Geneza i chronologia kultury ceramiky sznurowej v Europie.pdf

http://rcin.org.pl

GENEZA I CHRONOLOGIA KULTURY CERAMIKI SZNUROWEJ

W EUROPIE

http://rcin.org.pl

POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT HISTORII KULTURY MATERIALNEJ

ZYGMUNT KRZAK

GENEZA I CHRONOLOGIA KULTURY CERAMIKI

SZNUROWEJ W EUROPIE

WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW • GDAŃSK ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK

1980

http://rcin.org.pl

Pracę opiniowali do druku:

HANNA WIĘCKOWSKA, TADEUSZ WIŚLAŃSKI

Praca została wykonana w ramach Problemu MiędzyresortowegoMR. III. 5.

© Copyright by Zakład Narodowy im. Ossolińskich. W ydawnictwo. Wrocław 1980

Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocław 1980. Nakład 900 egz. Objętość: ark. wyd. 15, ark. druk. '12, ark. Aj-16. Papier druk sat. kl. IV, 70 g, 70 X 100. Oddano do składania 19 XII 1979. Podpisano do druku 29 IV 1980. Druk ukończono w maju 1980. Wrocławska Ddrukarnia Naukowa Zam. 2072/80. B-16. Cena zł 45.—

Okładkę projektowała

MARIA DZIUBIŃSKA

Redaktor Wydawnictwa Urszula Sagan

Redaktor techniczny Helena Repa

Printed in Poland

ISBN 83-04-00546-8

http://rcin.org.pl

SPIS TREŚCI

Od autora ................................................................................................................... ....... 7

I. Zagadnienia w s t ę p n e .................................................................................................... 9Definicja kultury ceramiki sznurowej i jej zasiąg. Przedmiot i zakres pracy. Metoda. Ocena stanu dotychczasowych badań.

II. Geneza kultury ceramiki s z n u r o w e j ....................................................................... 12Mezolityczne pochodzenie kultury ceramiki s z n u r o w e j .............................12Narzędzia mezolityczcne nawiązujące do przemysłu krzemiennego kultury ceramiki sznurowej. Zagadnienie współistnienia kultur mezolitycznych i neolitycznych. Grupa Kalbsrieth jako etap przejściowy od mezolitu do właściwej kultury ceramiki sznurowej. Spuścizna mezolityczna w zakresie gospodarki. Przypuszczalne mezolityczne pochodzenie form ceramicznych.Zapożyczenia z kultury pucharów le jk o w a ty c h .................................................. 27Wpływy w zakresie gospodarki. Przejęcie obrządku grzebalnego od kultury pucharów lejkowatych i kultur megalitycznych. Zapożyczenia w zakresie wytwórczości materialnej i inne.Zapożyczenia z kultury t r y p o l s k ie j ........................................................................40Oddziaływania p o łu d n io w o -w sc h o d n ie ................................................................ 41W n i o s k i ................................................................................................................................46

III. Chronologia kultury ceramiki s z n u r o w e j ......................................................... ........48Chronologia zewnętrzna: stosunki z innymi k u l t u r a m i .............................48Kultury wstęgowe. Kultura pucharów lejkowatych i grupy pokrewne. Kultura trypolska. Kultura amfor kulistych. Kultura pucharów dzwonowatych. Kultura unietycka. Kultura ceramiki dołkowo-grzebykowej. Inne kultury.Chronologia w e w n ę t r z n a .............................................................................................61Najstarsza faza protoceramiczna (grupa Kalbsrieth). Zagadnienie tzw. ogólnoeuropejskiego „horyzontu” sznurowego. Najstarsze formy ceramiczne i narzędziowe. Formy ceramiczne i narzędziowe w fazach rozwiniętej i późnej.Chronologia a b s o lu t n a ....................................................................................................75

IV. Spuścizna kultury ceramiki sznurowej w okresach późniejszych . . . ........................................... 79

Kultura pucharów dzwonowatych. Kultura unietycka. Kultura mierzanowicko-kosztańska. Inne zespoły wczesnobrązowe na terenie Polski. Kultura trzciniecka. Ukraina zachodnia. Obszary NRD i RFN. Szwajcaria. Skandynawia. Finlandia.Z a k o ń c z e n ie ......................................................................................................................... 89

http://rcin.org.pl

6

Aneks I. Układy stratygraficzne z udziałem kultury ceramiki sznurowej ........................................90 Czechosłowacja. Dania. Holandia. Niemiecka Republika Demokratyczna. Polska. Republika Federalna Niemiec. Szwajcaria. Szwecja. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich.

Aneks II. Zestawienie konwencjonalnych dat radiowęglowych p.n.e. kultury ceramiki s z n u r o w e j ............................................................................................ ......158

Wykaz skrótów bibliograficznych ..........................................................................................161

B i b l i o g r a f ia ......................................................................................................................................164

The Genesis and the Chronology of the Corded Ware Culture in Europe( S u m m a r y ) .........................................................................................................................187

http://rcin.org.pl

OD AUTORA

Niniejsza rozpraw a została przygotowana w Zakładzie Epoki Kam ienia Insty tu tu Historii K u ltu ry M aterialnej Polskiej Akadem ii Nauk w W arszawie w latach 1975— 1978.

K ultu ra europejskiej ceram iki sznurow ej nigdy dotychczas nie była opracowana całościowo. Opracowania doczekały się jedynie poszczególne regiony Europy. Toteż dla autora było jasne, że wiele może dać opracowanie ogólne choćby dwóch najw ażniejszych zagadnień, jak geneza i chronologia, opracowanie, w k tórym cała ku ltu ra zostałaby objęta spojrzeniem jakby z „lotu p taka”. Możliwość ta rysow ała się dzięki tem u, że problem y te można było opracować ograniczając się jedynie do publikacji źródłowych, co też au tor uczynił. Rezultatem penetracji po lite ra turze poszczególnych krajów Europy jest m. in. katalog sytuacji s tra ty graficznych ku ltu ry ceram iki sznurow ej, obejm ujący niebagatelną ilość ponad 400 pozycji. Już ten fakt pozwalał rokować nadzieje, że studium może dostarczyć coś nowego. Czy praca ta przyniosła rezultaty , osądzi sam czytelnik. A utor uważa, że w pewnym stopniu przyczyniła się do rozświetlenia mroków genezy ku ltu ry ceram iki sznurow ej oraz podsumowania i wnikliwszego przeanalizowania jej chronologii.

Na koniec autor składa podziękowanie kierownikowi Zakładu Epoki Kam ienia IHKM PAN doc. dr. hab. Janow i Kowalczykowi za zapew nienie sprzyjających w arunków do napisania pracy oraz życzliwe uwagi k ry tyczne na tem at opracowania.

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

I. ZAGADNIENIA W STĘPNE

Definicja ku ltu ry ceram iki sznurow ej i je j zasiąg. Jak dotąd, na jlepszą naszym zdaniem definicję tej k u ltu ry dał L. S. K lejn. W edług niego jest to zespół znany głównie z cm entarzysk, na k tórych przew ażają groby jednostkowe zaw ierające skurczone szkielety zaopatrzone w puchar esowaty i baniastą am forę — naczynia zdobione głównie m otyw am i sznurowymi, nadto toporki bojowe; gospodarka opierała się głównie na hodowli, w której czołową rolę odgrywała nierogacizna. Jest to ku ltu rao chronologii późnoneolitycznej i wczesnobrązowej, rozprzestrzeniona głównie na wschód od Renu. Dodajm y do tego, że groby często p rzy k ry te są kurhanam i, a gospodarka opiera się również na rolnictw ie, przy czym jest ona nieco różna w odm iennych regionach przyrodniczych Europy.

Je j zasięg obejm uje całą szeroko rozum ianą Europę Środkową od Renu aż po środkowy i górny Dniepr oraz Desnę, nadto obszary m iędzy Bałtykiem a górnym Dunajem i górnym Dniestrem , ponadto w ystępu je w południowej części półw yspu Skandynawskiego, w krajach w schodnio- bałtyckich i na wschód od nich, obejm ując dorzecze górnej Wołgi, jak również południowo-zachodnią Finlandię, a pojedyncze punkty sięgają Półwyspu Bałkańskiego.

Przedmiot i zakres pracy. Głównym i zagadnieniam i niniejszej p racy są geneza i chronologia k u ltu ry ceram iki sznurowej. Jako dodatkowe zagadnienie rozpatru jem y też spuściznę tej k u ltu ry w okresach późniejszych. Jeśli chodzi o genezę, to w pierwszym rzędzie koncentru jem y się na Europie Środkowej m iędzy Renem a D nieprem oraz między B ałtykiem a D niestrem i Dunajem , tu bowiem znajdow ały się genetyczne ogniwa wyjściowe naszej ku ltury . W m niejszym stopniu wypow iadam y się na tem at wschodnich odłamów: k. środkow onaddnieprzańskiej i k. fa - tianow skiej. Zarysow ały się tu dwie grupy zagadnień. Pierw sza to mezolityczne powiązania k. ceram iki sznurow ej, w ynikające z porów nania narzędzi krzem iennych tej k u ltu ry z narzędziam i m ezolitycznym i. D ruga — powiązania z m iejscowym podłożem neolitycznym , a szczególnie z ku ltu ram i pucharów lejkow atych i trypolską. Chcąc rozwiązać zagadnienie genezy naszej k u ltu ry porów naliśm y bowiem jej inw entarz z w ie

http://rcin.org.pl

10

loma, szczególnie starszym i, ku ltu ram i neolitycznym i, co przyniosło konkretne wnioski. W ypowiadam y się na tem at genezy poszczególnych elem entów k. ceram iki sznurow ej, a następnie próbujem y zlokalizować jej kolebkę.

Odnośnie do chronologii rozpatru jem y dwa zagadnienia: stosunek do innych k u ltu r neolitycznych i eneolitycznych Europy Środkowej oraz podział na etapy chronologiczne. Zakres chronologiczny k. ceram iki sznurowej obejm uje lata około 3100—2300 p.n.e., tj. późny neolit. Dla tego okresu rozpatru jem y powiązania naszego zespołu z innym i kulturam i Europy Środkowej i poza nią. Szczególnie cenne dla ogólnych rozważań okazały się również stosunki z przem ysłam i późnomezolitycznymi oraz kulturam i pucharów lejkow atych i trypolską. Jeśli chodzi o chronologię w ew nętrzną, to opieram y się głównie na analizie ceramiki, gdyż jest to m ateriał najliczniejszy i najbardziej zróżnicowany. Zastosowane do niej m etody stratygraficzna i radiowęglowa przyniosły podział na dwie główne fazy rozwojowe.

Metoda. Metoda pracy jest indukcyjna. A utor starał się zgromadzić wszystkie fak ty dotyczące genezy i chronologii. W przypadku genezy było to prześledzenie związków k. ceram iki sznurow ej z ku lturam i s ta rszymi i jej współczesnymi. Szczególnie w grę wchodziła k. pucharów lejkow atych, w m niejszym stopniu k. trypolską i inne jednostki. Odnośnie do chronologii zostały zgromadzone przede wszystkim daty rad iowęglowe oraz sytuacje stratygraficzne z udziałem k. ceram iki sznurowej. Szczególnie cenne okazały się te ostatnie, gdyż na tej podstawie autor oparł podział na fazy. S tra tygrafia jest również bardzo cenna w przypadku ustalania relacji czasowych k. ceram iki sznurow ej z innym i jednostkami. Przy rozw iązywaniu zagadnień chronologii au tor praw ie zupełnie nie posługiwał się m etodą typologiczną, wychodząc z założenia, że podobne w ytw ory mogą mieć długie trw anie czasowe, przez co nie mogą być przydatne do ustalania tzw. horyzontów chronologicznych. Inaczej w przypadku genezy; tu au to r w pełni posługiwał się m etodą typologiczną, uważając, że w ytw ory podobne m ają jedno źródło genetyczne. P rzy pisaniu pracy au tor zapoznał się z lite ra tu rą europejską obejm ującą praw ie 400 tytułów czasopism i książek; przeczytał około 700 pozycji bibliograficznych. Poza nielicznymi przypadkam i au tor stronił od kom plikacji.

Ocena stanu dotychczasowych badań. Zagadnienie genezy k. ceramiki sznurow ej nie było dotychczas przedm iotem specjalnej rozprawy, która byłaby poświęcona całości kultury . Najczęściej było ono rozpatryw ane albo bardzo ogólnie, bez głębszych studiów nad poszczególnymi działami m ateriałów źródłowych (np. T. Sulim irski), albo cząstkowo przy okazji omawiania poszczególnych grup tej ku ltury . W tym ostatnim przypadku

http://rcin.org.pl

11

usiłowano rozwiązać zagadnienie genezy ograniczając się tylko do jednego obszaru: Szwecji (M. P. M almer), dorzecza D niepru (I. I. A rte- menko), Szlezw iku-Holsztynu (K. W. Struve), Małopolski (J. Machnik), południowo-zachodniej U krainy (I. K . Svesnikov), dorzecza górnej Wołgi (D. A. Krajnov). Przyczynki do zagadnienia genezy wnieśli też badacze RFN i NRD (U. Fischer, A. H ausler i inni) ograniczając się jedynie do dorzecza Sali w NRD. Toteż nic dziwnego, że w żadnym z tych p rzypadków badania zbyt fragm entaryczne nie mogły przynieść zadowalających rezultatów . Były bowiem niepełne i przyczynkowe, a w dodatku ograniczały się do hipotez nie popartych głębszymi studiam i. W tej sytuacji au tor postanowił wypełnić istniejącą lukę i opracować zagadnienie genezy ku ltu ry ceram iki sznurow ej opierając się na całościowej analizie tej ku ltu ry na szerokim tle europejskim . Należy już na wstępie podkreślić, że wnioski autora są zazwyczaj odmienne od wcześniejszych ustaleń.

Podobnie przedstaw ia się zagadnienie chronologii. Dotychczasowe ustalenia były cząstkowe i dotyczyły jedynie poszczególnych regionalnych grup tej ku ltury . Dla Szwecji próbę taką dał M. P. M almer, Danii — P. V. Glob, Szlezw iku-Holsztynu — K. W. Struve, Szw ajcarii — C. Strahm , Czech — M. Buchvaldek, k u ltu ry rzucew skiej — L. Kilian, Małopolski — J. M achnik i Z. Krzak, N addnieprza — I. I. Artem enko, górnego dorzecza Wołgi — D. A. K rajnov, południowo-zachodniej U krainy — I. K. Svesnikov. A utorzy ci, mimo ograniczonego charak teru prac, na ogół popraw nie relacjonow ali stosunki chronologiczne k. ceram iki sznurowej i ku ltu r pokrew nych, lecz rzadziej udawało im się popraw nie podzielić tę ku ltu rę na fazy rozwojowe. W tym ostatnim zakresie na szczególną uwagę zasługują prace M. Buchvaldka, P. V. Globa i J. M achnika. A więc dotychczasowe ustalenia m iały także charak ter cząstkowy. W tej sytuacji powstała potrzeba potraktow ania całościowo k. ceram iki sznurow ej i wyciągnięcia wniosków chronologicznych opartych na pełnych studiach źródeł europejskich. Należy podkreślić, że ustalenia au tora w znacznej części pokryw ają się z wieloma ustaleniam i poczynionym i dla poszczególnych regionów i grup k. ceram iki sznurowej.

http://rcin.org.pl

II. GENEZA KULTURY CERAMIKI SZNUROW EJ

MEZOLITYCZNE POCHODZENIE KULTURY CERAMIKI SZNUROW EJ

Narzędzia m ezolityczne nawiązujące do przem ysłu krzem iennego k. ceram iki sznurowej. Jak w ykazujem y niżej, k. ceram iki sznurow ej uform owała się pod silnym wpływ em k. pucharów lejkow atych i k. try - polskiej, nadto dochodziły w pływ y bałkańsko-anatolijskie. Z każdego z tych kręgów kulturow ych zespół k. ceram iki sznurow ej przejął część elem entów kultury . Lecz nie sposób orzec, że k. ceram iki sznurow ej wywodzi się wyłącznie z k. pucharów lejkow atych lub k. trypolskiej. Dlatego też dopóki au tor porównywał form y inw entarza „sznurowego” z form am i neolitycznym i, dopóty spraw a genezy pozostawała niejasna. Okazało się bowiem, że żadna z k u ltu r neolitu Europy nie może być m acierzą k. ceram iki sznurowej. Sprawa przyjęła korzystny obrót z chw ilą, gdy au to r przystąpił do porównywania narzędzi k. ceram iki sznurow ej z form am i m ezolitycznymi. Porów nania objęły narzędzia mezolityczne w ystępujące w różnych częściach Europy, na całym obszarze w ystępowania k. ceram iki sznurowej. W yniki okazały się bardzo owocne. Przede wszystkim podstwowa i najbardziej powszechna form a narzędziowa k. ceram iki sznurowej, jaką jest wiórowiec czyli nóż wiórowy, ma analogie w przem ysłach m ezolitycznych szeroko rozum ianej Europy Środkowej. W yjątkiem są wiórowe noże szpiczaste, k tóre wywodzim y z ku ltu ry trypolskiej (piszemy o tym niżej). Nadto analogie mezolityczne dotyczą również innych form. P rzy jrzy jm y się im podając jednocześnie rozprzestrzenienie tych form.

Najważniejsze analogie dla wiórowców „sznurow ych” układają się w południowej strefie rozprzestrzenienia ceram iki sznurow ej: południowo- -zachodnia Ukraina, dorzecze Sali w NRD, górna N adrenia, Szwajcaria, a tylko sporadycznie inne rejony Europy Środkowej.

Z miejscowości Girżewo nad górnym D niestrem (południowo-zachodnia Ukraina) pochodzi seria wiórowców mezolitycznych, spośród których t r z y 1 m ają dokładne odpowiedniki w k. ceram iki sznurow ej (ryc. la).

1 Č e r n y š 1975, ryc. 46: 22, 23, 27.

http://rcin.org.pl

13

Analogie dla nich znam y z kilku stanow isk „sznurow ych”2. Najwięcej wiórowców mezolitycznych nawiązujących do przem ysłu k. ceram iki sznurowej znam y z dorzecza Sali w NRD. I tak ze stanow iska H eidengottesacher w miejscowości Gera w Turyngii, R. Feustel opublikował 10 narzędzi mezolitycznych, z k tórych dwa wiórowce m ają odpowiedniki na wielu stanow iskach k. ceram iki szn u ro w ej3 (ryc. lc). Z kolei ze stanowiska P fortener Berg w miejscowości Gera, NRD, R. Feustel opublikował kilkadziesiąt narzędzi mezolitycznych, wśród których jest wió- row iec4 analogiczny do „sznurow ych”. Odpowiedni wiórowiec znajdujem y też pośród m ateriałów mezolitycznych z miejscowości G öritzberg w T u ry n g ii3. Inny nóż w iórowy pochodzi z miejscowości Petersberg w T u ry n g ii6. Również z Turyngii, z miejscowości Poxdorf, pochodzi zespół mezolityczny, w k tórym cztery wiórowce7 naw iązują do k. ceramiki sznurow ej (ryc. 2b). Następnie w miejscowości D reiskau w Sak- snoii, NRD, jest zespół, w którym w yróżniliśm y dwa noże wiórowe niby „sznurow e”8 (ryc. 1b). Jeden z nich ma analogie na czterech stanow iskach z ceram iką sznurow ą9.

Z kolei, jeśli chodzi o górną Nadrenię, RFN, to na stanow isku Buch- brunnen w miejscowości Säckingen, znaleziono m. in. kilka mezolitycznych noży wiórowych10, które m ają analogie na k ilku stanow iskach „sznurow ych” (ryc. 2a)11.

I wreszcie Szwajcaria. Tu wiórowce późnomezolityczne są szczególnie liczne. Z miejscowości Liesberg pochodzą cztery noże wiórowe 12 m ające

2 B u c h v a l d e k , K o u t e c k ý 1970, ryc. 13, gr. 41,5, ryc. 14, gr. 51,3, ryc. 49, gr. 122,7, ryc. 107, gr. 58,5, ryc. 110, gr. 61,12; L o e w e 1959, tab. 58: 16; W a t e r b o l k 1964, ryc. 19: 3. Ż u r e k ,1954, ryc. 27: 7.

3 B u c h v a l d e k , K o u t e c k ý 1970, ryc. 33, gr. 110, 24; F e u s t e l 1961, ryc. 9: 8,9; K r a u s s 1960, ryc. 9: 2; M a t t h i a s 1968, tab. 117: 9; M o d d e r- m a n n 1954, ryc. 5; S a n g m e i s t e r 1954, tab. D5: 6; S c h m i d t , W e b e r 1972, ryc. 2: 14; S u l i m i r s k i 1968a, ryc. 17: 8; T e t z l a f f 1970, ryc. 127: 9; Ż u r e k 1954, ryc. 27: 7.

I F e u s t e l 1961, ryc. 13: 15.5 F e u s t e l 1957, ryc. 5: 6.6 F e u s t e l 1961, ryc. 28: 15.7 F e u s t e l 1961, ryc. 31: 11—13,15.3 H a n i t z s c h 1960, ryc. 3: 16,4: 3.# B u c h v a l d e k , K o u t e c k ý 1970, ryc. 78, gr. 174,4, ryc. 85, gr. 4,2,

ryc. 107, gr. 58,5, ryc. 109, gr. 60,5; F e u s t e l , B a c h , G a l l , T e i c h e r t 1966, ryc. 43; L o e w e 11959, tab. 58: 19; W a t e r b o l k 1964, ryc. 19: 3.

10 G e r s b a c h 1968—1969, tab. 25: 14—17.II B e h r e n s 1973, Tyc. 62: f; B u c h v a l d e k , K o u t e c k ý ,1970, ryc. 59,

gr. 140,4, ryc. 78, gr. 174,4, ryc. 167, gr. 58,5; F e u s t e l , B a c h , G a l l , T e i c h e r t 1966, ryc. 33; L o e w e 1959, tab. 58: 16, 17, 19; Ż u r e k 1954, ryc. 27: 7.

u L ii d i n 1961, ryc. 8: 1—4.

http://rcin.org.pl

14

Ryc. 1. a — Girżewo, ZSRR. Mezolityczne noże krzem ienne. Wg O.P. Černyša; b — Dreiskau, NRD. M ezolityczny nóż krzem ienny. Wg H. H anitzscha, c — G era,

NRD. M ezolityczny nóż krzem ienny. Wg R. Feustela

analogie na kilkunastu stanow iskach k. ceram iki sznurow ej (ryc. 3b)l3. Z miejscowości W achtfels (też Szwajcaria) znam y dziewięć wiórowców 14,

13 A r t e m e n k o 1976b, ryc. 7 : 3 , 1 0 :1 ; B u c h v a l d e k , K o u t e c k ý 1970, ryc. 63, gr. 147,3, ryc. 64, gr. 152,5; D o n a t 1961, ryc. 11: 4; F e u s t e l, B a c h , G a l l , T e i c h e r t 1966, ryc. 33; K r e t z s c h 1955, ryc. 13: 1; M a 11 h i a s 1968, tab. 11: 2, 28: 3,89: 7; S a n g m e i s t e r 1954, tab. D 5: 5; V e n c l 1972, ryc. 11: 8; W a t e r b o l k 1964, ryc. 19: 3.

14 L ü d i n 1961, ryc. 4: 1—9.

http://rcin.org.pl

Ryc. 2. a — Säckingen, RFN. Mezolityczne noże krzem ienne. Wg E. G ersbacha; b — P oxdorf NRD. M ezolityczne narzędzia krzem ienne. Wg R. F eustela

które m ają częściowe łuskanie na kraw ędziach, przy czym trzeba dodać, że noże częściowo łuskane również w ystępują w k. ceram iki sznurowej. Podobne wiórowce m ezolityczne w ilości kilku zaleziono w miejscowości

15

http://rcin.org.pl

1 6

B irsm atten15. Nadto kilka noży wiórowych podobnych do „sznurow ych” znam y z miejscowości B au lm es16. Prócz tego form y takie znajdujem y też w innych miejscowościach S zw ajcarii17.

I wreszcie wiórowce mezolityczne, które w m niejszym lub większym stopniu są podobne do form narzędziow ych k u ltu ry ceram iki sznurow ej znam y również w innych częściach Europy. Należą tu okazy z Hohen Viechein w M eklem burgii (NRD), P innberg w północnej części RFN i Borowa w W ielkopolsce18.

Sum ując widzimy, że te analogie są częstsze w południow ej strefie rozprzestrzenienia k. ceram iki sznurow ej, a w innych częściach Europy Środkowej należą do rzadkości. Ale wróćm y do południowych stanow isk z wiórowcami. Na szczególną uwagę zasługuje dorzecze Sali w NRD. Otóż w Turyngii, oprócz w spom nianych noży wiórowych, w ystępują niekiedy na tych samych stanow iskach bezceram icznych również grociki sercowate i tró jkątne typowe dla k u ltu ry ceram iki sznurow ej (Dreiskau, Poxdorf, Petersberg, Göritzberg, Gera19 (ryc. 4a). Nie jest wykluczone, że w k. ceram iki sznurow ej są one pochodzenia mezolitycznego. P rzem aw iają za tym dwa fakty. Po pierwsze — pragrociki tró jkątne często towarzyszą przem ysłom mezolitycznym. W mezolicie należą one do tzw. trójkątów , tj. tró jkątnych zbrojników. Zw raca uwagę to, że często są one rów noram ienne, przy czym niekiedy m ają w ciętą podstaw ę i załuskanie na dwóch, a naw et trzech krawędziach. Zasługuje to tym bardziej na uwagę, iż z miejscowości H averbecke w Dolnej Saksonii (RFN) pochodzi grób k. ceram iki sznurow ej z pucharem esowatym zaw ierający także m niej więcej rom boidalne, częściowo łuskane grociki podobne do m ikro- litów m ezolitycznych20. Otóż mezolityczne tró jk ą ty m ikrolityczne p rzy pom inające grociki k. ceram iki sznurow ej i ogólnie grociki typu neolitycznego znane są z w ielu stanow isk m ezolitycznych RFN, NRD i Szw ajcarii (ryc. 4b)21. Po drugie — typowe grociki k. ceram iki sznurow ej często w ystępują na bezceram icznych stanow iskach m ezolitycznych. Odnosi się to przede w szystkim do ziem wschodniej Turyngii (NRD), gdzie —

15 L ü d i n 1961, ryc. 7: 1—5.16 E g l o f f 1967, ryc. 54: 2,5—9.17 W y s s 1973, tab . 14: 1—19, 16: 15—21, 19: 37—48.18K o b u s i e w i c z 1970, tab . X X V : 9,10,14, 16— 18; R u s t 1958, tab . 12: 10;

S c h u l d t 1961, tab . 38: o, 4401.10 F e u s t e l 1957, ryc. 5: 5,8,9; F e u s t e l 1961, ryc. 13: 16,17,28: 13,14; 31:

19, 20; H a n i t z s c h 1960, ryc. 3: 8—10.80 J a c o b - F r i e s e n 1953, s. 12 n., ryc . 2a,c.21 B i c k e r 1934, tab . X L IX : 267-^270; B r a n d t 1940, tab . 7: 9— 12, 23;

F r e u n d 1964, ryc. 75; G e r s b a c h 1991, s. 15 n.; G e r s b a c h 1968— 1969, tab . 33: 17— 19; K o z ł o w s k i 1967, tab . I I I : 28,29; K r ü g e r , T a u t e 1964, tab . 7: 11—20; R e n t e r 1955, s. 48; T h i e l e m a n n 1963, ryc. 11: 18—-27; W y s s 1960, s. 55 n.; Z ü r n 1965, tab . 1: 13,18,19, 3: 5—9, 4: 21— 31, 9: E—1—3, 9: F — 1— 3, 9: G —3—7, 10: 27—35.

http://rcin.org.pl

17

Ryc. 3 . a — J ü chsen, NRD. M ezolityczny rdzeń krzem ienny. Wg R. F eustela; b — Liesberg, Szw ajcaria. Mezolityczne noże krzem ienne. Wg C. Lü dina

jak pisze A. R enter — na 63 stanow iska mezolityczne, praw ie na w szystkich w ystępują grociki se rcow ate22. W arto przy tym zaznaczyć, że na stanow isku P fo rtner Berg w Gera (Turyngia, NRD) grociki tró jkątne i sercowate były spatynow ane w takim samym stopniu jak 15 tysięcy pozostałych krzem ieni m ezolitycznych23. Grociki typu neolitycznego w ystępują na stanow iskach m ezolitycznych nie tylko w Turyngii. Zjawisko to zaobserwował i podkreślił również R. Feustel. Na tej podstawie A. Beck przyjm uje, że — być może — pojaw iły się one już w późnym mezolicie. Do podobnego wniosku doszedł w spom niany A. R enter.

88 R e n t e r 1955, s. 48. 28 R e n t e r 1955, s. 48.

2 — Geneza i chronologia... http://rcin.org.pl

Ryc. 4. a — Gera, NRD. M ezolityczne grociki krzem ienne. Wg A. R entera; b — Sä ckingen, RFN. M ezolityczne grociki krzem ienne. Wg E. G ersbacha

Ten ostatni jako dowód przytacza znaleziska ogłoszone przez E. Petersa. Mianowicie w jaskini w Rappenfels (Alpy Szwabskie) znaleziono typowe późnomezolityczne, tardenuaskie w yroby krzem iennne a wśród nich grocik tró jką tny z w ciętą podstaw ą oraz narzędzia wykonane techniką neolityczną. H. Piesker wskazywał na wiele stanow isk tardenuaskich z grodkam i do łuku, które nie mogły być powiązane z ceramiką. Podobne

18

http://rcin.org.pl

19

obserwacje opisywali K. B randt i F. K. Bicker24. Naszym zdaniem p raw dopodobnie typowe grociki neolityczne stanow ią na stanow iskach mezolitycznych przew ażnie domieszkę późniejszą, lecz nie można wykluczyć, że zwłaszcza na południu obu krajów niem ieckich (RFN i NRD) grociki te pojaw iły się już pod koniec mezolitu.

Również inne form y krzem ienne przem ysłu k. ceram iki sznurow ej m ają analogie w przem ysłach m ezolitycznych Europy Środkowej. Należą tu zwłaszcza odłupkowe rdzenie okółkowe (ryc. 3a). Znam y je ze stanowisk mezolitycznych w środkowej Badenii w RFN (Baden-Oos, Sinzheim), w Turyngii (NRD) (Juchsen, K leinebersdorf), w Czechach (Taśo- vice), na Dolnym Śląsku (Bartków, Czeladź W ielka, Pobiel, Sułów), w Małopolsce (Podgórki, Piechoty) i na południowo-zachodniej U krainie (Osieliwki) 25. Poza tym analogie między k. ceram iki sznurow ej i mezolitem sporadycznie dotyczą też niektórych drapaczy. O statnie analogie znam y z terenu Turyngii (NRD) 26.

