İşletme Çeşitleri Ünite 3

1

GENEL İŞLETMEİşletme Yönetimi Önlisans Programı

Öğr. Gör. Musa KARABACAK

Ünite 3

İçİndekİler3.1. İŞLETMELERİN SINIFLANDIRILMASI ...................................................................................... 33.2. FAALİYET ALANLARINA GÖRE İŞLETMELER ........................................................................ 3

3.2.1. Sanayi işletmeleri: ................................................................................................................................................ 33.2.2. Ticaret işletmeler: ................................................................................................................................................ 33.2.3. Hizmet işletmeleri: .............................................................................................................................................. 33.2.4.  Üretim Araçlarının Mülkiyetine Göre İşletmeler ...................................................................................... 43.2.5. Özel işletmeler: ..................................................................................................................................................... 43.2.6. Kamu işletmeleri: ................................................................................................................................................. 43.2.7. Karma işletmeler: ................................................................................................................................................. 43.2.8. Yabancı Sermayeli işletmeler: ......................................................................................................................... 43.2.9.  Ulusal Kökenlerine Göre İşletmeler ............................................................................................................. 43.2.10. Ulusal işletmeler: ............................................................................................................................................... 53.2.11. Uluslararası işletmeler: .................................................................................................................................... 53.2.12. Çokuluslu İşletmeler: ....................................................................................................................................... 53.2.13. Global işletmeler: .............................................................................................................................................. 53.2.14. Büyüklüklerine Göre İşletmeler ................................................................................................................... 5

3.3. MİKRO (CÜCE-YARIM) İŞLETMELER: ..................................................................................... 63.3.1. Küçük işletmeler: ................................................................................................................................................. 63.3.2.  Orta büyüklükteki işletmeler: ......................................................................................................................... 63.3.3. Büyük işletmeler: ................................................................................................................................................. 63.3.4. Dev işletmeler: ...................................................................................................................................................... 63.3.5. Müşterilerin Türüne Göre İşletmeler ............................................................................................................ 63.3.6. Hukuki Bakımdan Sınıflandırma ..................................................................................................................... 7

İŞLETME ÇEŞİTLERİÖğr. Gör. Musa KARABACAK

İşletme Çeşitleri Ünite 3

3

3.1. İŞLETMELERİN SINIFLANDIRILMASIİşletmeleri:

• Faaliyet alanlarına göre işletmeler • Üretim araçlarının mülkiyetine göre işletmeler • Ulusal kökenl erine göre işletmeler • Büyüklüklerine göre işletmeler • Müşterilerin türüne göre işletmeler • Hukuki yapılarına göre işletmeler • İşletmeler arası anlaşmalara göre işletmeler

Sınıflandırmak mümkündür.

3.2. FAALİYET ALANLARINA GÖRE İŞLETMELER İşletmeler faaliyet alanına göre;

• sanayi işletmeleri, • ticaret işletmeleri • hizmet işletmeleri

olarak üçe ayrılır:

3.2.1. Sanayi işletmeleri: Fiziki mal üretmek için tarım, sanayi ve inşaat sektöründe faaliyet gösteren küçük, orta ve büyük tüm işletmelerdir. Bunlar kendi içerisinde; dayanıklı mal üreten işletmeler; uzun süre kullanılabilen makine, televizyon, buzdolabı, elbise, mobilya, vb. gibi ürünler dayanıklı mal olarak kabul edilen ürünleri üreten işletmeler ve dayanıksız mal üretenler işletmeler; yiye-cek, içecek, kibrit, vb gibi dayanıksız ve kısa sürede tüketilecek mal sayılan ürünler üreten işletmeler olarak sınıflandırılabilir.

3.2.2. Ticaret işletmeler: Genelde ticaret sektöründe faaliyet gösteren, toptancılık, yarı toptancılık ve perakendecilik yapan ve üretici işletmelerin ürünleri üzerinde fayda oluşturarak, bunları tüketicilere ulaştı-rarak sonuçta ticari hizmetler sunan işletmelerdir.

3.2.3. Hizmet işletmeleri: Doğrudan hizmet üretimi ve satışı ile iştigal eden; sağlık, eğitim, ulaştırma, finans, turizm ve müşavirlik hizmetleri sunan işletmeleri ifade eder.

