1

Geldstelsel onder kritiek?

Wat: Beraad ‘Geldstelsel onder kritiek’ Waar: Stichting Oikos, Mariahoek 16/17 te Utrecht (030 2361500) Wie: Platform Duurzame en Solidaire Economie & Kenniscentrum Religie en Ontwikkeling Leiding: Hans de Geus Datum: maandag 23 september 2013, 13.30 uur tot 17.00 uur M.m.v. Anne Marieke Schwencke, Rachida Talal, Rens van Tilburg, Hans Visser e.a. Verslag: David Renkema (Kenniscentrum Religie en Ontwikkeling)

Introductie

Geldstelsel – een Babylonische spraakverwarring Pogingen om het geldstelsel te beschrijven, te bekritiseren en/of te veranderen leiden steevast tot

een Babylonische spraakverwarring. De initiatiefnemers hebben dit ondervonden tijdens de

bijeenkomst die ze in november 2012 gezamenlijk hebben georganiseerd. Ook Anne Marieke

Schwencke kwam hiermee in aanraking in het onderzoek dat ze voor het KCRO uitvoerde naar de

praktijk van en de ideeën achter Islamic Finance.

Ten dele heeft deze verwarring van doen met de complexiteit van het geldstelsel als zodanig.

Deelname aan die discussie vergt enige specialistische en academische deskundigheid. Tegelijkertijd

heeft (bijna) ieder mens van doen met het geldstelsel, al is het maar omdat (bijna) ieder mens geld

gebruikt. We zijn allen afhankelijk van het stelsel, maar niemand kan het stelsel naar zijn of haar

hand zetten (publiek goed).

Maar voor een ander deel heeft deze verwarring te maken met de gelaagdheid in de

discussie. We hebben ten eerste onze ervaringen, praktijken, waarnemingen en verschijnselen. We

hebben ten tweede de analyses van deze ‘feiten’, hun onderlinge verbanden en de theoretische

achtergronden. Tenslotte hebben we ook van doen met de waarderingen van (toegekende

betekenissen aan) de ‘feiten’ en de ‘analyses’. Hier speelt het ethos van de persoon (in relatie tot

levensbeschouwing en religie) een rol. Deze drie lagen zijn in het publieke debat niet of nauwelijks uit

elkaar te houden.

De schriftelijke bijdrage van Anne Marieke Schwencke is een verdienstelijke poging om de discussie

over het geldstelsel in kaart te brengen. Haar startpunt ligt bij het Islamitisch renteverbod, maar ze

belandt (doelbewust) al spoedig midden in de discussie tussen diverse ‘geldhervormers’, over

alternatieve geld- en ruilsystemen en de gouden Dinar. Haar conclusie is dat in de mainstream

Islamic Finance wereld hoogstens pleidooien voor een hervorming van het geldsysteem zijn aan te

treffen. In meer radicale Islamitische bewegingen lijkt daarentegen meer aansluiting te zijn bij de

2

‘alternatieve geldsysteemdenkers’ (Occupy, anders-globalisten, etc.). Tegelijkertijd weerspiegelt

haar beschrijving van de discussies over het geldsysteem ook de geschetste tweeledige verwarring.

Tijdens het ronde tafel gesprek zetten we in bij deze verwarring en bij de weergave van Anne

Marieke Schwencke van de discussie. Kunnen we deze verwarring herleiden tot (uitsluitend)

verschillen in vakkennis en/of academische disciplines? Of is hier meer aan de hand, bijvoorbeeld

verschillende beelden van de (wenselijke) toekomst en/of verschillende waardensystemen?

Anne Marieke Schwencke positioneert haar verkenning in het onderstaande – door haar ontworpen

– plaatje.

Doelen Verkennen van toekomstbeelden van het geldstelsel, inclusief de achterliggende waarden.

Leveren van input voor het Sustainable Finance Lab

3

Welkom

Hans de Geus heet de aanwezigen welkom. Bij wijze van opening vraagt hij de aanwezigen om zich

voor te stellen aan de hand van de vragen ‘welk boek ben je aan het lezen?’ en ‘wat verwacht je van

de bijeenkomst?’. Uit de antwoorden op de eerste vraag, blijkt dat we te maken hebben met een

belezen gezelschap. De antwoorden op de tweede vraag varieerden. Zonder deze nu geheel en al

terug te kunnen brengen tot een enkel punt, overheerste de nieuwsgierigheid naar de denkbeelden

van de ander over het geldstelsel en geldschepping. Welke bouwstenen worden aangereikt door de

ervaringen van Islamic Finance? Waar liggen de verschillen? Is er een overlappende consensus? Zijn

de begrippen helder? Zijn hier niet bezig met het improviseren op een volwassen economie en een

duurzame welvaart?

Na dit voorstellingsrondje krijgt David Renkema (Kenniscentrum Religie en Ontwikkeling/Stichting

Oikos) de gelegenheid om te schetsen waarom en waartoe hij het initiatief tot deze bijeenkomst

heeft genomen (zie de introductie).

Islamitisch Financieren: een duurzaam alternatief? Anne Marieke Schwencke geeft een korte toelichting op het input document voor deze bijeenkomst

(zie bijlage) en op de achterliggende verkenning Islamitisch Financieren: een duurzaam alternatief?

(http://www.religion-and-development.nl/news/73/islamic-finance-a-sustainable-alternative ).

De kern van haar presentatie laat zich goed samenvatten met onderstaande sheets:

Systeem van islamitisch financieren

Ethisch

Geen rente, speculatie, ondoorzichtige risico’s

Alleen ‘reële’ transacties

Participatief, winst-, verlies- en risicodeling/ rentevrije constructies

Islamitische financiële sector

Niche 1 biljoen dollar, circa 1% van de mondiale markt

Mondiaal: ook buiten islamitische wereld

Gelddebatten

Geldcreatie, macht van banken, rente,

Sociaal onrechtvaardig, ecologisch destructief, instabiel

Oplossingen: inperken geldcreatie: meer reserves, toezicht, andere machtsbalans (staat, banken), alternatieven: rentevrij bankieren, complementaire geldsystemen.

Islamitisch financieren

In de Islamic Finance sector is het ‘geldsysteem’ geen issue, maar sommige wetgeleerden, islamitisch economen, politieke bewegingen vormen een uitzondering op deze mainstream

o De aard van geld, verbod op rente o Sociale onrechtvaardigheid: ongelijkwaardigheid risico’s geldschieter, -ontvanger,

afhankelijkheid

4

o Geen verbinding geld & ecologische duurzaamheid

Geldcreatie is geen issue op zichzelf: wel andere bancaire structuur, strengere eisen kapitaalreserves

Complementair geld weerklank vindt bij politieke bewegingen, Maleisië

Beraad Rens van Tilburg herkent een aantal punten van kritiek die leven onder Islamitische denkers. Hij

noemt de afstand tussen de financiële wereld en de reële economie en de omgang met risico’s. Ook

de keuze voor een expliciet moreel kader – ook ongeacht de inhoud – is interessant. Charlotte van

Dixhoorn schreef voor het Sustainable Finance Lab een interessante verkenning.1 De bereidheid

binnen dit lab om de geldschepping kritische te doordenken is er.