Zagadnienie współistnienia kultur mezolitycznych i neolitycznych. Pow staje tu przede wszystkim pytanie o podstaw y chronologiczne przytoczonych analogii, tj. czy ludność o kulturze m ezolitycznej mogła przetrw ać w głąb okresu neolitycznego. Naszym zdaniem, tak. W prawdzie niektórzy autorzy uważają, że mezolit w środkowej Europie kończy się wraz z pojaw ieniem się pierwszych ku ltu r neolitycznych (uwzględniając kalibrację około 6000 p.n.e.), lecz niepodobna przyjąć, że wczesna kolonizacja neolityczna zajęła od razu w szystkie obszary zróżnicowanej eku- m eny i w yparła plemiona mezolityczne. W ielu badaczy podziela przekonanie, że wczesna ludność neolityczna sąsiadowała ze społecznościami m ezolitycznymi, które żyły jeszcze przez jakiś, nie wiadomo jak długi, czas obok ludności o neolitycznej kulturze. Toteż słusznie uważa się, że środkowoneolityczna k. pucharów lejkow atych, której początki da tu je się na schyłek V tysiąclecia p.n.e. (uwzględniając kalibrację), jest rezu lta tem akulturacji ludności mezolitycznej, która przejęła elem enty k u ltu ry neolitycznej pod wpływem oddziaływania ku ltu r wstęgowych. Lecz naszym zdaniem proces akulturacji nie zakończył się około 4000 p.n.e., lecz trw ał dalej, aż po czasy pojaw ienia się k. am for kulistych i ceram iki sznurowej. Otóż również geneza k. am for kulistych świadczy o trw aniu tego procesu jeszcze w IV tysiącleciu p.n.e. I tak w 1963 r. T. W iślański w ysunął hipotezę o m ezolitycznej genezie tego zespołu, lecz nie był

24 F e u s t e l 1957, s. 38 n.25 B a g n i e w s k i 1976, ryc. 9: 12,11: 2,26: 8,51: 3—7, 75: 6,7; Č e r n y š

1975, ryc. 59: 27; D a g n a n-G i n t e r, D r o b n i e w i c z 1974, tab. V III: 7; F e u -s t e l 1957, ryc. 3: 15; F e u s t e l 1961, ryc. 22: 43; G e r s b a c h 1951, tab. 1: B—10, 11, tab. 2: C— 13—15, tab. 3: B—'11, 14, tab. 4: B—42; G u r i n a 1966, ryc. 8: 2; R o t h e r t 1936, tab. V III: 33; T a l a r 1964, ryc. 2: 20.

26 F e u s t e 1 1961, s. 29 n., ryc. 13: 3.

http://rcin.org.pl

20

w stanie przytoczyć pewnych dowodów27. Św iadectw a przyszły później. W 1976 r. B. Balcer ogłosił pracę, w której dla kilku narzędzi k. am for kulistych przytoczył dokładne analogie z kręgu m ezolitycznej k. jani- sławickiej w Małopolsce28. Również z Małopolski pochodzi inne św iadectwo. Otóż dla Złotej, dla cm entarzyska zwierzęcego k. am for kulistych, A. Lasota-M oskalewska w 1977 r. wykazała istnienie bydła o cechach wczesnego udomowienia, wcześniejszego niż w innych starszych k u ltu rach neolitycznych w Polsce29, a więc udom awianie bydła m iało miejsce również w późnym neolicie. P rzykłady te w skazują na możliwość mezolitycznego pochodzenia również k. ceram iki szn u ro w ej30.

Jak wspomnieliśmy, szereg badaczy uważa, że ludność mezolityczna przetrw ała w głąb okresu neolitycznego. Należą tu B. Richthofen, R. Feu- stel, O. Menghin, M. R. Daniel, H. Reinerth, L. Kozłowski, L. Coulonges, E. Octobon, S. K. Kozłowski, Z. Bagniewski. Lecz problem ten — jak pisze M. M azalek — nie jest dotychczas przebadany w Europie. A utor ten doszedł do następujących stw ierdzeń w tej sprawie. Pisze on, że w yroby m ezolityczne spotyka się na terenach niem ieckich w k. ceram iki dołkowo-grzebykowej i Rössen. Mieszane m ateria ły m ezolityczno-neolityczne pochodzą też z Moraw. Zjawisko to w ystępuje w k. jordanow skiej w południowej Polsce i w grupie Mü nchshofen w górnej Austrii; podobnie w G recji i Jugosławii. Mezolityczne elem enty w ystępują w k. m egalitycznej północnej RFN i północnej Polski. M ają one też występować rów nież w k. pucharów lejkow atych (zachodnia i środkowa Polska), k. am for kulistych (Saksonia i zachodnia Polska), k. ceram iki prom ienistej (południowa Polska), k. w altenienburskiej i bernburskiej (Turyngia), Salz- m ünde i łabsko-haw elańskiej (Saksonia), a sporadycznie — w k. m i- chelsberskiej (Badenia). Pisze on też, zgodnie z naszą obserwacją, że narzędzia typu mezolitycznego spotyka się też w k. ceram iki sznurow ej w NRD, północno-wschodniej Szwajcarii i Polsce itd. E lem enty mezolityczne spotykane w ku ltu rach neolitycznych m iałyby wiązać się z późną fazą k. tardenuaskiej. Z drugiej strony, elem enty neolityczne w ystępują na stanowiskach mezolitycznych. I tak stw ierdzono je dla k. tardenuaskiej w południowo-zachodniej F rancji i A n g lii31. O. M enghin uważał, że schyłek k. tardenuaskiej był współczesny, jako re lik t mezolityczny, kulturom neolitycznym . E. Octobon tw ierdził, że ludność m ezolityczna koegzystowała z ludnością neolityczną i tym należy tłum aczyć znalezienie w południowej F rancji na stanow isku Cuzoul (Lot) obok późnomezo-

27 W i ś l a ń s k i 1963, s. 240.28 B a l c e r 1976, s. 202, ryc. 3.29 L a s o t a - M o s k a l e w s k a 1977, s. 122 n.30 Należy nadm ienić, że na możliwość mezolitycznego pochodzenia ku ltu ry

ceram iki sznurow ej w skazyw ali J. K o w a l c z y k 1969, s. 62 i T. S u l i m i r s k i 1957—1959, s. 248.

31 M a z á l e k 1954, s. 203 n.

http://rcin.org.pl

21

litycznych zabytków również narzędzi retuszow anych techniką neolityczną, nadto kości zwierzęcych i gładzonych narzędzi kam iennych. W podobnym duchu in te rp re tu je się — pisze R. Feustel — znaleziska belgijskie, gdzie na tych samych stanow iskach w ystępują m ikrolity i narzędzia gładzone. Ludność m ezolityczna m iała przetrw ać do środkowego neolitu32.

Za koegzystencją ludności m ezolitycznej i neolitycznej wypowiada się również S. K. K ozłow ski33; przytacza on następujące przykłady:

1. Odległe około 250 km na południe od Lim burgii stanowisko Cham bre des Fées (Aisne), należące do k. tardenuaskiej, jest datow ane na 3075 ± 400 p.n.e.

2. Również późne, a naw et późniejsze są tardenuaskie stanow iska z Francji: D ésert d ’Auffargis i G — IV z Cham bre des Fées (2775 ± 350 p.n.e.).

3. W Danii od połowy okresu atlantyckiego (lata 4500—4000 p.n.e.) rozwija się jeszcze wówczas mezolityczna k. Ertebolle. Dopiero w m łodszej fazie (schyłek okresu atlantyckiego, zapewne lata 3200—3000 p.n.e.) społeczności tej k u ltu ry poznały rolnictw o i hodowlę, w skutek czego sta ła się ona neolityczna.

4. Na terenie ZSRR długo przeżyw ają się tradycje mezolityczne (w strefie leśnej k. ceram iki dołkowo-grzebykowej). W neolit wchodzi m. in. tzw. k. św iderska Rów niny Rosyjskiej, czyli zespoły typu K un- da-Borki.

5. Datowane na neolit cm entarzysko na W yspie Jeleniej ma bezspornie m ezolityczny charak ter kulturow y.

6. W północnej Polsce jedynie na ziemi pyrzyckiej pojawia się lud ność wcześnoneolityczna, natom iast pozostałe obszary tego rejonu trw ały zapewne jeszcze bardzo długo w gospodarce m ezolitycznej, być może również w II okresie neolitu. Za takim stw ierdzeniem może przem aw iać m. in. charakter k. rzucewskiej, k tóra była bardziej m ezolityczna niż neolityczna (rybołówstwo, łowy na foki, technika łuszczniowa, harpuny, liściaki typu rosyjskiego, trapezy, skrobacze).

7. Znane z północnej Polski pochówki posypane ochrą, zaliczane do k. ceram iki dołkowo-grzebykowej, mogą być pozostałościami k u ltu ry m ezolitycznej, mimo że ich chronologia jest neolityczna.

8. Groby mezolityczne k. janisław ickiej z G iżycka-Perkunow a są datowane m etodą przyrodniczą na przełom V i IV tysiącleci p.n.e.

9. W arstw a G z W itowa zaw ierająca elem enty k. janisław ickiej jest m łodsza od datow anej na lata 4710 ± 480 p.n.e. w arstw y 7.

10. N iektóre stanowiska z ceram iką dołkowo-grzebykową (Podlasie,

32 F e u s t e 1 1957, s. 40 n.K o z ł o w s k i 1968, s. 451; K o z ł o w s k i 1972, s. 227 n.; K o z ł o w s k i , Kozło w s k i 1977, s. 20, 23, 248, 317.

http://rcin.org.pl

22

dorzecze górnej W arty) dostarczyły typow ych elem entów janisławickich, które planigraficznie i stratygraficznie wiążą się ze wspom nianą ceramiką.

11. Litewskie stanowisko kundajskie Lam pèdžiai jest datow ane na IV tysiąclecie p.n.e.

12. Na Litw ie w ystępują zespoły wykopaliskowe zaw ierające elem enty kundajskie i janisław ickie oraz ceram ikę neolityczną; podobną sytuację stwierdzono na Białorusi.

13. Stanowisko z kręgu tardenuaskiego z miejscowości Smolin na M orawach jest datow ane radiowęglem na drugą połowę V tysiąclecia p.n.e.

14. Na IV tysiąclecie p.n.e. są datow ane m etodą radiowęglową tardenuaskie zespoły z w arstw 1 i 2 w Birsm atten-B asishohle w Szwajcarii.

15. We Francji, w departam encie Aisne, są dwa stanow iska tardenuaskie datow ane analizą pyłkową oraz radiowęglem (drugie z nich) na IV tysiąclecia p.n.e., a więc są późniejsze od pierwszych osadników neolitycznych z pobliskiego Basenu Paryskiego i Lim burgii.

S. K. Kozłowski przypuszcza, że na terenie Polski, L itw y i Białorusi m ezolityczna ludność janisław icka i kundajska przetrw ały najpew niej do IV—III tysiąclecia p.n.e.

Za koegzystencją ludności mezolitycznej i neolitycznej opowiedział się niedawno Z. Bagniewski. A utor ten przytacza szereg dat radiowęglowych dla stanow isk mezolitycznych, które sięgają od siedm iu do pięciu tysięcy la t tem u, co oznacza dwa tysiące lat współistnienia k u ltu r obu okresów. Oto niektóre daty z Polski południowo-zachodniej;

4220 ± 80 p.n.e., S trachów 3777 ± 40 p.n.e., Bartków 3205 ± 100 p.n.e., Dąbrowa 1895 p.n.e., Brodno 1125 p.n.e.

Między obiema grupam i ludności m iały m iejsce kontakty, w skutek czego część ludności m ezolitycznej przejęła wyższą ku ltu rę neolityczną. Is tniały też wzajem ne zapożyczenia. Jako przykład au to r przytacza ceramikę neolityczną znajdow aną w obozowiskach mezolitycznych. Z. Bagniewski uważa, że ludność o kulturze m ezolitycznej p rzetrw ała naw et do epoki brązu 34.

Ostatnio badacze holenderscy J. N. L anting i W. G. Mook ogłosili pracę, w której m. in. przytaczają daty radiowęglowe dla m ezolitu Holandii. Zw raca uwagę fakt, że kilka dat przypada już na czasy neolitu, a naw et na okres istnienia k. ceram iki sznurowej. Są to daty;

81 B a g n i e w s k i 1978a, s. 1 n.; l 987b, s. 1 n.

http://rcin.org.pl

23

3585 ± 70 p.n.e., GrN — 7283A, Dalfsen3415 ± 70 p.n.e., GrN — 6371, M oerkuilen2150 ± 75 p.n.e., GrN — 6370, M oerkuilen1870 ± 75 p.n.e., GrN — 2443, T ilburg-Pom pstok2120 ± 85 p.n.e., GrN — 4205, T ilb u rg 35.

Z powyższego wynika, że ludność m ezolityczna długo współistniała z ku lturam i neolitu. Przeżytki ku ltu r m ezolitycznych mogły więc p rzetrw ać do końcowych stuleci IV tysiąclecia p.n.e. — okresu pojaw ienia się k. ceram iki sznurowej. Należy przy tym zaznaczyć, że akulturacja, w w yniku której uform owała się k. ceram iki sznurow ej, m iała miejsce na szerokim obszarze Europy Środkowej poczynając od południow o-zachodniej U krainy (górny Dniestr), następnie na obszarze Polski, NRD i RFN, a kończąc na ziemiach górnej N adrenii i Szwajcarii. A kulturacja ta odbywała się dzięki wpływom k. pucharów lejkow atych i trypolskiej,o czym piszemy niżej.

Grupa Kalbsrieth jako etap przejściowy od mezolitu do właściwej k. ceramiki sznurowej. W etapie przejściowym , m iędzy m ezolityczną fazą przedceram iczną a najstarszą fazą ceramiczną, um ieszczamy pochówki typu K albsrieth. Za tą klasyfikacją chronologiczną przem aw iają następujące zjawiska: 1 — groby te w ystępują jako najstarsze w n iek tórych kurhanach środkowoniem ieckich i nie tylko tych, 2 — ich inw entarz jest bezceram iczny i w jego skład wchodzi zwykle w iór lub nóż krzem ienny, a niektóre groby są bez inw entarza. Grobów typu K albsrie th znamy w Europie Środkowej kilkanaście; większość ich została odkryta w dorzeczu Sali w NRD w prow incjach H arz-U nstrut, Harz, Turyngia, pogranicze A nhaltu i Turyngii, po jednym w Dolnej Saksonii (RFN) i Dolnych Łużycach (NRD). Są to miejscowości, k tórych większość jest zarejestrow ana w naszym Aneksie I: Augsdorf, Helm sdorf, K albsrie th (poz. a), K öttichau w NRD, Melzingen (poz. b) w RFN, Q uedlinburg, Rössen, W ahlitz (poz. b), W allendorf, W ulfen w NRD. Poza tym znam y je z dwóch miejscowości w Polsce: są to M odliborzyce na K u ja wach i Koniusza w Małopolsce (zob. Aneks I). Nie jest wykluczone, że występow ały one również w Czechosłowacji. H ipotetycznie za groby ty pu K albsrieth można uznać dwa pochówki z Vikletic, o których M. Buch- valdek pisze, że należą do k. ceram iki sznurow ej, albo do grupy baalberskiej k. pucharów le jk o w aty ch 36. Pochówki typu K albsrieth m ają następujące cechy: mieszczą się w grobach jam owych przykry tych k u rhanem, nieliczne m ają ślady obudowy w postaci bruku kamiennego lub drew nianej przykryw y. Zwykle zaw ierają po jednym szkielecie skurczonym. O rientacja szkieletów nie jest jednakow a; przeważa kierunek W

35 L a n t i n g , M o o k 1977, s. 30 n.36 B u c h v a l d e k , K o u t e c k ý 1970, s. 23 n.

http://rcin.org.pl

24

(głowa)—E, a spotyka się też orientację S—N, NW—SE oraz WSW— ENE. Regułą jest ubogie wyposażenie w postaci surowego wióra względnie noża krzemiennego, w jednym przypadku były dwa wióry; niekiedy brak jest inw entarza. Groby czasami otoczone są kręgiem. Cechuje je bezceramiczność, co należy podkreślić wobec częstotliwości naczyń glinianych w innych grobach k. ceram iki sznurowej. Trudno jest jednoznacznie zaklasyfikować je pod względem kulturow ym . Jeśli chodzi o obrządek grzebalny, to naw iązują one z jednej strony do grupy baalberskiej k. pucharów lejkow atych, a z drugiej — do k. ceram iki sznurowej. Toteż J. Preuss i H. Behrens w ątpią w to, że należą one do k. ceram iki sznurowej. Natom iast U. Fischer, A. Häusler i inni badacze zdecydowanie opowiadają się za ich „sznurow ym ” ch a ra k te re m 37. A utor niniejszej pracy również zalicza je do k. ceram iki sznurow ej, argum entując m. in. tym , że na terenie Danii, NRD i RFN (Szlezwik-Holsztyn) spotyka się kurhany „sznurow e”, w których najstarsze groby są bez inw entarza, względnie zaw ierają przedm ioty, wśród których są czasami noże krzem ienne (zob. Aneks I). K urhanow y charak ter i obecność czasami rowków kolistych przy grobach typu K albsrieth naw iązują do g ru py baalberskiej, co wskazuje, że m am y tu do czynienia ze zjawiskiem najwcześniejszego przejęcia przez „sznurowców” obrządku grzebalnego z k. pucharów lejkow atych (o zjaw isku tym piszemy szczegółowiej w dalszej części niniejszego rozdziału). Groby te z reguły w ystępują w kurhanach jako najstarsze, centralne, przy czym jako groby w tórne w tych sam ych kopcach w ystępują młodsze pochówki z naczyniami k. ceram iki sznurowej. Są to jedne z najstarszych, ew entualnie naw et najstarsze, pochówki w obrębie k. ceram iki sznurow ej (piszemy o tym w rozdziale o chronologii).

Spuścizna mezolityczna w zakresie gospodarki. Na wstępie należy stwierdzić, że k. ceram iki sznurow ej była zespołem o charakterze w ybitnie neolitycznym , tj. jej ludność znała rolnictw o i hodowlę (piszemy o tym niżej). Te form y gospodarki były z nią tak silnie związane, że grupy m igrujące na północ i północny wschód wprow adziły po raz p ierwszy gospodarkę neolityczną na obszarach wschodniobałtyckich i położonych dalej na północny w schód38. Jednakże nadal u trzym yw ały się w niej przeżytki zajęć mezolitycznych. N iew ątpliw ie takim było zbieractwo, nieobce ludności naszej ku ltury . M amy w tym zakresie nieliczne świadectwa, mianowicie T. W iślański pisze, że w k. ceram iki sznurowej stw ierdzono m annę jadalną, dziką jabłoń, dereń właściwy, orzech

37 F i s c h e r 1956, s. 109 n.; 1958, s. 260 n.; H ä u s l e r 1963, s. 172; P r e u s s 1976, s. 197 n.

38 A r t e m e n k o 1964, s. 9 n.; J a a n i t s 1971, s. 47; J a n i t s 1954, s. 20; K r a s n o v 1971, s. 149 n.

http://rcin.org.pl

25

laskowy, dąb szypułkowy i stokłosę żytnią 39. A. T. Clason i W. M atthias w dorzeczu Sali w NRD wyróżnili kości dzika, jelenia, lisa, tchórza, wilka, niedźwiedzia, w ydry, borsuka, bobra i r y s ia 40. S tanow iły one bardzo nieznaczny procent, przy czym zdecydowaną przewagę m iały k o- ści zwierząt domowych. Z kolei dla k. rzucewskiej stw ierdza się liczniejsze ślady łowiectwa i rybołów stw a w postaci kości foki i ryb 41. U w aża się, że ze względu na bliskość morza w kulturze tej szczególnie silnie w ystąpiły te mezolityczne przeżytki gospodarcze, nadto w ystąpiły narzędzia o charakterze mezolitycznym ; podkreśla to S. K. K ozłow ski42. Podobnie kości foki stw ierdzono także u wybrzeży Szwecji; oprócz tego łowiectwo jest tu poświadczone przez kości jelenia, bobra, dzika, orła morskiego i innych zw ierząt dzikich. Udział zw ierząt dzikich na stanowisku Västerb jers w Gotlandii wynosi 12% 43. Taki sam procent kości zw ierząt dzikich stwierdzono w kulturze środkowonaddnieprzańskiej 44. W Vikleticach, w Czechach, A. T. Clason stw ierdziła dzika, jelenia, lisa, w ydrę i borsuka, przy czym przewagę m iały zwierzęta domowe 45.

Pośrednio na ruchliw y charakter życia o trybie łowieckim (ew entualnie hodowlanym) w ykazują liczne krótkotrw ałe obozowiska wydmowe. Znane są one praw ie z całej Europy Środkowej i spoza niej; są szczególnie liczne na Niżu. Szereg m ałych osad znanych jest ze S zw ecji46. K ilkadziesiąt m ałych osad w ystępuje też w D a n ii47. Liczne niewielkie osady (oprócz większych z w arstw ą kulturow ą) stw ierdza się w kulturze środkow onaddnieprzańskiej 48. W Europie Środkowej, w tym na terenie Niżu, również notuje się dziesiątki obozowisk wydm owych; w RFN, NRD i Polsce 49. Trzeba zaznaczyć, że w ystępow ały też osady ze śladam i domów słupowych i jam am i gospodarczymi. Lecz szczególnie wiele obozowisk wydm owych odkryto w rejonach, gdzie były prowadzone bardziej szczegółowe badania; tu należą obozowiska w Wielkopolsce, m. in. w L u boniu pod Poznaniem , badane przez T. W agę50, oraz osady wydm owe na W yżynie M ałopolskiej, opisane przez L. Kozłowskiego51. Z obu tych

39W i ś l a ń s k i 1969, s. 178 n.40 C l a s o n 1969, s. 173 n.; 1971, s. 105 n.; M a t t h i a s 1969. s. 14.41 C l a s o n 1969, s. 173 n.; K i l i a n 1955, s. 62.42 K o z ł o w s k i 1972, s. 227 n.43 C l a s o n 1969, s. 175.44 A r t e m e n k o 1967, s. 119 n.45 C l a s o n 1970, s. 284 n.46 M a l m e r 1969, s. 216 n.47 M a t t h i a s s e n 1948, s. 191.48 A r t e m e n k o 1964, s. 11; B o n d a r 1874, s. 91 n., 102 n.49 B a u m a n n 1964, s. 74 n.; B ł a s z c z y k 1976, s. 161 n.; K r z a k 1962a,

s. 323 n.: L i e s 1954, s. 74 n.; 1974, s. 81 n., 103 n.; S t r u v e 1955, s. 160 n.; W ę t z e l 1967, s. 160 n.

50 W a g a 1931, s. 7 n.51 K o z ł o w s k i 1923, s. 16 n.

http://rcin.org.pl

20

rejonów pochodzi m ateriał świadczący o ew entualnym łowieckim trybie życia, poświadczonym także przez liczne grociki do łuku. I tak w sam ym Luboniu na stanow isku I znaleziono między innym i 115 grocików sercowatych, 50 grocików sercowatych zaczętych lub uszkodzonych (pracownie ?), 25 grocików tró jkątnych, sześć grotów oszczepu 32. Również wiele grocików łowieckich znaleziono na dziesiątkach wydm na W yżynie M ałopolskiej 53. Uważamy bowiem, że grociki i łuk były nie tylko bronią, lecz również ważnym narzędziem łowieckim. O istnieniu łuku świadczą pośrednio grociki, a bezpośrednio wyobrażenie łuku i kołczanu na płycie kamiennej w grobie k. ceram iki sznurow ej w Göhlitzsch, w NRD S4. Podobnie jest z grotam i do oszczepów, które były najpraw dopodobniej i bronią, i narzędziem łowów na grubszego zwierza. W k. ceram iki sznurowej groty do oszczepów potwierdzone są wieloma znaleziskam i53, k tó re występowały już w fazie wczesnej 5S.

Sumując, stw ierdzam y, że łowiectwo i zapewne zbieractwo były spuścizną mezolityczną o słabym udziale w gospodarce k. ceram iki sznurowej. Można przypuszczać, że te działy w raz z rybołów stwem odgrywały, być może, ważniejszą rolę tylko w bardziej sprzyjających w arunkach naturalnych, jak nad m orzem oraz nad jeziorami otoczonymi puszczami.

Przypuszczalne m ezolityczne pochodzenie form ceramicznych. Spośród licznych naczyń k. ceramiki sznurowej dwie form y m ają znaczenie podstawowe: baniasta amfora z dwoma uszkami i esowaty puchar. Jak wykazujem y w rozdziale o chronologii leżą one u podstaw rozwoju naszej kultury. Daremnie szukać dla nich analogii w starszych kultu rach neolitycznych. W całym szeregu innych działów k u ltu ry i gospodarki udało się nam odnaleźć ogniwa wyjściowe w mezolicie, k. pucharów lejkowatych, k. trypolskiej, lecz pochodzenie obu wym ienionych przewodnich form ceramicznych jest nie wyjaśnione. Toteż wolno nam h ipotetycznie przyjąć, uprzednio dokum entując m ezolityczny charak ter genezy k. ceram iki sznurowej, że te dwa naczynia najpraw dopodobniej m iały pierwowzory form alne w okresie mezolitycznym. Mezolit europejski nie dostarczył źródeł ceramicznych, lecz skądinąd przypuszczam y, że ludność tego okresu posługiwała się pojem nikam i i naczyniami z surow ców organicznych, jak drewno czy skóra, nie mówiąc o plecionkach. Toteż w tych organicznych rodzajach upatru jem y pierw ow zory dla am fory turyńskiej i puchara esowatego. Niestety, na poparcie naszej hipotezy nie m am y bezpośrednich dowodów. Ciekawe, że T. Sulim irski analizując

52W a g a 1931, s. 14 n.53 K o z ł o w s k i 1923, s. 16 n.54 B e h r e n s 1973, s. 188, ryc. 73, 74.55 S i u c h n i ń s k i 1972, s. 155 n.56 S t r u v e 1955, s. 181, tab. 12: 6.

http://rcin.org.pl

27

genezę form y am fory turyńskiej wywodzi ją właśnie z praform y organicznej. Napisał on 57:

Prototypem m usiał być drew niany spodek z dwoma, czasem z czterem a rzeźbionym i uchw ytam i na kraw ędzi. Do spodka przym ocow ana była przykryw ka praw dopodobnie w ykonana z m iękkiego tw orzyw a, k tóra zapobiegała w ylew aniu się płynu podczas niesienia. D rew niana obręcz chroniła w ylot przed skurczeniem. Połączenia części d rew nianej spodka z przykryw ką były zaznaczone na glinianym naczyniu przez poziome obwódki, a sztyw niejsza m iękka przykryw ka lub, być może, je j dekoracja z tkan iny , była odtw orzona przez obwódki pionowe.

Tu w arto nadmienić, że podobnie jak k. ceram iki sznurow ej również wcześniejsza k. pucharów lejkow atych znała także w generalnym zarysie podobne form y naczyń, którym i były am fora o załam anym brzuściu i p u char o lejkow atym wylewie. Na zjawisko to zwrócił uwagę m. in. L. K ilian 58. Otóż ciekawe, że wczesne am fory turyńskie m ają ornam ent zapożyczony z k. pucharów lejkow atych (piszemy o tym niżej). A więc wynika z tego, że ludność wczesnej k. ceram iki sznurowej, pozostająca pod silnym wpływem k. pucharów lejkow atych, nie tylko zapożyczyła ornam ent ale również upowszechniła am forę i puchar, lecz o form ach nieco odrębnych niż w k. pucharów lejkow atych, co jest zrozumiałe, gdyż korzystała z innych organicznych praform .

ZAPOŻYCZENIA Z KULTURY PUCHARÓW LEJKOW ATYCH

W pływ y w zakresie gospodarki. Niżej wykażemy, że ludność k. ceram iki sznurowej znała rolnictw o i hodowlę oparte na tych samych roślinach zbożowych i zw ierzętach domowych, co i k. pucharów lejkow atych. Przedtem jednak należy wspomnieć o zróżnicowaniu gospodarczym ludności z ceram iką sznurową. Otóż zajm owała ona rozległe i zróżnicowane pod względem przyrodniczym obszary od Renu po Dniepr i Wołgę oraz od Skandynaw ii po Dunaj. Już na tej podstawie można przypuszczać, że jej gospodarka była w różnych regionach odm ienna59. Tak np. na terenach podgórskich i w K arpatach było to najprawdopodobniej pasterstwo. Przekonująco, choć bez świadectw bezpośrednich, pisał o tym J. M achnik60. N iewątpliwie na terenach nadm orskich oraz w rejonie jezior i większych rzek ważną rolę odgrywało rybołówstwo; szczególnie w yraźnie widać to na przykładzie k u ltu ry rzucewskiej (pisaliśmy o tym wyżej). W puszczach na obszarze Niżu szereg obozowisk wydmowych świadczy o koczowaniu grup łowieckich (pisaliśm y o tym wyżej). Jednak charakterystyczne jest, że praw ie w szystkie grupy k. ceram iki sznurowej w ykazują znajomość rolnictw a i hodowli. P rzy jrzy jm y się świa

57S u l i m i r s k i 1955, s. 117.58 K i l i a n 1955, s. 121.59 P isa ł o ty m T. W i ś l a ń s k i 1969, s. 257.60M a c h n i k 1960b, s. 55 n.; 1962, s. 91 n.

http://rcin.org.pl

28

dectwom rolnictwa, które to dowody pozwalają odrzucić jeszcze niedaw no głoszony pogląd o pastersko-koczowniczym charakterze całej k. ceramiki sznurowej. Najliczniejsze świadectwa upraw y zbóż pochodzą z dorzecza Sali w NRD. Mianowicie, przeanalizowano tam odciski ziaren na ceramice i okazało się, że zboża zaświadczone są na dziesiątkach naczyń z wielu miejscowości. W. M atthias i J. Schultze-M otel opublikowali ich wykazy; są to przede wszystkim jęczmień i orkisz, a na dalszych m iejscach pszenica i owies, nadto stwierdzono fasolę i proso. Odciski roślin wystąpiły na naczyniach zarówno starszej, jak i młodszej fa z y 61. Ponadto orkisz stw ierdzono w osadzie w Biederitz-H eyrothsberge w NRD62. W arto przy tym podkreślić, że w dorzeczu Sali w NRD ludność z ceramiką sznurową zajm owała te same urodzajne ziemie co i wcześniej twórcy k. wstęgowych i pucharów lejkow atych63. Ziarna zbóż, w tym głównie jęczmienia i pszenicy, poświadczono także na kilku stanowiskach w Polsce, przy czym część stanow iła odciski na naczyniach64. Małą ilość odcisków ziaren jęczmienia na ceramice stw ierdzono w Danii i Szwecji65. Odciski zbóż znaleziono też na ceramice k. środkow onaddnieprzań- skiej, nadto w Szlezwiku-Holsztynie i w Dolnej Saksonii w RFN66. Są też paleobotaniczne znaleziska poświadczające upraw ę zbóż w krajach w schodniobałtyckich67. Innym ważnym dowodem rolnictw a są ślady ry tualnej orki pod kurhanam i, które stwierdzono w A ldrupsgarde w Danii oraz w Zandwerven i Bornwerd w H oland ii68. Pośrednim św iadectwem są narzędzia rolnicze sporadycznie stw ierdzone na stanowiskach k. ceramiki sznurowej w różnych częściach Europy (sierpy krzem ienne i żarna kam ienne)69. Z dorzecza Sali w NRD i Czechosłowacji pochodzą noże wiórowe z wyświeceniem używane najprawdopodobniej jako w kładki sierpowe 70. T. W iślański podkreśla, że spektra pyłkowe z okresu roz-

61B a c h , G a l l , F e u s t e l , T e i c h e r t 1975, s. 67; B e h r e n s 1967, s. 65 n.; 1973, s. 185 n.; H u m m e l 1968, s. 39 n.; M a t t h i a s 1969, s. 16; M a t t h i a s , S c h u l t z e - M o t e l 1967, s. 129 n.; 1969, s. 309 n.; 1971, s. 113 n.; S c h u l t z e - M o t e l 1969, s. 169 n.