Genel İşletme

4

3.2.4.  Üretim Araçlarının Mülkiyetine Göre İşletmelerÜretim araçlarının mülkiyetine yani, sermayenin kime ait olduğuna göre işletmeler

• Kamu• Özel• Ckarma • Dyabancı sermayeli işletmeler

olarak dört gruba ayrılır:

3.2.5. Özel işletmeler: Genelde sermayesinin tamamı veya büyük bir kısmı özel (gerçek veya tüzel) kişilere ait olan işletmelere özel işletme ismi verilir. Türkiye’de özel işletmeler her alanda faaliyet yürütmek-tedirler.

3.2.6. Kamu işletmeleri: Sermayesinin tamamına veya yarısından fazlasına sahip olarak veya diğer yollarla, devletin ve/veya diğer kamu tüzel kişilerinin yönetimine, yönetim organları vasıtasıyla hâkim oldu-ğu teşebbüs olarak tanımlanır.

3.2.7. Karma işletmeler: Özel ve kamu tüzel kişilerinin birlikte kurdukları; mülkiyetinin bir kısmı devlete bir kısmının da şahıs veya şahıslara ait olduğu işletmelerdir. Mesela, Türkiye Yem Sanayii, Türk Ticaret Bankası, Migros. Türk Ticaret A.Ş. ve Çukurova Elektrik Türk A.Ş. Bu tür işletmelerde ser-mayenin büyük payı devletin elinde ise genellikle kararlar devlet temsilcilerinin eğilimleri yönünde, büyük hisse özel şahıslarda toplanıyorsa

3.2.8. Yabancı Sermayeli işletmeler: Dış ülkelerin müteşebbislerinin girdikleri ülkede özel veya kamu işletmeleri ile işbirliği ya-parak kurdukları işletmelerdir. Yabancı sermayeli işletmeleri konusu hukuki yapılarına göre işletmeler bölümünde ayrıntılı incelenmiştir.

3.2.9.  Ulusal Kökenlerine Göre İşletmeler Dünya ekonomisi açısından işletme türleri olarak da ifade edilen ulusal kökenlerine göre sınıflamada işletmeler;

• Ulusal işletmeler, • Uluslararası işletmeler, • Çok uluslu işletmeler • Global işletmeler

olarak dörde ayrılır:

İşletme Çeşitleri Ünite 3

5

3.2.10. Ulusal işletmeler: Belirli bir ülke sınırları içinde kurulmuş, sermaye ve yönetimleri o ülke vatandaşlarına veya kamuya ait olan ve başka bir ülkede şubesi ve bağlı kuruluşu bulunmayan işletmelerdir. Bu işletmelerin faaliyet alanı kurulu bulunduğu ülke sınırları içerisidir.

3.2.11. Uluslararası işletmeler: Kendi ülkesi dışında bir veya daha fazla ülkede çeşitli sektörlerde faaliyet yürüten işletme-lerdir. Bir işletmenin kendi kurulu bulunduğu ülke dışında sadece bir ülkede herhangi bir faaliyetinin bulunması işletmeye uluslar arası işletme niteliği kazandırır. Bu tip işletmelerin sermaye yatırımları sınırlı ve yönetimleri genelde ana işletme vatandaşlarının elinde bulu-nur.

3.2.12. Çokuluslu İşletmeler: İki veya daha fazla ülkede faaliyet yürüten ve gelirinin çoğunluğunu bu ülkelerden sağ-layan, üretim araçları mülkiyeti kısmen veya tamamen kendisine ait olan üretim ve/veya pazarlama faaliyetleri gerçekleştiren ve kendine münhasır stratejiler geliştirip bunu tüm kuruluş ve şubelerinde uygulayan işletmelerdir. Dünyayı bir tek pazar olarak gören ve du-rumunu her yerde en kıvamlı yapmak için kaynaklarını en şekilde kullanmaya çalışan bir işletme tipidir. Bunlar ekonomik hayatın her alanında yer alırlar ve faaliyet alanını pek çok ülkeye yaymaktalar ve elde ettikleri gelir açısından birçok ülkenin milli gelirinden daha yük-sek miktarlardadır.