Hans Visser meent dat het perspectief van Islamic Finance overdreven wordt. De crisisgevoeligheid

was inderdaad wat minder, vooral vanwege het lage niveau van de leningen. Rentevrijstelling is meer

schijn dan werkelijkheid. De Triodos bank heeft z.i. veel meer te bieden.

Rachida Talal-Azimi maakt een onderscheid tussen de theorie en de praktijk van Islamic Finance. De

praktijk speelt zich (per definitie) af binnen een dominant kapitalistisch systeem. Je kunt je daar niet

geheel aan onttrekken. Maar het denken – de theorie – ontwikkelt zich wel degelijk. Zij ziet onder

de geleerden een beweging van ‘de letter’ naar ‘de geest’. De praktijk zal gezuiverd moeten worden

door het wegnemen van ‘foute producten’, een grotere invloed van de geleerden en door de intentie

goed te zijn voor de ander. Ze ziet toekomst in microkredieten en rentevrije leningen.

De reacties op deze drie benaderingen concentreren zich op de vraag wat de achterliggende

ideaalbeelden zijn. Wat is het punt aan de horizon? Daarnaast zijn er opmerkingen over het

(vermeende) antropocentrisch karakter van het Islamitisch denken, de inhoud van het begrip

duurzaamheid en de kapitalistische context van de Triodos bank.

Klaas van Egmond meent dat het beraad zich dient te richten op drie punten:

Het omgaan met risico’s, inclusief de rol van alle stakeholders en die van toezichthouders en

wens om het een en ander transparant te maken.

Geldschepping en de daarmee verbonden issues van seignorage (wie krijgt de voordelen?) en

allocatie van het nieuwe geld

De richting van de ontwikkelingen, inclusief de (verschillende?) ideaalbeelden van de wenselijke

ontwikkeling

Deze richtinggevende inbreng leidde tot diverse reacties. Islamic Finance onderscheidt zich op het

punt van geldschepping niet. Is die seignorage werkelijk een issue? Banken moeten ook kosten

maken. Oliebedrijven moeten betalen voor het winnen van olie; waarom zouden banken niet

betalen voor het scheppen van geld? Hoe passen we hier ‘duurzaamheid’ in? Roept het woord

creëren in relatie tot geld geen religieuze associaties op? De bank meet zich als het ware een

1 http://sustainablefinancelab.nl/files/2013/07/Full-Reserve-Banking-Dixhoorn-SFL.pdf

5

goddelijke status aan. Het is beter te spreken over het maken van geld. Maar is geldcreatie echt een

issue?

Na de pauze hervatten we het gesprek. Na een exposé over de relatie tussen het geldsysteem,

groeidwang en de grenzen aan het natuurlijk systeem, ging het over de ethiek in de financiële sector.

Binnen de drie punt van Van Egmond gaat het dan met name over de omgang met risico’s en de

ideaalbeelden. De discussie ging met name over de rol van de bankier. Is het aan hem of haar om te

zeggen waar het naar toe moet? Is het aan de politiek of juist aan alle stakeholders? Waar (bij wie)

leg je de keuzes neer? Wie krijgt de schuld als het fout blijkt te gaan? In het verlengde van deze

discussie legt Van Tilburg twee grootschalige voorbeelden naast elkaar: de gelden die naar Midden-

en Oost-Europese landen zijn gegaan versus de gelden die naar Zuid-Europese landen zijn gegaan. De

bankiers waren in het eerste geval zeer kritisch omdat ze zelf ook de risico’s droegen, maar in het

tweede geval hoefden ze niet zo kritisch te zijn omdat de risico’s uiteindelijk bij de lidstaten

(belastingbetalers) van de EU lagen. De banken nemen de winsten (privatisering) en wentelen de

risico’s af op de gemeenschap.

Martijn van der Linden komt terug op de ideaalbeelden en de achterliggende waarden. Hij stelt voor

drie waarden als leidraad te gebruiken: ecologische duurzaamheid (1), stabiliteit van het systeem (2)

en eerlijk delen (3). Van daaruit kwamen we bij alternatieve geldsystemen of alternatieve

mogelijkheden om geld te scheppen. Wat dit betreft creëert ICT allerlei onvermoede kansen. De

vraag is echter of er werkelijk een gedeelde behoefte is aan verandering. Feitelijk is er nog geen

helder handelingsperspectief op dit terrein. Daar ligt de uitdaging!

Socrates Schouten merkt op dat we op allerlei plaatsen en tijden druk zijn met het bedenken hoe het

anders zou kunnen, maar velen zijn (nog) niet overtuigd dat het anders moet. Wat zijn de bronnen

voor een nieuwe beweging? Het gaat dan om inspiratie, ideeën, perspectieven, praktijken en

uiteindelijk ook om politiek draagvlak. Paul Metz meent dat de banken alle veranderingen

tegenhouden. Daardoor (en door de complexiteit) pakt de politiek het niet op. Maar als er opnieuw

een crisis uitbreekt – zie het werk van Joris Luijendijk – moeten wij klaar staan met alternatieven.

Een aantal mensen toont zich bezorgd dat noch politici noch media interesse hebben in de risico’s die

samenhangen met het geldstelsel. Ze lijken de urgentie niet te peilen. De garanties van ‘Europa’

zouden ons wel eens €100 miljard kunnen kosten.

Heleen Toxopeus ziet dat er een palet aan perspectieven of oplossingen is. Dat kan nuttig zijn, maar

daarmee creëren we ook veel verwarring. Maar als we over oplossingen spreken, weten we dan ook

wat de gedeelde vraag is? Ethiek kan niet voortvloeien uit regels, ethiek dient van binnenuit te

komen, vanuit communities. Werner Bijkerk noemt de kwestie van onafhankelijk toezicht op de

financiële sector. De norm is nu vooral ingegeven door de belangen van de klanten. Duurzaamheid

kan als additionele norm ingebracht worden. Klaas van Egmond merkt op dat pleidooien voor een

verscherpt toezicht op falende systemen kenmerkend zijn voor maatschappijen die op instorten

staan.