62 B e h r e n s 1973, s. 149; V o i g t 1970, s. 143.68 B e h r e n s ¡1973, s. 131 n.64 K i l i a n 1955, s. 62; K l i c h o w s k a 1975, tab. 1 na s. 87, tez s. 98, 109;

1976, s. 33 n.; O k u 1 i c z 1973, s. 125.85 B r o n d s t e d 1960, s. 290, 308; F o r s s a n d e r 1933, s. 118; K j a e r u m

1954, s. 27 n.66 A r t e m e n k o 1967, s. 119 n.; H o p f 1964, s. 109 n.; M a l m e r 1962, s. 803

n.; S c h u l t z e-M o t e l 1969, s. 169 n.; S t r u v e 1955, s. 78 n.87 K r a s n o w 1971, s. 149 n.68 C l a s o n 1969, s. 173; P ä t z h o l d 1960, s. 217 n.69 F e u s t e l , B a c h , G a l l , T e i c h e r t 1966, s. 102; M a t t h i a s 1969,

s. 16; S t r u v e 1955, s. 64, 66.70 B a c h , G a l l , F e u s t e l , T e i c h e r t 1975, s. 44, ryc. 1; B u c h v a l d e k ,

K o u t e c k ý 1970, ryc. 52, gr. 126,4, ryc. 81, gr. 178,2, ryc. 85, gr. 4.2; F e u s t e l , B a c h , G a l l , T e i c h e r t 1966, s. 34, ryc. 49: 1.

http://rcin.org.pl

29

woju k. ceram iki sznurow ej nie w ykazują załam ania jeśli chodzi o pyłki zbóż71. Podsum owanie świadectw przem aw iających za rolniczym charakterem k. ceram iki sznurow ej daje E. N eustupny 72.

Uważamy, że ludność k. ceram iki sznurow ej przejęła rolnictw o od k. pucharów lejkow atych, za czym przem aw iają następujące fakty: 1 — k. pucharów lejkow atych była ku ltu rą w ybitnie rolniczą, 2 — zajm ow ała ona terytorium , na k tórym później rozw inęła się k. ceram iki sznurowej, 3 — obie k u ltu ry przez kilka wieków były sobie współczesne. Nie będziemy przytaczać szczegółowych dowodów na rolnictw o w k. pucharów lejkow atych, a ograniczym y się jedynie do powołania się na dwie wybitne prace, jakie na ten tem at napisali T. W iślański i S. Tabaczyń- s k i73. W pracy T. W iślańskiego szczególnie wym owna jest tabela zbóż upraw nych dla k. pucharów w północno-zachodniej Polsce, na k tórej czołowe miejsca zajm ują pszenica i jęczmień, zboża znane ludności z ceram iką sznurową. Dodajmy, że są to dwa podstawowe zboża upraw iane przez twórców wszystkich rolniczych ku ltu r neolitu w Europie74. Można przypuszczać, że tw órcy k. ceram iki sznurow ej przejęli też z k. pucharów lejkow atych radło, którego ślady w drugiej z nich zostały w yraźnie stw ierdzone w paru punktach Europy75. K u ltu ra pucharów była macierzą rolnictw a k. ceram iki sznurow ej na szerokich obszarach Europy Środkowej, lecz chyba z w yjątkiem terenów wschodnich. Tu bowiem, szczególnie w k. środkow onaddnieprzańskiej, najpraw dopodobniej zostało ono przejęte z k. trypolskiej. Nie zapom inajm y, że k. ceram iki sznurowej form owała się także pod wpływ em zespołu trypolskiego (piszemy o tym niżej).

Podobnie jest z hodowlą zwierząt domowych. Krowa, Świnia, owca, koza, nieobce ludności z ceram iką sznurową, wchodziły w skład stada już w k. pucharów lejkow atych i trypolskiej. Również tu odsyłam y czytelnika do wym ienionych opracowań T. W iślańskiego i S. Tabaczyńskie- go, którzy zagadnieniu hodowli w k. pucharów lejkow atych poświęcili w swoich pracach liczne s tro n ice76. Jakie natom iast m am y świadectwa hodowli w k. ceram iki sznurowej? Szczególnie cenne są tu opracowania A. T. Clason. W dorzeczu Sali w NRD stw ierdza ona przede w szystkim bydło, a na dalszych m iejscach owce, kozy i świnie. Ten skład zw ierząt (plus pies) w ystąpił m. in. w osadzie w Gleina (NRD); nadto były tu kości konia, lecz nie wiadomo czy udomowionego, czy dzikiego. Podobny skład gatunkow y w ykazyw ały kości w osadzie w Bottendorf (NRD),

71R o t h m a l e r 195S, s. 51 n.; W i ś l a ń s k i 1969, s. 216 n.72 N e u s t u p n ý 1969b, s. 43 n.73 T a b a c z y ń s k i 1970, s. 120; W i ś l a ń s k i 1969, s. 171 n.74 B e h r e n s 1967, s. 65 n.; 1973, s. 185 n.; K l i c h o w s k a 1975, tab . 1 na

s. 87.75 T a b a c z y ń s k i 1970, s. 155.n T a b a c z y ń s k i 1970, s. 324 n.; W i ś l a ń s k i 1969, s. 110 n.

http://rcin.org.pl

30

Ryc. 5. a — B raunsbedra, NRD. Puchar. Wg W. Saala; b — Peissen, NRD. Puchar. Wg G. K rugera; c — Puchar. Wg I. I. A rtem enki

przy czym na pierwszym miejscu była również krowa, na drugim — Świnia, następnie szły owca i koza. Ponadto w dorzeczu Sali (NRD) stw ierdza się pochówki krowy i psa. Z kolei na podstawie surowca narzędziowego A. T. Clason wyróżniła tu także świnię, owcę, kozę i k rowę. W dodatku ozdoby z zębów poświadczyły owcę, kozę, krowę i psa. Małe znaczenie posiadało łowiectwo (pisaliśmy o tym wyżej). Siady h o dowli zwierząt domowych poświadczono również w Holandii. Miejscowości: Eext, Garderen, Zeijen i przypuszczalnie Emmen dostarczyły

http://rcin.org.pl

31

pochówków krów. W osadzie w Zandw erven (Holandia), gdzie k. ceram iki sznurow ej poświadczono wespół z k. V laardingen, stw ierdzono kości krowy, owcy, kozy i świni; w dodatku analiza pyłkowa wykazała, że prowadzono tu gospodarkę pastwiskową. W Vikleticach, w Czechach, autorka ta stw ierdziła także psa, owcę, kozę, krowę i świnię domową. Także w k. rzucewskiej stw ierdza się krowę, świnię i psa (Suchacz, Tolkmicko, Rzucewo i inne), ponadto kości konia. Z grobów k. ceram iki sznurowej w Szwecji pochodzą kości psa, owcy, kozy, krow y i św in i77. Również inni autorzy stw ierdzają dla k. ceram iki sznurow ej w NRD podobny skład gatunkow y zwierząt dom ow ych78. Analogicznie było na ziemiach po lsk ich79. Za istnieniem hodowli przem aw ia też odkrycie w Anlo, w Holandii, k raalu dla bydła80. Jeśli chodzi o Estonię, to stw ierdza się kozę, owcę i świnię, lecz b rak jest krow y i konia81, lecz krowa i reszta zwierząt w ystępują w k. fatianow skiej i środkow onaddnieprzań- skiej82. Należy podkreślić, że w Szwecji hodowla opierała się na owcy, lecz trzym ano też świnie i w m niejszej ilości krow y 83.

W pływy k. pucharów lejkow atych i w m niejszym stopniu k. trypo lskiej w yrażają się nie tylko w zakresie gospodarki, lecz również w dziedzinie religii i k u ltu ry m aterialnej, o czym piszemy niżej.

Przejęcie obrządku grzebalnego od ku ltu ry pucharów lejkowatych i kultur megalitycznych. Ludność k. ceram iki sznurow ej całkowicie przejęła obrządek grzebalny od k. pucharów lejkow atych. Dotyczy to przede wszystkim kurhanu, k tó ry jest typow ym grobowcem k. ceram iki sznurowej. P rzedtem jednak kilka zdań o tym, czym jest ku rhan i zaw arty w nim pochówek ziemny. Grzebanie zm arłych w ziemi miało uzasadnienie w wierzeniach religijnych. Wiąże się z tym odwieczne pojęcie M atki Ziemi (Tellus Mater), w łonie której składa się ciała zm arłych. Jej poświęcony jest np. jeden z hym nów hom eryckich, w którym opiewa się ziemię jako ,,m atkę powszechną”, która karm i wszystkie istoty, udziela życia śm iertelnym , jak również pozbawia życia. W podobnym tonie o ziemi w yraża się później Ajschylos: „i sama ziemia m atka, ta, co wszystko rodzi, b u duje, potem chłonie, by począć na nowo”. Te treści związane z ziemią, jak wykazuje M. Eliade, były bardzo starożytne. Jedną z cech ziemi było jej „m acierzyństw o” przejaw iające się w niew yczerpalnej zdolności owo-

77 C l a s o n 1969, s. 173 n.; 1970, s. 284 n.; 1971, s. 105 n.78 B e h r e n s 1967, s. 65 n.; 1973, s. 135, 184; F e u s t e l , B a c h , G a l l ,

T e i c h e r t 1966, s. 113 n.; M a t t h i a s 1969, s. 14; T e i c h e r t 1976, s. 432 n.; W e t z e l 1969, s. 130.

79 W i ś l a ń s k i 1969, s. 133 n.80 W a t e r b o l k 1960, s. 77 n.81 J a n i t s 1952, s. 63; 1954, s. 20.82 A r t e m e n k o 1964, s. 15 n.; 1967, s. 119 n.; H ä u s l e r 1959, s. 786 n.;

K r a s n o v 1971, s. 149 n.83 M a l m e r 1962, s. 799 n.

http://rcin.org.pl

32

cow ania84. Z podobną ideologią M atki-Ziemi spotykam y się u Ariów, którzy zmarłych grzebali w kurhanach. W hym nie wedyjskim „obrzęd pogrzebowy” czytamy:

W pełznij do m atki, ziemi dobrotliw ej,Do rozpostartej, szerokorozległej,Jak wełna, m iękka dziewica dla dawców,Niech cię uchroni od łona zatraty!

Zewrzyj się ziemio, nie bądź dlań ciężarem,Przylgnij łaskaw ie, obejm ij go tkliwie!Jak m atka syna okryw a sw ą szatą,Tak samo, ziemio, ty go o tu l so b ą !85

Ze względu na regeneracyjną właściwość ziemi ciało zmarłego uk ładano w pozycji em brionu (w k. ceram iki sznurow ej jest to pozycja sku rczona na boku) tak, aby „M atka Ziemia” mogła pow tórnie wydać go na świat. Zapewne wiązało się to z ideą reinkarnacji. Zanim jednak zm arły ponownie odrodził się, trzeba było uchronić go przed złymi siłami i demonami. Temu celowi służył okrąg budowany wokół grobu i kurhanu bądź w postaci rowka, bądź palisady ze słupów drew nianych, ew entualnie obu elementów. Tworzył on tzw. przestrzeń świętą, przestrzeń m agiczną, w obrębie której zm arły trw ał do m om entu odrodzenia. Poza kręgiem, poza przestrzenią świętą, rozciągał się św iat sił nieczystych. Sam kurhan natom iast to w ariant starożytnej tzw. góry kosmicznej, re prezentow anej w starożytności przez różnego rodzaju kopce, niekiedy stożkowate bądź tarasow ate, bądź też w formie piram id. Góra kosmiczna — jak wykazał to A. W ierciński — jest wyobrażeniem kosmosu (jej podstawa tkwi w świecie podziemnym, a wierzchołek sięga nieba) oraz pierwszej ziemi, która, według przekazów m itycznych, u początków świata wyłoniła się z pierw otnych wód oceanu i m iała postać stożka 80. K urhan i w ogóle form a „góry kosm icznej” oraz związany z tym kom pleks wierzeń pojaw iły się najwcześniej w ku ltu rach m egalitycznych południowo-zachodniej Europy. Tutaj najwcześniejsze m egality datuje się na 3800 p.n.e. w latach konw encjonalnych chronologii radiowęglowej, tj. na około 4500 p.n.e. uwzględniając k a lib rac ję 87, a więc znacznie wcześniej niż k. ceramiki sznurowej, a naw et k. pucharów lejkowatych, od której ludność z ceram iką sznurową elem ent ten zapożyczyła. J e szcze starsza jest idea kręgu 'magicznego zataczanego wokół grobu; w Starym Świecie sięga ona środkowego paleolitu 88. M egalityczny zespół wierzeń i związane z nim form y grzebalne były tak atrakcyjne, że zapo-

84 E l i a d e 1966, s. 238 n.85 M i c h a l s k i (tłum.) 1971, s. 95.88 W i e r c i ń s k i 1978, s. 21 n.87 R e n f r e w 1973, s. 123 n.; M a c K i e 1977, s. 170-171.88 C l a r k 1978, s. 190.

http://rcin.org.pl

33

życzył je szereg neolitycznych k u ltu r Europy, w tym w części środkowej — k. pucharów lejkow atych, a na wschodzie — k. grobów jam owych. W tej ostatniej ku lturze im pulsy m egalityczne szły od południa, poprzez cieśniny i Morze Czarne (wym ieniam y zbiorniki wodne, gdyż form acja m egalityczna m iała charakter w ybitnie nadmorski). Z Europy W schodniej, z kręgu k. jam owej, ew entualnie późnej k. trypolskiej, najpraw dopodobniej wywodzą się kurhany k. środkow onaddnieprzań- skiej, która, jak wskazuje na to stratygrafia , była od nich młodsza i częściowo współczesna (piszemy o tym w rozdziale o chronologii). N atom iast niepodobna, jak chcieliby niektórzy badacze, wywodzić z ponty j- skiego kręgu stepowego kurhany Europy Środkowej, Zachodniej i Północnej. Tutaj niew ątpliw ie w ykazują one koneksje genetyczne z m iejscową k. pucharów lejkow atych i ogólnie ku ltu ram i m egalitycznym i, które na tym sam ym terenie przez pewien czas w spółistniały z k. ceramiki sznurow ej (piszemy o tym w rozdziale o chronologii). P rzypatrzm y się kurhanom w kręgu m egalitycznym Europy Środkowej. K urhany nie są typowym i grobowcami w kulturze pucharów lejkow atych. Jak pisał K. Jażdżewski „cechą charakterystyczną niem al wszystkich grobów k u ltu ry pucharów lejkow atych jest to, że zm arli pochowani są w pozycji wyprostow anej na wznak w prostokątnych kom orach lub jam ach grobowych” 89. Mimo to znam y w tej ku lturze również nietypow e dla niej pochówki w kurhanach zaopatrzonych często w krąg magiczny. M niejsza liczba form kurhanow ych nie świadczy o podrzędności tego rodzaju grobu; z uwag przytoczonych wyżej w ynikałoby coś przeciwnego. Mianowicie, w grobach płaskich ze szkieletam i wyprostow anym i widzielibyśm y zwykłych członków społeczności, natom iast w kurhanach grzebano ra czej osobników o wyższej randze społecznej. Otóż najwcześniejsze k u rhany na terenie zasięgu k. ceram iki sznurowej pojaw iły się już w ku lturze z ceram iką głęboko nakłuw aną („T iefstichkeram ik”) w dorzeczu Sali w NRD, a rowki koliste wokół grobów znam y już z k u ltu ry Rössen (Bochum-Harpen w RFN)90. Ceram ikę głęboko nakłuw aną paralelizuje się z grupą baalberską i późniejszym i grupam i k. pucharów lejkow atych. Jednak najw ięcej kurhanów z kręgiem magicznym, zaw ierających sku rczone szkielety, podobnie jak w k. caram iki sznurowej, stw ierdza się w grupie baalberskiej. Je j centrum znajdowało się w środkow ym A nhal- cie w NRD; ponadto stw ierdza się kurhany typu baalberskiego na innych obszarach dorzecza Sali w NRD (północny Harz-V orland, M ansfeldisch, Saalkreis, na północ od Toruńskiego Lasu, nadto dochodzi ku rhan położony na południe od Lipska) 91. K urhany zaopatrzone niekiedy w kręgi

89J a ż d ż e w s k i 1936, s. 301.90 B e h r e n s 1973, s. 97; F i s c h e r 1956, s. 72 n.; G ü n t h e r 1973, s. 181,

ryc. 1.91 B e h r e n s 1973, s. 78; F i s c h e r 1956, s. 48 n.; P r e u s s 1966, s. 39 n.

3 — Geneza i chronologia. http://rcin.org.pl

34

magiczne w ystępują też w innych, młodszych grupach pucharow ych: w alternienburskiej, bernburskiej i Salm zm ünde w dorzeczu Sali (NRD) 92. Ich cechą jest to, że podobnie jak w k. ceram iki sznurow ej zaw ierają pochówki w pozycji skurczonej. Poza NRD kurhany znane są w k. pu charów lejkow atych na terenie północnej części RFN, w Danii, Szwecji, na Morawach i w Polsce. Szczególnie wym owne są grobowce k. pucharów z kręgiem magicznym w miejscowościach: Bohuslän (Szwecja), G ävernitz (NRD), Jersey (Szwecja), Mejls (Dania), Naschendorf (NRD), Sarnowo (Polska), Schw örstadt (RFN, Tokkekjob Hegn i Vroue Hede (Dania) 93. Należy odnotować, że kurhany z kręgiem magicznym zostały przejęte z k. pucharów lejkow atych już przez ludność najstarszej fazy k. ceram iki sznurowej, tzw. grupy K albsrieth (piszemy o niej wyżej). Następnie upowszechniły się w naszej kulturze szerzej. T. W iślański pisze o ich zasięgu, że stw ierdza się je w większości skupisk k. ceram iki sznurow ej od Holandii i północnej części RFN poczynając, poprzez tereny połud- niowoniemieckie, Turyngię, Saksonię, M orawy, Śląsk i M ałopolskę aż do obszarów ukraińskich na wschodzie i Półwyspu Sambijskiego W tw ierdzeniu o przejęciu kurhanów z k. pucharów lejkow atych nie jesteśm y odosobnieni. Podobny pogląd w yrazili wcześniej U. Fischer i A. Häusler 95.

W pływy w zakresie obrządku objęły również konstrukcje spotykane w kurhanach i grobach płaskich. W k. ceram iki sznurowej spotyka się bowiem skrzynie grobowe zbudowane z większych i m niejszych kamieni, groby m urowane bądź z obudową drew nianą, bruki na dnie jam y grobowej, groby obramowane kamieniam i; obudowa kam ienna jest kw adratowa bądź okrągła lub też podłużna. Ba, spotyka się naw et typowe dolmeny, a w jednym przypadku, w Holandii, odkryto drew nianą konstrukcję kopulastą, co żywo przypom ina kopulaste kam ienne tolosy m egalityczne. Te rodzaje grobów z obudową spotyka się w RFN, NRD, Szwecji, Danii, Polsce i na południowo-zachodniej Ukrainie. Niemal wszystkie te konstrukcje m ają odpowiedniki w k. pucharów lejkow atych i ogólnie w kulturach m egalitycznych Europy, starszych od k. ceram iki sznurowej. Między innym i stwierdzono je w grupach pucharowych, jak baalberska, w alternienburska, bernburska i Salzm ünde w do

52 B e h r e n s 1973, s. 87 n.; F i s c h e r 1952, s. 163 n.; 1956, s. 55 n., 86 n.; M ü l l e r - K a r p e 1974, tab. 488, Dl; N i k l a s s o n 1925b, s. 26 n., 88 n., 101 n.

93 A n e r 1963, s. 9 n.; B u r c h a r d 1970, s. 458; C h m i e l e w s k i '1952, s. 60; F i s c h e r 1956, s. 196; G a b a l ó w n a 1969, s. 53; H o u s t o v a 1960, s. 26 n., 36 n.; J o r g e n s e n 1977, s. 84, ryc. 114, 155; K a e l a s 1956, s. 5 n.; M e d u n o - v â-B e n e ś o v â 1967, s. 342, 358; N e u m a n n 1954, s. 163 n.; N o r d m a n 1935, ryc. 7, 11; R y d b e c k 1938, ryc. 9; S c h l i c h t 1972, s. 7 n.; S c h u l d t 1976, s. 54 n., ryc. 2; S p r o c k h o f f 1938, s. 10 n,; S t r u v e 1955, s. 74.

94 W i ś l a ń s k i , w druku.95 F i s c h e r 1976a, s. 238; H ä u s l e r 1963, s. 172.

http://rcin.org.pl

35

rzeczu Sali w NRD oraz na innych obszarach k. pucharów lejkow atych w E u ro p ie96. Dodatkowym elem entem świadczącym o wpływ ach jest czasami zakładanie w k. ceram iki sznurow ej 97 bruków kam iennych nad grobami, podobnie jak w k. pucharów lejkow atych 98. Jeszcze inna zbieżność dotyczy grobowca w kształcie dom ku niekiedy z więcej niż jednym pomieszczeniem Za dziedzictwo k. pucharów lejkow atych należy uw ażać również płaskie groby jamowe tak częste w k. ceram iki sznurowej. I wreszcie w arto odnotować w k. pucharów lejkow atych skurczoną pozycję zm arłych, która znana jest z NRD, RFN, Czechosłowacji, Danii i Polski 10°. Należy podkreślić, że zostały przejęte przede w szystkim p ierwiastki związane genetycznie z kręgiem m egalitycznym : kurhan, skrzynie kam ienne, skurczona pozycja, tj. te elem enty, które wiązały się z pochówkami arystokracji. Natom iast tak pospolite w k. pucharów lejkowatych groby jamowe ze szkieletam i wyprostow anym i, związane z pochówkami zwykłych członków społeczności, były przejęte przez ludność z ceram iką sznurow ą w niewielkim tylko stopniu; spotyka się je w k. ceram iki sznurow ej sporadycznie. Również udział k. pucharów w tym zakresie jest wyraźny. Pozycja w yprostow ana w grobach k. ceram iki sznurowej w ystępuje w RFN, NRD, Szwecji, Danii, k rajach wschodniobał- tyckich, Polsce i na U k ra in ie 101. Słusznie Schw antes i H. K nöl napisali, że została ona p rzejęta przez ludność z ceram iką sznurową od k. pu

98 A n e r 1963, s. 9 n.; B r e n d s t e d I960, s. 189 n., 222 n., 306. F i s c h e r 1956, s. 48 n., 56 n., 92 n.; J a ż d ż e w s k i 1936, s. 299 n.; M a d s e n 1971, s. 144 n.; N i k l a s s o n 1925b, s. 88 n.; N i l i u s 1971, s. 11 n., 18 n.; N o r d m a n 1935, ryc. 11; N o w o t h n i g 1936, s. 423 n.; P r e u s s 1966, s. 40 n.; S c h u l d t1976, s. 54 n.; S i u c h n i ń s k i 1972, s. 80 n.; S p r o c k h o f f 1938, s. 10 n.; S t r u v e 1955, s. 76.

97 B e h r e n s 1973, s. 162; M a t t h i a s 1974, s. 235; R y d z e w s k i 1973, s. 72 n.; S c h r o e d e r 1951, s. 69.

98 G a j e w s k i 1949, s. 75 n.99 B e h m - B l a n c k e 1955, s. 63 n.; S c h l e t t e 1958, s. 134; S t r u v e 1955,

s. 74 n.100 B a e r 1959, s. 147; B e h r e n s 1953, s. 67 n.; B e r g 1956, s. 116 n.; B u c h -

v a l d e k , K o u t e c k ý 1970, s. 22; B u k o w s k a-G e d i g o w a 1975, s. 157; C h i 1 d e 1950, s. 162; C o b l e n z 1976, s. 27 n.; F i s c h e r 1953, s. 55 n.; G a j e w s k i 1949, s. 80 n.; G a 11 a y 1970, s. 56; G e r s b a c h 1969, s. 111 n.; G r i m m 1938, s. 23 n., 74 n.; K y t l i c o v á 1960, s. 467; L ü n i n g 1967, s. 126 n.; N i e s i o ł o w s k a 1967, s. 104; P r e u s s 1966, s. 36 n.; S c h r ö t e r 1976b, s. 229 n.; W e t z e l 1972, s. 110 n.; W i ś l a ń s k i 1973, s. 97, 109.

1(1 A n t o n i e w i c z 1958, s. 69 n.; Ä y r ä p ä ä 1952, s. 84; B r e n d s t e d 1960, s. 287, 298; B y d ł o w s k i 1905, s. 21; F i s c h e r 1953, s. 57; 1956, s. 142; G e i s l e r 1964, s. 180 n.; K i l i a n 1955, s. 64 n.; L o e w e 1959, s. 43, 83, 119 n.; M a c h n i k 1967, s. 14; M a i m e r 1962, s. 159 n.; M a t t h i a s 1968, s. 60 n.; M a t t h i a s 1974, s. 234; O k u 1 i c z 1973, s. 110, 131; R e y m a n 1934, s. 48 n.; S c h o k n e c h t 1977, s. 37; S c h r o e d e r 1951, s. 70; S i u c h n i ń s k i 1969, s. 214; S u l i m i r s k i 1968a, s. 122, 157; S v e s n i k o v 1974, s. 99 n.; W i ś l a ń s k i, w druku.

http://rcin.org.pl

36

charów lejkow atych 102. Analogie w zakresie obrządku grzebalnego obu ku ltu r dotyczą też orientacji zmarłych. Om awiając obrządek k u ltu r neolitycznych w dorzeczu Sali w NRD, U. F ischer stw ierdził, że zarówno w k. pucharów lejkowatych, jak i w k. ceram iki sznurow ej panowała orientacja przeważnie W—E 103, lecz były też i różnice. W pływ k. pucharów dotyczył również ciałopalenia. W obydwu kultu rach jest ono z jawiskiem rzadkim l04.

Sum ując należy stwierdzić, że większość elem entów obrządku grzebalnego została przejęta z wcześniejszej k. pucharów lejkow atych. Do w yjątków należą groby niszowe, k tórych pochodzenie wiążem y z dalekimi oddziaływaniam i południowo-wschodnimi (piszemy o tym niżej).

Zapożyczenia w zakresie wytwórczości m aterialnej i inne. W tym zakresie zapożyczenia z k. pucharów lejkow atych widoczne są przede wszystkim w obrębie ceramiki. Jak już pisaliśmy, głównym i form am i ceramicznymi w k. pucharów lejkow atych i k. ceram iki sznurow ej były amfora i puchar, w każdej z k u ltu r o odm iennych cechach drugorzędnych. Z racji odmienności typologicznej wykluczyliśm y genetyczne związki między nimi. Zbieżności dotyczą natom iast częściowo ornam entu. Otóż już najstarsze am fory turyńskie k. ceram iki sznurow ej m ają na brzuścu ornam ent pasmowy obram owany stem pelkam i. Uważamy, że m otyw ten został przejęty z k. pucharów lejkow atych, gdyż w tej ku lturze spotykam y go często na am forach baniastych bądź o załam anym brzuścu, flaszach z kryzą, misach, dzbankach, pucharach lejkow atych i pucharach doniczkowatych z wielu regionów Europy, jak Dania, RFN, NRD, Czechosłowacja, Polska 105. O podobieństwie tym pisał wcześniej K. W. Struve 106. Ponadto widzim y podobieństwo w zakresie szrafow a- nych tró jkątów sznurowych typow ych dla środkowoniem ieckiej grupy mansfeldzkiej, które znamy również z ceram iki wcześniejszej k. m ichelsberskiej nad Neckarem w RFN. Innym elem entem zdobniczym przejętym przez naszą ku ltu rę od k. pucharów był m otyw zdobienia naczyń pod krawędzią poziomymi liniam i sznurow ym i spotykany już na naj-

102 H ä u s l e r 1976, s. 28 n.; K n ö l l 1954, s. 56 n.103 F i s c h e r 1953, s. 49 n.; 1956, s. 215.104 B a k k e r , W a a l s 1973, s. 20 n.; B u k o w s k a-G e d i g o w a 1975, s. 158;

G a j e w s k i 1949, s. 82; G u r b a 1954, s. 148; M e d u n o v á - B e n e š o v á 1967, s. 363 n.; P r e u s s 1966, s. 159 n.; S t r u v e 1955, s. 76.

105 H o l l n a g e l 1976, ryc. 3: a; J a ż d ż e w s k i 1936, ryc. 322; K i l i a n1955, ryc. 319, 320, 322, 327; K o w a l c z y k ¡1970, ryc. 52: 2; N i l i u s 1971, tab. 23:c, d, 41: a; S p r o c k h o f f 1938, tab. 34: 8, 40: 6; S t o c k ý 1926, tab. XCII: 9,XCIII: 28; W i ś l a ń s k i 1964, ryc. 12: 3.

106 S t r u v e 1955, s. 106, ryc. 11.

http://rcin.org.pl

37

Ryc. 6. a — Złota, Polska. Toporek łódkow aty; b — E rfu rt, NRD. Misa. Wg G. Loe-wego

starszej ceramice k. pucharów lejkow atych, a więc znacznie wcześniej niż w k. ceram iki sznurow ej 107

I wreszcie w pływ y w zakresie sam ych form ceramicznych. O ile am fory turyńskiej i puchara esowatego nie da się wywieść genetycznie z ceramiki k. pucharów lejkow atych, o tyle trzecia powszechna w k u lturze ceramiki sznurowej form a: naczynie workowate, zwane inaczej naczyniem z listwą karbowaną, ma niemal identyczne prototypy w k. pucharów lejkowatych i k. m ichelsberskiej. Powszechność tego naczynia w k. ceramiki sznurowej wykazał C. J. Becker; w ystępuje ono niem al na całym obszarze jej zasięgu; w Szwajcarii, RFN, NRD, Holandii, Danii, Szwecji, Finlandii, P o lsce108. Uderzające jest to, że np. w k. złockiej naczynia te są niekiedy nie do odróżnienia od form k. pucharów lejkowatych; różnica dotyczy jedynie g l in y 109. Lecz ogólnie biorąc różnica form alna dotyczy listwy; w k. pucharów jest ona nacinana palcami lub stem pelkami, natom iast w k. ceram iki sznurow ej nacinania palcowe nadają jej charakter falisty. Za tym , że jest ono spuścizną po k. pucharów lejkow atych przem aw ia m. in. szeroki zasięg form w obu kulturach.

107 K i l i a n 1955, s. 120 n., ryc. 313—316; L ü n i n g 1969, s. 21 n., tab. 21: 1, 23: 18, 25: 11, 13, 27: B.

108 B e c k e r 1955, s. 65 n.; E d g r e n 1958, s. 48 n.; K r z a k 1976a, ryc. 13: d, 15: g, 64: d, 65: b—d; S c h i r n i g 1971, ryc. 5: 1, 2.

109 K r z a k 1958a, ryc. 14: b.

http://rcin.org.pl

38

Poza tym k. ceram iki sznurow ej przejęła niektóre inne form y naczyń z k. pucharów. I tak w k. złockiej znajdujem y puchar lejkow aty o w ylewie ukształtow anym identyczne, jak u egzem plarzy k. pucharów lejkowatych110. Z miejscowości Siwki na południowo-zachodniej Ukrainie również znam y puchar lejkow aty k. ceram iki sznurow ej zaopatrzony W kryzę111. W kulturze złockiej znam y naczynie szerokootworowe z o rnam entem sznurow ym 112 pod krawędzią, żywo przypom inające puchary lejkowate z D a n ii113. Z miejscowości Sope w Estonii i Sande (Gross- Hamburg) w RFN pochodzą puchary k. ceram iki sznurow ej silnie przypominające form y lejkow ate k. pucharów 114.

Nieliczne podobieństwa dotyczą też narzędzi krzem iennych. W praw dzie k. ceram iki sznurow ej przejęła narzędzia krzem ienne z k u ltu r m ezolitycznych i częściowo k. trypolskiej, to jednak notujem y również w pływy pucharowe. Są one widoczne przede w szystkim w zbrojnikach tra - pezowatych. Z jednej strony spotykam y je na stanow iskach k. pucharów lejkowatych w północnej części RFN, w NRD, Danii i Polsce115, z d ru giej — w k. ceramiki sznurowej w RFN, NRD i Polsce116. Należy podkreślić, że zbrojniki trapezow ate w ystąpiły w k. pucharów w dorzeczu Sali w NRD, gdzie k. ceramiki sznurowej najsilniej przejm ow ała elem enty k. pucharów lejkowatych. Podobieństwo obserw ujem y także w zakresie siekier. Ogólnie biorąc czworościenne siekiery k. ceram iki sznurowej o poszerzonym ostrzu są naśladownictwem form miedzianych, które znamy w k. trypolskiej (piszemy o tym niżej). Jednak niezależnie od wpływów trypolskich notujem y w tym zakresie również wpływ k. pucharów. I tak siekiery podobne do form k. ceram iki sznurow ej znamy w k. pucharów lejkow atych w północnej części RFN i w D a n ii117. Są to okazy nie tylko o poszerzonym ostrzu, lecz również form y czworościenne o trapezow atej sylwetce: siekiery tego typu bardzo podobne do okazów k. pucharów znaleziono w północnej części RFN i w D a n ii118.