3.2.13. Global işletmeler: Dünya çapında veya dünyanın büyük bir kısmında faaliyet gösteren ve tüm faaliyet ve stra-tejilerini global dinamiklere göre tespit edip uygulayan ve dev işletmelerdir. Bu işletmeler nispeten daha düşük maliyetlerle bütün dünyayı tek bir unsurmuş gibi, kararlı bir şekilde hareket ederek aynı ürünü aynı yol ile her yerde satma faaliyetini yürütür. Bu işletmeler bir ülkeye teknoloji transferinde önemli bir araç ve ülkenin ekonomik ve sosyal gelişiminde önemli bir güç olarak bilhassa az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için önemlidir. McDo-nalds ve Burger King, Ford ve General Motors, Shell ve BP, Coca Cola ve Pepsi ve Aroma

3.2.14. Büyüklüklerine Göre İşletmeler Büyüklük açısından işletmeler, çalışan sayısına göre düzenlenmekte ve genelde; iki türde sınıflanır. İlk sınıflama;

• Mikro işletmeler, • Küçük işletmeler, • Orta büyüklükteki işletmeler, • Büyük işletmeler • Dev işletmeler

Olarak beşe ayrılır.

Genel İşletme

6

İkinci sınıflandırmada ise Türkiye’de daha çok küçük ve orta ölçekli işletmeler (KOBİ =Küçük ve Orta Boy İşletmeler) ve büyük işletmeler olarak ikiye ayrılarak incele-nir:

3.3. MİKRO (CÜCE-YARIM) İŞLETMELER: Bir tek çalışanı bile tam gün istihdam edemeyecek kadar küçük ölçekte olan işletmelerdir. Bu tür işletmeler çok küçük olmalarına rağmen, ekonomik hayatta varlıklarını sürdürmek-tedirler. Hane sayısı az olan köydeki berber dükkânı, bakkal dükkânı ve kasap gibi iş yerleri yalnız haftanın belirli günlerinde çalıştığı için yarım işletme sayılır.

3.3.1. Küçük işletmeler: İşletmede çalışan eleman sayısı, 1-6 kadar olan; bağımsız ve ferdi emek, eğitim, tecrübe, meslek ahlâkına bağlı ve aile fertleri ile birlikte üretime yardımcı olabilen, evi veya evinin bir kısmını iş yeri olarak kullanabilen ve mesai mefhumunun genelde 8 saatin üzerinde olduğu işletmelerdir.

3.3.2.  Orta büyüklükteki işletmeler: Genelde 6–50 arasında çalışanı olan ve onlara yakın ilginin gösterildiği; dayanıklı ve da-yanıksız tüketim ürünlerinin üretildiği sanayi dallarında tüketicilerin özel isteklerini karşı-layarak, fiyattan ziyade kaliteye önem veren, özel istek ve eğilimlere uygun kaliteli mal ve hizmet üreten işletmelerdir.

3.3.3. Büyük işletmeler: Çalışan sayısı 50-2000 arası olan ve işletme sermayesi belli bir büyüklüğün üstünde olup ürettikleri çıktıyla piyasayı ellerinde tutan ve Avrupa Birliği ölçütlerine göre çalışan sayısı 250 ve yıllık cirosu 50 milyon avronun üstünde olan işletmelerdir.

3.3.4. Dev işletmeler: Çalıştırdıkları eleman sayısı 2000’den fazla olan ve üretim ve rekabet güçleri yüksek, büyük pazar paylarına sahip, sermaye büyük, dünyaca tanınmış ve çok sayıda sahip veya hissedar-larının olduğu ve dünyanın birçok ülkesinde faaliyet yürüten işletmelerdir. Dev işletmeler, genelde global işletmeler olarak; IBM, FORD, GENERAL MOTOR, STFA VARYAP, McDonalds ve Burger King, Ford ve General Motors, Shell ve BP, Coca Cola ve Pepsi ve Microsoft gibi dünya çapında faaliyet gösteren işletmeler örnek verilebilir.

3.3.5. Müşterilerin Türüne Göre İşletmeler Endüstriyel müşteriler için mal ve hizmet üreten işletmeler. Bir işletme bisküvi sanayinde kullanılan makineleri üretip satıyorsa, müşterileri bisküvi üreticileri olacaktır.

Nihai alıcılar için mal ve hizmet üreten işletmeler. Bisküvi imalatçılarının müşterileri ise en

İşletme Çeşitleri Ünite 3

7

son alıcılar yani tüketicilerdir.

Endüstri (sanayi), ürünü üretenlerin müşterileri ile tüketim ürünü üretenlerin hitap ettikleri kitleler farklı olduğu için pazarlama faaliyetleri de farklı olacaktır.