6

Ronald Lubberts brengt het boek van Christiaan Hogenhuis (Oikos) in herinnering2: Improviseren op

een volwassen economie. We zullen met alle verschillende inzichten, ervaringen en voorkeuren

zonder een expliciet concreet einddoel, al doende aan de slag moeten gaan. Dat vraagt om

creativiteit, goede afstemming op elkaar en gebruik maken van alle beschikbare resources.

Hans de Geus geeft tenslotte David Renkema het woord om de bijeenkomst te besluiten. David

Renkema geeft aan dat we op zijn minst consensus hebben over het betrekken van waarden (al dan

niet religieus geïnspireerd) bij de bezinning op het geldstelsel. In die zin reikt Islamic Finance ons een

bouwsteen aan. Tegelijkertijd lijkt de beoogde improvisatie vooralsnog vooral een kakofonie van

geluiden voort te brengen. Maar wellicht vergt goed luisteren ook beter geoefende oren. Het

verslag zal binnen veertien dagen beschikbaar gesteld worden. Hij bedankt een ieder voor zijn of

haar inbreng, in het bijzonder Hans de Geus en Anne Marieke Schwencke.

Overpeinzingen Direct na afloop van het beraad was het lastig om de vraag te beantwoorden in hoeverre het beraad

heeft beantwoord aan de verwachtingen. Toen bekroop ons het gevoel dat het beraad vooral een

bevestiging van de ‘staat van verwarring’ (vrij naar Ad Verbrugge) was. De gelaagdheid in de discussie

die we in de uitnodiging schetsten scheen onvoldoende terug te keren in de gesprekken. Therapieën

werden op tafel gelegd, terwijl er geen eenstemmigheid was over de diagnose. Het onderscheid

tussen kale feiten en ervaringen, analyses van causale verbanden, de toegekende betekenissen aan

feiten en analyses en wenselijke oplossingsrichtingen leek onvoldoende tot uitdrukking te komen.

Maar toen dat alles enigszins geland was en de aantekeningen geordend waren, tekenden zich tot

wat scherpere contouren af, minder verwarrend wellicht.

Een eerste conclusie is dat Islamic Finance geen redelijk alternatief vormt voor het vigerende

geldsysteem. Gaandeweg de verkenning door Anne Marieke Schwencke hadden we deze conclusie al

getrokken, maar het is goed dat deze in het beraad min of meer bevestigd werd. In de praktijk

verschilt Islamic Finance niet fundamenteel van het westerse systeem.

De tweede conclusie is dat Islamic Finance wel laat zien wat er gebeurt als we proberen (al dan niet

religieus geïnspireerde) waarden toe te passen in financiële markten. Je komt dan terecht in een

spanningsveld tussen hoog gegrepen waarden en een weerbarstige praktijk. Een vraag is dan wie de

positie hebben om die waarden te poneren, te interpreteren en (eventueel) op te leggen. Een

tweede vraag is dan in welke mate je je wilt en kunt aanpassen aan die weerbarstige praktijk met

haar eigen dynamiek. Een derde vraag betreft dan de omgang met verscheidenheid. Binnen een

homogene samenleving kan een zekere consensus bestaan over het goede (samen) leven, de goede

(financiële of economische) huishouding. Maar in een heterogene – plurale – samenleving met

mondiale markten is hier geen sprake van, althans niet vanzelfsprekend.

De derde conclusie is dat de deelnemers aan het beraad wel degelijk van mening leken te zijn dat het

bij het zoeken naar aanpassingen van of alternatieven voor het huidige geldstelsel ook om waarden

2 http://www.stichtingoikos.nl/actueel/nieuw-boek-de-ceder-de-saxofoon

7

gaat.3 Iedere diagnose van het huidige geldstelsel (en de daarmee verbonden geldcreatie) hanteert

impliciet of expliciet bepaalde waarden, (toekomst) beelden van het goede leven. Diezelfde beelden

en waarden klinken ook weer door in de voorgestane veranderingen, alternatieven etc. Tegelijkertijd

lijken de bestaande alternatieven dermate veel voorkennis (al dan niet ideologisch gekleurd) te

veronderstellen dat ze nog geen rol spelen in het publieke en politieke debat. Het Sustainable

Finance Lab kan hier wellicht een rol spelen. Een heldere uitleg van het bestaande stelsel en van de

alternatieve stelsels is een essentiële stap. In dit verband moet zeker verwezen worden naar het

onderzoek van Charlotte van Dixhoorn.4 Mijn zorg in dit verband is hoe dergelijk onderzoek

toegankelijk gemaakt kan worden voor een breder publiek, inclusief leken en politici.

We zijn het beraad ingegaan vanuit twee onderscheiden gedachten. De eerste gedachte was dat de

huidige crises op de een of andere manier ook raken aan het geldstelsel, wellicht zelfs de

grondslagen van dit geldstelsel. Een aantal initiatieven – zowel praktisch als theoretisch – is druk

doende deze gedachte uit te werken. De tweede gedachte was dat mensen op allerlei manieren

deelnemen aan dit geldstelsel. Hun al dan niet religieus geïnspireerde levensovertuiging laten zij

daarbij niet thuis. Sterker, soms vormt die levensovertuiging de basis voor een eigen positie. Anne

Marieke Schwencke heeft vanuit deze gedachte haar verkenning uitgevoerd. Islamic Finance was wat

dit betreft een bijzonder voorbeeld, omdat dit ook enige omvang heeft. Wellicht hadden we ook de

Triodos bank (geïnspireerd vanuit de antroposofie) of Oikocredit (geïnspireerd vanuit de

oecumenische (christelijke) beweging) kunnen kiezen als voorbeeld. Beide lijnen kwamen samen in

dit beraad.

Een volgende stap zou kunnen zijn om de diverse voorstellen om het huidige geldstelsel aan te

passen en/of te vervangen door andere stelsels, systematisch te bevragen:

Op welke problemen moet dit alternatief een antwoord geven?

Wat zijn de achterliggende toekomstbeelden (waarden, het goede (samen) leven)?

Wat zijn de bedoelde en onbedoelde gevolgen van de beoogde verandering?

Welke dilemma’s5 liggen er?

3 Het huidige geldstelsel is ook gebaseerd op en afhankelijk van waarden. Het is in feite gebaseerd op vertrouwen. Juist dat vertrouwen is meted crisis op zijn minst geschokt, zo niet afgenomen. 4 http://sustainablefinancelab.nl/files/2013/07/Full-Reserve-Banking-Dixhoorn-SFL.pdf. Zie ook haar masterthesis: http://sustainabilityscience.eu/resources/ 5 Een dilemma houdt een keuze tussen twee alternatieven in, waarbij altijd iets wint maar ook iets verliest. Het gaat met andere woorden bij een dilemma niet om een keuze tussen goed en fout, maar tussen fout en fout.

