

nese goudsmeden en apothekers (figuur 4).15

De casusbeschrijvingen van koro in de medische tijd-

schriften waren sporadischer; de aandoening werd meer

dan amok en latah gezien als een exotische noviteit. Van-

daag de dag verschijnen er overigens nog steeds casuïs-

tische mededelingen van koro uit voornamelijk het Azia-

tische continent en maakt men zelfs melding van epide-

mieën, waarbij de uitbraak van koro bij 2000 mannen in

Zuid-West China in 1987 de recentste was.16

tropenneurasthenie

De Nederlandse arts Swart Abrahamsz (1848-1911) was een

van de eersten die de zenuwziekte neurasthenie in verband

bracht met het leven in Nederlands-Indië. In 1888 schreef

hij in De Gids het artikel: ‘Eduard Douwes Dekker. Eene

ziektegeschiedenis’. Hierin werd de schrijver en Indisch

bestuursambtenaar Multatuli afgeschilderd als een neuras-

thenicus. Het zware tropische bestaan maakte van menig

bestuursambtenaar een neurasthenicus, aldus Swart Abra-

hamsz (figuur 5).17

Uit verschillende medische publicaties bleek dat neuras-

thenie heel veel verschillende symptomen kon hebben:

machteloosheid, hoofdpijn, besluiteloosheid, prikkelbaar-

heid, overmatig zweten, slapeloosheid, angsten, gebrek aan

eetlust en dwangvoorstellingen zijn hier de voornaamste

voorbeelden van. Dokter Van der Burg noemde de zenuw-

ziekte in 1904 ‘een groote doos waarin heel wat verschillen-

de toestanden worden opgeborgen’.19 Een van de grootste

verschillen met neurasthenie in Europa was dat de lichame-

lijke klachten in Indië eerder op de voorgrond traden dan de

psychische, aldus de in Batavia praktiserende zenuwarts

Van Loon. Het begon vaak met hoofdpijn en overmatig zwe-

ten. Maar ook hartkloppingen, eindeloze niesbuien en buik-

loop konden wijzen op het hebben van tropenneurasthenie.

Veelvuldig werden er door neurasthene Europeanen man-

tels en overjassen gedragen in het tropische klimaat; zij

waren overgevoelig voor de kleinste temperatuursveran-

deringen.

Neurasthenie was in Indië geen zeldzaamheid. Van Loon

publiceerde in 1927 zijn artikel ‘Het zenuwlijden der blan-

ken in de tropen’ in het Geneeskundig Tijdschrift voor Neder-landsch-Indië.20 Hieruit valt op te maken dat van de ambte-

naren die tussen 1915 en 1924 op verlof gingen 21% leed aan

neurasthenie. Volgens Van Loon konden ook ‘inlanders’ en

Chinezen de diagnose ‘neurasthenie’ krijgen. Daarbij ver-

meldde hij wel dat ‘verreweg het grootste deel onzer Inland-

sche patiënten behoorde tot den beteren (ambtenaren)stand

en de leerlingen der verschillende Opleidingsscholen.’20

Het tropische klimaat werd beschouwd als een van de voor-

naamste oorzaken van het krijgen van neurasthenie in In-

dië.

In 1923 verscheen het Leerboek der tropische geneeskunde

van de doktoren De Langen (1887-1967) en Lichtenstein

(1888-1944).21 Ook zij schreven dat een groot deel van de

neurasthenische klachten en verschijnselen moest worden

toegeschreven aan de voortdurende inwerking van het kli-

maat in Indië. Maar ook de moeilijkheden in een betrekking

figuur 4. (boven) Een van de methoden die gebruikt werd om

koro tegen te gaan; (onder) het instrument ‘lie teng hok’: een

doosje voor een milligrammenweegschaal dat veel werd gebruikt

door Chinese goudsmeden en apothekers en tevens gebruikt werd

als bevestigingsmethode om koro tegen te gaan.15

2850 Ned Tijdschr Geneeskd. 2007 22 december;151(51)

of ambt, het ontbreken van seizoenverschillen en de ner-

veuze aanleg waren alle oorzaken van het veelvuldig zenuw-

lijden in Indië. Overige oorzaken van de tropenneurasthe-

nieën waren heimweegevoelens naar Holland, ‘het over-

matige en overdadige licht, de kortere en lichtere slaap, de

talrijke infectieuze en toxische noxa’.21

Ook het eenzame leven in de rimboe van veel ambtena-

ren op afgelegen plekken ‘soms jaren aaneen op hetzelfde

eilandje als eenige blanke!’ kon leiden tot neurasthenie.21

Alle kleinigheden werden op een ziekelijke manier overdre-

ven. Het gevoel van het ondergaan van onrecht, paranoia en

overgevoeligheid en machtswellust kregen bij de eenzame

ambtenaar de overhand, met alle misstanden van dien.