3.3.6. Hukuki Bakımdan SınıflandırmaHukuki yapılarına göre işletmeler: 1. Özel İşletmeler

1. Tek kişi işletmeleri 2. Şirketler:

1. Adi Şirketler, 2. Ticaret Şirketleri;

1. Şahıs Şirketleri (kolektif şirket, komandit şirket), 2. Sermaye Şirketleri ( anonim şirket, sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket,

limited şirket)3. Kooperatifler

2. Kamu İşletmeleri 3. Yabancı Sermayeli İşletmeler

3.3.6.1. Özel İşletmeler Sermayesinin tamamı veya büyük bir kısmı özel (gerçek veya tüzel) kişilere ait olan işletme-lere özel işletme ismi verilir. Türkiye’de özel işletmeler her alanda faaliyet yürütmektedir-ler.

3.3.6.1.1. Tek Kişi İşletmeleri Bir kişi tarafından basit olarak kurulan ve kökeni eskilere dayanan ve en çok görülen işletme tipidir. İşletmenin tek sahibi vardır işletmenin tüm faaliyetlerini o yürütür ve tüm faaliyetle-rinden sorumludur. Ticaret kanununa göre tacir olarak ifade edilen işletmenin sahibi işlet-me ile hukuki yönden ayrı tutulamaz. İşletmenin kâr/zarar ve tüm riskleri işletme sahibine aittir.

3.3.6.1.2. Şirketler Birden fazla kişinin tek başlarına ulaşamadıkları hedeflerine birleşerek aralarında anlaşıp, para, mal veya emeklerini bir araya getirerek kurdukları ticari işletmelere şirket (ortaklık) ismi verilir. Bir işletmenin şirket olabilmesi için şahıs unsuru, müşterek hedef, sözleşme un-suru ve sermaye unsuru gibi dört temel özelliğin bulunması gerekir. Şirketler Türkiye’nin hukuk sisteminde adi şirketler ve ticaret şirketler olarak iki türdedir.

Genel İşletme

8

Adi Şirketler

Adi şirket, Borçlar Kanunu’na (B.K. Mad. 520 - 540) göre; iki veya daha fazla kişinin bir gayeye ulaşabilmek için sermaye ve emeklerini birleştirerek, yazılı veya sözlü bir sözleşme ile ancak tüzel kişiliğe sahip olmaksızın kurdukları bir şirket türüdür . Ticari bir unvan seçme zorunluluğu yok ve ortaklar ve şirketle ilgili tüm bilgileri içeren yazılı veya sözlü bir sözleşme ile kurulur. Sözleşmenin yazılı olması daha uygundur.

Ticaret Şirketleri

Yeni TTK’da ticaret şirketleri; şahıs şirketleri ve sermaye şirketleri olarak ikiye ayrılır. Kollektif ile komandit şirket şahıs; anonim, limited ve sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket sermaye şirketi sayılır (TTK.124).

Ticaret şirketleri tüzel kişiliği haizdir ve Türk Medenî Kanununun 48 inci maddesi çerçeve-sinde bütün haklardan faydalanabilir ve borçları üstlenebilirler.

Şahıs Şirketleri

Şahıs şirketleri, genelde az sayıda birbirlerini iyi tanıyan, güvenleri olan kişilerce kurulan şirket şeklidir. Her ortak yönetim, temsil ve kontrol hakkına sahip olur, kararlar oybirliği ile alınır. Şahıs şirketleri Türkiye’nin hukuk sisteminde kolektif ve komandit şirket olarak ayrılır.

Kollektif Şirket

TTK’ da 211 ile 303. maddeleri arasında düzenlenen kollektif şirket; ticari bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek gayesiyle, gerçek kişiler arasında kurulan ve ortaklarından hiçbirinin sorumluluğu şirket alacaklılarına karşı sınırlanmamış olan şirkettir.

Komandit Şirket

TTK’da Madde 304 ile 328 arasında düzenlenen komandit şirket; ticari bir işletmeyi bir tica-ret unvanı altında işletmek gayesiyle kurulan, şirket alacaklılarına karşı ortaklardan bir veya birkaçının sorumluluğu sınırlandırılmamış ve diğer ortak veya ortakların sorumluluğu belirli bir sermaye ile sınırlandırılmış olan şirkettir. Sorumluluğu sınırlı olmayan ortaklara koman-dite, sorumluluğu sınırlı olanlara komanditer denir.