8

Bijlage 1

Deelnemers Deelnemers

Arkel van Henk STRO

Bijkerk Werner IOSCO

Dwarswaard Esther Oikos/KCRO

Egmond van Klaas Universiteit Utrecht

Faber Evert Jan Universiteit

Geus de Hans gespreksleiding

Hayat Raphi Vrije Universiteit Amsterdam

Jansen Ruth Islamic Relief Nederland

Linden v.d. Martijn Platform DSE

Lubberts Ronald DSE

Metz Paul DSE

Renkema David Oikos/KCRO

Schouten Socrates Qoin

Schwencke Anne Marieke KCRO

Talal-Azimi Rachida Rabobank

Tellegen Egbert DSE

Tilburg van Rens Sustainable Finance Lab

Toxopeus Helen Economy Transformers

Visser Hans Vrije Universiteit, Amsterdam

9

Bijlage 2

Expertmeeting Geldstelsel onder kritiek?

Islamitisch financieren en gelddebatten

Op 23 september organiseren het Kenniscentrum Religie en Ontwikkeling en het Platform Duurzame

en Solidaire Economie de expertmeeting ‘Geldstelsel onder kritiek?’. In deze sessie staat het

geldstelsel ter discussie. Hoe werkt het? Waar gaat het fout en hoe kan het beter? Hierbij wordt ook

de vraag gesteld hoe er vanuit de islamitisch financiële wereld naar gekeken wordt. Experts vanuit

verschillende disciplines zijn uitgenodigd voor een open en vrije gedachtewisseling over deze boeiende

thema’s.

Inleiding

“Banken kunnen leren van de islam” stelt Celia de Anca, een Spaanse specialiste in islamitisch

financieren in de Volkskrant in juni 20136. Ze bezoekt Nederland voor deelname aan een congres

over complementaire geldsystemen. In deze kringen toont men interesse in islamitisch financieren.

Een maand later plaatst de Volkskrant een opiniestuk over geldschepping. “Geldcreatie een gevaarlijk

privilege is, zowel in private als in publieke handen”7. Klaas van Egmond, Rens van Tilburg en Francis

Weyzig, alle drie verbonden aan het Sustainable Finance Lab richten hun pijlen op het geldstelsel en

de rol van banken in het proces van geldschepping. Private commerciële banken hebben teveel

6 Celia de Anca is directeur van het Saudi-Spanish Centre for Islamic Economics and Finance (SCIEF) en het Centre for Diversity in Global Management at IE Business School. Ze verzorgt een gastlezing aan de Universiteit Leiden op 20 juni en een presentatie op de Internationale conferentie over Complementary Currencies op 21 juni. Voor het artikel zie: http://hum.leidenuniv.nl/lucis/lucis-in-de-media/celia-de-anca-in-de-volkskrant.html. 7 Volkskrant, Opinie& debat, 27 juli 2013: Artikel “Geldcreatie is een gevaarlijke privilege, zowel in private als in publieke handen” van Klaas van Egmond, Francis Weyzig en Rens van Tilburg van het Sustainable Finance Lab.

10

macht naar zich toegetrokken. Dat moet en kan anders, stellen zij. Tijdens de expert sessie op 23

september verbinden we deze stukken met elkaar: kritiek op het geldstelsel, geldschepping, rente en

islamitisch financieren.

Doel

Deze notitie is bedoeld als startpunt en voeding voor de discussie. Het is een samenvatting van

hoofdstuk 4 ‘De financiële crisis en stabiliteit’ en 5 ‘Rente en het Geldstelsel’ van de verkenning

Islamitisch financieren: een duurzaam alternatief? (Schwencke, augustus 2013) welke in opdracht van

het Kenniscentrum Religie en Ontwikkeling tot stand is gekomen8.

Analyse: wat mankeert er aan het geldstelsel?

Kritiek op het geldstelsel wordt gedeeld door een groeiende internationale beweging9. Deze sluit aan

bij de bredere onvrede over het functioneren van de financiële sector. Debatten over de vraag

waarom het mis is gegaan (inzicht), gaan naadloos over in vragen naar alternatieven: hoe dan wel

(alternatieven). In Nederland vinden deze discussies onder andere plaats in de kringen rond het

Sustainable Finance Lab, Platform Duurzame en Solidaire Economie, Economy Transformers, Oikos en

STRO (al sinds de jaren’ 80 actief als Aktie Strohalm).

In deze debatten worden de volgende argumentatielijnen naar voren gebracht.

- Geldschepping is in handen gekomen van private en commerciële banken. Commerciële private banken hebben het recht verkregen om “geld vanuit het niets te creëren”. Geld ontstaat als er een lening wordt vertrekt of krediet wordt verleend. De kritiek is gericht op de macht van banken.

- Het geldsysteem is inherent instabiel. Omdat er ‘rente’ gevraagd wordt over de leningen, moet er meer geld terugbetaald worden dan is geleend. Dit geld moet ergens vandaan komen; ook dit moet worden gecreëerd vanuit het niets bij dezelfde of een andere bank. Hierdoor ontstaat een zelfversterkend effect; de totale geldhoeveelheid in het systeem neemt toe, totdat het lenen stopt en het systeem instort. Het geldssysteem is inherent instabiel. Instabiliteit is het probleem. De kritiek is gericht op het rentemechanisme.

Partijen als STRO richten zich specifieker op het rentemechanisme: dit is sociaal onrechtvaardig en

ecologisch niet duurzaam10.

- Het rentemechanisme voert de druk op economische groei continue op; we moeten netto steeds meer verdienen om onze schuldenlast plus rente te kunnen terugbetalen. Economische groei leidt tot een toenemende milieubelasting. Oneindige groei is niet houdbaar op een eindige planeet11. Het systeem werkt bovendien kortetermijndenken in de hand, omdat toekomstige baten minder zwaar meewegen in investeringsbeslissingen

8 De Verkenning Islamitisch financieren: een duurzaam alternatief? is te vinden op: http://www.religion-and-development.nl/news/73/islamic-finance-a-sustainable-alternative 9 In Engeland: Positive Money Movement: http://www.positivemoney.org/. New Economics Foundation (nef): Where does Money come from? http://www.neweconomics.org/publications/where-does-money-come-from. 10 Social TRade Organisation (STRO), Henk van Arkel en Jaap Vink. Lietaer, B. Geld en Duurzaamheid, van een falend geldsysteem naar een monetair ecosysteem, Uitgeverij Jan Van Arkel, 2012. Original English version: Money and Sustainability, The Missing Link, Triarchy Press, 2012 11 Hiermee belanden we op het terrein van de debatten over economische groei en milieu (Tim Jackson, Herman Daly, Serge Latouche e.a). Hierop is een uitgebreide literatuur beschikbaar.