Van Loon gaf als voorbeeld een ambtenaar die zo boos

was geworden op een muis, die de rechtszitting had ver-

stoord, dat hij die officieel de doodstraf oplegde. Ook een

steen, waaraan hij zijn voet had gestoten, moest plechtig

worden verbrijzeld. Het mysterieuze Indische leven kon

eveneens oorzaak zijn van het krijgen van de ziekte, aldus

Van Loon.

‘De stil-geheimzinnige rust der nachtelijke natuur, het

besef of het vermoeden der nabijheid van griezelige of

gevaarlijke dieren, van slangen of kalongs [vliegende

honden] of zelfs tijgers, de den Westerling oneigen

geluiden, die nu en dan de stille rust verstoren, en die

hij (maar vooral zij) combineert met ‘stille kracht’-verha-

len en ‘steen-worp’-geschiedenissen, de geruischlooze

barrevoetsgang der Inlanders die plotseling uit het

donker op den weg opduiken, of achter haar staan aan de

eettafel, dit alles tezamen met reeds aanwezige onlust-

gevoelens door het gemis van familieleden en het achter-

laten van dierbare vrienden, maken dat menigeen zich

nooit “thuis” voelt in het verre tropenland.’20

Maar wat kon een neurasthenicus doen om van zijn neurose

af te komen? Het belangrijkste advies was om ‘naar boven

te gaan’. Hiermee werd een bezoek aan een sanatorium

bedoeld in de koele bergen van Java. Of iemand kon een van

de heilzame waterbronnen bezoeken die Indië rijk was, aan

lichaamsbeweging doen of op verlof gaan naar Holland. In

figuur 5. Multatuli afgebeeld als neurasthenicus op de veranda van zijn residentie. Een spotprent die verscheen in de Nederlandse

Spectator naar aanleiding van een artikel van Swart Abrahamsz in De Gids.18 Onder de afbeelding staat ‘Wat had er heel wat anders kunnen

groeien uit den talentvollen knaap, wanneer hij onder strenge tucht en gezonde lichaams-diaethetiek wat langer en beter onderwijs had

kunnen genieten.’

2851Ned Tijdschr Geneeskd. 2007 22 december;151(51)

de Indische kranten werd verder volop geadverteerd voor

middeltjes tegen neurasthenie, ook door toko’s. Maar een

van de eerste en belangrijkste adviezen aan de Europeaan

die naar Indië kwam, was dat hij moest nagaan of hij aanleg

had om neurasthenicus te worden, of hij erfelijk was belast.

Wanneer dat het geval was, moest iemand zeker niet naar

Indië komen.6

. . . ‘dit is trouwens niet alleen om het gevaar voor neu-

rasthenie, doch nog om vele andere redenen . . . Het leven

toch van een jonggezel in Indië is eenvoudig treurig en

troosteloos en het is begrijpelijk dat velen gedreven

worden in de armen van de inlandsche huishoudster.’22

tot slot

De syndromen amok, latah en koro komen in bovenge-

noemde beschrijvingen archaïsch over, maar worden nu

nog sporadisch in de medische literatuur beschreven, en ge-

rekend onder de cultuurgebonden syndromen. De term

‘neurasthenie’ of ‘tropenneurasthenie’ is verouderd en kan

vandaag de dag het best worden vertaald als ‘dysthyme

stoornis’, of als ‘lichte depressieve stoornis’.23

De vraag is of bovengenoemde syndromen op zichzelf

staan of slechts cultureel bepaalde uitingen zijn, terug te

voeren op een achterliggende universele psychopatholo-

gische basis. De relatie tussen cultuur, etniciteit, ziekte en

gezondheid is complex en controversieel.24 Tegenwoordig

wordt daar met minder superioriteit en met meer nuance

naar gekeken dan de psychiaters in Nederlands-Indië toen-

tertijd deden.

De psychiatrie in Nederlands-Indië is een onderwerp dat

nadere studie verdient. In Indonesië ligt nog veel archief-

materiaal, dat vaak onder slechte klimatologische omstan-

digheden is opgeborgen en dat in steeds verder gaande staat

van verval verkeert. Wie meer wil weten zal snel moeten zijn.

Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: geen gemeld.

Aanvaard op 5 september 2007

Literatuur

1 [Advertentie.] De Locomotief november 24 1927.2 Couperus L. De stille kracht. Groningen: Wolters-Noordhoff; 1993.3 Kerkhoven A. Dutch psychiatrists on Java and Sumatra (1900-1927).