110K r z a k 1976a, ryc. 51: d.111 S u l i m i r s k i 1968a, tab. 6: 6.112 A n t o n i e w i c z 1938, ryc. 45; K r z a k 1976a, ryc. 62: c.113 B e c k e r 1949, ryc. 8 i 14.114 Ä y r ä p ä ä 1952, ryc. 4; S t r u v e 1955, tab. 18: 12.115 B e r g 1956, ryc. 10, 14: 1—9; E b b e s e n 1975, ryc. 135; K a u f m a n n ,

B r ö m m e 1972, ryc. 6: d; M ü 1 i e r-K a r p e 1974, tab. 486: 46, 646: D. 14—16, 652: A, 13—17, 655: b, '1—12; N iklasson 1925b, tab. X III: 2 a—e; S c h l i c h t 1972, tab. 1: 315; S p r o c k h o f f 1938, tab. 28: 1, 2, 6; S t r u v e 1955, s. 64.

116 B ł a s z c z y k 1976, ryc. 2: 4; F e u s t e l , B a c h , G a l l , T e i c h e r t 1966, ryc. 49: 3; S t r u v e 1955, s. 64, tab. 16: 6—10. W e t z e l 1974, ryc. 11: 14, 15, 13: 12, 19, 23, 28: 6, 35: 1, 2; Ż u r e k 1954, ryc. 28: 2.

117 S k a a r u p 1973, s. 57 n.; S p r o c k h o f f 1938, tab. 26: 8; S t r u v e 1955, s. 59 n.

118 M a d s e n 1970, ryc. 6K; S t r u v e 1955, tab. 2: h, 3: 1, 4, 9, 6: 2, 10, 10: 1, 5, 12: 7, 20: 16.

http://rcin.org.pl

30

I wreszcie innym wspólnym narzędziem dw u om awianych ku ltu r są ciosła odłupkowe przypom inające płaskie siekierki. W k. p u charów le jkowatych zostały one poświadczone w Ćmielowie w M ałopolsce119, a w k. ceram iki sznurowej w Holandii i dorzeczu Sali w NRD120. Ponadto podobieństwa w zakresie narzędzi dotyczą też niektórych toporków kam iennych: egzem plarze z listw ą odlewniczą przypom inające toporki łód- kowate k. ceram iki sznurowej znaleziono na stanow isku k. m ichelsberskiej w południowej części RFN121. Nie znaczy to, że w szystkie toporki naszej ku ltu ry wywodzą się z k. pucharów (o ich odrębnej prow eniencji południowo-wschodniej piszemy niżej).

Jeśli chodzi o narzędzia kościane, to zbieżności z k. pucharów lejkow atych dotyczą d łu t w ykonanych z kości długich, obrobionych na jednym końcu. D łuta takie znam y z dorzecza Sali w N R D 122, m ają one analogie w k. pucharów między innym i w Ćmielowie w Małopolsce 123.

Spadek k. pucharów lejkow atych dotyczył też m etalurgii miedzi. Stwierdzono w niej oprócz wyrobów m etalow ych również pracow nie m etalurgiczne124. W śród wyrobów m iedzianych zw racam y tu uwagę na ru rk i z blachy i podłużne rurkow ate wisiorki spiralne125. Otóż znam y dla nich odpowiedniki również w k. ceram iki szn u ro w ej126.

Jak widać wpływ k. pucharów lejkow atych na k. ceram iki sznurow ej był przem ożny i znalazł w yraz w jeszcze jednej dziedzinie, mianowicie w lecznictwie. M amy na m yśli trepanację czaszek poświadczoną w k. ceram iki sznurow ej na terenie NRD, Czechosłowacji i Polski127. H. D. K ahl- ke uważa, że w Europie Środkowej jest ona pochodzenia zachodnioeuropejskiego128. Zjawisko to występowało wcześniej na Półwyspie Ibery jskim, we F rancji i W ielkiej Brytanii. T repanacja została wniesiona do k. ceramiki sznurow ej najpraw dopodobniej przez ludność wcześniejszych grup pucharow ych w altern ienbursk iej i bernburskiej, w których zjaw isko to zostało potwierdzone 129.

119 Zbiory Państwowego M uzeum Archeologicznego w W arszawie.120 D o n a t 1961, ryc. 5; M a t t h i a s 1968, tab. 6: 6; W a t e r b o l k 1960, rye.

34: b.121 V o g t 1953, ryc. 5: 1—4.122 M a t t h i a s 1974, tab. 6: 1, 2.123 P o d k o w i ń s k a 1950, tab. X X X II: 7; 1951—1952, tab. X IX: 7.124 K r z a k 1963, s. 65 n., ryc. 11: c.125 M ü l l e r - K a r p e 1974, tab. 646: 21—26; P r e u s s 1966, tab. 11: 3.128 B e h r e n s 1973, ryc. 53: h; F e u s t e l , B a c h , G a l l , T e i c h e r t 1966,

tab. XV: 2; M ü l l e r-K a r p e 1974, tab. 664: 13, 14.127 B a c h 1963, s. 202 n.; B e h r e n s 1969b, s. 143; F i s c h e r 1956, s. 135;

K a h l k e 1972, s. 184; M a t t h i a s 1969, s. 15; P a l u c h 1975, s. 421 n.128 K a h l k e 1972, s. 184.129 B e h r e n s 1969b, s. 143; F i s c h e r 1956, s. 135; K a h l k e 1972, s. 188;

M a t t h i a s 1969, s. 15.

http://rcin.org.pl

40

ZAPOŻYCZENIA Z KULTURY TRYPOLSKIEJ

W porów naniu z k. pucharów lejkow atych lista zapożyczeń z k. try - polskiej jest niewielka. Dotyczy ona przede w szystkim niektórych narzędzi krzem iennych. I tak jeśli chodzi o charakterystyczne dla k. ceram iki sznurowej szpiczaste noże wiórowe, to w k. trypolskiej istniały one wcześniej niż w k. ceram iki sznurowej, bo już w fazie środkowej (B) datow anej na IV tysiąclecie p.n.e. Szczególnie wiele takich wiórowców pochodzi z osady z miejscowości Łuka W rublew ieckaja na P o d o lu 130. Oprócz tego szpiczaste wiórowce z fazy środkowej (B) k. trypolskiej znaleziono w miejscowościach: Poliwanow Ja r nad środkowym Dnieprem131 oraz w Czapajewce (2920 ± 100 p.n.e.) i Jew m inkach (2840 ± ± 100 p .n .e .)132. M ają one analogie na licznych stanow iskach k. ceramiki sznurowej w E u ro p ie133. Wyżej pisąliśmy, że wiórowce ogólnie biorąc wywodzą się z przem ysłów mezolitycznych. To ostatnie dotyczy większości noży wiórowych z w yjątkiem szpiczastych, które ludność z ceram iką sznurową przejęła z k. trypolskiej. D rugą form ą narzędziową przejętą z k. trypolskiej są czworościenne siekiery krzem ienne o rozszerzonym ostrzu; okazy takie istniały w k. trypolskiej również w fazie środkowej (B). Nasze tw ierdzenie uzasadnione jest tym bardziej, że w tej fazie istniały miedziane prototypy tych fo rm 134. W yżej pisaliśmy, że taki typ siekier istniał też w k. pucharów lejkow atych, toteż oba źródła, tj. k. trypolską i k. pucharów uważamy za równorzędne, jeśli chodzio przejęcie tych form przez ludność z ceram iką sznurową. I wreszcie trzecia forma przejęta z k. trypolskiej to grociki tró jkątne i o wciętej podstawie. Egzemplarze takie spotyka się również w środkowej (B) fazie ku ltu ry try p o lsk ie j135. Obok mezolitycznego (piszemy o tym wyżej) jest to drugie źródło pochodzenia tego narzędzia w k. ceram iki sznurowej. Jeśli chodzi o inne w ytw ory z zakresu wytwórczości m aterialnej, to w fazie środkowej (B) k. trypolskiej notujem y jedynie baniaste am fory

180 B i b i k o v 1953, tab. 11—14.181 P a s s e k 1961, ryc. 23: 4—7, 12; 34: 7—9.132 Inform acja dra B. Balcera z In sty tu tu H istorii K u ltu ry M aterialnej PAN

w W arszawie, za k tó rą niniejszym składam podziękowanie. To w łaśnie B. Balcer zwrócił m oją uwagę na analogie między niektórym i w iórowcam i k u ltu ry ceram iki sznurow ej i ze środkow ej fazy ku ltu ry trypolskiej.

133 A r t e m e n k o 1976b, ryc. 7: 3; B e h r e n s 1969a, ryc. 13; 1973, ryc. 62: f; B u c h v a l d e k , K o u t e c k ý 1970, ryc. 14, gr. 41,5, ryc. 107, gr. 58,5, ryc. 109, gr. 60,5; L o e w e 1959, tab. 58: 9, 16, 19; M a t t h i a s 1968, tab . 6: 9; M a t t h i a s 1974, tab. 138: 9; S t r u v e 1955, tab. 9: 9, 10; S v e ś n i k o v 1964. ryc. 44: 2; T e t z 1 a f f 1970, ryc. 127: 9; V o i g t 1953, ryc. 7; W a t e r b o l k 1964, ryc. 19; W e i s e 1972, ryc. 3: 5, 6; Ż u r e k 1954, ryc. 27.

134 P a s s e k 1949, ryc. 11, K uku ten i A, n r 18, ryc. 34, kolum na I, n r 24—26.135 P a s s e k 1949, ryc. 57: 4; 1961, ryc. 23: 1, 2, 34: 3; Z a j e c 1973, ryc. 4:

10, 13—16.

http://rcin.org.pl

41

o cylindrycznej szyjce z dwoma uszkam i na górnej części brzuśca; dwa takie egzem plarze stw ierdzono w Kliszcziwie na południowo-zachodniej Ukrainie136. Nie oznacza to, że form y powyższe zostały przejęte przez naszą ku ltu rę w IV tysiącleciu p.n.e.; nie m am y danych, że ceram ika sznurowa już w tedy istniała. Stało się to dopiero w drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e., kiedy to notujem y również w yraźny wpływ k. ceram iki sznurow ej na k. trypolską (piszemy o tym w rozdziale o chronologii). A więc udział k. trypolskiej w genezie k. ceram iki sznurow ej był niewielki, lecz w yraźny, co każe szukać prakolebki naszej k u ltu ry nie tylko w Europie Środkowej, lecz również nad D niestrem na południow o- -zachodniej Ukrainie.

ODDZIAŁYWANIA POŁUDNIOW O-W SCHODNIE

Niemal przez cały okres neolitu przew ijają się w ku ltu rach Europy Środkowej elem enty dalekiego pochodzenia południowo-wschodniego. Nieobce były one także k. ceram iki sznurowej. Przejaw iło się to przede wszystkim w przysw ojeniu kam iennych toporków łódkow atych m ających miedziane analogie we wcześniejszych ku ltu rach Europy Południow ej (k. bodrogkereszturska). Ten rodzaj inw entarza narzędziowego ma pozy-cję wyjściową na Bliskim Wschodzie. Toporki bojowe zanotowano w Kisz koło Babilonu, gdzie wydatow ano je na okres synchroniczny z wczesnym neolitem Europy Ś ro d k o w ej137. Wcześnie były one rozprzestrzenione na terenie Anatolii. Tu znam y je przede w szystkim z Troi I i II. N iektóre z nich żywo przypom inają najw cześniejsze toporki środkowoeuropejskie, posiadają naw et tzw. listw ę odlewniczą; większość ich jest bez listwy, lecz ich ogólny pokrój w skazuje na pokrew ieństw o typologiczne z okazami k. ceram iki sznurow ej138. P rzy tym nie ulega w ątp liwości, że w ystąpiły one tu ta j wcześniej niż w Europie Środkowej. Tak np. C. W. Blegen datu je Troję I na la ta 3000—2500 p.n.e., a Troję II na 2500—2200 p .n .e .139 Inni autorzy datu ją je na późniejsze stulecia III tysiąclecia p.n.e. N astępnie form a ta rozprzestrzeniła się w Europie południowo-wschodniej, tj. na Bałkanach i w dorzeczu Dunaju. Tak np. K. Pescheck publikuje serię toporków łódkowatych, w tym niektóre z tzw. żeberkiem odlewniczym, lecz, niestety, do większości nie podaje datowania. Były to przew ażnie znaleziska luźne. Lecz jest znam ienne, że w tej grupie jest łódkow aty egzem plarz z miejscowości Tell M etsch- kür (Bułgaria) pochodzący z osady ku ltu ry Gum elnica, k tó rą F. Holste

136 Z a j e c 1973, ry c. 4: 2; 1974, ry c. 4: 14; Z b i e n o w i c z 1976, rye. 8: 1.137 P e s c h e c k 1941, s. 52 n.138 B l e g e n 1964, ry c. 10; B l e g e n , C a s k e y , R a w s o n, S p e r l i n g 1950,

ry c. 361; D ö r p f e l d 1902, rye. 322; M ü l l e r-K a r p e 1974, tab. 329: 38 i 322: 27; Z ä p o t o c k y 1966, s. 194, rye. 7: 10.

139 B l e g e n 1964, s. 174.

http://rcin.org.pl

42

Ryc. 7. a — Forst Leina, NRD. Amfora. Wg G. Loewego; b — Leina, NRD. Am fora. Wg H. H öcknera

paralelizuje z fazą Wincza D; ten typ toporków ma być znany także z G re c ji140. Inne są synchronizowane przez N. J. M erperta z ku ltu rą Bubanj Hum II i III oraz z Troją I — III. Dalsze datow ane toporki,

140 M e r p e r t 1965a, s. 27, ryc. 10: 3; P e s c h e c k 1941, s. 53, ryc. 6.

http://rcin.org.pl

43

podobne do form środkowoeuropejskich, pochodzą z Poliochni na wyspie Lemnos na Morzu Egejskim. Badacz tego stanow iska L. Bernabó-B rea zalicza je do faz zwanych „zieloną” i „czerwoną” korespondujących pod względem chronologicznym z Troją I i II. W św ietle da t C14 czas ich w ystępowania przypadał tu na lata 2500—2200 p.n.e., a więc m niej więcej na okres najw cześniejszej ceram iki sznurow ej w Europie 141. Niewątpliw ie z Anatolii i Egei toporki te przenikały do Europy Środkowej za pośrednictw em ku ltu r bałkańskich i naddunajskich. Św iadectw em są tu wspom niane znaleziska bułgarskie, nadto toporki takie znam y z ku ltu r neolitycznych i wczesnobrązowych Rum unii i W ęgier: bodrogkere- szturskiej, Glina III, Cotofeni i innych 142. W ażnym pośrednikiem m iędzy południow ym wschodem a Europą Środkową były zwłaszcza k u ltu ry bodrogkereszturska i Cofofeni, współczesne bądź starsze od ceram iki sznurowej. Jeśli chodzi o k. bodrogkereszturską, to w św ietle da t C14 datu je się ją na drugą połowę IV tysiąclecia p.n.e., natom iast k. Coto- feni rozw ijała się w drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e. Pierw sza z nich w ystępowała na W ęgrzech, drugą natom iast znam y z Bułgarii i Rum unii 143. Pośrednikiem w przekazyw aniu dalekich impulsów była rów nież k. usatowska, rozw ijająca się w drugiej połowie III tysiąclecia p.n.e. na północny zachód od Morza Czarnego. Między innym i znad Bohu (Popudnia) pochodzi toporek przypom inający okazy k. ceram iki sznurowej 144. W okresie tym plem iona naddniestrzańskie i nadczarnom orskie u trzym yw ały ożywione kontakty z ku ltu ram i bałkańsko-egejsko-anato- lijskimi. Pisze na ten tem at m iędzy innym i T. S u lim irsk i145. Kluczową pozycję zajmował gród w Troi, k tó ry korzystał ze znanej w tym czasie drogi wodnej poprzez Dardanele, Morze Czarne i Dunaj względnie inne rzeki w tym rejonie. Tą drogą już w IV tysiącleciu p.n.e. szedł handel, względnie wym iana, muszlami małża Spondylus gaederopus w k ierunku Europy Środkowej. Jednym z wyraźniejszych śladów powiązań Troi II z krajam i Europy Środkowej są paciorki bursztynow e znalezione w tym grodzie w skarbie L. B ursztyn ten mógł się tu dostać drogą dunajską względnie wzdłuż D niestru za pośrednictw em osady w Usatowie nad Morzem Czarnym koło Odessy. Znalezione w Usatowie zabytki świadcząo powiązaniach z dalekim i krajam i. I tak m iedziane posrebrzane szty

141B e r n a b ó - B r e a 1964, s. 629, 649, tab. CLX X X III: 1, 2 (części górna i dolna) oraz tab. CLXXXIV: 11; N e u s t u p n ý 1968, s. 26 n., 28 n., ryc. 4; M ü l l e r - K a r p e 1974; Regesten, s. 874 n., Tafeln, tab. 356: 30.

142 K i 1 i a n 1955, s. 127; M ü l l e r - K a r p e 1974, tab. 455: 19; P a t a y 1968, s. 9 n., ryc. 2: 4, 4: 6, 5: 2a, b; 1974, s. 13, tab. 2: 9, 10; P e t r e 1967, s. 645, ryc. 2: 1; R o m a n 1976, s. 95 n., tab. 9: 1, 6, 8; S c h r o 11e r 1933, s. 65, tab. 54: 6; S c h u b e r t 1965, s. 274 n.; V u 1 p e 1959, ryc. 2: 1.

148 P a t a y 1974, s. 57; R o m a n 1976, s. 95 n.144 P a s s e k 1949, s. 120 n., ryc. 67: 13.145 S u l i m i r s k i 1966—1968, s. 3 n.; 1971, s. 707 n.

http://rcin.org.pl

44

lety reprezentują typ charakterystyczny dla krajów egejskich końca III i początków II tysiąclecia p.n.e. W jednym z kurhanów — pisze T. Suli- mirski — odkryto kam ienny grób kopulasty zbudowany na wzór analogicznych grobów egejskich. Na kontakt z Bałtykiem w skazują wspomniane paciorki bursztynowe. Na charak ter łącznika ku ltu ry usatow skiej z ośrodkami południowo-wschodnimi w skazują też badacze radzieccy. W. G. Zbienowicz stw ierdza, że miała ona powiązania z północnym K aukazem, dolnym Dunajem, Bałkanam i i wschodnią częścią basenu Morza Śródziem nego146. Miedziane kindżały usatowskie w ykazują powiązania z K rętą i Egeą, były to im porty ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Ponadto k. usatowska w ykazuje powiązania nie tylko z Kaukazem, lecz również z k. Czernawoda nad Dolnym Dunajem , a ta z kolei wiąże się ze stanow iskiem Ezero w Bułgarii, a z kolei Ezero ma analogie w A n a to lii147. Również T. S. Passek w skazywała na powiązania ku ltu ry usatowskiej z Anatolią, Bałkanam i i Egeą 148. Sum ując, Usatowo i k. usatowska (późna faza rozwojowa k. trypolskiej) w ykazująca liczne powiązania z k. ceramiki sznurowej (o czym piszemy w rozdziale o chronologii) pośredniczyły w przekazyw aniu do Europy Środkowej elem entów południowo-wschodnich, m. in. toporków łódkowatych. N ajpraw dopodobniej zjawisko przejm owania toporków miało charak ter dyfuzyjny, gdyż znamy szereg ogniw pośrednich między Południem a Europą Środkową.

Inna droga przenikania wpływów południowo-wschodnich prowadziła poprzez K arpaty. Dowodzi tego osada „przekaźnikowa” odkryta w Tiba- vie, która kw itła w neolicie i w okresie rozwoju k. ceram iki sznurowej. Tu stwierdzono zabytki różnych kultur, m. in. południowo-wschodnich. Przypuszczalna droga przenikania impulsów z Azji M niejszej wiodła z Tessalii przez Macedonię wzdłuż S trum y (przesmyk pod Sofią), następnie wzdłuż Iskeru, A luty, przez okolice A riuşd w Siedmiogrodzie i dalej Cisą do wschodniej Słowacji. O lbrzym ia ilość przedm iotów obcego pochodzenia wskazuje, że osada w Tibavie była stacją karaw an k ieru ją cych się stąd przez K arpaty Połonińskie do Polski i dalej wzdłuż Sanu 149.

Nie wiadomo jednak jaki charakter: dyfuzyjny, czy m igracyjny miało przejęcie przez małopolską ludność k. ceram iki sznurow ej grobów niszowych 150, których proweniencja jest niew ątpliw ie południowo-wschodnia. W tym bowiem przypadku brak jest tery torialnych ogniw przejściowych; stanow isk pośrednich z grobami niszowymi dostarczyła jedynie k. wucze- dolska. W ykluczam y w tym zakresie w Małopolsce wpływ k. katakum -

146 Z b i e n o w i c z 1974, s. 3 n.147 Z b i e n o w i c z 1976, s. 21, 41 n.148 P a s s e k 1949, s. 193 n. 149 A n d e 1 1961, s. 39 n.150 K e m p i s t y, w druku; K r z a k 1976a, s. 160 n.; M a c h n i k 1964, s. 339 n.

http://rcin.org.pl

45

bowej, k tórej groby niszowe są młodsze od małopolskich. Jak wykazał L. S. K lejn groby niszowe istniały wcześniej we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Na Bliskim Wschodzie zwyczaj zakładania katakum b sięga IV tysiąclecia p .n .e .151 Podobne pochodzenie ma zw yczaj sztucznej deform acji czaszek, k tó ry zaświadczono w obrębie k. ceram iki sznurow ej tylko w zespole złockim152. Ponieważ dla tych zjaw isk brak jest ogniw przejściowych m iędzy Europą Środkową a dalekim południow ym wschodem L. S. K lejn przyjm uje, że przeniknęły one do M ałopolski dzięki m igracjom jakichś grup ludzkich. Czy tak istotnie było — nie sposób odpowiedzieć. W każdym razie nie ulega wątpliwości, że k. ceram iki sznurow ej była inspirowana przez ku ltu ry południowo- -wschodnie przew ażnie na drodze dyfuzji. Barbarzyńcy Europy Środkowej chętnie przyjm ow ali nowinki cywilizacyjne od wyższych k u ltu r Południa. Zjawisko takiego przenikania w ytw orów i idei notuje się rów nież na innych obszarach. Wyższość i atrakcyjność tych ośrodków zarazem przyciągały barbarzyńców ; z Europy wędrowali oni w k ierunku Anatolii, Egei i Bliskiego Wschodu. W yrazem tego jest występowanie ceramiki z ornam entem sznurow ym na Półwyspie Bałkańskim. Ceram ika ta wiąże się z dwiema odrębnym i m igracyjnym i falam i etn iczno-kultu- rowymi. Po pierwsze — były to stepowe społeczności nadczarnom orskie znane z grobów ze szkieletam i barw ionym i ochrą spotykane z jednej strony na północ od Morza Czarnego, a z drugiej — nad dolnym D unajem i na Bałkanach. W ędrówki te m iały miejsce w III tysiącleciu p .n .e .153 Po drugie — były to również plemiona środkow oeuropejskiej k. ceram iki sznurowej, śladem których są am fory turyńskie z Anatolii, Grecji i R u m u n ii154, ułam ki ceram iki typu środkowoeuropejskiego w G re c ji153 oraz ceram ika typu liceńskiego („L itzenkeram ik”) znana między innym i z północnej Jugosław ii156, której źródło wyjściowe upatru je się we wschodniej Austrii. Ta ostatnia ceram ika jest również znana z terytoriów pośrednich m iędzy Bałkanam i i Austrią, m iędzy innym i z Rum unii i W ęg ie r157. Ze środkow oeuropejską falą m igracyjną wiąże się problem datow ania k. ceram iki sznurow ej na Półwyspie Bałkańskim. Przyznajem y, że nie znaleźliśmy świadectw, k tóre w skazyw ałyby, że ku ltu ra ta jest na Bałkanach starsza, niż w Europie Środkowej. Raczej

151K l e j n 1964, s. 388.152 K r z a k 1960, s. 187 n.133 G a r a S a n i n 1961, s. 32; G e o r g i e v 1961, s. 88 n.; M e r p e r t 1965b,

s. 10 n.154 C h i l d e 1950, rye. 42; D i n u 1959, rye. 4; M i l o j č i ć 1949, tab. 13: 9;

S u l i m i r s k i 1955, s. 110 n., ry c. 1 i 3: I , tab. VII: A, C.155 K i 1 i a n 1955, s. 138 n.; M i 1 o j ô i c 1955, s. 151.156 Ma j nar i i - P a ndž ić 1977, s. 68 n.; V u k o v i ć 1957, s. 40 n., tab. I:

1—3.157 B e n k o v s k y , P i v o v a r o v á 1972, s. 198 n.; S c h u m a c h e r 1918,

s. 27, ry c. 5: 7.

http://rcin.org.pl

46

Ryc. 8. Köttichau, NRD. Amfora. Wg G. Billiga

jest ona młodsza, dlatego też tłum aczy jej istnienie m igracją z Północy. Tacy autorzy, jak L. Kilian, S. Fuchs, V. Milojćić, Goldman, O. Uenze, P. Roman datu ją ją w Grecji na okres wczesnohelladycki II względnie I I I 158.

Sumując, z jednej strony widzimy ruch m igracyjny barbarzyńców ku Południowi a z drugiej — przenikanie na drodze dyfuzji w ytw orów kulturow ych ku Północy.

W NIOSKI

Z powyższych rozważań w ynikają następujące wnioski: po pierwsze — mezolityczne analogie krzem ieniarskie każą doszukiwać się pozycji w y jściowych dla k. ceram iki sznurowej w rozległej strefie ciągnącej się od dorzecza górnego D niestru poprzez Małopolskę i dorzecze Sali w NRD aż po Szwajcarię i dorzecze górnego Renu. Po drugie — analogie z k. pucharów lejkow atych wskazują, że do tej s tre fy należy włączyć również północno-zachodnią Polskę oraz północne części NRD i RFN a być może również Danię. Po trzecie — z dwóch powyższych stw ierdzeń wynika, że strefa genezy naszej ku ltu ry rozciągała się na tery to rium szeroko ro zum ianej Europy Środkowej, zaw artym między K arpatam i, Sudetam ii Alpami na południu, a Bałtykiem na północy oraz m iędzy Renem

158 K i l i a n 1955, s. 138 n.; M i l o j č i ć 1955, s. 151; R o m a n 1974, s. 172.

http://rcin.org.pl

47

na zachodzie, a D nieprem na wschodzie włączając naddniestrzański rejon południowo-zachodniej Ukrainy.

W obrębie tego tery to rium nie udało się nam znaleźć m niejszego obszaru, k tóry m ógłby uchodzić za kolebkę k. ceram iki sznurowej. Są podstaw y chronologiczne ku tem u, by twierdzić, że na w yróżnionym rozległym tery torium k. ceram iki sznurow ej pojaw iła się jako ukształtowana jednostka praw ie jednocześnie już około 3100 p.n.e., zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie. Nie jest wykluczone, że w przyszłości, być może, uda się wyróżnić m niejsze tery to rium jako kolebkę; w świetle dzisiejszych danych do tego może hipotetycznie pretendow ać tylko obszar dorzecza Sali w NRD, gdzie skupia się najw ięcej danych dotyczących wczesnej genezy k. ceram iki sznurow ej; lecz w ynika to przede w szystkim z intensywnego przebadania tego rejonu m etodam i wykopaliskow ymi. Nie zapominajm y, że pozostaje jeszcze do przebadania obszar Niżu Środkowoeuropejskiego, na którym również można upatryw ać kolebkę om awianej kultury.

Proces genezy k. ceram iki sznurowej dokonał się na drodze aku ltu - racji ludów mezolitycznych Europy Środkowej, które zetknąw szy się z wyżej rozw iniętym i k. pucharów lejkow atych i trypolską przejęły od nich szereg elem entów i stw orzyły ku ltu rę o gospodarce i w ierzeniach takich jak tam te ku ltu ry , różniącą się jednak odm iennym i tra d y cjami w zakresie k u ltu ry m aterialnej. Nie należy sobie przy tym w yobrażać, że ludność wcześniejszej k. pucharów lejkow atych nie odegrała później żadnej roli; uważamy, że j e j przedstaw iciele żyli dalej, lecz dzięki prężności i dynamizmowi nowego stylu kulturow ego (ku ltu ry ceramiki sznurowej) przejęli oni nową kulturę. Jak się to stało i dlaczego — nie sposób wyjaśnić. Należałoby zbadać, dlaczego upadły trw ałe s tru k tu ry wioskowe k. pucharów a na ich miejsce pojaw iły się nowe osady z ceramiką sznurową, przeważnie o n ietrw ałym charakterze. Rozwój i rozprzestrzenienie się nowej ku ltu ry można ogólnikowo tłum aczyć j e j wspom nianym w ew nętrznym dynamizmem. Był on tak silny, że doprowadził nie tylko do zm iany ku ltu ry na terenie Europy Środkowej, lecz również do ekspansji nowej k. ceram iki sznurow ej na obszary szersze niż zajm owane wcześniej przez k. pucharów lejkow atych. Plemiona k. ceram iki sznurow ej ekspandow ały na południowy wschód sięgając Bałkanów, a nadto, i przede wszystkim , na północny wschód zajm ując ziemie wschodniobałtyckie po Finlandię. Typowy inw entarz nowej ku ltu ry w tych krajach uważam y za w ynik m igracji z Europy Środkowej. Natom iast nie da się w yjaśnić drogą m igracji pochodzenia wschodnich odłamów k. ceram iki sznurow ej — k. środkow onaddnieprzańskiej i fatia- nowskiej. Te ostatnie bowiem znacznie różnią się w zakresie drugorzędnych cech inw entarza m aterialnego od klasycznej k. ceram iki sznurow ej w Europie Środkowej. Obie przyjm ow ały raczej im pulsy z Europy Środkowej, lecz najw iększe znaczenie m iały dla nich elem enty przejęte z miejscowego i wschodniego podłoża.

http://rcin.org.pl

III. CHRONOLOGIA KULTURY CERAMIKI SZNUROW EJ

CHRONOLOGIA ZEWNĘTRZNA: STOSUNKI Z INNYMI KULTURAMI

K ultury wstęgowe. Do banalnych należy stw ierdzenie, że ku ltu ry wstęgowe rozpoczynają neolit, a k. ceram iki sznurow ej okres ten zam yka. Potw ierdzają to dane chronologii radiowęglowej i stratygrafia . Znamy 10 przypadków stratygrafii, z k tórych w ynika starszy wiek k u ltu r wstęgowych, a młodszy k. ceram iki sznurow ej (zob. Aneks I): A llstedt- -S taatsfort, A ltenburg (poz. a,b), E rfu rt i Forst Leina w NRD, H ardisleben, Lödla-Oberlödla, Rössen w RFN, Złota (poz. a,k) w Polsce. Chodzi o k. ceramiki wstęgowej ry te j i k łu tej oraz lendzielską. Mimo to są s ta nowiska, szczególnie Reż w Czechosłowacji, z których wynikałoby, że k. ceramiki sznurowej jest współczesna, ew entualnie starsza od k. ceramiki wstęgowej kłutej. Jest to przypadek w yjątkow y, k tóry stoi w opozycji do dziesiątków świadectw przem aw iających za późnym wiekiem ceram iki sznurowej. W yłączają go z rozważań inni autorzy, dlatego w yłączymy go i my. Drugi, raczej w ątpliw y przypadek, pochodzi z O berlödla-W ieseberg w NRD; również i tu w ynikałaby współczesność ceramiki sznurowej z k. ceram iki wstęgowej ry te j, lecz niejasność sytuacji daje nam podstawę do odrzucenia go.