11

(inherent aan berekeningswijze)12. Het rentemechanisme veroorzaakt economische groeidwang en milieuproblemen.

- Het rentemechanisme werkt sociale onrechtvaardigheid in de hand. Mensen met geld zien hun vermogen door de rente vermeerderen, mensen zonder geld worden armer omdat zij moeten lenen. Het rentemechanisme veroorzaakt sociale problemen.

Bernard Lietaer vat het als volgt samen in Geld en Duurzaamheid.

Het geldsysteem is funest voor duurzaamheid: “Het maakt elke crisis erger dan nodig,

stimuleert kortetermijndenken, vereist oneindige groei in een eindige wereld, concentreert

rijkdom bij een kleine elite en breekt de natuurlijke saamhorigheid tussen mensen af”13.

Zie Verkenning hoofdstuk 5.

Oplossing: wat zijn de alternatieven?

Verschillende oplossingsrichtingen worden aangevoerd (door verschillende partijen).

- Sommigen pleiten voor het verleggen van het recht op geldschepping naar de staat (IMF Chicago Plan Revisited) of naar de centrale banken (een vierde macht naast de banken, rechtelijke macht en staat; Van Egmond, Wyzig en Van Tilburg). Het gaat om een andere verdeling van de macht.

- Sommigen concentreren zich op hervorming van de banken. Kredietverlening en geldschepping wordt ingeperkt door eisen te stellen aan de grootte van de kapitaalbuffers (fractional reserves). Het gaat om inperking van de macht van banken.

- Men ontwikkelt ‘rentevrije’ banken. De JAK bank geldt als schoolvoorbeeld. De rentevrije leningen worden gefinancierd uit spaardeposito’s van leden (100% eigen kapitaal). Het gaat om voorkomen van de negatieve ethische gevolgen van rente.

- Men ontwikkelt complementaire (rentevrije) geldsystemen. Door als organisatie of gemeenschap zelf een eigen betalingseenheid of ‘munt’ te creëren, wordt een deel van de macht van geldschepping aan de banken onttrokken. Alternatief geld kan ook rente-vrij gecreëerd worden. Een geldsysteem met verschillende ‘soorten’ geldsystemen is stabieler (monetair ecosysteem; Lietaer). Het gaat om verdeling, inperking van de macht en voorkomen van sociale en milieuproblemen.

Zie Verkenning hoofdstuk 5.

Islamitisch financieren: visies op geld, geldcreatie, rente

12 Dit is een gevolg van de manier waarop de rentabiliteit van projecten wordt vastgesteld. Alle baten uit investeringen worden vergeleken met wat het op zou brengen als het geld op de bank zou zijn blijven staan (in economische kostenbatenanalyses). Omdat ook de renteopbrengst weer rente genereert (cumulatieve rente) leveren de opbrengsten van een project in een verre toekomst relatief minder op. De toekomst en daarmee de belangen van toekomstige generaties worden zo systematisch ondergewaardeerd. 13 Bernard Lietaer, auteur van de Toekomst van Geld (vertaald in 18 talen ) is internationale expert op gebied van montaire valutasystemen. Hij werkte o.a bij de Centrale Bank van België en Gaia hedgefunds, en is nu hoogleraar aan de Universiteit van Californië en de Universiteit van Financiën in Moskou. www.lietaer.com/ en website Money and Sustainability: http://www.money-sustainability.net/. Quote islam in: Geld en Duurzaamheid, van een falend geldsysteem naar een monetair ecosysteem, 2012. p154.

12

Hoe verhoudt deze ideeënwereld zich tot de islamitische denkwereld en praktijk? De mainstream

Islamic Finance sector houdt zich grotendeels afzijdig van de fundamentele gelddebatten (net als de

conventionele financiële sector). Een verbinding tussen onderwerpen als geldcreatie, economische

groei en duurzaamheid wordt zelden gelegd. Duurzaamheid is pas sinds kort onderwerp van debat in

de sector, vooral vanuit de optiek van ‘ethische investeren’ (zie Verkenning hoofdstuk 4).

Commerciële islamitische banken hebben weinig gemeen met coöperatieve banken zoals de JAK

Bank. Het islamitische bankwezen functioneert als investeringsbank (zakenbank), of financiert op

basis van koop met opslag of lease constructies. Dit wijkt af van de JAK Bank die financiert met

rentevrije leningen14. Er is echter in toenemende mate interesse aan het ontstaan onder islamitische

groepen in coöperatief bankieren15. Dit biedt aangrijpingspunten voor discussie en samenwerking

met de JAK bank en andere coöperatieve banken.

Voor korte omschrijving van islamitisch financieren: zie bijlage en Verkenning hoofdstuk 2.

Het rentesysteem is onderwerp van islamitische debatten. Islamitische economen en theoretici

voeren onder andere de volgende argumenten aan tegen het rentesysteem.

- Het rentesysteem werkt sociale ongelijkheid in de hand16. Het rentesysteem vergroot de verschillen tussen arm en rijk en leidt tot uitbuiting van de sociaal zwakkeren.

- Sommige islamitische denkers stellen dat een lening is te zien als een vorm van liefdadigheid. Het is onfatsoenlijk om daar winsten op te maken17.

- Het rentesysteem is economisch onrechtvaardig. De verstrekker van een rentedragende lening loopt geen commercieel risico, omdat het rentebedrag op voorhand is afgesproken. De onzekerheid over de toekomst wordt daarmee eenzijdig afgewenteld op de geldontvanger. Er dient sprake te zijn van een gelijkwaardige spreiding van de risico’s over de geldverstrekker en ontvanger (winst- en verliesdeling).

- Rente voegt geen reële economische waarde toe. Geld heeft geen intrinsieke waarde, het is een middel en geen doel. Het is een ruilmiddel dat uitwisseling van goederen en diensten mogelijk maakt en kan dus geen bron voor winst zijn18. Geld met geld maken uit rente op leningen en speculatieve transacties is niet toegestaan. Geld moet productief zijn en ten dienste staan van de (reële) economie. Winst uit reële handel verschilt fundamenteel van winst uit een geldlening19. Het eerste is toegestaan, het tweede niet (of onder voorwaarden).

Islamitisch economen suggereren daarnaast dat een islamitische economie inherent stabieler is:

- Speculatieve en ondoorzichtige transacties, handel in complexe rentedragende schulden (derivaten en credit default swaps) zijn verboden.

- De sterkere nadruk op equity finance, participatieve investeringen en risicodeling vermindert de afhankelijkheid van rentedragende schulden.