Proceedings of the 1st European Congress on the History of Psychia-try and Mental Health Care. Rotterdam: Erasmus Publishing; 1993. p. 239-46.

4 Oda R, Banzato MEC, Dalgalarrondo P. Some origins of cross-cultur al psychiatry. History of Psychiatry. 2005;16:155-69.

5 Jong JM de. Geschiedenis van het genezen; badverpleging als psy-chiatrische therapie (1900-1950). Ned Tijdschr Geneeskd. 1997;141:1487-91.

6 Eckhardt PP. Zenuwslopend Indië. Op zoek naar neurasthenie bij Europeanen in Nederlands-Indië; 1800-1930. [scriptie]. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam; 2001.

7 Lijkles S. Verslag omtrent het gouvernements krankzinnigengesticht te Lawang. Batavia: Landsdrukkerij; 1906.

8 Ledeboer LBE. Verslag omtrent het gouvernements krankzinnigen-gesticht Buitenzorg. Batavia: Landsdrukkerij; 1902.

9 Wulfften Palthe PM van. Amok. Ned Tijdschr Geneeskd. 1933;77:983-91.

10 Spores JC. Running amok; an historical inquiry [monographs in In-ternational Studies]. Ohio: Ohio University; 1988. p. 82.

11 Wulfften Palthe PM van. Geestesstoornis en gemeenschapsstructuur. Rede uitgesproken bij de 9e herdenking van Dies Natalis der Genees-kundige hoogeschool te Batavia op 15 augustus 1936. Batavia: Olt; 1936.

12 Brero PCJ van. Iets over het zoogenaamde ‘Latah’; een in Neder-landsch-Indië voorkomende neurose. Ned Tijdschr Geneeskd. 1895;39:270-80.

13 Breel I. Een literatuuronderzoek naar aard en voorkomen van het ver-schijnsel latah. Leiden: Rijksuniversiteit, vakgroep Klinische Psycho-logie; 1989.

14 Blonk JC. Koro. Geneeskundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië. 1895;35:562-3.

15 Wulfften Palthe PM van. Koro. Een eigenaardige angstneurose. Geneeskundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië. 1934;74:1713-20.

16 Ungvari GS, Mullen RS. Koro, the delusion of penile retraction. Urology. 1994;43:883-5.

17 Swart Abrahamsz Th. Eduard Douwes Dekker. Eene ziektegeschiede-nis. De Gids. 1888;6:1-75.

18 Schmidt Crans JM. Spotprent van Multatuli naar aanleiding van het artikel van Swart Abrahamz in De Gids. Nederlandse Spectator. 1888;27:86.

19 Burg CL van der. Akklimatatie. Geneeskundige bladen uit kliniek en laboratorium. 1904;10:1-27.

20 Loon FHG van. Het zenuwlijden der blanken in de tropen. Genees-kundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indië. 1927;67:435-78.

21 Langen CD de, Lichtenstein A. Leerboek der tropische geneeskunde. Batavia: Kolff & Co; 1923. p. 692-703.

22 Indische ziekten: practische handleiding ter voorkoming van de voornaamste in Nederlandsch-Indië heerschende ziekten/door een Indisch geneesheer. Amsterdam: De Bussy; 1907.

23 Boon T den, Geeraerts D, Sijs N van der. Van Dale. Groot Woorden-boek der Nederlandse Taal. Utrecht: Van Dale lexicografie; 2005.

24 Beneduce R, Martelli P. Politics of healing and politics of culture: ethnopsychiatry, identities and migration. Transcult Psychiatry. 2005;42:367-93.

Abstract

Mental illness in the former Dutch Indies – four psychiatric syndromes: amok, latah, koro and neurasthenia– At the beginning of the 20th century Dutch psychiatrists in the former

Dutch Indies encountered exotic psychiatric syndromes and variant expressions of psychopathological diseases that were also prevalent in Europe.

– The amok and latah syndromes were reported relatively frequently and were considered typical endemic psychopathologies. Amok is an acute condition of insanity in which the affected individual, a man, attempts to kill others. Latah is a shock-like condition in which the affected individual, a woman, mimics the movements and sounds of those nearby against her will.

– The koro syndrome is considered a typical but rare psychosis seen primarily among the Chinese population of the former Dutch Indies. Patients have a recurring fear of the penis retracting into the body.

– A diagnosis of ‘tropical neurasthenia’ was frequently made in Euro-peans for what today would be referred to as dysthymic disorder or minor depressive disorder.

Ned Tijdschr Geneeskd. 2007;151:2845-51