Sermaye Şirketleri Sermaye şirketlerinde, ortakların sorumlulukları şirkete koydukları sermaye ile sınırlıdır. Bu

İşletme Çeşitleri Ünite 3

9

tür şirketler, ortaklardan birinin ayrılmasıyla ortaklık bozulmadığından daha uzun ömürlü olmaktadır. Ortakların şirketteki ortaklık payları kişisel olmadığı için bu paylar başkasına sa-tılabilir veya devredilebilir.

Sermaye şirketleri; (1)anonim şirket, (2)sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket ve (3)limited şirket olarak üçe ayrılır:

Anonim Şirket

TTK’da 329., ile 483. Maddeler arasında düzenlenen anonim şirket; bir veya birden fazla gerçek veya tüzel kişi tarafından kurulabilen; sermayesi belirli ve paylara bölünmüş olan, borçlarından dolayı yalnız mal varlığıyla sorumlu olan şirkettir. Pay sahipleri, sadece taah-hüt etmiş oldukları sermaye payları ile ve şirkete karşı sorumludur (TTK 329).

Yeni yapılan düzenlemeler çerçevesinde anonim şirketlerin özellikleri: Bir veya birden fazla gerçek veya tüzel kişi tarafından kurulabilir.

Tamamı esas sözleşmede taahhüt edilmiş bulunan sermayeyi ifade eden esas sermaye elli-bin Türk Lirasından ve sermayenin artırılmasında yönetim kuruluna tanınmış yetki tavanını gösteren kayıtlı sermaye sistemini kabul etmiş bulunan halka açık olmayan anonim şirket-lerde başlangıç sermayesi yüzbin Türk Lirasından aşağı olamaz.

Esas sözleşmenin yazılı şekilde yapılması ve bütün kurucuların imzalarının noterce onaylan-ması şarttır. Ancak ticaret siciline tescil ile tüzel kişilik kazanır.

Şirketlerin esas sözleşmede yazılı faaliyet konularıyla ilgili (kanunen yasaklanmamış) faali-yette bulunma sınırlaması (ultra vires) kaldırılıyor.

Pay sahiplerinin şirkete borçlanması yasaklanmıştır.

Kuruluşlarının ticaret siciline tescili tarihinden itibaren üç ay içinde bir internet sitesi açmak ve bu sitenin belirli bir bölümünü şirketçe kanunen yapılması gereken ilanların yayımlan-masına tahsis etmek mecburiyeti getirmiştir. Yönetim kurulu en az bir kişi ile oluşturulabilir.

Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirket

TTK, 564-572. maddeleri arasında düzenlenen sermayesi paylara bölünmüş komandit şir-

Genel İşletme

10

ket; sermayesi paylara bölünen ve ortaklarından bir veya birkaçı şirket alacaklılarına karşı bir kollektif şirket ortağı, diğerleri bir anonim şirket pay sahibi gibi sorumlu olan şirkettir-Ticaret unvanı sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerde, sırasıyla yönetim kurulu başkan ve üyelerinin; müdürlerin ve yöneticilerin isimleri ile soy isimleri gösterilir. Koman-dite ortakların gerçek kişiler olması gereklidir. Komanditer ortaklar ise gerçek veya tüzel kişi olabilir. Komandit şirketler komandite ortaklar tarafından yönetilirler. Komanditer ortaklar yılsonunda hesaplarını denetleyebilirler ve kârdan sermayeleri oranında pay alırlar. Ticaret hayatında bu şirket türüne fazla rastlanmamaktadır. Komandit şirketlerin ticaret unvanı, ko-mandite ortaklardan birinin ismi ile şirket konusunu gösterecek bir ibareyi taşımalıdır. Bu şirketlerin ticaret unvanlarında komanditer ortakların ad ve soyadının bulunması yasaktır. Komandit şirketlerin idare ve temsili komandite ortaklara aittir. Limited Şirket

TTK’da 573 ile 644 maddeleri arasında düzenlenen limited şirket; bir veya daha çok ger-çek veya tüzel kişi tarafından bir ticaret unvanı altında kurulan; esas sermayesi belirli olup, bu sermaye esas sermaye paylarının toplamından oluşan ve ortaklar, şirket borçlarından sorumlu olmayıp, sadece taahhüt ettikleri esas sermaye paylarını ödemekle ve şirket söz-leşmesinde öngörülen ek ödeme ve yan edim yükümlülüklerini yerine getirmekle yükümlü olduğu şirketlerdir.