14 De islamitische banken bestaan formeel uit twee delen; een spaarbank en een investeringsbank. De spaarbank lijkt nog het meeste op de JAK bank . De investeringsbank belegt het vermogen voor de klanten en deelt (in theorie) het risico met de klanten. Alleen de spaarbank dient in theorie 100% kapitaalreserves aan te houden (al schijnt dit in de praktijk niet te gebeuren). 15 Mahmoud El-Gamal van de Amerikaanse Rice University is een uitgesproken criticus van de islamitisch financiële sector. Hij is een voorstander van coöperatief bankieren. http://elgamal.blogspot.nl/ 16 Zie bijvoorbeeld Fazlur Rahman, ‘Riba and Interest’in: Islamic Studies 3,n1 (1964). 17 In Saleh 2010,2010 met achterliggende bronnen. 18 Taqi Usmani 2002. Usmani, Muhammad Taqi., An Introduction to Islamic Finance, Kluwer Law International, 2002. 19 Zie ook: Wolters, p74. Wolters, W.G., Islamitisch Financieren, Tussen Principles en Realiteit, Sonsbeek Publishers, 2012.

13

- Islamitische banken houden grotere kapitaal reserves aan (fractional reserves). De mogelijkheid voor geldcreatie uit het niets is hiermee dus ook ingeperkt20.

- Er is een robuustere verbinding met de reële economie, omdat alle transacties gekoppeld zijn aan reële uitwisseling van goederen en diensten (asset backed of based). Islamitische financiële transacties zijn asset backed (of asset based). Dit remt excessieve schuldcreatie, mogelijkheden om schuld op schuld te laden21.

Alternatief islamitisch geld: meer weerklank bij de radicalere bewegingen

Buiten de Islamic Finance sector zijn kritische geluiden te horen gericht op het geldstelsel. Ook

bestaat er interesse in alternatieve ‘islamitische’ geldsystemen.

- Een aantal kritische, politiek georiënteerde bewegingen pleit voor de herinvoering van de gouden dinar en de zilveren dirham, of voor koppeling van geldsystemen aan de goudstandaard22. In Engeland zijn groepen actief die de ideeënwereld van Lietaer moeiteloos combineren met islamitische denkbeelden23. De verwantschap met het denken van de Positive Money Movement is niet ver te zoeken. De Hizb ut-tahrir verbindt deze denkwereld expliciet met een radicalere islamitische agenda; zo pleit ze onder andere voor herinvoering van het kalifaat24.

- Er bestaat opvallend veel interesse in Maleisië.. Op een internationale conferentie in 2003 heeft de toenmalige premier van Maleisië, Matahir, een voorstel gelanceerd voor een internationale islamitische munteenheid om handel tussen moslimlanden te stimuleren. Brede weerklank heeft dit idee niet gevonden in de islamitische wereld. Wel zijn verschillende groeperingen in Maleisië bezig met de ontwikkeling van islamitische munteenheden. Complementair geld is duidelijk verbonden met de regionale politieke agenda’s en islamitische identiteit. STRO werkt samen met Maleisische partners.

- Op diverse plekken bestaat interesse in rentevrije complementaire geld- en handelssystemen gericht op islamitische doelgroepen (o.a Turk Barter25, Nederland ORFD26, STRO).

20 Askari, Iqbal, Mirakhor, Globalization & Islamic Finance (2010), p87. “Fractional reserve banking gives financial intermediaries the power to create (and destroy) credit (therefore money) out of thin air. In this way, booms and contractions are magnified.” 21 Omar Salah en Reinout Wibier van Tilburg Law School over The Credit Crunch en Islamic Finance . 22 Zie ook: Wolters (2009), voor een beschrijving van de islamitische geldhervormingsbeweging; p173. 23 Tarek el-Diwany: www.whyareweallindebt.com en www.theproblemwithinterest.com 24 Hizb ut-Tahrir: www.hizb-ut-tahrir.org. The Goldreport http://www.thegoldreport.co.uk/publications/gold-standard-the-future-for-a-stable-global-currency; Imran Hossein: http://www.imranhosein.org/home.html; Sunnah Money (weblog): http://www.sunnahmoney.com/about/ 25 Turk Barter: http://www.turkbarter.com/. Volgens Edgar Kampers van Qoin wordt hier gedacht aan een ‘islamitisch’ ruilsysteem. De directeur van Turk Barter is op een STRO conferentie geweest over de islamitische economie (zie verder). Op de website is hierover geen informatie te vinden over samenwerking met de islamitische financiële sector. Dit moet verder worden uitgezocht. 26 Stichting Onderzoekscentrum Rentevrije Financiële Dienstverlening (ORFD. www.orfd.nl. Noerdien Chalhi is een van de oprichters en een belangrijke trekker. Chalhi heeft een master Islamic Finance in Durham, Engeland gedaan en volgt de ontwikkelingen op de voet. Hij rapporteert zijn bevindingen op de veel gelezen Weblog WijBlijvenHier. http://www.wijblijvenhier.nl/author/Nordien-Chalhi/. Update Overzicht 2012: http://www.360ibf.com./. ORFD stimuleert onderzoek naar rentevrije financiële diensten en producten in Nederland. Het is in juni 2013 een partnerschap aangegaan met de Islamic Development Bank en bieden rentevrije leningen voor studenten aan

14

Debat: Kritiek op de critici

De critici van het geldstelsel en rentemechanisme zijn zelf ook onderwerp van kritiek.

- Rente heeft ook nuttige effecten: het is een manier om eigendom van geld te belonen, het stimuleert mensen om consumptie uit te stellen en geld aan anderen uit te lenen, direct of via de bank, het maakt investeringen in de economie mogelijk die anders achterwege zouden blijven. “Maar het systeem heeft ook een zeer negatieve keerzijde en die moeten we niet over het hoofd zien. … Ons geldsysteem is vaak een blinde vlek wanneer er gezocht wordt naar manieren om een duurzame stabiele welvaart te bereiken” (Economy Transformers)27.

Rente is de motor achter de welvaartsgroei van de afgelopen eeuwen. .. Het

rentegebruik maakt bankieren mogelijk, dat op zijn beurt een belangrijke rol speelt

bij het financieren van investeringen, die op hun beurt weer cruciaal zijn voor

welvaartsgroei. … In het huidige tijdsgewricht is dat een wat impopulair standpunt,

maar daarom niet minder waar. Tot zover het nieuwe inzicht van het rentevrije

bankieren (Wim Boonstra, hoofdeconoom van de Rabobank28).

- Een stabiele economie is ook mogelijk met behoud van het rentesysteem. Rentebetalingen worden weliswaar aan de economie onttrokken, maar worden door diezelfde bank via de lonen van bankpersoneel weer in omloop gebracht. Er hoeft dus geen schaarste te ontstaan. Dit systeem is juist een cruciale factor in het stabiliseren van de economie. “Het probleem bestaat niet en Lietaer’s verhaal deugt niet” (Hans Visser29).