Kultura pucharów lejkowatych i grupy pokrewne. K ultu ra pucharów lejkow atych jest główną jednostką środkowego okresu neolitu w Europie Środkowej i poza nią. Je j przem ożny wpływ na uform owanie się k. ceram iki sznurowej wykazaliśmy na poprzednich stronach. Z tych względów jej stosunki chronologiczne z ceram iką sznurow ą stanow ią zagadnienie centralne. Rozwiązujemy je posługując się danym i z zakresu s tra tygrafii i datowania radiowęglowego. Przede w szystkim liczne sytuacje stratygraficzne, których jest 48, zaświadczają starszeństw o k. pucharów lejkow atych przed k. ceramiki sznurowej. Są to znaleziska (zob. Aneks I): A llstedt-Staatsfort, Baalberge, Böhlen-Zeschwitz (poz. b) w NRD, Böve- nau w RFN, Cörmigk, Everstorfer Forst (poz. a), Grünz, Halle, H arth (poz. a), Hohen w NRD, Jewiszowice w Czechosłowacji, K albsrieth (poz. a) w NRD, Książnice W ielkie w Polsce, Kulczyce na Ukrainie, Landsberg i Latdorf (poz. a) w NRD, Lesn è i Lysolaje (poz. a) w Czecho-

http://rcin.org.pl

49

słowacji, Łukawica (poz. a—c) w Polsce, Miżeniec na Ukrainie, P iku t- kowo (poz. c) w Polsce, Praga-K obylisy w Czechosłowacji, Dam sm ark, Esbjerg, H jerting, Lille Hamborg, Rabjerg, Skaerbaek (poz. b) i Skar- rild Overby (poz. a—d) w Danii, Sarka w Czechosłowacji, Schónau w RFN, Siretorp i Skepparslov w Szwecji, Stojanci na Ukrainie, Vikle- tice (poz. b i, przypuszczalnie, c, d) w Czechosłowacji, W itterw ater i W olkenwede w RFN, Voorschoten w Holandii, W ulfen w NRD, Zarę- bowo w Polsce i Zimne na Ukrainie. Szczególnie wym owne są dane z kurhanów na terenie NRD, gdzie groby z ceram iką sznurow ą w ystąpiły w w yraźnym następstw ie czasowym po k. pucharów lejkowatych.

Ponadto jako specjalną grupę należy wym ienić grobowce k. pucharów lejkowatych, głównie m egalityczne, w Szlezwiku-Holsztynie, Dolnej Saksonii, M eklemburgii, Danii i Szwecji, gdzie w ystąpiły jako w tórne bądź pochówki, bądź tylko zabytki k. ceram iki sznurowej. Te ostatnie św iadectwa następstw a ceram iki sznurow ej nie są wyraźne, lecz powszechnie przyjm uje się, że przedm ioty k. ceram iki sznurow ej były w tórne, zwłaszcze że wiele z nich pochodzi z późnej fazy, dla k tórej nie sposób przyjąć współczesności z pucharam i lejkow atym i. Przypadków takich znam y 44; są to (zob. Aneks I): G aarzerhof i Gnewitz w NRD, G ram m dorf i Hadem arschen w RFN, Hagebrogärd, Jo rd h øj i K am pen (poz. a,b) w Danii, K arleby w Szwecji, K illerup w Danii, K lein Görnow w NRD, K vistofta w Szwecji, M eischenstorf, O lderup, Schalkholz i Putlos w RFN, Qualitz w NRD, Selchausdal, Søndalshøj i Torsted w Danii, U techt i Völkersen w RFN, Vroue Hede i Hagebrogård w Danii, nadto wiele

4 — G eneza i ch rono log ia ...

Ryc. 9. Königsaue, NRD. Am fora. Wg W. M atthiasa

http://rcin.org.pl

50

innych, które wym ieniam y przy końcu wykazu pozycji stra tygraficznych dla RFN w Aneksie I.

Mimo to są sytuacje zaświadczające współczesność k. pucharów le jkowatych i k. ceram iki sznurowej. Trzeba to szczególnie podkreślić, gdyż świadectwa te były przez wielu autorów nie zauważone i na ogół do niedaw na raczej nie przyjm owano synchroniczności tych kultur. Sytuacji tych jest 16. Są to (zob. Aneks I): Angelslo w Holandii, Borgdorf w RFN, Braviken w Szwecji, F rok jaer w Danii, Gródek Nadbużny w Polsce, K albsrieth (poz. a) w NRD, K alhave w Danii, Koropuż na Ukrainie, przypuszczalnie Lysolaje (poz. b) w Czechosłowacji, Nowy Daromin, S arnowo, W ietrzychowice i, przypuszczalnie, W ilczogóra-W turek w Polsce, Sanstrup, Søby w Danii oraz W ohlers w RFN. A więc na 13 pozycji zaświadczających współczesność m am y 82 sytuacje poświadczające następstwo. Należy to interpretow ać w ten sposób, że późne stadium k. pucharów lejkow atych było współczesne starszem u stadium k. ceramiki sznurowej. Aby lista była kom pletna, należy wspomnieć, że są też sy tuacje, w których nie sposób określić relacji chronologicznych m iędzy tym i dwiema kulturam i. Sytuacji tych jest sześć: Boberg, Börnsen i Neu Boberg w RFN, Pikutkowo (poz. b) w Polsce oraz Praga-Bohnice i P raga- -Motol w Czechosłowacji.

Trzeba podkreślić, że dane stratygraficzne harm onizują z datam i ra diowęglowymi, które również poświadczają częściową współczesność tych dwu kultur. Koronnym dowodem są tu późne daty (p.n.e.) dla k. pucharów lejkowatych, które poniżej przytaczam y:

2365 ±60, GrN — 5767, Angelslo, Holandia2360 ± 100, K — 1789, Ø ster Ristofte, Dania2350 ± , Øster Ristofte V, Dania2350 ± 100, K — 1571, Vroue, Dania2350 — 2300, Vroue IV—V, Dania2350 ± 100, K — 2272, Lidsø, Dania2340 ± 100, K — 1930, V ester Arup, Dania2320 ± 100, K — 1573, Vroue, Dania2310 ±100, K — 2269, Lidsø, Dania2280 ± 100, K — 1572, Vroue, Dania2270 ± 100, K — 2429, D orthelund, Dania2260 ± 100, K — 1574, Vroue, Dania2260 ± 80, Y — 443h, Heidmoor, RFN2260 ± 100, K — 2271, Lisø, Dania2250 ± 100, K — 2273, D orthelund, Dania2210 ±100, K — 1983, Vester Arup, Dania2200 — 2100, Store Valby, Dania2195 ±100, GrN— 2370, Angelslo, Holandia2190, Ingelstorp, Szwecja2160 ± 100, — K — 2273, D orthelund, Dania

http://rcin.org.pl

51

2150 ±30, GrN — 5070, Angelslo, Holandia 2150 ± 100, K — 1932, V ester Arup, Dania 2140 ±100, K — 2115, K ornerup, Dania 2100, Voorschoten, Holandia 2090 ± 100, K — 1569, Vroue, Dania 2080 ± 100, K — 1725, Sølager, Dania 2075 ±60, Bln — 1313, Łupawa, P o lsk a 1.

Natom iast jeśli chodzi o wczesne daty dla k. ceram iki sznurow ej, to wprawdzie zaczynają się one od 2880 i 2710 p.n.e., lecz za pewne uw ażamy dopiero daty zaczynające się około 2600 p.n.e. (por. Aneks II). W ynika z tego, że ludność k. ceram iki sznurow ej zetknęła się i współistniała przez kilka wieków (co najm niej od XXVI do XXII w. p.n.e.) z ludnością k. pucharów lejkow atych, jest więc rzeczą oczywistą, że zapożyczyła od niej wiele elementów.

N astępnie rozpatrzym y stosunki chronologiczne m iędzy k. ceram iki sznurow ej a grupam i pucharow ym i NRD, którym i w ym ieniając w kolejności chronologicznej są: baalberska, ceram ika głęboko nakłuw ana („T iefstichkeram ik”), Salzm ü nde, w altern ienburska i bernburska. P rzy końcu uwzględnim y k. m ichelsberską i V laardingen (ta ostatnia w Holandii). Szczególną rolę w genezie k. ceram iki sznurow ej odegrała grupa baalberska. Pozycję stratygraficzną ceram iki sznurow ej w stosunku do niej określają kurhany środkowoniem ieckie w NRD. Z rejonu tego znam y aż 10 przypadków wkopania grobów z ceram iką sznurow ą w kurhany grupy baalberskiej. Są to (zob. Aneks I). Baalberge, Böhlen-Zeschw itz (poz. b), Cörmigk, Halle, H arth (poz. a), Hohen, K albsrie th (poz. a), Landsberg, Latdorf (poz. a) i W ulfen w NRD. Ponadto młodszy w iek ceram iki sznurow ej jest potwierdzony przez s tra tyg rafię w G rünz w NRD. Przy tym uważa się, że grupa baalberska stała u początków rozwoju ku ltu ry pucharów lejkow atych i jest datow ana na przełom III/IV tysiąclecia p.n.e. M amy dla niej następujące da ty radiowęglowe:

2980 ±80 p.n.e., Bln — 482, Postoloprty, Czechosłowacja 1923 ± 100 p.n.e., H 208/236, W eissenfels w NRD 2.

J. Preuss uważa, że druga data jest m ylna. M amy również dane św iadczące o jej p rzetrw aniu w głąb III tysiąclecia p.n.e. i zetknięciu się z k. ceram iki sznurowej. Przede w szystkim należy wym ienić ku rhan w K albsrieth (poz. a) w NRD, gdzie bezceram iczny pochówek k. cera-

1 B a k k e r , V o g e l , W i ś l a ń s k i 1969b, s. 232 n.; B a k k e r , W a a 1 s 1973, s. 20, 24, 43; D a v i d s e n 1973—1974, s. 165 n.; D o 1 u c h a n o v, T i m o - f e j e w 1972, s. 57; L a n t i n g, W a a l s 1974, s. 37 n.; 1976a, s. 37 n.; 1976b, s. 15; N e u s t u p n ý 1973, s. 343, tab. I; S k a a r u p 1973, s. 117; S t r ö m b e r g 1971— 1972, s. 104; T a u b e r 1973, s. 97 n.; 1972, s. 107; W a a l s 1964, s. 110.

2 B e h r e n s 1962, s- 41 n.; N e u s t u p n ý 1973, s. 343, tab. I; P r e u s s 1966, s. 34.

http://rcin.org.pl

52

miki sznurowej typu K albsrieth w ystąpił w poziomie wcześniejszym, niż pochówek w dolmenie grupy baalberskiej. Ponadto na późniejsze przetrw anie tej grupy w skazują J. P reuss i K. Siuchniński. Mianowicie w Carsdorf w NRD pochówek typu baalberskiego zajmował pod w zględem stratygraficznym pozycję młodszą niż obiekt grupy Salzm ünde, k tó ra, jak się słusznie przyjm uje, jest młodsza od grupy baalberskiej 3. Ponadto K. Siuchniński wykazał, że tzw. kubki typu wkrzańskiego, zaliczane do grupy baalberskiej, trw ały bardzo długo, o czym świadczy znalezienie w Schwennenz w NRD grobu, w którym obok takiego kubka wystąpiło naczynie o profilow aniu unietyckim . Innym argum entem zaświadczającym przetrw anie tych kubków do późnego neolitu jest ich częsta obecność na cm entarzyskach m ieszanych o przewadze elem entów ku ltu r ceram iki sznurow ej i am for kulistych. Późną ich m etrykę ma też poświadczać krzem ienny grot oszczepu z Barnisławia w województwie szczecińskim 4.

Stosunek k. ceram iki sznurow ej do ceram iki głęboko nakłuw anej („Tiefstichkeram ik”) określają kurhany w północno-zachodniej części RFN i Holandii. W kurhanach k. ceram iki sznurow ej stw ierdzono pojedyncze skorupy ceramiki głęboko nakłuw anej: m echaniczne domieszki, świadczące o starszym jej w ie k u 5. Ceramika głęboko nakłuw ana została też znaleziona razem z ceram iką sznurową w miejscowości Gross F lottbach w RFN i W ulfen w NRD, lecz znaleziska nie są jednoznaczne w wymowie.

Pozycję chronologiczną grupy Salzm ünde i ceram iki sznurow ej określają znaleziska stratygraficzne w dorzeczu Sali NRD. Są to m iejscowości (zob. Aneks I): Böhlen-Zeschwitz (poz. a), Dölauer Heide, H arth (poz. c), K öttichau i W allendorf, przy tym w czterech przypadkach były to kurhany grupy Salzm ünde z wkopanymi, w tórnym i pochówkam i k. ceram iki sznurowej. A więc generalnie ujm ując, k. ceram iki sznurow ej jest młodsza od grupy Salzmünde. Starszą pozycję tej grupy poświadczają też daty radiowęglowe, które są zaw arte w przedziale od 3020 ± 90 p.n.e. (H — 209, Halle-Heide w NRD) do 2680 ± 100 p.n.e. (Bin — 53, Halle-Heide w NRD) 6. P rzy tym w arto nadmienić, że badacze niem ieccy z NRD grupę tę uważają za częściowo współczesną i generalnie młodszą od grupy baalberskiej 7.

Stosunek grupy w alternienburskiej do k. ceram iki sznurow ej określają znaleziska w następujących miejscowościach (zob. Aneks I): Baal- berge, Börnecke, Burgörner, Latdorf (poz. a) i Lenz (poz. a) w NRD. K ultu ra ceram iki sznurowej została tu określona jako młodsza, przy

3 N e u g e b a u e r , B i l l i g 1959, s. 124 n.; P r e u s s 1976, s. 197 n.4 S i u c h n i ń s k i 1972, s. 80 n.5 E b b e s e n 1975, s. 257; S t r u v e 1955, s. 90.6 B e h r e n s 1962, s. 41 n.; 1973, s. 89.7 B e h r e n s 1973, ryc . 70— 72.

http://rcin.org.pl

53

czym w czterech przypadkach chodzi o stra tygrafię grobów w kurhanach środkowoniemieckich. Jeden przypadek zaświadcza współczesność obu kultur: Schraplau (poz. a) w NRD. Ponadto są sytuacje, w których tru d no określić relacje chronologiczne m iędzy obiektam i tych dwu zespołów; chodzi o Böhlen-Zeschwitz (poz. b) i H arth (poz. a) w NRD. W arto nadmienić, że badacze niemieccy z NRD grupę w altern ienburską um ieszczają obok grupy bernburskiej, przy końcu rozw oju k. pucharów le jkowatych 8.

I wreszcie grupa bernburska. Ze stra tygrafii grobów w kurhanach środkowoniemieckich w NRD (zob. Aneks I): przypuszczalnie Augsdorf, nadto Baalberge, Burgörner, D itfurt, Helmsdorf, Latdorf (poz. a,b), Til- leda-K yffhauser, Tröbsdorf w NRD wynika, że * była ona starsza od k. ceram iki sznurowej. Jest przy tym jedna sytuacja (Landsberg w NRD), w której stosunek grupy bernburskiej do ceram iki sznurow ej jest trudny do określenia. Lecz daty radiowęglowe wskazują, że grupa ta była częściowo współczesna z k. ceram iki sznurowej. Są to następujące daty p.n.e.:

2610 ±100, H — 210/271, Aspenstedt, NRD 2430 ± 100, H alle-D ölauer Heide, NRD 2430 ± 100, Hv — 582, Pevestorf, NRD 2390 ± 100, H alle-D ölauer Heide, NRD 9.

Jeśli chodzi o k. m ichelsberską, to badacze niemieccy z NRD um ieszczają ją w środkowej fazie rozwoju k. pucharów lejkow atych, współcześnie z grupą S a lzm ünde10. M ateriał zebrany przez nas zaświadcza następstw o ceram iki sznurow ej po k. m ichelsberskiej. Są to sytuacje stratygraficzne w sześciu miejscowościach (zob. Aneks I): przypuszczalnie Bodm an w RFN, nadto Eschenz w Szwajcarii, G rossgartach, Heim -

bach i Urm itz w RFN, W allendorf w NRD i Zurych-U toquai w Szw ajcarii. S tarszy w iek k. m ichelsberskiej poświadczają też jej da ty radiowęglowe, albowiem najm łodsze z nich przypadają na XXVIII w. p.n.e. 11

Jeśli chodzi o holenderską k. V laardingen, w której notuje śię liczne elem enty k. pucharów lejkow atych, to znaleziska stratygraficzne we V laardingen i Zandw erven (Holandia) poświadczają z jednej strony s ta rszy w iek k. V laardingen a z drugiej — przypuszczalnie współczesność obu kultur. Nie jest też wykluczone, że znaleziska we Vlaardingen świadczą o starszym wieku ceram iki sznurowej. A więc (tak czy inaczej)

8 B e h r e n s 1973, ryc. 70—72. 9 B a k k e r , V o g e l , W i ś l a ń s k i 1969b, s. 232 n.; B e h r e n s 1962, s. 41

n.; 1973, s. 111; F e u s t e l , B a c h , G a l l , T e i c h e r t 1966, s. 21; K o z ł o w s k i1973, s. 282; N e u s t u p n ý 1968, tab. 4, s. 44 n.; 1973, s. 343, tab. I.

10 B e h r e n s 1973, ryc. 70, 72.11 K o h l , Q u i t t a 1963, s. 289 n.; N e u s t u p n ý 1968, tab. 4, s. 43 n.; 1973,

s. 343, tab. I.

http://rcin.org.pl

54

mielibyśmy poświadczoną współczesność obu kultur. Pozostaje to w zgodności z datowaniem radiowęglowym. Daty C14 dla kultury Vlaardin- gen, w ilości parudziesięciu, mieszczą się w przedziale 2520—1710 p.n.e. 12, a więc odpowiadają mniej więcej temu okresowi, w którym rozwijała się k. ceramiki sznurowej (zob. Aneks II), przy czym k. Vlaardingen trwałaby o jedno względnie dwa stulecia dłużej.

Kultura trypolska. Dla zagadnienia tego nie dysponujemy odpowiednią ilością danych stratygraficznych, dlatego rozważania zaczniemy od wskazania powiązań typologicznych.

Kultura ceramiki sznurowej i k. trypolska wykazują powiązania typologiczne w fazie środkowej (B) i późnej (C) rozwoju zespołu trypolskiego. Już w fazie środkowej paralele dotyczą zarówno krzemieniarstwa, jak i — sporadycznie — ceramiki (piszemy o tym w poprzednim rozdziale). Jednak niepodobna na tej podstawie przyjmować do tak wczesnego okresu (druga połowa IV tysiąclecia p.n.e.) synchroniczności obu kultur. Albowiem zbieżności typologiczne nie muszą wiązać się ze zbieżno-

R yc. 10. F o rs t L eina , NRD . A m fora . W g G. Loew ego

12 G l a s b e r g e n , G r o e n m a n n - v a n W a a t e r i n g e , H a r d e n b e r g - M u l d e r 1967, s. 115; L o u w e-K o o i j m a n s 1972—1973, s. 356 (A ppend ix , pozycja 5); 1974, s. 21, tab . 2; v a n R e g i e r e n A l t e n a , B a k k e r , C l a s o n , G l a s b e r g e n , G r o e n m a n n - v a n W a a t e r i n g e , P o n s 1962a, s. 13 n.

http://rcin.org.pl

55

ściami chronologicznymi. Dopiero dla fazy schyłkowej (C), gorodsko- -usatowskiej, można mówić o niew ątpliw ej synchroniczności z k. ceram iki sznurowej. Należy podkreślić, że elem enty zbieżne z k. ceram iki sznurowej, nieliczne dla fazy środkowej, znacznie pom nażają się w fazie najpóźniejszej, k tóra według W. G. Zbienowicza i T. S. Passek jest datowana na całą drugą połowę III tysiąclecia p.n.e.13 A więc datow anie fazy gorodsko-usatowskiej przypada na okres, w którym ceram ika sznurowa jest w yraźnie poświadczona datam i radiowęglowym i (zob. Aneks II). Na powiązania chronologiczno-typologiczne tej fazy z k. ce ra miki sznurow ej wskazywali T. S. Passek i J. M achn ik14. Za synchronicznością obu ku ltu r świadczą liczne paralele w zakresie ceram iki oraz narzędzi krzem iennych i kam iennych, a być może również szkieletowy obrządek grzebalny w kurhanach, k tóre mogły być zapożyczone albo z ku ltu r stepowych, jak przy jm ują badacze radzieccy, albo z k. ceram iki sznurowej, ew entualnie z obu kręgów kulturow ych.

Jeśli natom iast chodzi o stra tygrafię to dysponujem y zaledwie trzem a przykładam i poświadczającym i młodszy wiek k. środkow onaddnieprzań- skiej. Jest to s tra tygrafia (zob. Aneks I) w Basztanowce, Pustynce i Za- wałowce na Ukrainie. Z kolei za synchronicznością późnej fazy k. try - polskiej i k. ceram iki sznurow ej przem aw iają daty radiowęglowe dla pierwszej z nich z miejscowości M ajaki: 2450 ± 100 p.n.e. (Bln — 609) i 2380±65 p.n.e. (Le — 645)15. Ponadto należy dodać, że jak w skazują na to wyżej wym ienione stra tygrafia i daty C14 dla k. ceram iki sznurowej, ta ostatnia trw ała jeszcze przez kilka wieków po zaniku k. try - polskiej. W dodatku trzeba mieć na uwadze w skazany na początku rozdziału fakt zbieżności typologicznych k. ceram iki sznurow ej z fazą środkową k. trypolskiej, ew entualnie w skazujący na bardzo wczesne istn ienie ceramiki sznurowej na południowo-zachodniej Ukrainie. Możliwość tę trzeba brać pod uwagę, zwłaszcza że nie dysponujem y wieloma datam i radiowęglowymi dla ceramiki sznurowej na tym obszarze.

Kultura amfor kulistych. Stosunek k. ceram iki sznurow ej do k. am for kulistych określają relacje stratygraficzne i dane radiowęglowe. Łącznie zaświadczają one częściową współczesność obu ku ltu r. W 15 przypadkach stw ierdza się następstw o ceram iki sznurow ej po am forach kulistych (zob. Aneks I): Grünz w NRD, Kołokolin i Latacz w ZSRR, M odliborzyce, Nowiny I i Pikutkow o w Polsce, K ouř im w Czechosłowacji, Stobra i W artin w NRD, Tuszymice w Czechosłowacji oraz Złota (poz.h, i, k, ł, m) w Polsce. Ponadto jest 13 przypadków , w których k. cera-

13Z b i e n o w i c z 1972, s. 21, 24; 1974, s. 141, 143; 1976, s. 21, 41 n.14 M a c h n i k 1963, s. 63 n.; P a s s e k 1949, s. 142, 167, passim.15 D o 1 u c h a n o v, T i m o f e j e v 1972, s. 52; Q u i t t a , K o h l 1969, s. 226

n.; Z b i e n o w i c z 1974, s. 143; 1976, s. 43.

http://rcin.org.pl

56

miki sznurowej jest przypuszczalnie młodsza od k. am for kulistych; sytuacje te nie są jednoznacznie wymowne. Są to (zob. Aneks I): Baalberge, Everstorfer Fort (poz. b), Gnewitz, Gaarzerhof w NRD, G ram m dorf w RFN, H arth (poz. c), K albsrieth (poz. a), Kruckow, Latdorf (poz. a) w NRD, Mierzanowice (poz. b) w Polsce, Qualitz, Quedlinburg i W ohlsborn w NRD. Jeśli natom iast chodzi o pozycję odwrotną, tj. starszeństw o k. amfor kulistych, to dysponujem y zaledwie jednym przypadkiem s tra tygraficznym: Böhlen-Zeschwitz (poz. a) w NRD. Wiele jest przypadków zaświadczających współczesność obu kultur. Są to przew ażnie obiekty grobowe, w których znaleziono łącznie inw entarz obu ku ltu r . P rzy padki pewne w liczbie 17, to (zob. Aneks I): Bandelow, Everstorfer Fort (poz. a) w NRD, Gorzów w Polsce, Gross W eissandt w NRD, Ługi w Polsce, M eischenstorf w RFN, Peulingen w NRD, Popowcy i Rożniów w ZSRR, Samborzec, Siciny i Stok w Polsce, Sujem cy w ZSRR oraz W ilczogóra-W turek i Złota (poz. e—g) w Polsce. P rzypadek niepew ny pochodzi z Łosiatyna w ZSRR.

Najw yraźniej jednak częściową współczesność obu k u ltu r zaświadczają dane radiowęglowe. Dla k. am for kulistych dysponujem y następującymi datam i p .n .e .16:

2675 ±40, GrN — 5044, Zarębowo, Polska 2490 ± 160, KN — 225, Klementowice, Polska 2430 ±100, Hv — 582, Pevestorf, RFN

2240 ± 40, GrN — 4056b, Klementowice, Polska 2225 ± 30, GrN — 5046, Klementowice, Polska 2220 ± 70, Bin — 342, Serrahn, NRD 2195, GrN — 5046a, Klementowice, Polska.

W ynika z nich, że k. am for kulistych wyprzedzała k. ceram iki sznuro- ' wej, następnie trw ała przez kilka wieków współcześnie z ceram iką sznurową, po czym, po jej zaniku, k. ceram iki sznurow ej egzystowała do początków II tysiąclecia p.n.e. (zob. Aneks II).

K ultura pucharów dzwonowatych. G eneralnie biorąc k. ceram iki sznurowej rozw ijała się wcześniej niż k. pucharów dzwonowatych. S tarszeństwo ceram iki sznurow ej zaświadczają sytuacje stratygraficzne w m iejscowościach (zob. Aneks I): Fulda w RFN, G elderland w Holandii, G leina w NRD, Las F rankfurcki w RFN, Podèbrady-Sanspareil w Czechosłowacji, Rössen w Szwajcarii, Rössen i Söm merda w NRD, Uddeler Meer i Vaassen w Holandii oraz Złota (poz. n) w Polsce. Lecz na pew nym etapie doszło do zetknięcia się tych kultur, w skutek czego nad

16 B a k k e r, V o g e l , W i ś l a ń s k i 1969a, s. 9, 15; 1969b, s. 228; D o l u c h a - n o v , T i m o f e j e v 1972, s. 58; N e u s t u p n ý 1968 tab. 4, s. 44 n.; 1973, s. 343, tab. I.

http://rcin.org.pl

57

Renem powstały dw ukulturow e form y mieszane. Współczesność obu k u ltu r zaświadczają znaleziska grobowe również na innych obszarach. Danych dostarczyły miejscowości (zob. Aneks I): Achim w RFN, Bašt w Czechosłowacji, Epe i G arderen w Holandii, Grossenbornholt i K al- beck w RFN, K reutzen i Seebergen w NRD, Staverdense Heide i Sw al- m en w Holandii oraz W orms w RFN. Ponadto, jako niepewne świadectwa w tej grupie, trzeba wymienić: Dâblice w Czechosłowacji, H ellbrun- nerberg w RFN, Lysolaje (poz. d) w Czechosłowacji, oraz W olkenweche w RFN. Należy podkreślić, że k. pucharów dzwonowatych przetrw ała dłużej niż k. ceram iki sznurowej. Powyższe dane stratygraficzne są potw ierdzone przez daty radiowęglowe. I tak dla k. pucharów dzwonowatych na obszarze rozprzestrzenienia k. ceram iki sznurow ej dysponujem y 53 datam i C14, które zam ykają się w przedziale od 2314±70 do 1610 ± ± 130 p.n.e.17 Jeśli chodzi o zachodnioeuropejskie hybrydy „sznurowo- -dzw onowate” to m ają one daty C14 w przedziale od 2220±45 do 2015±50 p.n.e., a więc odnoszą się do starszej fazy k. pucharów dzwonowatych.

Kultura unietycka. Szereg znaczących danych stratygraficznych, szczególnie w kurhanach w dorzeczu Sali w NRD, świadczy zdecydowanie o następstw ie k. unietyckiej po k. ceram iki sznurow ej. Są to miejscowości (zob. Aneks I): Augsdorf i Baalberge w NRD, Bohušovice i Bř ežanky w Czechosłowacji, Drosa, H alle-Brandberge, Helmsdorf, K albsrieth (poz. a), K öttichau i Kötzschen w NRD, L ipany w Czechosłowacji, Łęki Małe w Polsce, Söm merda, W ahlitz (poz. e) i W ulfen w NRD. Przypuszczalnie za młodszym wiekiem k. unietyckiej przem aw iają też dane stw ierdzone w miejscowościach: Backleben, Börnecke i K irehschei- dungen w NRD, oraz Vikletice (poz. a) w Czechosłowacji. Ponadto w dw u przypadkach stw ierdzono następstw o k. unietyckiej po grupie n itrzań- skiej: Abraham i Nesvady w Czechosłowacji. Mimo to późne fazy k. ceram iki sznurowej były współczesne z wczesną fazą k. unietyckiej, za czym przem aw iają znaleziska obu k u ltu r w jam ach i grobach: P raga- -B ubeneč, Řeporyje w Czechosłowacji oraz Stiebitz w NRD.- O tym , że k. unietycka zetknęła się z k. ceram iki sznurow ej świadczą kurhany i ceram ika k. unietyckiej, w ykazujące analogie z inw entarzem k. ceramiki sznurowej (piszemy o tym w rozdziale późniejszym). Jeśli chodzi

17 B a k k e r , V o g e l , W i ś l a ń s k i 1969b, s. 231; B a k k e r, W a a l s 1973,. s. 43; B e h r e n s 1973, s. 158; 1976, s. 102; D a u c h o t - D e h o n , H e y l e n 1975, s. 2; D o l u c h a n o v , T i m o f e j e v 1972, s. 58; L a n t i n g , W a a l s 19;76a, s. 40 n.; 1976b, s. 15; L o u w e - K o o i j m a n s 1974, s. 335; M a c h n i k 1967, s. 121; N e u s t u p n ý 1968, tab. 4, s. 45; T h o m a s 1965, s. 359 n., 387; W a a l s 1964, s. 110; W o j c i e c h o w s k i 1972, s. 62 n.

http://rcin.org.pl

o daty radiowęglowe dla k. unietyckiej, to dysponujem y trzem a oznaczeniami 18:

1755 ±80, p.n.e., GrN — 2996, Sint W alrich, Holandia 1663 ± 160, p.n e., Bln — 298, Helmsdorf, NRD 1655 ±40 p.n.e., GrN — 5037, Łęki Małe, Polska.

Należy podkreślić, że powyższe oznaczenia następują tuż po datach radiowęglowych dla k. ceram iki sznurow ej i w skazują na młodszy wiek zespołów unietyckich. Daty odpowiadające zespołom unietyckim stw ierdza się tylko dla k. ceramiki sznurow ej w północno-wschodnim obszarze jej zasięgu, tj. poza obszarem k. unietyckiej.

W tym m iejscu trzeba odnotować, że stra tygrafia w miejscowościach Ilwesheim Bach w RFN, Mochowoje w ZSRR i W ahlitz (poz. d) w NRD poświadcza następstw o zespołów wczesnobrązowych po k. ceram iki sznurowej, natom iast sytuacja w miejscowości Nohra w NRD w skazuje na następstwo zespołu k. ceram iki sznurow ej po zespole wczesnobrązowym. Potwierdza to nasze konkluzje.