Limited Şirket

Limited şirket, kanunen yasak olmayan her türlü ekonomik gaye ve konu için kurulabilir (TTK, 573). Ortakların sayısı elliyi aşamaz. Şirket sözleşmesinin yazılı şekilde yapılması ve kurucuların imzalarının noterce onaylanması şarttır (TTK. 575). Ayni sermaye, ayınların veya işletmelerin devralınması ve özel menfaatler hakkında anonim şirketlere ilişkin hükümler uygulanır

Limited Şirket

Limited şirketin esas sermayesi en az onbin Türk Lirasıdır. Bu maddede yazılı en az tutar, Ba-kanlar Kurulunca on katına kadar artırılabilir (TTK. 580). Şirket sözleşmesinde esas sermaye paylarının itibarî değerleri en az yirmibeş Türk Lirası olarak belirlenebilir. Şirketin durumu-nun iyileştirilmesi gayesiyle bu değerin altına inilebilir. Esas sermaye paylarının itibarî de-ğerleri farklı olabilir. Ancak, esas sermaye paylarının değerlerinin yirmibeş Türk Lirası veya bunun katları olması şarttır

3.3.6.1.3.  Kooperatifler Kooperatif, ortaklarının belirli ekonomik faydalarını ve bilhassa meslek ve geçimlerine ait ihtiyaçlarını karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlamayı hedefleyen bir ortak-lıktır. Kâr gayesi takip eden diğer şirketlerden, “az harcama, ucuza edinme, karşılıklı destek olma” düşüncelerine dayanmasıyla ciddi farlılık göstermektedir. Kooperatif; “Tüzel kişiliği haiz olmak üzere ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek veya geçim-

İşletme Çeşitleri Ünite 3

11

lerine ait ihtiyaçlarını iş gücü ve parasal katkılarıyla karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak gayesiyle gerçek ve tüzel kişiler tarafından kurulan değişir ortak-lı ve değişir sermayeli ortaklıklara kooperatif denir

Kooperatiflerin diğer işletmelerden temel farkları:• Maliyetine hizmet• Açık üyelik• Demokrasiye dayalı yönetim• Dini, etnik ve siyasi ayrım olmaması

3.3.6.2. Kamu İşletmeleri Kamu işletmeleri; sermayesinin tamamına veya yarısından fazlasına sahip olarak veya diğer yollarla, devletin ve/veya diğer kamu tüzel kişilerinin yönetimine, yönetim organları vasıta-sıyla hâkim olduğu teşebbüs olarak tanımlanır.

Kamu işletmelerinin sınıflandırılışı:

1. Katma bütçeli işletmeler: Giderleri özel gelirleri ile karşılanan ve genel bütçe dışında yürütülen kamu kuruluşlarına katma bütçeli işletmeler denir. Devlet Üretme Çiftlikleri, Köy Hizmetleri, Devlet Su İşleri gibi.

2. Döner sermayeli işletmeler: Genel bütçeye bağlı dairelerin bütçe kanunu ile verilen ödeneklerle kurdukları işletmeler olup tüzel kişilikleri yoktur. Sağlık Bakanlığına bağlı hastaneler, Maliye Bakanlığına bağlı Darphane ve Damga Matbaası gibi. Tüzel kişi (hükmi şahıs); gerçekte kişilik sahibi olmayan ancak varsayım olarak kişilik sahibi olduğu kabul edilen kişi veya mal topluluklarıdır. “Döner Sermaye”; kamu maliyesi alanında belirli ve sürekli bir gayenin elde edilmesi için genel veya katma bütçeden bir miktar paranın, azaltılmamak şartı ile kuruluşa veya bu kuruluşla ilgili işletmelere verilmesidir.

3. Mahalli idare (yerel yönetim) işletmeleri: İl özel idareleri, belediyeler ve köy idareleri olarak ifade edilen mahalli idarelerin; kamu ve belediye hizmetlerini görebilmeleri ve bazı kamu mallarını işleterek gelir sağlanması için kurulan işletmelerdir.

4. Kamu iktisadi teşebbüsleri (KİT’ler): Ekonomik faaliyette bulunmak üzere devlet veya başka bir kamu kuruluşu tarafından yalnız veya ortaklık yolu ile oluşturulan, sermayesinin tamamı veya çoğunluğu devlet veya diğer kamu kuruluşlarına ait bulunan, doğrudan doğruya veya dolaylı şekilde devlet tarafından kontrol edilen ve ürettikleri mal ve hizmetlerden faydalanabilmek için karşılık ödenmesi gereken iktisadi işletmelerdir.