- Geldcreatie door banken is niet noodzakelijkerwijs instabiel.

Het lijkt er wel op alsof banken geld uit het niets maken, maar dat is een onterecht

conclusie. Het door de bank gecreëerde geld is gedekt door een

inspanningsverplichting van degene die het geld heeft geleend om het weer terug te

betalen (Wim Boonstra, hoofdeconoom van de Rabobank)30.

27 Toxopeus, H. en S, Een Verkenning van ONS geldsysteem (2012), Economy Transformers in samenwerking met Oxfam Novib, Seminar Het Kwartje Valt op 10 mei 2012. www.economytransformers.com 28 Wim Boonstra, column Financieel Dagblad, 17 november 2011: De Beperkingen van zogenaamd nieuwe inzichten’ (niet meer online beschikbaar) 29 Hans Visser, email correspondentie Schwencke maart 2013. “Lonen, en verdere bedrijfskosten, en als er dan nog wat overblijft wordt de rest als winst uitgekeerd aan de aandeelhouders. De banken leven, afgezien van fees, van het verschil tussen de rente die ze betalen en de rente die ze ontvangen, daar worden hun kosten van betaald en de winst mee behaald, en het geld dat daaraan besteed wordt keert allemaal terug in de kringloop. Rente dwingt niet tot voortgaande groei, rente is uitstekend verenigbaar met een stationaire economie. Bovendien, als het voor rente zou gelden, zou het ook voor winsten gelden – wie geld van een bank via een musharaka of een mudaraba constructie gebruikt, moet uiteindelijk ook een hoger bedrag terugbetalen. Wat dat betreft is er geen verschil tussen schuldfinanciering en participaties op basis van winstdeling. Dus: in de eerste plaats bestaat het probleem niet (Lietaers verhaal deugt niet), en in de tweede plaats, als het wel zou bestaan zou islamitisch financieren geen oplossing bieden. Stationair: stel ik koop een huis met geleend geld. Ik betaal rente en aflossing uit mijn inkomen en de bank gaat de binnengekomen rente gebruiken voor lonen, verdere kosten en dividenden, en de binnengekomen aflossingen voor het verstrekken van nieuwe leningen. Dat proces kan op een constant niveau doorgaan. Rente is belangrijkste oorzaak armoede. Loze stelling, de meeste armoe komt/kwam voor in landen die geheel buiten de stroom van de globalisering lagen en niet veel met leningen te maken hadden”. 30 Wim Boonstra is Chief Economist bij de Rabobank Nederland en doceert geld en Bankwezen aan de VU Amsterdam. FD 15 december 2012”: ‘Geldscheppen is een fluitje van een cent. Houd overheid bij de geldkraan weg’ in Bewerking van een hoofdstuk in Kapitaal Vertrouwen.

15

Hans Visser, monetair econoom en specialist islamitisch financieren heeft als een van de weinigen

een vergelijking gemaakt tussen islamitisch financieren, de JAK bank en alternatieve geldsystemen31.

Hij toont zich kritisch over alle drie de ‘alternatieve’ systemen.

- Het islamitische systeem gaat het probleem van geldcreatie en steeds toenemende geldhoeveelheden ook niet oplossen. Een sterk accent op (participatieve) financieringen, risico- en winstdeling is geen waarborg voor een stabiel systeem.

Wat voor rente zou gelden, zou ook voor winsten gelden – wie geld van een bank via

een participatieve (musharaka of een mudaraba) constructie gebruikt, moet

uiteindelijk ook een hoger bedrag terugbetalen. Wat dat betreft is er geen verschil

tussen schuldfinanciering en participaties op basis van winstdeling. Dus: in de eerste

plaats bestaat het probleem niet (Lietaers verhaal deugt niet) en in de tweede plaats,

als het wel zou bestaan, zou islamitisch financieren geen oplossing bieden (Hans

Visser32).

- De JAK Bank kan alleen op kleine schaal functioneren: “Het is ontzettend lastig voor de klant, want je kunt pas een lening krijgen als je er zelf ook spaart en een depositorekening hebt. Je moet dus al wat geld hebben om meer te kunnen lenen”.

Visser concludeert dat het “kennelijk gewoon erg lastig is om zonder rente te werken”. Het lijkt erop

“lijkt dat een ontwikkelde economie niet goed kan functioneren zonder rente en dat pogingen om de

rente niet alleen formeel, maar ook materieel uit te bannen tot mislukken gedoemd zijn” 33. Waarom

zo moeilijk doen, vraagt hij zich af?34

De islamitische geldcritici tonen een duidelijke voorkeur voor een geldsysteem gebaseerd op goud.

Kritiek blijft ook hier niet uit.

- Het biedt geen oplossing voor het probleem van de rente en schuldcreatie; ook in dit geval zal ‘rente’ expliciet verboden moeten worden. In een islamitisch stelsel is dat gewaarborgd. Het feit dat goud schaars is, vormt wel een begrenzing op de mate van geldcreatie. Het beperkt de mogelijkheden voor kredietverlening door banken en voorkomt daarmee een excessieve schuldenlast.

- Een gouden muntsysteem leidt tot nieuwe vormen van exploitatie en sociale ongelijkheid. De goudvoorraden zijn schaars en geografisch ongelijkmatig verdeeld. Dit leidt tot nieuwe machtsvorming en verdere sociale ongelijkheid.

Zie Verkenning hoofdstuk 5.

31 Visser, H. , Waarom eenvoudig als het ook ingewikkeld kan: interestvrij financieren? afscheidsrede Vrije Universiteit Amsterdam, 14 maart 2008. Visser, H., ‘Rentevrij financieren: middel tegen de kredietcrisis’ in: Bank- en Effectenbedrijf 58:12, december 2008 http://personal.vu.nl/h.visser/ 32 Hans Visser, commentaar op concept versie. 33 Zie Hans Visser. Afscheidscollege” Waarom eenvoudig als het ook ingewikkeld kan: interestvrij financieren? (2008), Het verbod op Riba: Lukt dat, financieren zonder rente? (2012) 34 Visser, H. ‘Rentevrij financieren: middel tegen de kredietcrisis’ in: Bank- en Effectenbedrijf 58:12, december 2008: http://personal.vu.nl/h.visser/2008.Rentevrij%20financieren.B&E%2058.12.pdf . Visser, H. , Waarom eenvoudig als het ook ingewikkeld kan: interestvrij financieren? afscheidsrede Vrije Universiteit Amsterdam, 14 maart 2008. Email correspondentie met Schwencke (februari, mart 2013).