Kultura ceramiki dołkow o-grzebykow ej. Zarówno z danych s tra ty graficznych, jak i datow ania radiowęglowego wynika, że k. ceram iki sznurowej była współczesna k. ceram iki dołkowo-grzebykowej. Za współczesnością obu ku ltu r przem aw iają znaleziska grobowe i osadnicze w następujących miejscowościach (zob. Aneks I): F ragdrup, Gested i Hede- gdrd w Danii, Jonstorp i S iretorp w Szwecji, Skaerbaek (poz. a) w Daniii Västerb jers w Szwecji. Następstwo ceram iki sznurow ej po ceramice dołkowo-grzebykowej zaświadczają: Akali, Pogoriełowka, Pustynka, Serowo i Tam uła w ZSRR. Jest jeden przypadek rejestru jący następstwo ceram iki dołkowo-grzebykowej po ceramice sznurow ej: Fagervik w Szwecji. Wy-mowne i jednoznaczne są dane chronologii radiowęglowej. W ynika z nich, że k. ceram iki dołkowo-grzebykowej rozw ijała się od drugiej połowy V do połowy II tysiąclecia pn.e. W tym względzie dysponujem y dziesiątkam i dat C1419. Natom iast k. ceram iki sznurow ej ma daty przypadające na środkową i późną fazę k u ltu ry ceram iki dołkowo- -grzebykow ej (zob. Aneks II).

Inne ku ltury . Na zakończenie uw zględnim y ku ltu ry ceram iki prom ien istej, Řivn áč, chłopicko-veselską w raz z m ierzanowicką, grobów jam owych, trzciniecką i horgeńską.

Powszechnie p rzy jm uje się, że k. ceram iki prom ienistej rozw ijała się bezpośrednio po k. pucharów lejkow atych i z tego fak tu wynika, że

18 B a k k e r, V o g e 1, W i ś l a ń s k i 1969a, s. 15 n.; 1969b, s. 231; N e u s t u p n ý 1968, tab. 4, s. 45.

19 L i j w a , I l w i e s , J a n i t s 1965, s. 49; W y s z o m i r s k i 1973-1974, s. 61 n.

http://rcin.org.pl

59

musiała być ona częściowo współczesna k. ceramiki sznurow ej20. Za współczesnością przemawia przypuszczalnie sytuacja w miejscowości Barca w Czechosłowacji. Wyrazem współczesności obu kultur jest też pucharek esowaty k. ceramiki promienistej z miejscowości Nedakonice na Morawach mający ornament charakterystyczny dla ceramiki sznurowej21. Natomiast za młodszym wiekiem ceramiki sznurowej przemawiają sytuacje w Jewiszowicach i, przypuszczalnie, Lysolajach w Czechosłowacji. Wymowne są daty radiowęglowe. Dla k. ceramiki promienistej znamy następujące daty C14 p.n.e.22:

2565 ±80, Bln — 476, Oszentivan, Węgry 2505 ±80, Bln — 556, Podolie, Jugosławia 2340 ± 100, Bln — 350, Hissar, Jugosławia 2220 ± 100, Bln — 351, Hissar, Jugosławia 2160 ±160, KN — 145, Pivnica, Jugosławia.

20 K r z a k 1976a, s. 34 n.21P a v e l č i k 1973, tab. 6: 17.22 D o l u c h a n o v , T i m o f e j e v 1972, s. 53; R e n f r e w 1971, s. 282.

Ryc. 11. N iederzim m ern, NRD. A m fora. Wg G. Loewego

http://rcin.org.pl

6 0

Jednocześnie wynika z nich, że k. ceram iki prom ienistej była współczesna starszym i środkowym fazom k. ceram iki sznurow ej (zob. Aneks II).

Dla synkretycznej k. Řivná č w Czechach, k tó ra uform owała się m. in. pod wpływ em k. ceram iki prom ienistej, m am y następujące dane. Sytuacje w Dobrićanach oraz przypuszczalnie w Lysolajach (poz. c) i V raný w Czechosłowacji w skazują na młodszy w iek k. Ř ivnáč. Natom iast przeciwnie — na młodszy wiek k. ceram iki sznurowej w skazują sytuacje w Obrnicach, Tuszymicach i przypuszczalnie Lysolajach (poz. a) w Czechosłowacji. A więc w ynika z nich współczesność obu ku ltu r. Z kolei daty radiowęglowe dla k. Řivnáč również w skazują na współczesności obu kultur. Są to daty C14 p.n.e. 23:

2438 ± 70, Homolka, Czechosłowacja 2310 ±70, Homolka, Czechosłowacja 1995 ± 185, OWU — 60, Slanska Hora, Czechosłowacja 1474 ± 185, OWU — 59, Homolka, Czechosłowacja 996 ± 185, Homolka, Czechosłowacja.

Należy dodać, że dwie ostatnie daty są najpraw dopodobniej błędne, gdyż w yraźnie przeczą datow aniu m etodam i archeologicznymi.

Stosunek chronologiczny k. ceram iki sznurow ej do grupy chłopicko- -weselskiej i k. m ierzanowickiej określają sytuacje stratygraficzne w Miernowie (poz. b), M ierzanowicach (poz. a—c, e), Złotej (poz. b, a) i Żernikach Górnych w Polsce, gdzie stw ierdza się starszy w iek ceramiki sznurowej i ku ltu ry złockiej. Za młodszym wiekiem grupy chłopicko- -weselskiej i k. m ierzanowickiej przem aw iają też dane w Raciborzu- -Ocicach i Święcicach w Polsce, gdzie odpowiednie zabytki w ystąpiły w relacji do k. pucharów dzwonowatych i k. ceram iki prom ienistej. I wreszcie ważne są daty radiowęglowe potw ierdzające powyższe relacje. Dla Iwanowic w woj. krakow skim uzyskano następujące daty C14 p.n.e.:- dla jam z ceram iką typu chłopicko-weselskiego: 1880±30, 1850 ± 170, 1780±35, 1750 ± 170. Natom iast dla jam k. m ierzanowickiej uzyskano tu daty: 1790 ± 100, 1770 ± 180, 1750 ± 160 i 1695 ± 23 24.

Odnośnie do k. grobów jamowych, która rozw ijała się na stepach nadczarnomorskich i na północny wschód od Morza Czarnego, m am y sytuacje stratygraficzne przede wszystkim zaświadczające młodszy wiek k. środkowonaddnieprzańskiej (Burta, G am arnia, Dolinka [poz. a,d], Zie- lenki [poz. b] oraz, przypuszczalnie, Zabara [poz. a,b] i Zielenki [poz. a] w ZSRR, zob. Aneks I). Ponadto są dwie sytuacje świadczące o m łod- szości k. jamowej w stosunku do obiektów fazy późnej (C) k. trypolskiej

23E r i c h , P l e s l o v á - Š t i k o v á 1968, s. 479; N e u s t u p n ý 1968, tab. 4, s. 44 n.; 1969a, s. 785.

24 M a c h n i k o w i e 1973, s. 153.

http://rcin.org.pl

61

(Basztanowka i Ogorodnie w ZSRR). W ynika z tego, że omawiane przez nas k u ltu ry zachodziły na siebie zarówno pod względem tery torialnym , jak i chronologicznym. Nasze wnioski w ynikające z danych s tra ty g ra ficznych są potwierdzone przez daty radiowęglowe dla obiektów nadczarnomorskich i dla grobów ochrowych w południowo-wschodniej Europie. Są to daty p.n.e. 25:

2994 ±200, S triełka, ZSRR2580 ±65, GrN — 1995, Baia Ham angia, Rum unia 2380, Bln — 630, M ichajłowka, ZSRR 2315 ±80, Bln — 609, K ategyháza, W ęgry 2140 ±160, Bln — 29, Baia Ham angia, Rum unia 2110 ±160, KN — 38, Baia Hamangia, Rum unia.

Relacje z k. trzciniecką jednoznacznie w skazują na młodszy w iek obiektów trzcinieckich (Chodosowiczi [poz. e] w ZSRR, Guciów, M ier- nów [poz. a,b], Rosiejów i Żerniki Górne w Polsce) (zob. Aneks I). W yjątkiem byłby układ stratygraficzny w Strzyżowie (poz. a) w Polsce poświadczający istnienie k. trzcinieckiej już we wczesnej epoce brązu.

I wreszcie następstw o k. ceram iki sznurow ej po k. horgeńskiej poświadcza stra tygrafia w N euenburger See i Z urychu-U to q ai w Szw ajcarii.

CHRONOLOGIA WEWNĘTRZNA

Najstarsza faza protoceramiczna (grupa Kalbsrieth). Ze względu na mezolityczną genezę k. ceram iki sznurow ej (zob. rozdział wcześniejszy) należy postulować istnienie najstarszej fazy protoceram icznej naszej kultury . Co mówią w tym względzie zebrane przez nas m ateriały? Otóż fazę taką udało się wyróżnić. Jest ona reprezentow ana przez pochówki typu K albsrieth, które scharakteryzow aliśm y w rozdziale poprzednim. Pochówki te w dorzeczu Sali w NRD zostały uznane za najstarsze w szeregu kurhanów . Ponadto, stw ierdzono je również na Dolnych Łużycach w NRD, w Dolnej Saksonii w RFN oraz na K ujaw ach i w Małopolsce. Jest znamienne, że w ani jednym przypadku pochówki takie nie zostały -uznane w kurhanach za młodsze ew entualnie w tórne. W pełni odpowiadają one etapowi przejściowem u od m ezolitu do ceram icznej fazy k. ceram iki sznurow ej, gdyż w żadnym z grobów typu K albsrieth nie stw ierdzono ceramiki. Na inw entarz składały się jedynie w ióry bądź noże k rzemienne, tzw. wiórowce. Jak wskazaliśmy, zostały one stw ierdzone w Europie Środkowej. Można przewidywać, że w przyszłości zostaną one odkry te również na południowo-zachodniej Ukrainie, gdyż sądząc z naw ią-

25 G i m b u t a s 1965, s. 478; N e u s t u p n ý 1968, tab. 4, s. 45; Q u i t t a K o h 1 1969, s. 226 n.; R e n f r e w 1971, s. 282; S u l i m i r s k i !1968b, s. 71.

http://rcin.org.pl

6 2

Ryc. 12. E rfu r t, NRD. A m fora. W g G. L oew ego

zań mezolitycznych, kolebka ceram iki sznurow ej obejm owała również ziemie nad górnym Dniestrem. Należy zaznaczyć, że nasze tw ierdzenie o ich najstarszym wieku w obrębie k. ceram iki sznurow ej jest oparte na stratygrafii (brak dat C14); należy się przy tym liczyć z możliwością, że są one przynajm niej częściowo współczesne z najstarszym i grobami ceramicznymi, o których piszemy niżej.

Zagadnienie tzw. ogólnoeuropejskiego „horyzontu” sznurowego. Zebrane przez nas z całej Europy Środkowej sytuacje stratygraficzne potw ierdzają bardzo mocno istnienie tego „horyzontu”. Przypom nijm y, że chodzi o puchar, amforę i toporek typu A (ryc. 5a, 7b, 6a). W edług wielu autorów te trzy form y m ają być najstarsze i znajdować się u początków k. ceram iki sznurowej. Mocną wymowę ma fakt, że spośród zebranych przez nas 160 sytuacji stratygraficznych obejm ujących wyłącznie obiekty k. ceram iki sznurowej, aż 40, tj. 25°/o, potwierdza wczesny wiek pu charów esowatych i am for turyńskich. Są to sytuacje przew ażnie w k u rhanach zaw ierających sekwencje stratygraficzne złożone z dwóch, trzech

http://rcin.org.pl

63

i więcej grobów. Sytuacje te znamy z następujących miejscowości (zob. Aneks I): Bottendorf, B raunsbedra w NRD, Chodosowiczi (poz. a—c) w ZSRR, E rfu rt (poz. a,b), Forst Leina (poz. a—d) w NRD, G arbina w Polsce, H adem arschen w RFN, H arth (poz. b) w NRD, K oldkur (poz. k) w Danii, K önigsaue, K öttichau, Leina (poz. a,b), Luckauer Forst (poz. a—e) w NRD, M elzingen (poz. b,c) w RFN, Møjlgård (poz. b) w Danii, Peissen w NRD, Podłużje (poz. a,c,h), Rudnia Szlaginskaja (poz. b) w ZSRR, Schafstäd t (poz. b—d), Schlossvippach w NRD, Vikletice (poz. a) w Czechosłowacji, W ahlitz (poz. a,c,) w NRD, Złota (poz. k) w Polsce. Oprócz tego dochodzą (nie zarejestrow ane w naszej rozprawie) kurhany w Danii, gdzie w grobach najw cześniejszych niekiedy w ystępowały pucharki esowate 26. Należy podkreślić, że puchary esowate w ystąpiły jako najstarsze w 35 przypadkach (21,9%), a am fory — 19 razy (11,8%). Szczególną wymowę posiada fakt, że w 11 sytuacjach (6,8%) były to puchary esowate klasyczne typu europejskiego, tj. zdobione na górnej części poziomymi liniam i sznurowymi, pod którym i biegnie szereg stempelków.

W czesny wiek toporków typu A poświadczają sytuacje s tra tyg ra ficzne w kurhanach duńskich 27. K urhany duńskie zaw ierają groby z różnych faz, przy czym najstarsza reprezentow ana jest przez pochówki założone w pierw otnym gruncie podkurhanow ym . Z tym i właśnie pochówkami wiążą się wspom niane topory. Jeśli chodzi o kontynent Europy, to nie znam y ani jednego wczesnego grobu w układzie s tra ty g ra ficznym poświadczającego starszy wiek toporków typu A. Mimo to sytuacja w Danii wystarcza, by toporki te uznać za najwcześniejsze, zwłaszcza że potwierdza to jeszcze jeden fakt. Mianowicie, jak piszemy o tym niżej, toporki łódkowate k. ceram iki sznurow ej są pochodzenia południowo-wschodniego (Egea, Bałkany, Anatolia, Bliski Wschód), gdzie w ystąpiły wcześniej niż w Europie Środkowej. Toteż za słuszne uważam y stw ierdzenie, że ponieważ przenikały one do Danii poprzez południowo- -wschodnią Europę, to muszą być one wczesne (a naw et wcześniejsze niż w Danii) również w Europie Środkowej, tj. na Ukrainie, w Polsce i w NRD.

W ydaje się, że tw ierdzenie o istnieniu ogólnoeuropejskiego „horyzontu” sznurowego jest nieco osłabione przez fakt, że nigdzie nie jest poświadczony zw arty zespół, w k tórym puchar, am fora i toporek w ystąpiłyby razem. To praw da, że nie znam y takiego zespołu. Lecz, naszym zdaniem, wyżej przytoczone dane stratygraficzne m ają dostateczną w ymowę, a w dodatku należy przypom nieć, że w Europie form y te zostały potwierdzone w zw artych zespołach obejm ujących bądź puchar i toporek, bądź puchar i am forę (lecz nigdzie nie ma pewnego zespołu: am fora i to porek).

26 G l o b 1945, streszczenie, s. I II n.27 G l o b 1945, streszczenie, s. III n.

http://rcin.org.pl

64

Najstarsze formy ceramiczne i narzędziowe. N ajstarsze form y inw entarza nie ograniczają się jedynie do amfory, pucharka i toporka typu ogólnoeuropejskiego. W grobach najstarszych w ystąpiły ponadto różne inne form y naczyń i narzędzi. P rzypatrzm y się im, trak tu jąc je łącznie z form am i ogólnoeuropejskiego „horyzontu”. I tak, jeśli chodzi o am fory,

Ryc. 13. a — F orst Leina, NRD. Amfora. Wg G. Loewego; b — F orst Leina, NRD. Toporek facetow any. Wg G. Loewego; c — Chodosowiczi, ZSRR. Toporek. Wg

I. I. A rtem enki

http://rcin.org.pl

65

to przew ażają okazy z uszkami na najw iększej wydętości brzuśca, z o rnam entem w ystępującym na szyjce i górnej części brzuśca. Klasyczny okaz to am fora (licznie reprezentow ana w najstarszych grobach) zdobiona na najw iększej wydętości brzuśca m otyw em poziomym oraz na górnej części brzuśca pionowymi festonami, nadto na szyjce z reguły m otyw am i poziomymi (ryc. 7a,b, 8, 10, 12). Ten rodzaj jest reprezentow any przez okazy z następujących starszych grobów (zob. Aneks I): Bottendorf, E rfu rt (poz. b), Forst Leina (poz. b—d), K öttichau, Leina (poz. a), Luc- kauer Forst (poz. d), N iederzim m ern, Schlossvippach w NRD. Inną pow tarzającą się form ą jest am fora dwuuszna zdobiona na szyjce liniam i sznurow ym i i na brzuścu szrafowanym i tró jkątam i sznurow ym i (ryc. 15b). Znam y ją z następujących starszych grobów (zob. Aneks I): Bottendorf, Forst Leina (poz. a), Luckauer Forst (poz. d) i Schafstädt (poz. e,d) w NRD. A więc w ystąpiła ona czterokrotnie, co jest w yraźnym świadectwem, że tę formę, będącą zapowiedzią stylu mansfeldzkiego, trzeba datować bardzo wcześnie, obok klasycznych am for turyńskich. Inna w reszcie wczesna, pow tarzająca się w kilku starszych grobach form a, to am fora typu Schraplau, tj. zdobiona na szyjce poziomymi liniam i sznurowymi, a na brzuścu pionowymi liniam i sznurow ym i (ryc. 15a, 16b). W ystąpiła ona w Luckauer Forst (poz. a) i Schafstädt (poz. b) w NRD. I wreszcie jest kilka am for turyńskich niezdobionych, bądź o innym ornamencie (ryc. 13a, 14a, b); te również w ystąpiły w kilku wczesnych grobach w miejscowościach: E rfu rt (poz. a), Forst Leina (poz. b, c), H arth (poz. b), Leina (poz. b), Schafstädt (poz. b) w NRD, Vikletice (poz. a) w Czechosłowacji. Nadto za wczesną należy uznać nieornam entow aną form ę czworouszną (ryc. 19), która w ystąpiła we wczesnych grobach w Brzezinkach w Polsce i Königsaue w NRD.

Wczesną form ę stanow ią również puchary esowate, o których pisaliśm y wyżej. W ystępują one już w najstarszych grobach na terenie dorzecza Sali w NRD i w innych częściach Europy. Już te najstarsze puchary są zróżnicowane częściowo co do kształtu, a przede w szystkim w zakresie ornam entyki (ryc. 5a). W ystąpiły one w następujących wczesnych grobach (zob. Aneks I): B raunsbedra w NRD, Brzezinki w Polsce, E rfu rt (poz. a), Forst Leina (poz. a—d) w NRD, G arbina w Polsce, Hade- m arschen w RFN, H arth w NRD, K oldkur (poz. k) w Danii, Königsaue, Leina (poz. a, b) w NRD, Lipie w Polsce, Luckauer Forst (poz. a—d) w NRD, M elzingen (poz. c) w RFN, Møjlgård (poz. b) w Danii, Peissen, Schafstädt (poz. b, d), Schlossvippach, T hüritz i W ahlitz (poz. a, c) w NRD. W arto przy tym podkreślić, że aż w 13 (8,1%) przypadkach w ystąpił puchar esowaty klasyczny (pisaliśmy o tym wyżej). Do częstych przypadków, bo zarejestrow anych cztery razy, należy puchar esow aty z ornam entem sznurow ym poziomym, pod k tórym zwisają tró jk ą ty wypełnione kreskam i sznurow ym i (ryc. 17d). Raczej często, bo aż sześć razy, w ystąpił też w grobach najstarszych puchar esowaty z ornam en-

5 — Geneza i chronologia.., http://rcin.org.pl

66

Ryc. 14. a — E rfu rt, NRD. Amfora. Wg G. Loewego; b — H arth , NRD. Am fora.Wg H. H anitzscha

http://rcin.org.pl

67

tem jodełkowym (ryc. 5b). Ponadto dw ukrotnie powtórzył się puchar zdobiony tró jkątam i w ypełnionym i k ratką (ryc. 16a). I wreszcie po jednym lub dwóch razach w ystępują puchary inne, wśród których w yróżniają się form y bez ornam entu, k tóre w najstarszych grobach w ystąpiły dw ukrotnie (ryc. 17b). Różnorodne puchary esowate w ystępują jako n a jstarsze nie tylko w Europie Środkowej, lecz również nad Dnieprem w k. środkow onaddnieprzańskiej, przy czym tam m ają one w yraz odm ienny niż w Europie Środkowej. W spólną cechą jest esowatość, natom iast szczególnymi cechami pucharków naddnieprzańskich jest niekiedy nieco inaczej ukształtow any profil (załam anie m iędzy szyjką i brzuścem), czasami krągłodenność i z reguły odmienny, lokalny ornam ent ry ty , stem pelkow y i sznurow y (ryc. 5c, 17a, c). Te ostatnie okazy zostały zarejestrow ane na następujących stanow iskach w ZSRR (zob. Aneks I): Chodosowiczi (poz. a—d), Podłużje (poz. a, c. h) i Rudnia Szla- ginskaja (poz. b).

Innym i form am i towarzyszącym i amforom turyńskim i pucharom esowatym w najstarszej fazie ku ltu ry ceram iki sznurow ej są: w dw u przypadkach pucharek doniczkowaty z ornam entem (Bottendorf w NRD i Mierzanowice [poz. d] w Polsce), również w dwu przypadkach am fory bez ornam entu, bądź z ornam entem , z dwoma lub więcej uszkam i na górnej części brzuśca (Lipie w Polsce i Luckauer Forst [poz. d] w NRD), także w dwu przypadkach dwie odmienne pod względem typologicznym misy: jedna o esowatym wylewie z uszkiem, zdobiona (Schafstadt [poz. b] w NRD), i druga w kształcie wycinka kuli, z nóżkami i uszkami, bez ornam entu (E rfurt [poz. b] w NRD) (ryc. 6b). W najstarszych grobach w ystępują również narzędzia. I tak w sześciu przypadkach w ystąpił z wczesną ceram iką bądź bez niej kam ienny toporek facetow any (Forst Leina [poz. b, d], K öttichau, Peissen, Rossleben, U tenbach w NRD) (ryc. 13b), nadto w trzech przypadkach toporek kam ienny zbliżony do typu A, lecz bez żeberka i. zwisającego ostrza (Leina [poz. a], Luckauer Forst [poz. d], Schafstadt [poz. d] w NRD). Ponadto w ielokrotnie w ystąpiły czworościenne siekierki kam ienne i krzem ienne oraz surowe w ióry bądź wiórowe noże krzem ienne; w ystępow ały one w NRD i innych k ra jach. Ponadto, jak pisaliśm y wyżej, do tej najstarszej fazy trzeba zaliczyć toporki łódkowate typu A, które znam y z najstarszych grobów w kurhanach duńskich. Nieco inne natom iast form y towarzyszą pucharkom esowatym w k. środkow onaddnieprzańskiej (ryc. 13c). Tutaj w sześciu przypadkach w ystąpiły toporki kam ienne o kanciastym przekroju poprzecznym (Chodosowiczi [poz. a, c], Podłużje [poz. a, c, e], Rudnia Szlaginskaja [poz. b] w ZSRR), nadto, w jednym przypadku, toporek łódkowaty zbliżony do typu A, bez żeberka (Podłużje [poz. c] w ZSRR) i, też w jednym , topór m iedziany o zakrzywionym ostrzu (Chodosowiczi [poz. c] w ZSRR). Nadto z reguły w najstarszych grobach w ystępow ały

http://rcin.org.pl

68

Ryc. 15. a — L u c k a u e r F o rs t, NRD. A m fora. W g G. Loew ego; b — L u c k a u e r F o rs t, NRD. A m fora. W g G. Loew ego

http://rcin.org.pl

69

tu siekierki krzem ienne o poprzecznym przekroju soczewkowatym i czwo- rościennym.

Nasuwa się pytanie czy możemy mieć pewność, że nasze w ydzielenie form najstarszych odpowiada rzeczywistości. Naszym zdaniem tak, gdyż wczesne form y po pierwsze pochodzą z grobów pod względem s tra ty graficznym starszych, a po drugie wydzieliliśm y tylko te formy, k tóre w starszych grobach pow tarzały się.

Podsum owując stw ierdzam y, że w najstarszej fazie oprócz trzech form tzw. ogólnoeuropejskiego „horyzontu” sznurowego w ystępują też naczynia i narzędzia wskazujące, że nie był on w Europie tak jednorodny, jak to się przyjm uje. Co więcej, z powyższych rozważań wynika, że już w najstarszej fazie, mimo pew nej jednorodności stylistycznej, form y inw entarza w poszczególnych częściach Europy były zróżnicowane; tak np. najstarsze toporki facetowane w ystępują w obu krajach niemieckich, lecz praw ie brak ich w Polsce i bardziej na wschód, ponadto specyficzną odrębność przejaw ia k. środkow onaddnieprzańska, na teren ie której w prawdzie w ystąpiły form y ogólnoeuropejskiego „horyzontu” , lecz stanow iły tam elem ent znikom y a częstsze form y z grobów n a js ta rszych m ają charak ter lokalny, nieco odrębny od form ceram icznych Europy Środkowej. Nie mówimy tu o k. fatianow skiej, k tóra również odznacza się inw entarzem bardzo charakterystycznym , znacznie odbiegającym od form środkowoeuropejskich. Ta odrębność k u ltu r wschodnich w ynika przypuszczalnie z odrębnej nieco drogi genetycznej (piszem y o tym wyżej).

Formy ceramiczne i narzędziowe w fazach rozwiniętej i późnej. W fazach późniejszych spotykam y się z kontynuacją form ceram icznych właściwych dla fazy najstarszej. I tak nadal często w młodszych grobach w kurhanach w ystępują dwuuszne am fory turyńskie. W ystąpiły one w następujących miejscowościach (zob. Aneks I): Forst Leina (poz. a—c), H arth (poz. b), K öttichau, Leina (poz. b), Luckauer Forst (poz. a—c, f), N iederzim m ern, Peissen, Rossleben, Schafstäd t (poz. b—d) w NRD, łącznie 16 przypadków (8,1%). N iektóre am fory zupełnie nie różnią się od klasycznych okazów najstarszych, które m ają ornam ent poziomy na szyjce i pionowe pasma na brzuścu. K ontynuow ana jest też amfora typu Schraplau. Lecz są też form y nowe. Do nich należą przede wszystkim am fory dwuuszne z ornam entem o sty lu m ansfeldzkim (liczne szrafowane tró jką ty sznurowe w układzie piętrowym ) (ryc. 18b). Ich młodszość poświadczona jest w sześciu przypadkach. Innym nowym ty pem stw ierdzonym w młodszych grobach parokrotnie jest am fora zdobiona na szyjce i górnej części brzuśca poziomymi liniam i sznurow ym i (ryc. 18a, 19a). Czasami w ystępują też am fory bez ornam entu.

Podobnie jest z pucharam i esowatymi. W szystkie form y, łącznie z pucharem klasycznym, są kontynuow ane w okresach późniejszych. Jest to

http://rcin.org.pl

70

Ryc. 16. a Forst Leina, NRD. Puchar. Wg G. Loewego; b — F orst Leina, NRD.- Amfora. Wg V. W ebera

http://rcin.org.pl

71

zaświadczone przez następujące sytuacje stratygraficzne (zob. Aneks I): A ptrup w Danii, Augsdorf w NRD, Brekov-Topol’ovka w Czechosłowacji, Bottendorf, B raunsbedra w NRD, Chodosowiczi (poz. a—d) w ZSRR, Dölauer Heide, Forst Leina (poz. a—d) w NRD, G arbina w Polsce, Holz- hausen w RFN, K oldkur (poz. f) w Danii, Kołokolin (poz. b) w ZSRR, Köttichau, Leina (poz. a) w NRD, Lipie w Polsce, Luckauer Forst (poz. a—d, f) w NRD, M elzingen (poz. a—c) w RFN, Mierzanowice (poz. d) w Polsce, Peissen w NRD, Podłużje (poz. a) w ZSRR, Poserna, Q uedlinburg, Rossleben, Rössen w NRD, Rudnia Szlaginskaja (poz. b, c) w ZSRR, Schafstädt (poz. a—c), Schlossvippach, Thüritz, W ahlitz (poz. a—c), W esterhausen w NRD, Żuków (poz. b) w Polsce; łącznie 48 przypadków, co czyni 30% ogółu sytuacji stratygraficznych z obiektam i ku ltu ry ceramiki sznurowej. A więc w ielokrotnie zostały stw ierdzone w młodszych grobach pucharki klasyczne, pucharki z ornam entem poziomych linii sznurowych, pod którym i zwisają szrafowane tró jk ą ty sznurowe, p u charki bez ornam entu, pucharki z ornam entem dołkowym, pucharki z ornam entem strefow ym sznurowo-stem pelkowym , pucharki z o rnam entem jodełkowym, pucharki z uszkami. Dotyczy to z jednej strony Europy Środkowej ze szczególnie licznymi przypadkam i stra tygrafii w dorzeczu Sali w NRD, a z drugiej — k. środkow onaddnieprzańskiej, której pucharki m ają ornam ent i form y w szczegółach odm ienne od ty pów środkowoeuropejskich. Jako nowość notujem y dwa rodzaje pucharków: form a esowata często z uszkiem, zdobiona w stylu m ansfeldzkim (ryc. 19b) i form a odbiegająca od esowatej: z wysoką cylindryczną szyjką zdobioną dwoma poziomymi pasmam i sznurow ym i obram owanym i stem pelkami.

M ają swoją kontynuację w Europie Środkowej również pucharki doniczkowate. W idzimy je w młodszych grobach w miejscowościach (zob. Aneks I): B raunsbedra w NRD, G arbina w Polsce, Leina (poz. b), Schafstäd t (poz. c) w NRD, Skärrild Overby (poz. b) w Danii, a więc w pięciu przypadkach. Tu nasuwa nam się spostrzeżenie na tu ry m etodycznej. Otóż, gdybyśm y na podstawie podobnej form y form ułow ali tw ierdzenieo w spółczesności pucharków doniczkowatych i rekonstruow ali „horyzont” chronologiczny, popełnilibyśm y błąd. Albowiem ze stra tyg rafii w Europie Środkowej wynika, że istniały one zarówno w fazie wczesnej, jaki w fazach późniejszych, a stra tygrafia grobów duńskich zaświadcza wyłącznie późny ich wiek. W idzimy, że form a naczynia jest podobna, lecz wiek jej jest odm ienny na różnych obszarach. Można to podsumować tak, iż form y podobne nie zaświadczają ich współczesności i mogą mieć długie trw anie. Uwaga ta jest tym bardziej na miejscu, że w przy padku form tzw. ogólnoeuropejskiego „horyzontu” badacze z reguły zaliczają do najstarszej fazy wszystkie amfory, puchary i topory typu A. Tymczasem postępowanie takie jest błędne pod względem m etodycznym . Już bowiem nasza analiza wykazała, że am fory turyńskie i puchary eso-

http://rcin.org.pl

72

w ate trw ają przez długi okres rozwoju. W racając do pucharków doniczkowatych nasuwa się jeszcze jedna uwaga: pucharki te w Europie Środkowej pojaw iły się wcześniej niż w Danii, stąd wnioskujem y, że form y duńskie pow stały w w yniku oddziaływań kulturow ych z kontynentu.