Genel İşletme

12

Kamu işletmeleri;• Katma bütçeli işletmeler: • Döner sermayeli işletmeler: • Mahalli idare (yerel yönetim) işletmeleri: • Kamu iktisadi teşebbüsleri (KİT’ler):

Olarak sınıflandırılır.

5. İşletmeler Arası Anlaşmalara Göre İşletmeler Bazı işletmeler faaliyetlerinde başka işletmelerle birleşmeden varlıklarını devam ettirirler ve bunlar tek başına faaliyette bulunan işletmeler olarak ifade edilir. Bunun dışında kalan işletmeler aralarında çeşitli birlikler kurarak çalışırlar. İktisadi birleşme şeklinde oluşan iş-letmelerin çoğu tekelci sonuçlar doğuran karteller, tröstler, vb. yer alır. Birliklerde yer alan işletmeler iktisadi birleşme olarak da isimlendirilen türleri bulunmaktadır.

Centilmen Anlaşması Yapan İşletmeler: Aynı iş kolunda da faaliyet gösteren işletmeler ara-sında oluşan rekabeti ortadan kaldırmak veya rekabeti kendi işletmeleri lehine değiştirmek için, aralarında yazılı veya sözlü olarak süreli veya süresiz centilmenlik anlaşması yapan iş-letmelerdir. Bu anlaşmalar yalnızca centilmenlik anlayışına dayandığı, kanuni açıdan belirli bir müeyyide taşımadığı için kolayca bozulabilmektedir.

Tröstler: Tröstlerin kurulma hedefi kartellerde olduğu gibi belirli bir ürünün pazarına hâkim olmak ve daha fazla kâr elde etmek için pazarı kontrolleri altına alabilen ve etkileyebilen dev ekonomik birleşmelerdir. Kartellerin tersine tröstlerde, işletmeler birleşme sonucu hu-kuki ve ekonomik bağımsızlıklarını kaybederler ve ayrıca farklı üretim dalı ve faaliyet alanla-rında da kurulabilirler. Bu tür birleşmelerin bulunduğu pazarda arz daralması oluştuğunda veya başka işletmelerin pazara giriş engeli oluştuğunda kanunlarla engellenirler.

Karteller: Benzer mal ve hizmetleri üreten işletmelerin, bir pazar üzerinde tekel durumlarını korumak ve aralarındaki rekabetin olumsuz etkilerini azaltmak gayesiyle birleşmeleridir. Bu anlaşma sonucu anlaşma yapan işletmeler hukuki bağımsızlıklarını korurlar ve birleşmeleri geçicidir. Anlaşan işletmeler anlaştıkları konularda ortak, diğer alanlarda serbest hareket ederler. Kartelleri tröstlerden ayıran temel fark, bağımsızlıklarını kaybetmemeleri ve birleş-menin geçici nitelikte olmasıdır

Konsorsiyum Yapan İşletmeler: Günümüz ekonomik şartlarının gereği olarak bazı iş ve pro-jeleri işletmeler tek başlarına gerçekleştiremeyecekleri için birlikte hareket etme ihtiyacı duyarlar. Konsorsiyum yani şirketler birliği sözcüğü, iki veya daha fazla işletmenin belirli bir projenin uygulanması konusunda yaptığı işbirliğini ifade eder. Konsorsiyumu kuran işlet-meler, kanuni bağımsızlıklarını kaybetmezler ve oluşturulan birlik hedefine ulaştıktan sonra sona erer.

İşletme Çeşitleri Ünite 3

13

Holdingler: Holding, bir şirketin başka işletmelerin hisse senetlerinin büyük bir bölümüne yani en az %51 sahip olarak bu şirketlerin yönetim ve kontrolünü ele geçirmesiyle oluşan şirketler topluluğudur. Diğer şirketlerin yönetim ve kontrolünü ele geçiren şirkete ana di-ğerlerine de bağlı şirket denir. Ana şirket işletmelerin hisse senetlerini vb. alarak onların faaliyetlerini holding hedefine yöneltir, mal ve hizmet üretmek ve pazarlamaktan ziyade bağlı şirketlerin siyasetlerinin belirlenmesi, kontrol ve finansman ihtiyaçlarının karşılanması gibi faaliyetleri yürütür ve şemsiye görevi yapar.

Genel İşletme

14