16

Afsluiting

Voor een leek zijn de discussies onder financiële experts en economen vaak lastig te volgen. “Het

voelt soms als Alice in Wonderland. Elke keer als je het denkt te begrijpen, blijkt het toch net weer

anders te zijn” (Schwencke). Het is goed denkbaar dat deze notitie de zaken onvoldoende of zelfs

incorrect weergeeft. De expertsessie biedt gelegenheid om meer helderheid aan te brengen.

De complexiteit van de materie leidt in debatten vaak tot Babylonische spraakverwarringen. Elk

expertisegebied heeft zijn eigen jargon en logica. Het gaat om: Equity, securisatie, fractional reserve

banking, assets en liabilities, en om: riba en gharar en fiqh al-mu’amalat. Als we duurzaamheid

centraal stellen komt daar bij: SRI, ESG en ecologische voetafdrukken.

Het begrip equity is een mooi voorbeeld. Waar het in de moraalfilosofie duidt op ‘rechtvaardigheid’,

duidt het in de financiële wereld op ‘vermogensbeheer’ of ‘eigen vermogen’. In de wereld van

islamitisch financieren lijken deze twee betekenissen samen te komen in het ideaal van equity based

én equitable (rechtvaardig) finance. Binnen de islamitische wereld onderwerp van scherpe debatten.

Hoog tijd om die te verbinden met de Nederlandse debatten.

Met de verkenning ben ik op een aantal ‘sleuteldebatten’ gestuit waar islamitisch financieren een

bijdrage zou kunnen leveren. Het heeft meer vragen opgeroepen en voer voor discussie. Ik geef het

stokje hierbij dankbaar over aan de experts, te beginnen op de expertsessie 23 september 2013:

Geldstelsel onder kritiek? Change is too important to leave to the experts. Maar zonder experts

komen we er zeker niet.

17

Achtergrond: islamitisch financieren

Voor een zinvolle discussie is het van belang om enig beeld te hebben wat islamitisch financieren eigenlijk is. Het verbod op

rente is breed bekend, maar er is veel meer in het spel.

Het is allereerst een theoretisch systeem. Een aantal fundamentele spelregels zijn anders: behalve rente, zijn ook

speculatieve transacties en andere transacties met ondoorzichtige risico’s verboden. Investeringen zijn – net als bij ethisch

financieren - aan strakke ‘ethische’ voorwaarden gebonden. Daarnaast streeft men naar financieringen op basis van

risicodeling en participatie en een stevige koppeling met de reële economie. Financiële transacties dienen betrekking te

hebben op reële goederen en diensten (asset backed/ based).

Ten tweede verwijst het islamitisch financieren naar een snel groeiende nichemarkt. In 2012 staat er ongeveer één biljoen

dollar aan sharia compliant kapitaal uit bij (islamitische) banken of fondsen. Ter vergelijking bij sociale en duurzame

investeringen gaat het om 13,6 biljoen dollar35

.

Het gaat niet om de financiële sector van moslimlanden zoals vaak wordt gedacht. Ook in moslimlanden is gewoon,

conventioneel bankieren de norm. De groei van de sector vindt wel voornamelijk in moslimlanden plaats, zoals Saudi-Arabië

en Maleisië36

. Men verwacht dat deze groei van ca 15-20% per jaar voorlopig zal aanhouden37

. Er is daarnaast sprake van

een bloeiende handel buiten de moslimwereld, op toonaangevende beurzen in London, Parijs, New York en Azië. Deze

niche wordt bijzonder serieus genomen door ratingbureau Standard & Poor (S&P)38

en accountancybedrijven als Ernst

&Young39

. Op de aandelenmarkt is de koersontwikkeling van shariacompliant beursgenoteerde bedrijven te volgen via de

Dow Jones Islamic Finance Index40

of de FTSE Sharia Index41

.

Winstdeling en partnerschap is het ideaal. Daar zit een idee van sociale rechtvaardigheid achter. Risico’s worden

evenwichtiger verdeeld tussen de geldverstrekker en –ontvanger. De winst, ofwel het rendement van de investering

(dividend) is afhankelijk van de prestatie van de ondernemer en staat dus niet op voorhand vast. De onzekerheid over de

toekomst wordt daarmee niet eenzijdig op de geldontvanger afgewenteld. Dit is fundamenteel anders dan bij een

rentedragende lening, waar de geldverstrekker op voorhand een vast bedrag aan winst (ex-ante de rente) tegemoet ziet,

ongeacht het bedrag dat de lening in economische zin oplevert. Islamitische banken of andere geldverstrekkers opereren

feitelijk als zakenpartners en delen in het ondernemersrisico (gedeeld participatief aandeelhouderschap).

Voor de koop van een huis of auto – waar geen winst uit onderneming ontstaat - zijn andere rentevrije

financieringsconstructies ontwikkeld, zoals koop met uitgestelde betaling opslag (murabaha) of lease constructies (ijara).

Critici voeren aan dat er in de praktijk bestaat er weinig onderscheid met de conventionele rentedragende

financieringsproducten. Een ‘opslag’ is eigenlijk vergelijkbaar met ‘rente’ wordt gesteld. Waarom toch zo moeilijk doen?42

.

Voorlopig is het overgrote deel van de uitstaande financieringen niet op winstdeling gebaseerd43

. Debat over de

vormgeving van islamitische financieringen wordt volop gevoerd.

Zie verder Verkenning: hoofdstuk 2: In vogelvlucht: islamitisch financieren en achterliggende literatuur.

35 GSIA, Global Sustainable Investment Alliance, 2012 Global Sustainable Investment Review, 2013. 36 Ernst&Young 2012: In Saudi Arabië voldoet ruim 35% van het bancaire kapitaal aan islamitische normen, in Maleisië ca 14%. 37 Mohieldin 2012. 38 S&P, Islamic Finance Outlook, 2011. 39 Ernst&Young, A Brave New World of Sustainable Growth, Report 2011-2012, The World Islamic Banking Competititeveness Report, 2012 40 Dow Jones Islamic Market™ Indices: http://www.djindexes.com/islamicmarket/ 41 FTSE Sharia UK Index, http://www.ftse.com/About_Us/index.jsp 42 Visser, H. Het verbod op riba: lukt dat, financieren zonder rente? (ruwe versie verstrekt november 2012). Visser, H. , Waarom eenvoudig als het ook ingewikkeld kan: interestvrij financieren? afscheidsrede Vrije Universiteit Amsterdam, 14 maart 2008: 2008. Afscheidscollege.pdf 43 Ahmed Belouafi, 2012, 12. Ook in Saudi Arabië is maar 3% gefinancierd op basis van winstdeling.