W róćmy jednak do tem atu sygnalizowanego w ty tu le rozdziału. W młodszej fazie kontynuow ane są miseczki w kształcie odcinka kuli na nóżkach, o czym świadczy stra tygrafia w Luckauer Forst (poz. b) i Rossleben w NRD. O ich trw aniu przez cały okres rozw oju k. ceram iki sznurow ej świadczy i to, że spotyka się je w k. unietyckiej 28, gdzie in terp retu jem y je jako wkład „sznurow y” (piszemy o tym w ostatnim rozdziale). Młodsze form y ceramiczne obejm ują również inne, nie spotykane w fazie starszej formy, są to: nieduże am forki z dwoma uszkami na granicy szyjki i brzuśca, zdobione poziomymi liniam i sznurowym i bądź ornam entem (Forst Leina [poz. c], Leina [poz. b], Luckauer Forst [poz. a, c] w NRD), oraz kubki esowate z uchem zarejestrow ane w m łodszych grobach w następujących miejscowościach (zob. Aneks I): Augs- dorf w NRD, Brekov-Topol’ovka w Czechosłowacji, Kołokolin (poz. b) w ZSRR, Kónigsaue, K öthen, Köttichau, W ahlitz (poz. b) w NRD, Złota (poz. 1) w Polsce; łącznie osiem sytuacji, co czyni 5% ogółu przypadków stratygraficznych. Te ostatnie są jakby zapowiedzią schyłkowoneo- litycznych form w grupie chłopicko-weselskiej i k. unietyckiej. N atom iast w k. środkowonaddnieprzańskiej w fazach młodszej i schyłkowej spotykam y nadal pucharki esowate zarejestrow ane już w fazie wczesnej oraz szereg innych form naczyń charakterystycznych dla tej jednostki kulturow ej. W zakresie narzędzi w fazach rozw iniętej i schyłkowej w Europie Środkowej spotykam y zarówno form y znane już w fazie starszej, jak też szereg nowych typów. U jm ując łącznie, są to toporki facetowane i toporki łódkowate różnych odmian, kam ienne i krzem ienne siekierki o przekroju czworościennym, w tym również okazy o powierzchni facetowanej, krzem ienne groty do oszczepu z trzonkiem , krzemienne noże wiórowe. Zróżnicowane form y narzędzi spotyka się też w k. środkow onaddnieprzańskiej: toporki różnych odmian, siekierki o przekroju soczewkowatym i inne.

Na tym zakończylibyśm y przegląd form inw entarza w fazach wczesnej oraz rozw iniętej i schyłkowej. Ograniczyliśmy się tu jedynie do form zarejestrow anych pod względem stratygraficznym . Należy podkreślić, że generalnie biorąc lista form ceram iki i narzędzi jest w k. ceram iki sznurowej znacznie bogatsza. Czytelnika, k tóry chciałby wiedzieć, jakie są form y inw entarza „sznurowego” w poszczególnych regionach Europy odsyłamy do opracowań monograficznych, k tórych powyżej nie uwzględniliśmy (z w yjątkiem pracy P. V. G loba)29. Szczególnie cenne jest w niej

18 M o u c h a 1961, tab . X : 3,4. 19 G l o b 1945, s. 5 n.

http://rcin.org.pl

73

Ryc. 17. a — Chodosowiczi, ZSRR. Puchar. Wg I. I. A rtem enki; b — Luckauer Forst, NRD. Puchar. Wg G. Loewego; c — Chodosowiczi, ZSRR. Puchar. Wg

1. I. A rtem enki; d — Leina, NRD. P uchar. Wg H. H öcknera

chronologiczno-stratygraficzne uszeregowanie toporków kam iennych, które P. V. Glob podzielił na 11 typów (od A do L). Z kolei pucharki esowate podzielił on na pięć typów (od A do E), szeregując je w sekw encji chronologicznej. Na podstawie stra tygrafii kurhanów duńskich K. V. S truve podał sekwencję typologiczno-chronologiczną pucharków esowatych w Szlezw iku-H olsztynie30. Zgodnie z naszym wnioskiem pierwsze

20 S t r u v e 1955, rye. 3.

http://rcin.org.pl

74

puchary esowate w ystąpiły tak w Szlezwiku-Holsztynie, jak i w Danii, już w fazie najstarszej reprezentow anej przez groby założone w gruncie podkurhanowym. W arto odnotować, że form y te w postaci o zmienionych szczegółach trw ały tam poprzez wszystkie pozostałe fazy k. ceramiki sznurowej. W fazach starszych puchary te odznaczały się sm ukło- ścią a w fazach młodszych były bardziej przysadziste. Należy zauważyć, że u początków rozwoju k. ceram iki sznurow ej w Holandii leżą również sm ukłe klasyczne puchary esow ate31. O ryginalny podział w ew nętrzny na fazy podał też dla k. ceram iki sznurow ej w Czechach M. Buchw al- dek32. Podział ten uważam y za słuszny z tym jedynie zastrzeżeniem , że faza I naszym zdaniem charakteryzuje się bogatszymi i bardziej zróżnicowanymi form ami am for turyńskich i pucharków esowatych, niż podał to autor. Ponadto uważamy, że pucharki doniczkowate niesłusznie zostały tu zaliczone wyłącznie do fazy późnej; dotyczy to też toporków facetowanych umieszczonych przez autora tylko w fazie środkowej. P rzegląd form dla Małopolski dają opracowania J. M achnika i Z. K rzaka33. Również i tu, odnośnie do pracy J. M achnika, m am y uwagę krytyczną: mianowicie zbyt uboga w form y jest faza najstarsza, jak również i tu pucharki doniczkowate są umieszczone zbyt późno. Natom iast odnośnie do opracowania k. złockiej zastrzeżenie wzbudza dziś w yodrębnienie jako fazy najstarszej zespołu grobowego z elem entam i k. pucharów le jkowatych; w niniejszej pracy wykazaliśmy, że k. pucharów trw ała do środkowej fazy k. ceramiki sznurowej, wobec czego zaliczenie grobu n r 14 k. złockiej do fazy najstarszej jest wątpliwe, może on bowiem pochodzić z fazy środkowej. Południowo-zachodnią część U krainy obejm ującą Podkarpacie, Podole i Wołyń opracował I. K. Svešnikov34. Ogólnie biorąc podział dokonany przez tego autora trzeba uznać za słuszny z w yjątkiem fazy typu Kawsko, którą naszym i innych badaczy zdan iem 35 autor niesłusznie umieścił na początku rozwoju k. ceram iki sznurowej. Z kolei dla k. środkow onaddnieprzańskiej podziału chronologicznego dokonał I. I. Artem enko36; jak świadczą recenzje podział ten został p rzy jęty przez opinię naukową sceptycznie37. M onograficzne opracowanie ku ltu ry fatianow skiej dał D. A. K rajnov38. A utor ten słusznie uważa, że stanow iska zachodnie tej ku ltury , leżące bliżej jej centrów genetycznych w Europie Środkowej, były starsze od stanow isk położonych w rejonie

3:1 B a k k e r, W a a l s 1973, ryc. 18.32 B u c h w a l d e k 1967, ryc. 21.83 K r z a k 1976a, s. 44 n.; M a c h n i k 1966, tab. XLVII.34 S v e š n i k o v 1974, ryc. 2.35 K r z a k 1976b, s. 409 n.; M a c h n i k 1978.28 A r t e m e n k o 1967, s. 57 n.37 B e r e z a n s k a j a 1970, s. 278 n.; H ä u s l e r 1970, s. 110; K r z a k 1969a,

s. 239 n.; R u m i a n c e y 1973, s. 326 n.8S K r a j n o v 1972, s. 207 n.

http://rcin.org.pl

75

północno-wschodnim. Podziału na fazy k u ltu ry ceram iki sznurow ej w Szwecji dokonał M. P. M alm er39, jednak ze względu na specyficzność tam tejszych form ceram icznych i ich odrębność od inw entarza środkowoeuropejskiego, podział ten nie może być pomocny w rozw iązyw aniu chronologii w ew nętrznej k. ceram iki sznurow ej na kontynencie. K u ltu rę ceram iki sznurow ej Szwajcarii opracował C. S trahm 40. Nie jest to opracowanie twórcze, gdyż zagadnienia chronologii au tor przejął, w ykorzystu jąc wcześniejsze ustalenia dla Europy, z opracowań innych autorów. Dla porządku w ym ienim y jeszcze monografię k. rzucewskiej L. K iliana41, w której b rak jest jednak szczegółowego podziału na etapy chronologiczne. I wreszcie godzi się odnotować artyku ł U. Fischera42, dotyczący k. ceram iki sznurow ej w dorzeczu Sali w NRD. Zgodnie z usta leniami w naszej pracy au to r słusznie uważa groby typu K albsrieth za najstarsze a następnie słusznie dzieli ceram ikę na dwie fazy: z am foram i typu Schraplau oraz o sty lu m ansfeldzkim .

CHRONOLOGIA ABSOLUTNA

Podstaw ą datow ania absolutnego są daty radiowęglowe. Dla k. ceramiki sznurow ej zebraliśm y ich 133 (zob. Aneks II). Odnoszą się one głównie do stanow isk z Holandii, rzadsze są dla Szwajcarii, Danii, NRD, RFN, Polski, krajów wschodniobałtyckich i południowo-zachodniej U krainy. B rak jest dat dla stanow isk k. środkow onaddnieprzańskiej i k. fa- tianowskiej. Nie wszystkie daty zasługują na zaufanie. Nie bierzem y pod uwagę trzech skrajnych dat: 2880 p.n.e. dla Garbiny, ponieważ zbyt odbiega od zw artej serii dat, 2710 p.n.e. dla Zandw erven, ponieważ po pierwsze — również odbiega ona znacznie od zw artej serii dat, a po drugie — próbka była pobrana z w arstw y dw ukulturow ej. Jest też data 980 p.n.e. dla G arbiny bardzo silnie odbiegająca od pozostałych dat. N atom iast wszystkie pozostałe daty uważam y za wiarygodne. Co z nich wynika? Otóż nie ulega wątpliwości, że już w XXVI w. p.n.e. k. ceramiki sznurow ej zaczęła rozw ijać się w szeroko rozum ianej Europie Środkowej: od Holandii po południowo-zachodnią Ukrainę. P rzy tym na obszarze tym przetrw ała ona ogólnie biorąc od ostatnich stuleci III tysiąclecia p.n.e. do około 1700 r. p.n.e. Trw ała więc około 800 lat. Należy przy tym nadmienić, że w krajach wschodniobałtyckich rozw ijała się ona o parę wieków później; zaczęła się ona tu w końcowych stuleciach III tysiąclecia p.n.e. i p rzetrw ała nieco dłużej, bo do około 1500 r. p.n.e. Je j rozwój był jeszcze silniej opóźniony na obszarze północno-wschodnim. I tak k. fatianow ska jest datow ana przez D. A. K rajnova m etodam i

39 M a l m e r 1962, s. 1 n.10 S t r a h m 1971, s. 1 n.41 K i l i a n 1955, s. 1 n.42 F i s c h e r 1958, s. 260 n.

http://rcin.org.pl

76

Ryc. 18. a — Quedlinburg, NRD. Amfora. Wg W. M atthiasa; b — Forst L einatNRD. Amfora. Wg G. Loewego

klasycznymi na lata około 1700— 1000 p.n.e. 43 Odnośnie do k. środkowo- naddnieprzańskiej uważamy, że ponieważ z jednej strony łączy się ona typologicznie z Europą Środkową, a z drugiej — z k. fatianow ską, zapewne jest ona nieco młodsza od zespołów środkow oeuropejskich i nieco starsza niż k. fatianow ska.

Należy podkreślić, że powyżej i w pozostałej części pracy przytacza-

43 K r a j n o v 1972, s. 211 n.

http://rcin.org.pl

77

Ryc. 19. a — F orst Leina, NRD. Amfora. Wg G. Loewego; b — F orst Leina, NRD.Dzbanek. Wg V. W ebera

liśm y konw encjonalne daty radiowęglowe obliczane w um ownych latach rozpadu węgla promieniotwórczego. By uzyskać rzeczywisty w iek k. ceram iki sznurowej, należy zastosować kalibrację dat konw encjonalnych. K alibracja polega na w prow adzeniu popraw ki w ynikającej z datow ania

http://rcin.org.pl

78

dendrochronologicznego. I tak zastosowanie m etody dendrochronologicz- nej dowiodło, że daty konwencjonalne C14 są zaniżone, tzn. zbyt późne. Rozbieżności te dla III tysiąclecia p.n.e. osiągają wysokość 400— 600 lat. Tak np. konwencjonalne daty z lat 2000—2400 p.n.e. dla osady neolitycznej w A uvernier, nad jeziorem N euchatel w Szwajcarii, po kalibracji zostały zmienione na 2400—3000 p .n .e .44 Z kolei daty konwencjonalne 2200— 1950 p.n.e. dla k. ceram iki sznurow ej w Danii po kalibracji zostały przesunięte na 2400— 1750 p.n.e. 45 W związku z tym rzeczywiste najstarsze pojawienie się k. ceram iki sznurow ej w Europie Środkowej należy odnieść do około 3100 p.n.e., a jej schyłek na około 2300 p.n.e.

44 P a d e r e w s k a 1977, s. 263 n.45 T a u b e r 1972, s. 107.

http://rcin.org.pl

IV. SPUŚCIZNA KULTURY CERAMIKI SZNUROW EJ W OKRESACH PÓŹNIEJSZYCH

W odróżnieniu od poprzednich rozważań w rozdziale niniejszym poruszam y zagadnienie dotychczas nieopracowane. Jak stw ierdza M. Buch- valdek, związki k u ltu r późnego neolitu w Europie, w tym k. ceram iki sznurow ej, z ku lturam i epoki brązu nie są należycie oświetlone 1. Tylko niektórzy autorzy, jak J. Machnik, A. Gardawski, W. Sarnow ska i I. Sve- śnikov częściowo omawiali ten problem , lecz ich rozważania nie dotyczą całości spuścizny k. ceram iki sznurow ej w okresach późniejszych. U przedzając nasze rozważania należy stw ierdzić, że liczne elem enty k. ceramiki sznurow ej przeżyw ają się w ku ltu rach późniejszych, a zwłaszcza w epoce brązu. W skazuje to, że niezależnie od nowych elem entów i ew entualnych m igracji dokonywały się m. in. lokalne przeobrażenia ku ltu ro we w szeroko rozum ianej Europie Środkowej. Ma to poważne konsekwencje dla zagadnienia przynależności etnicznej nosicieli ceram iki sznurowej. Mianowicie wielu autorów uważa, że w epoce brązu ukształtow ały się takie wspólnoty etniczne, jak Protosłowianie, Protogerm anie, Protobałtow ie i Protoceltowie. Tak np. W. Hensel opublikował dla II okresu epoki brązu m apkę ukazującą prakolebkę wyżej wym ienionych grup etnicznych uwzględniając też Praw enetów 2. Należy podkreślić, że zasięg tych pięciu grup etnicznych pokryw a się z zasięgiem w cześniejszej k. ceram iki sznurowej. Wobec silnych związków ku ltu r epoki brązu z k. ceram iki sznurow ej (o czym szczegółowiej piszemy niżej) stw ierdzamy, że wielki zespół naszej k u ltu ry najpraw dopodobniej obejm ował przodków późniejszych Słowian, Germanów, Bałtów i Celtów. Podobnie tw ierdził wcześniej K. Jażdżewski, k tóry kolebkę Prasłow ian umieszczał na północ od K arpat w dorzeczu W isły i Odry aż po D n ie p r3. W podobnym duchu o etnicznej przynależności twórców ceram iki sznurow ej wypowiadał się T. L ehr-S p ław ińsk i4. Natom iast najwcześniejsze siedziby Pragerm anów umieszczał K. Jażdżewski w południow ej Skandynaw ii,

1 B u c h v a l d e k 1975, s. 191 n.2 H e n s e l 1973, s. 163, ryc. 136.3 J a ż d ż e w s k i 1961, s. 456; 1970, s. 301 n.4 L e h r - S p ł a w i ń s k i 1946, s. 135.

http://rcin.org.pl

80

Jutlandii wraz z wyspam i duńskim i oraz na terenach północnoniemiec- kich (NRD i RFN), w rejonie dolnej Łaby, a na zachód od ujścia O dry5. Z kolei najdaw niejszą kolebkę Bałtów umieszcza się w rejonie północnym, bądź na obszarze od dolnej O dry po Okę i środkową Wołgę, bądź między Pasłęką na zachodzie, Dźwiną na północnym wschodzie, a N arwią i Prypecią na południu6. Prakolebkę Celtów lokalizuje się na te re nach zachodnio- i południowoniemieckich (RFN) oraz w Czechach południowych i zachodnich7. K. ceram iki sznurow ej wniosła poważny wkład w ukształtow anie się zespołów późniejszych od niej, stanow iła bowiem substra t rozległy czasowo (około 3100—2300 p.n.e.) i przestrzennie (od Renu do górnej Wołgi i od D unaju i D niestru po Skandynawię). Obok osadnictwa ku ltu r wstęgowych i k. pucharów lejkow atych była to trzecia poważna neolityczna form acja kulturow a, która pozostawiła gęste ślady osadnictwa. W tym ostatnim względzie jako przykład możemy przytoczyć ziemie NRD, na których stw ierdzono 1690 stanow isk k. ceramiki sznurowej, przy czym dla porównania dodajm y, że dla ku ltu r wstęgowych zarejestrow ano punktów 2180, a dla k. pucharów le jkowatych tylko 820 8.

Kultura pucharów dzwonowatych. Jest rzeczą zadziwiającą, że k. pucharów dzwonowatych, k tóra uform owała się najw cześniej (około 2500 p.n.e.) prawdopodobnie na Półwyspie Pirenejskim i k. ceram iki sznurowej, której pochodzenie wiążemy ze strefą środkowoeuropejską, m ają jako przewodnie naczynie puchar esowaty zdobiony m otywam i poziomymi oraz jednostkowy grób ze szkieletem skurczonym 9. Spraw a ta jest trudna do wyjaśnienia. Nas in teresu ją przede wszystkim te elem enty w k. pucharów dzwonowatych, które niew ątpliw ie wywodzą się z k. ceramiki sznurowej. Z pewnością do takich należą puchary tzw. hybrydy, znalezione na zachodniej peryferii k. ceram iki sznurow ej (w Holandii i nad Renem), które są w yrazem zmieszania się wpływów obu kultur. Asymilację dwu k u ltu r poza ceram iką obserw uje się tu również w zakresie obrządku grzebalnego: mianowicie w obu ku ltu rach w ystępują kurhany i groby płaskie10. P rzy tym sekwencja czasowa jest tu następująca: najwcześniejsza jest k. ceram iki sznurow ej, młodsze są form y m ieszane „sznurowo-dzwonowate”, wreszcie najm łodsza jest k. pucharów dzwonowatych. Ze względu na ciągłość tradycji ceram icznej J. N. Lan- ting i J. D. van der W aals uważają, że tam tejsza k. pucharów dzwonow atych wywodzi się z k. ceramiki sznurow ej 11. Naszym zdaniem jest

5 J a ż d ż e w s k i 1970, s. 304.6 J a ż d ż e w s k i 1970, s. 304; L e h r - S p ł a w i ń s k i 1946, s. 135.7 H e n s e l 1973, s. 163, ryc. 136; J a ż d ż e w s k i 1970, s. 304.8 B e h r e n s 1973, s. 176.9 B e h r e n s 1971a, ryc. 12; S c h r ö t e r 1976a, s. 253.10 F i s c h e r 1975, s. 9.11 F i s c h e r 1975, s. 9; L a n t i n g , Lan t i n g , W a a l s 1971, s. 220.

http://rcin.org.pl

81

w tym pewna racja, lecz nie sposób wywieść w środkowej Europie pu charów dzwonowatych z ceramiki sznurowej, gdyż, jak wspom nieliśm y, najstarsze esowate puchary dzwonowate istniały w Hiszpanii już około 2500 p.n.e., poza zasięgiem ceram iki sznurowej. Natom iast niew ątpliw ie k. pucharów dzwonowatych przejęła od twórców k. ceram iki sznurow ej kurhan otoczony dookolnym kręgiem. Należy podkreślić, że typow ym pochówkiem k. pucharów dzwonowatych jest grób jam owy płaski. K u rhany spotyka się natom iast sporadycznie i to tylko na obszarze w ystępowania k. ceram iki sznurowej. Znam y je z terenu Czech, Moraw, Holandii, ziem n ad reń śk ich 12. Trzeba zaznaczyć, że w Holandii pod kurhanam i spotyka się konstrukcje kopulaste z drew na na podobieństwo m egalitycznych „tholosów” ; takie konstrukcje znam y też z kręgu k. ceram iki szn u ro w ej13. Poza tym w k. pucharów dzwonowatych niekiedy spotyka się groby z obudową drew nianą i głównie kam ienną 14; uważamy, że jest to rem iniscencja m egalityczna przejęta za pośrednictw em k. ceram iki sznurowej.

Sum ując, poza obszarem zachodnim, w pływ y „sznurow e” na k. p u charów dzwonowatych były raczej nieznaczne; ogólnie biorąc k. pucharów dzwonowatych zachowała odrębność uw arunkow aną zapewne m otywami genetycznym i odrębnym i od k. ceram iki sznurowej.

Kultura unietycka. W prawdzie ku ltu ra ta ukształtow ała się pod południowym i wpływam i naddunajskim i, lecz nie brak świadectw przejęcia przez nią szeregu elem entów z k. pucharów dzwonowatych i, przede wszystkim, k. ceram iki sznurowej. Omówimy te ostatnie. W pływy k. ceram iki sznurow ej dotyczą gospodarki, obrządku grzebalnego i inw entarza ruchomego. Otóż podobnie jak w naszej kulturze również gospodarka ludności k. unietyckiej opierała się na rolnictw ie i hodowli. W w yniku badań na terenach czeskich i niemieckich (NRD) stw ierdzono — pisze W. Sarnowska — że ludność późnego neolitu i wczesnej epoki brązu upraw iała te same gatunki zbóż, jak pszenicę, jęczmień, proso, owies a także soczewicę i groch. Z rolnictw em w k. unietyckiej wiążą się też kam ienne m otyki oraz żarna z rozcieraczami. Również skład stada zwierząt domowych był taki, jak w k. ceram iki sznurow ej: krowa, Świnia, owca, nadto jeszcze dochodzą koń i pies 15.

K. unietycka przejęła obrządek grzebalny z k. pucharów dzwonowatych i k. ceram iki sznurow ej; chodzi o groby płaskie ze skurczonym i szkieletami, a niekiedy ciałopalne. W kład k. pucharów dzwonowatych był tu niew ątpliw y, natom iast za udziałem plemion k. ceram iki sznuro-

6 — G eneza i ch ronologia..

12 B u r s c h 1933, s. 39 n.; G a l l a y 1970, s. 85 n.; H á j e k 1968, s. 118. L a n - t i n g , W a a l s 1976a, s. 42 n.; N o v o t n ý 1958, s. 297 n.; P e r n i č k a 1961, s. 9 n.; V l a d a r 1976, s. 217 n., ryc. 7, 8; W y s z o m i r s k i 1974, s. 109.

13 B u r s c h 1933, s. 39 n.14 F i s c h e r 1956, s. 161.15 S a r n o w s k a 1969, s. 107 n.

http://rcin.org.pl

82

wej świadczy odkrycie w Grossgrem bach w NRD, gdzie na cm entarzysku k. unietyckiej szkielety żeńskie leżały w pozycji skurczonej na lew ym boku a szkielety męskie — na praw ym boku 16. Godzi się to podkreślić, gdyż w k. pucharów dzwonowatych układ szkieletów poszczególnych płci był odwrotny. Również budowa grobów obłożonych kam ieniam i i m urowanych oraz obudowanych drew nem w skazuje na silne w pływ y k. ceram iki sznurowej. Takie groby k. unietyckiej znane są w Saksonii w NRD, w Wielkopolsce i ogólnie w Polsce Zachodniej oraz na Śląsku, Morawach i w Czechach 17. Jednak najw yraźniej widać wpływ k. ceramiki sznurowej w przejęciu przez ludność unietycką kurhanów , w k tórych niekiedy były koliste kręgi. Tak np. w dorzeczu Sali w NRD, w miejscowościach Leubingen, Helmsdorf, N ieustedt, Sömmerda, odkryto potężne kurhany unietyckie zwane książęcymi, nawiązujące do k u rhanów neolitycznych, za czym wypowiada się także U. Fischer 18. Mianowicie były w nich niekiedy kam ienne lub drew niane komory, w ew nątrz kurhanu mieścił się karn czyli nasyp kam ienny, nadto niektóre z nich były otoczone kręgiem kam iennym . K urhany unietyckie zanotowano też na Śląsku, w Polsce Zachodniej, w Brandenburgii, Turyngii i Saksonii w NRD, na M orawach i w Czechach 19.

W pływy k. ceramiki sznurowej widoczne są także w zakresie inw entarza ruchomego, a przede wszystkim ceramiki. Szczególnie wym ownych danych dostarcza zestaw naczyń właściwych dla fazy protounietyckiej. I tak, w tej fazie na Morawach, w Czechach i na Śląsku spotykam y szereg form ceramicznych o niedwuznacznym rodowodzie „sznurow ym ”. Są to: pucharki doniczkowate, czasami zdobione m otyw am i sznurowym i, jak w k. ceramiki sznurowej, kubki i dzbanki o profilu esowatym zdobione albo m otywam i sznurowymi, albo ry tym i w formie typow ej dla klasycznej ceramiki sznurowej, przysadziste puchary esowate z ornamentem sznurow ym oraz miski zbliżone do stożkowatych. Naczynia ta kie publikuje J. Ondráček, J. M achnik i V. M oucha20. Naczynia pochodne od ceram iki sznurow ej spotyka się też w fazach późniejszych na terenie dorzecza Sali i Saksonii w NRD, nadto w Czechach i na Ś ląsku. Oprócz form wyżej wym ienionych trzeba jeszcze dodać misy na nóżkach, amforki względnie pucharki z dwoma uszkami i przede w szyst-

16 B e h m - B l a n c k e 1976, s. 65 n.17 B e n e š 1976, s. 126 n.; B i l l i g 1958, s. 7 n.; F i s c h e r 1956, s. 172 n.;

G r ö s s l e r 1909a, s. 105 n.; 1909b, s. 87 n.; M o u c h a 1961, s. 5 n.; 1963, s. 57 n.; O n d r á č e k 1962, s. 5 n.; S a r n o w s k a 1965, s. 84 n.; 1969, s. 21 n.; S c h 1 e t- t e 1958, s. 134.

18 F i s c h e r 1956, s. 186 n.; H ö f e r 1906, s. 1 n.19 B i l l i g 1958, s. 13 n.; S a r n o w s k a 1963, s. 31 n.; 1965, s. 84 n.; 1969,

s. 28 n.20 M a c h n i k 1967, tab. XVII: 5,10,11,13,14,23, X V III: 7.9,20,26, XIX: 1,3,7,11,15;

M o u c h a 1963, ryc. 10: 5,6; O n d r á č e k 1967, ryc. 7: 6, 9: 2, 12: 1.

http://rcin.org.pl

8 3

kim różnego rodzaju kubki przew ażnie o profilu esow atym 21. W yraźnych dowodów ewolucji od k. ceramiki sznurow ej do k. unietyckiej dostarczyło cm entarzysko w Vikleticach w Czechach. Stwierdzono tu ponad sto grobów k. ceram iki sznurow ej oraz kilka grobów unietyckich; w tych ostatnich były naczynia nawiązujące do wcześniejszej ceram iki sznurowej; i tak w grobie n r 38 znajdow ał się kubek m ający pod w zględem form y i ornam entu odpowiedniki w tam tejszych grobach „sznurow ych”, a w grobie n r 118 — puchar z uszkiem półeczkowatym i puchar esowaty, m ające analogie w obrębie k. ceram iki sznurow ej 22. Jeśli chodzi o inne form y inw entarza, to obserw ujem y w k. unietyckiej zbieżności z k. ceram iki sznurowej w zakresie krzem iennych grocików sercowatych, siekierek krzem iennych, krzem iennych grotów do oszczepów, nadto w zakresie kościanych szpil m łoteczkowatych i m etalow ych zawieszek spiralnych z pasków blachy23. Nasze zdanie o wpływ ach z kręgu k. ceram iki sznurow ej nie jest odosobnione. W cześniej pisali na ten tem at J. Filip, U. Fischer, J. Kostrzewski, J. Machnik, A. M irtschin, I. P leine- rová, W. Sarnowska i T. Voigt.

K ultura mierzanowicko-kosztańska. Pod tą nazwą w prowadzoną do lite ra tu ry przez J. M achnika k ry ją się grupy i ku ltu ry znane jako mie- rzanowicka, poczapska i nitrzańska; uwzględniam y tu także grupę chło- picko-weselską. Zespoły te są określane w litera tu rze jako przykarpacki zespół ep isznurow y24. Jeśli chodzi o zaw arte w nim elem enty k. ceramiki sznurowej, to niewiele możemy dodać poza tym , co stw ierdził J. Machnik. Związki typologiczne tego zespołu z k. ceram iki sznurow ej są niewątpliwe. Zdaniem J. M achnika w grupie chłopicko-weselskiej i k. m ierzanowickiej m am y wyraźnie - przeżywanie się elem entów k. ceram iki sznurowej; chodzi o takie naczynia, jak kubki doniczkowate, małe dwuuszne amforki, większe naczynia o baniastym brzuścu, garnki o esow atym profilu, zdobnictwo na naczyniach: festony odciśnięte sznurem , ograniczenie poziomych odcisków sznura rzędem nakłuć, ponadto dochodzą jeszcze toporki kam ienne i niektóre narzędzia krzem ienne, jak np. grociki Sercow ate25. Prócz tego sporadycznie spotyka się kurhany oraz groby otoczone kręgiem magicznym, podobnie jak w k. ceram iki sznurowej. Również, podobnie jak w naszej kulturze, mężczyzn układano

21 B i11ig 1953, ryc. 27: 32; B u c h v a l d e k , K o u t e c k ý 1970, ryc. 12; M o u c h a 1961, tab. X: 3,4; 1963, ryc. 2: 6,13, 4: 7,21, 10: 3—6; 1966, ryc. 14,15,19, 22,32,33; S a r n o w s k a 1961, ryc. 6: f ,1 ; 1969, s. 43 n.; S c h m i d t - T h i e l b e e r 1959, s. 801 n., tab. II: 1,3,4; V o i g t 1970, tab. 11: a—e.

22 B u c h v a l d e k , K o u t e c k ý 1970, s. 25, 33.23 A l b r e c h t 1957, ryc. 14: 2; M o u c h a 1966, ryc. 61; P l e i n e r o v á

1967, s. 27 n.; S a r n o w s k a 1969, s. 62,94, ryc. 24: p,s; S c h m i d t - T h i e l b e e r 1959, tab. III: 3.

24 M a c h n i k 1972, s. 177 n.25 M a c h n i k 1967, s. 167 n.

http://rcin.org.pl

84

na praw ym boku, a kobiety — na lewym 26. Z kolei w grupie kosztań- skiej również obserw ujem y przeżywanie się cech k. ceram iki sznurow ej, przy czym jako dowód przytaczam y cm entarzysko w miejscowości Všech- svätych na Słowacji, gdzie ceram ika zaświadcza zmieszanie się elem entów „sznurow ych” z k. pucharów dzwonowatych; do kręgu „sznurow ego” należą tu kubki doniczkowate, am forki dwuuszne, ornam ent sznurow y na ceram ice27. I wreszcie w grupie nitrzańskiej na Słowacji tak że obserw uje się spuściznę po k. ceram iki sznurowej, przejaw iającą się przede wszystkim w niektórych form ach ceram icznych28. Na zakończenie godzi się podkreślić, w ślad za J. Machnikiem, że przykarpacki zespół episznurowy uform ował się pod silnym wpływem naddunajskiego kręgu kulturowego (głównie za pośrednictw em k. pucharów dzwonowatych), przy czym niem ałe były w pływ y eneolitycznej k. ceram iki sznurow ej

Inne zespoły wczesnobrązowe na terenie Polski. Również poza k. unie- tycką spotyka się na obszarze Polski w zespołach wczesnobrązowych elem enty kulturow e wywodzące się z k. ceram iki sznurowej. I tak, w ystępują one w k. iwieńskiej, o czym wcześniej pisał J. Kostrzewski. N ajczęściej powtarzające się m otyw y linii poziomych prostych oraz poziomych zygzaków poniżej są zupełnie identyczne z typow ym i m otyw am i nadodrzańskiej, zachodniopolskiej i marszowickiej ceram iki sznurow ej — pisał wspom niany autor. Z k. ceram iki sznurowej łączy k. iw ieńską ta k że obrządek pogrzebowy, mianowicie zwyczaj grzebania zm arłych w zw ykłym obwarowaniu kam iennym i bez obwarowania; w ystępuje też ciałopalenie, co ma odpowiedniki w k. ceram iki sznurow ej 30. Form y ceramiczne k. iwieńskiej nawiązujące do naszej k u ltu ry publikuje też w swojej niedaw nej książce J. M achnik31; są to puchary esowate oraz miski półstożkowate i na nóżkach. A utor ten także dopatru je się w te j kulturze wpływów z kręgu ceram iki sznurowej; podobnie W. S arnow ska32. A nalogicznie jest z k. grobsko-śmiardowską. J. M achnik we wspom nianej książce przytacza szereg form naczyń, k tóre uważam y za pochodne od k. ceram iki sznurow ej; są to: pucharki doniczkowate z poziomymi lin iami, pucharki esowate niekiedy z poziomymi m otyw am i zdobniczymi, miski półstożkowate i na nóżkach3S. Za powiązaniami k. grobsko-śm iar- dowskiej z ceram iką sznurową opowiadali się J. Kostrzewski i J. Mach-

26 M a c h n i k , G e d i g a , M i ś k i e w i c z , H e n s e l 1978, s. 36,41,46,56; V l a d a ř 1973, s. 27, ryc. 12,13.

27 P a s t o r 1965, s. 37 n., ryc. 2: 3,4,6, 3: 1,2, 5: 2.28 T o č i k 1963, s. 716 n.29 M a c h n i k 1967, s. 175 n.30 K o s t r z e w s k i 1935, s. 88 n.31 M a c h n i k 1977, tab. XXX: 11,12,25,28,30.32 M a c h n i k 1977, s. 150 n.; M a c h n i k , G e d i g a , M i ś k i e w i c z , H e n -

s e 1 1978, s. 168 n.; S a r n o w s k a 1967, s. 68.33 M a c h n i k 1977, tab. X X X II: 15,20,23,27,29,38.

http://rcin.org.pl

85

n ik 34. Oprócz ceram iki k. grobsko-śm iardowska naw iązuje do k. ceramiki sznurowej również w zakresie obrządku grzebalnego. J. M achnik podkreśla w pływ y „sznurow e” także w grupie kujaw skiej (tzw. typ Dobre). Pisze on, że m otyw am i zdobniczymi na ceramice grupa ta naw iązuje do k. ceram iki sznurow ej znanej wcześniej na Śląsku, w W ielkopolsce, na K ujaw ach i P om orzu35. Ponadto K. Siuchniński pisze, że krzem ienne groty laurow ate (typu Płonią) znane w k. ceram iki sznurowej w ystępują też na Pomorzu Zachodnim, na cm entarzyskach z przedm iotam i m etalow ym i typowym i dla wczesnej epoki b rą z u 36. Ponadto w arto wspomnieć, że w Pruszczu Gdańskim znaleziono grób datow any na I okres epoki brązu, w którym były szpila brązowa oraz pucharek esowaty z ornam entem poziomych żłobków i stem pelków żywo przypom inający form y „sznurow e”37. W pływy k. ceram iki sznurow ej widoczne są też na ziemiach wschodnich we wczesnobrązowej k. strzyżowskiej. Zespół ten wywodzi się z późnoneolitycznych kultur, z czego niem ały wpływ na jego ukształtow anie m iała k. ceram iki sznurowej. Jest to w idoczne w form ach naczyń jak pucharki doniczkowate i baniaste kubki z uchem taśmowym. Na ceramice przew ażały m otyw y sznurowe, które można wywodzić albo z k. ceram iki sznurow ej, albo z k. am for kulistych 38.

K ultura trzciniecka. Przeżytki k. ceram iki sznurow ej widoczne są też w II a naw et III okresie brązu; świadectwem jest kulista am forka dwuuszna z Gogolic, daw ny pow. Kam ień, przypisyw ana k. przedłużyc- kiej; w kulturze tej am forki takie nie należą do w y ją tk ó w 39. Jednak przede wszystkim zam ierzam y zwrócić uwagę na przeżytki „sznurow e” w k. trzcinieckiej. Na jej powiązania z k. ceramiki sznurow ej w skazywał A. Gardawski. K iedy przegląda się rysunki naczyń w znanej monografii pióra tego autora dotyczącej k. trzcinieckiej, to zw racają uwagę: grociki sercowate, naczynia w typie pucharków esowatych i doniczkowatych, ba — jest też naw et pucharek doniczkowaty z guzkiem oraz ornam entem poziomych żłobków żywo przypom inający form y „sznurowe” , następnie m otyw y zdobnicze na naczyniach, np. ornam ent poziomych żłobków na górnej części naczynia a pod nim szereg stem pelków itp. 40 — wszystko to ma analogie we wcześniejszej k. ceram iki sznuro-

34 M a c h n i k 1977, s. 161 n.; M a c h n i k , G e d i g a , M i ś k i e w i c z , H e n - s e 1 1978, s. 172 n.; S a r n o w s k a 1967, s. 64 n., 68 n.

85 M a c h n i k 1977, s. 146 n.; M a c h n i k , G e d i g a , M i ś k i e w i c z , H e n - s e 1 1978, s. 126 n.

36 S i u c h n i ń s k i 1972, s. 155 n.87 S a r n o w s k a 1971, s. 10, ryc. 7.88 K r z a k 1962b, s. 388; M a c h n i k , G e d i g a , M i ś k i e w i c z , H e n s e l

1978, s. 80 n.« C n o t l i w y 1966, s. 75,216, tab . X V III: a.4° G a r d a w s k i 1959, tab. XX: 18—21, X XI: 8, X X II: 1, XXX: 1, XXXVII: 8,

XLVIII: 16.

http://rcin.org.pl

86

wej. Z Zaborola w dawnym pow. Równe na Ukrainie pochodzi pucharek esowaty k. trzcinieckiej z m otyw am i zdobniczymi, jak na ceramice sznurowej41. A. Gardawski pisał, że na wielu stanow iskach k. trzcinieckiej znajduje się naczynia o form ach „sznurow ych” o zdobnictwie trzciniec- kim i odw ro tn ie42. Fakt ten ma przem awiać za współistnieniem obu kultur; podobnie Lubna, woj. sieradzkie, gdzie w kurhanach znaleziono m. in. ceram ikę typu mieszanego „sznurow o-trzciniecką”43; ostatni fak t został uściślony przez J. M achnika, k tó ry uważa, że sznurowa ceram ika łubieńska należała do grupy chłopicko-weselskiej, a nie do k. ceram iki sznurow ej44; tak więc n iektóre tw ierdzenia A. Gardawskiego trzeba zmodyfikować, lecz mimo popraw ek J. M achnika przeżytki k. ceram iki sznurowej w k. trzcinieckiej są niewątpliwe. Przyznaje to również J. Machnik. Także na wschodzie, nad Dnieprem, w grupie sośnickiej k. trzcinieckiej obserw ujem y w yraźne przeżywanie się k. środkow onad- dnieprzańskiej; podkreśla to I. I. Artem enko. E lem entam i zapożyczonymi z k. ceramiki sznurow ej były m otyw y sznurowe i stem pelkowe na ceramice45. Jak zauważa N. N. Bondar, podobieństwa dotyczą też form i techniki wykonania naczyń, a ponadto obrządku pogrzebowego46. Otóż należy podkreślić, że na całym obszarze w ystępow ania k. trzcinieckiej spotyka się kurhany niekiedy z rowkiem dookolnym, jak w k. ceram iki sznurow ej47. Niekiedy groby m ają obwarowanie k am ien n e48, podobnie jak w naszej kulturze; nadto jeśli chodzi o ziemie naddnieprzańskie, to takie elem enty pochówków k. trzcinieckiej, jak groby szkieletowe i ciałopalne, w tym pochówki ze szkieletami skurczonymi, niew ątpliw ie są spuścizną po k. środkow onaddnieprzańskiej (pisze o tym N. N. Bondar) 49.

Ukraina zachodnia. O spuściźnie k. środkow onaddnieprzańskiej w g ru pie sośnickiej k. trzcinieckiej pisaliśm y wyżej. Tu w arto jeszcze wskazać na k. kom arowską ze środkowej epoki brązu. Była ona pokrew na k. trzcinieckiej. Podobnie jak i w tam tej, również i tu stw ierdzam y przeżytki k. ceram iki sznurowej. W yraźnych przykładów dostarcza ceram ika: takie form y jak pucharki esowate bez ornam entu, pucharki esowate zdobione liniam i żłobkowanymi, pod którym i biegnie szereg stem pelków. pucharki moździerzowate i doniczkowate z m otyw am i linii pozio-

41 S u l i m i r s k i 1968a, s. 166, tab. 24: 5.42 G a r d a w s k i 1965, s. 530 n.43 G a r d a w s k i 1951, s. 50 n.44 M a c h n i k 1967, s. 112 n.45

A r t e m e n k o 1964, s. 17 n.46 B o n d a r 1974, s. 173 n.47 A r t e m e n k o 1964, s. 17 n.; B o n d a r 1974, s. 173 n.; G a r d a w s k i

1951, s. 1 n.; 1959, s. 87 n.; 1965, s. 530 n.; G ą s i o r 1975, s. 106 n.; S u l i m i r s k i 1968a, s. 155 n.

48 G a r d a w s k i 1951, s. 1 n.43 B o n d a r 1974, s. 173 n.

http://rcin.org.pl

87

mych i zygzakowatych, kubki esowate z uchem zdobione liniam i poziomymi, miski półstożkowate w skazują na dziedzictwo „sznurow e” 50. Ponadto spuścizna k. ceram iki sznurowej przejaw ia się w obrządku grzebalnym; w k. kom arowskiej były znane kurhany oraz pochówki płaskie; niektóre pochówki mieściły się w kam iennych grobowcach, są też krom - lechy odpowiadające w k. ceram iki sznurow ej kręgom wokół k u rh a nów51. Za dziedzictwem k. ceram iki sznurow ej wypowiadał się wcześniej I. K. Svešnikov, przyznając zarazem istnienie oddziaływań południowych. Ponadto w arto odnotować, że w wyżej wspom nianej książce o wczesnej epoce brązu w Polsce J. M achnik przytacza dla wczesnej epoki brązu na Podolu i W ołyniu kilka form naczyń naw iązujących do kręgu „sznurowego”; są to: pucharki moździerzowate z uchem zdobione liniam i poziomymi, kubki esowate i z lejkow atym wylewem także zdobione poziomymi liniam i oraz am fory dwuuszne z takim samym ornam entem 52.

Obszary NRD i RFN. Obszar NRD częściowo uwzględniliśm y omawiając spuściznę k. ceram iki sznurow ej w k. unietyckiej. Jako dalsze przyczynki wskażem y wczesnobrązowe kurhany z grobam i skrzyniow ymi oraz kręgi kam ienne w kurhanach na teren ie A ltm arku, które to zjawiska zostały tu przejęte z k. ceram iki szn u ro w ej53. Groby obudowane kam ieniam i na podobieństwo pochówków „sznurow ych”, datow ane na epokę brązu stwierdzono w H alberstadt w dorzeczu Sali oraz w B urk w Saksonii w NRD54. Ponadto w ystępują przeżytki w obrębie inw entarza ruchomego. I tak, w G enthin i Raddusch w Brandenburgii oraz nad środkową Łabą i Hawelą w NRD stw ierdza się w ystępow anie we wczesnej epoce brązu pucharów możdzierzowatych i kubków esowatych zdobionych niekiedy pionowymi festonam i55. Z kilku miejscowości w Marchii B randenburskiej pochodzą z wczesnej epoki brązu miedziane siekiery o w achlarzow atym ostrzu, w przekroju czworościenne56, m ające analogie form alne w siekierach krzem iennych k. ceram iki sznurowej. Podobieństwa dotyczą też sercowatych grocików krzem iennych; stw ierdza się je w M eklem burgii w zespołach z wczesnej epoki brązu, a naw et w III okresie epoki brązu 57.

Analogicznie przedstaw ia się sytuacja w RFN. Tu spuścizną po k. ce-50 S u 1i m i r sk i 1968a, ryc. 28: 2, tab. 18: 11, 21: 4; S v e š n i k o v 1965,

ryc. 2: 14—18; 1967, tab. II: 2, VII: 10; 1976, ryc. 1: 6,8,9.51 S v e š n i k o v 1965, s. 86 n.; 1967, s. 75 n.; 1976, s. 96 n.52 M a c h n i k 1977, tab. XXXIV: B: 24—26, XXXIV: C: 39,40,42,45.53 S t e p h a n 1956, s. 36 n. ^24 G ö t z e 1910, s. 60 n.; G r ü n b e r g 1940, s. 21 n.55 H o r s t 1972, ryc. 2: c; 3: f; M ü l l e r 1964, ryc. 3: 12; S c h n e i d e r 1966,

s. 14 ryc. 5: g.se B o h m 1935, s. 6 n.; tab. I: 1,3,4,6,14.57 E n g e l 1955, s. 73, ryc. 36: b; J u s t 1968, s. 200 n., ryc. 143: e—i; S c h u -

b a r t 1954, ryc. 29: c, 31: e.

http://rcin.org.pl

88

ram iki sznurowej są przede wszystkim kurhany niekiedy otoczone k ręgiem magicznym. Spotyka się też czworokątne domki dla zm arłych oraz kamienne groby skrzyniowe; zjawiska te zanotowano dla wczesnej epoki brązu w Dolnej Saksonii i Szlezwiku-Holsztynie 58. W Szlezwiku-Holszty- nie we wczesnej epoce brązu w ystępuje sporadycznie obrządek ciałopalny, k tóry także uważam y za dziedzictwo po k. ceram iki szn u ro w ej59. Spuścizna dotyczy też inw entarza ruchomego. I tak znad górnego Renu pochodzi kilka brązowych toporków z facetow aniem 60, które to zjawisko wcześniej znane było w k. ceram iki sznurowej. Z Bawarii znam y z wczesnej epoki brązu naczynia m ające odpowiedniki w k. ceram iki sznurowej; są to puchary i kubki esowate 61.

Jest charakterystyczne, że w kilku przypadkach na terenach niem ieckich (NRD i RFN) wespół z inw entarzem „sznurow ym ”, znajdowano przedm ioty brązowe62. A utorzy publikujący te fak ty opowiadali się za przetrw aniem k. ceram iki sznurow ej do wczesnej epoki brązu. Lecz naszym zdaniem nie jest to pewne, gdyż równie dobrze przedm ioty brązowe mogą pochodzić z okresu późnoneolitycznego; przecież pierwsze brązy spotyka się już w k. am for kulistych.

Szwajcaria. C. S trahm pisze, że liczne dane wskazują, iż k. ceram iki sznurowej przetrw ała tu do wczesnej epoki brązu. T rudno nam ocenić to twierdzenie, gdyż opiera się na danych typologicznych. Jednak jest faktem , że we wczesnej epoce brązu spotyka się w Szwajcarii kurhany, które uważamy za dziedzictwo k. ceram iki sznurowej. Podobnie jak w krajach wym ienionych wyżej również i tu w ystępują we wczesnej epoce brązu naczynia, które m ają m otyw y zdobnicze (linie faliste) analogiczne do „sznurow ych”. Ludność wczesnobrązowa znała rolnictwo, które istniało wcześniej w k. ceram iki sznurowej. Analogie dotyczą też grocików sercowatych z trzonkiem we wnęce, szpil z kości i rogu, spiral binoklow atych i siekier. W dodatku stwierdzono, że narzędzia m iedziane k. ceram iki sznurowej m ają ten sam skład chemiczny co i w yroby z wczesnej epoki brązu 63.

Skandynawia. Również tu ta j spotykam y w epoce brązu przeżytki k. ceram iki sznurowej. I tak, w Danii są to przede w szystkim kurhany czasami zaopatrzone w krąg magiczny, nadto groby skrzynkowe. Ciekawe, że w ystępują nawet kam ienne groby korytarzow e stanowiące jakby

58 A h r e n s 1966, s. 79 n.; A u s t 1958, s. 142 n.; D e i c h m ü 1 1 e r 1957, s. 200 n.; H i n g s t 1952, s. 5 n.; 1957—1958, s. 41 n.; J a c o b - F r i e s e n 1963, s. 237 n.; K e r s t e n 1954, s. 17 n.; S c h ü n e m a n n 1966, s. 66 n.; S t r u v e 1955, s. 74 n.

59 S t r u v e 1955, s. 76.60 K ö s t e r 1966, s. 7, tab. 2: 1—3.61 S c h r ö t e r 1976a, ryc. 1: 4,7,9; S c h u m a c h e r 1918, ryc. 3: 18; T o r

b r ü g g e 1959, ryc. 8: 7.62 B o h m 1935, s. 32; C h i l d e 1929, s. 148; S t r u v e 1955, s. 158.63 S t r a h m 1971, s. 153 n.; b. r. wyd., s. 5 n.http://rcin.org.pl

89

dziedzictwo m egalitycznej k u ltu ry za pośrednictw em k. ceram iki sznurowej64. W ydaje się jednak, że niektóre kam ienne grobowce neolityczne ze względu na trw ałość były po prostu w ykorzystyw ane w tórnie przez ludność epoki brązu, za czym przem awia przykład w miejscowości F å - låsa na Gotlandii65. K urhany w ystępują również w Szw ecji66. Ponadto trzeba wspomnieć, że w Danii spotyka się w grobach z wczesnej epoki brązu krzem ienne groty do oszczepów bądź lancetowate, bądź z trzonkiem, będące w yraźnym dziedzictwem grotów późnoneolitycznych; podobne groty były tu także naśladowane w surowcu brązow ym 67.

Finlandia. Tu trzeba przede w szystkim wspomnieć o tzw. k. Kiuskais, która rozw ijała się w późnym neolicie w południowo-zachodniej F in landii, głównie na wybrzeżu Bałtyku. Uformowała się ona z pierw ast- ków w pierwszym rzędzie młodszej fazy k. ceram iki dołkowo-grzebykowej i w m niejszym stopniu k. ceram iki sznurowej. Tak tw ierdzą C. F. M einander, R. Indreko i A. Ä y rä p ä ä 68. Otóż zdaniem R. Indreko spuścizna tej k u ltu ry przetrw ała w głąb epoki brązu, co m anifestu je się w ceramice i narzędziach69, tak np. wiele toporków kam iennych z epoki brązu ma w yraźne nawiązania w k. ceram iki sznurow ej70. Ponadto w yraźnym dziedzictwem k. ceram iki sznurow ej są kurhany czasami zaopatrzone w kręgi magiczne 71.

ZAKOŃCZENIE

K ultu ra ceram iki sznurow ej była zespołem bardzo rozległym czasowo i przestrzennie. Nie sposób było opracować ją monograficznie i dać przegląd i rozwiązanie wszystkich zagadnień z nią związanych. W ykonanie takiego dzieła byłoby możliwe tylko w pracy zespołowej i to o m iędzynarodowym charakterze. Dlatego ograniczyliśm y się jedynie do dwóch najw ażniejszych zagadnień: genezy i chronologii. Uważamy, że w zakresie genezy przedstaw iliśm y hipotezę najbardziej praw dopodobną opartą na szerokich studiach. Natom iast w zakresie chronologii uściśliliśm y szereg tw ierdzeń i dokonaliśmy ich podsumowania. N iew ątpliwie kolejnym etapem byłoby wykonanie pracy obejm ującej całokształt zagadnień związanych z naszą ku ltu rą . Jednak, jak wspom nieliśmy, zadanie to przekracza możliwości jednej osoby.

64 A n e r , K e r s t e n 1973, s. 1 n.65 D a m e 11, N i l s s o n 1972—1973, s. 41 n.68 L u n d b o r g 1964—1965, s. 71 n.; P e t r é 1961, s. 33 n.; R a u s i n g 1949,

s. 147 n.; S t r ö m b e r g 1956, s. 217 n.67 A n e r, K e r s t e n 1973, tab. 13: 72, 14: 80, 17: 97, 19: 112A; 45: 262, 56:

320, 77: 369, 101: 479A.88 I n d r e k o 1955, s. 90 n.; M e i n a n d e r 1945b, s. 168 n.69 I n d r e k o 1955, s. 90 n.70 M e i n n a n d e r 1954a, s. 67 n., 89 n.71 I n d r e k o 1955, s. 90 n.; M e i n a n d e r 1954a, s. 67 n., 89 n.; S a l o 1962,

s. 69 n.http://rcin.org.pl

ANEKS I. UKŁADY STRATYGRAFICZNE Z UDZIAŁEM KULTURY CERAM IKI SZNUROWEJ

CZECHOSŁOWACJA

1. A brahám , pow. G alanta, Słowacja.Groby grupy n itrzańskiej były przecięte przez groby k. u n ie ty c k ie j1.

2. Barca koło Koszyc, Słowacja.W osadzie wyróżniono kilka w arstw leżących jedna nad drugą. Były to w yliczając od dołu: 1 — w arstw a IV/3 z zabytkam i k. bukow ogórskiej, 2 — w a rstw a IV/2 z zabytkam i k. bukowogórskiej i polgarskiej, 3 — w arstw a IV/1 z zabytkam i k. ceram iki prom ienistej i ceram iki sznurow ej, 4 — w arstw a III z zabytkam i z epoki b rą z u 2.K om entarz: w ystępowanie w jednej w arstw ie zabytków k. ceram iki prom ienistej i ceram iki sznurowej może wskazywać na współczesność obu ku ltu r.

3. Bášt, Praga-Północ, Czechy.W grobie szkieletowym znajdow ały się: fragm entarycznie zachow ana am fora k. ceram iki sznurowej i dzbanek k. pucharów dzw onow atych8.K om entarz: sytuacja ta w skazuje na współczesność zabytków obu kultu r.

4. Bohušovice, pow. Litom eřice, Czechy.Grób k. ceram iki sznurow ej został zniszczony przez pochówek k. un ie tyckiej 4.

5. B rekov-Topol’ovka, pow. H um enné, Słowacja.Był tu k u rh ąn z grobem k. ceram iki sznurow ej wyposażony w dwie m iskii kubek. N atom iast w nasypie znajdow ały się skorupy k. ceram iki sznurowej 5.

6. Břežánky, pow. Teplice, Czechy. Grób k. ceram iki sznurowej został naruszony przez pochówek k. un ie tyckiej 6.

7. Dáblice, pow. Praha-V ychod, Czechy.Na dnie jam y grobowej, na głębokości 120 cm, leżał skurczony szkielet z in w entarzem w ipostaci noża krzem iennego i rozproszonych skorup z puchara k. ceram iki sznurow ej. N atom iast w w ypełnisku grobu, na głębokości 70 cm, było skupisko czterech naczyń k. pucharów dzw onow atych 7.

1 T o č i k 1963. s. 760.2 H á j e k 1961, s. 61.3 B u c h v a l d e k 1958, s. 33, ryc. 1.4 B u c h v a l d e k 1967, s. 111.5 B u d i n s k ý-K r i č k a 1967, s. 312 n.6 B u c h v a l d e k 1967, s. 111.7 B u c h v a l d e k 1967, s. 111 n.

http://rcin.org.pl

91

K om entarz: najpraw dopodobniej znalezisko to zaświadcza współczesność obu ku ltu r.

8. Dobričany, pow. Žatec, Czechy.Był tu grób k. ceram iki sznurow ej przecięty przez jam ę k. Ř iv n áč8.

9. Je v ičowice, stanow isko S tary Zamek, pow. Znojmo, M orawy.W osadzie wyróżniono w arstw y w układzie stratygraficznym . Najniższa w arstw a D i dolna połowa w arstw y wyższej C zaw ierały zabytki k. pucharów lejkow atych przem ieszane z m ateria łem k. m oraw skiej ceram iki m alow anej. W górnej części w arstw y C były zabytki k. pucharów lejkow atych z elem entam i k. ceram iki p rom ieniste j. N ajwyższa w arstw a B zaw ierała zabytki n a w iązujące do k. ceram iki prom ienistej oraz k. ceram iki sznurow ej, a wśród tych osta tn ich liczne toporki 9.

10. Košarovce, pow. H um ennè , Słowacja.W nasypie kurhanu , k tóry p rzykryw ał grób k. ceram iki sznurow ej, znajdow ały się różne zabytki, spośród których część należała do k. ceram iki sznurowej 10.

11. Kouř im, stanow isko S ta ra Kouř im, pow. Kolin, Czechy.W grobie należącym do k. ceram iki sznurow ej znaleziono fragm ent am fory k. am for kulistych n .K om entarz: ceram ika k. am for kulistych jako ew entualna domieszka m echaniczna jest starsza od obiektu k. ceram iki sznurowej.

12. Lesnè , pow. Michalovce, Słowacja.W nasypie kurhanu , k tó ry k ry ł pochówek k. ceram iki sznurow ej, znajdow ała się skorupa k. pucharów lejkow atych 12.K om entarz: znalezisko to zaświadcza starszy w iek k. pucharów lejkow atych.

13. Lipany, P raga-Południe, Czechy.Dwa groby k. ceram iki sznurow ej zostały naruszone przez pochówki k. unie- ty c k ie j13.

14. Lysolaje koło P ragi, Czechy.a) W grobach k. ceram iki sznurow ej n r 6, XLIV, XLIX, LVII, LX, L X III— LXV były dom ieszki zabytków k. pucharów lejkow atych bądź k. ceram iki p ro m ienistej, bądź też k. Ř iv n áč14.b) W jam ie k. pucharów lejkow atych było ucho od naczynia k. ceram iki sz n u ro w ej15.c) W obiekcie będącym przypuszczalnie chatą, należącym do k. Ř ivnáč, zna jdowała się skorupka k. ceram iki sz n u ro w ej16.K om entarz: w nioski dotyczące chronologii m uszą być w ątpliw e, gdyż trzeba podkreślić, że w tej osadzie były też w jam ach neolitycznych skorupy k u ltu r bardzo późnych, m iędzy innym i unietyckie, rzym skie i średniowieczne.

8 B u c h v a l d e k 1958, s. 32; 1967, s. 110; M a š e k 1959, s. 76; 1961, s. 331; P l e s l o v á -Š t i k o v á 1972, s. 119.

9 K i l i a n 1955, s. 130 n.; M e d u n o v á -B e n e š o v á 1972, tab. 85: 5, 91:1, 4, 5, 8, 9, 12, 1—7, 10, 93: 1—8, 11; M i l o j č i ć 1949, s. 95; P a l l i a r d i 1914,s. 265 n.

10 B i d i n s k ý - K r i č k a 1967, s. 314 n.11 B u d i n s k ý - K r i č k a 1967, s. 307 n. Skorupę k. pucharów lejkow atych

rozpoznaliśm y na tab. X X III: 9.1? E h r i c h , P l e s l o v á -Š t i k o v á 1968, s. 185 n.1S B u c h v a l d e k 1958, s. 32 n.; 1967, s. 111.14 P l e s l o v á -Š t i k o v á 1972, s. 51—53, 59, 121.15 P l e s l o v á -Š t i k o v á 1972, s. 23.16 P l e s l o v á -Š t i k o v á 1972, s. 47, ryc. 45: 15.

http://rcin.org.pl

92

d) W grobie znaleziono obok ceram iki charakterystycznej dla k. pucharów dzwonowatych dwie m iedziane spiralki, szydło i uchaty puchar k. ceram iki szn u ro w ej17.Kom entarz: najpraw dopodobniej znalezisko zaświadcza współczesność obu k u ltur.

15. Nesvady, pow. Komárno, Słowacja.Na cm entarzysku stw ierdzono stratygrafię pośw iadczającą starszy w iek grupy n itrzańskiej, a m łodszy — k. u n ie ty ck ie j18.

16. Obrnice, pow. Most, Czechy.Grób k. ceram iki sznurowej naruszył w arstw ę z ceram iką k. Řivnáč. W dodatku w w ypełnisku grobu, między szkieletam i, znaleziono skorupę k. Riv- náč 19.

17. Poděbrady-Sanspareil, pow. N ym bu rk, Czechy.Grób k. pucharów dzw onow atych zaw ierał szyjkę am fory k. ceram iki sznurowej 20.Kom entarz: znalezisko zaświadcza starszy w iek k. ceram iki sznurow ej.

18. Praga-Bohnice, Czechy.W osadzie z m ateria łem k. pucharów lejkow atych i k. Řivnáč znaleziono fragm ent puchara k. ceram iki sz n u ro w ej21.Kom entarz: fragm ent puchara zapew ne stanow ił domieszkę m echanicznąi prawdopodobnie był starszy od jam y.

19. Praga-B ubeneč, Czechy.W grobie szkieletowym znajdow ały się uchaty puchar i przypuszczalnie dzbanek k. ceram iki sznurowej oraz misa k. unietyckiej 22.Kom entarz: 'prawdopodobnie znalezisko zaświadcza współczesność obu ku ltu r.

20. Praga-Kobylisy, Czechy.Podwójny grób k. ceram iki sznurowej przeciął jam ę k. pucharów le jkow atych 2S.

21. Praga-M otol, Czechy.W resztkach chaty k. pucharów lejkow atych znaleziono dw a puchary k. ceram iki sznurowej u .Kom entarz: nie wiadomo jak in terpretow ać to znalezisko pod względem chronologicznym. W edług J. A ksam ita puchary m iały znaleźć się później.

22. Řeporyje, Praga-Zachód, Czechy.W grobie znajdow ała się ceram ika k. ceram iki sznurow ej a obok niej — miska k. u n ie ty ck ie j25.Kom entarz: najpraw dopodobniej znalezisko to zaświadcza współczesność dw u kultu r.

23. Rež koło Pragi, Czechy.

17 B u c h v a l d e k 1958, s. 34; 1967, s. 112.18 T o č i k 1963, s. 760.19 M a š e k 1959, s. 73 n.; 1961, s. 331; N e u s t u p n ý 1965, s. 415.20 B u c h v a l d e k 1967, s. 112.

B u c h v a l d e k 1958, s. 33; 1967, s. 112.22 B u c h v a l d e k 1958, s. 34.23 B u c h v a l d e k 1958, s. 33; 1967, s. 110. P l e s l o v á -Š t i k o v á 1972,

s. 119.24 B u c h v a l d e k 1958, s. 33; 1967, s. 110. P l e s l o v á -Š t i k o v á 1972,

s. 119.25 B u c h v a l d e k 1958, s. 34.

http://rcin.org.pl

93

W jam ie osadniczej k. ceram iki wstęgowej kłu tej znaleziono dwie skorupki k. ceram iki sznurow ej 26.K om entarz: praw dopodobnie skorupy „sznurow e” są starsze od obiektu w stęgowego. Z drugiej zaś strony należy zaznaczyć, że tak wczesny wiek k. ceram iki sznurow ej nie ma w Europie nigdzie indziej potw ierdzenia.

24. Šapinec, pow. Bardejov, Słowacja.W kurhanach n r 1 i 4 kryjących groby k. ceram iki sznurowej znajdow ały się dziesiątki skorup k. ceram iki sznurow ej i jak iejś nieokreślonej k u ltu ry neolitycznej 27.K om entarz: zabytki w nasypie są starsze od grobów pod kurhanam i.

25. Šarka koło Liboce.Ponad w arstw ą z ceram iką k. pucharów lejkow atych znajdow ała się w arstw a z zabytkam i k. ceram iki sznurow ej 28.

26. Tušimice, pow. Chom utov, Czechy.Był tu grób k. ceram iki sznurow ej, w którego w ypełnisku znajdow ała się ceram ika k. am for kulistych i k. Řivnáč 29.K om entarz: domieszka jest m echaniczna i starsza od obiektu k. ceram iki sznurowej.

27. V ikletice, pow. Chom utov, Czechy.a) W grobie n r 4 były dwa pochówki k. ceram iki sznurow ej, jeden nad d ru gim. Szkielet starszy znajdow ał się na dnie jam y grobowej, leżał skurczony na praw ym boku wzdłuż k ierunku W (głowa) — E. Inw entarz: am fora dw u- uszna, dwa narzędzia kościane i dwa w ióry krzem ienne. Szkielet młodszy zna jdował się 8—12 cm pod pow ierzchnią, by ł niekom pletny, leżał przypuszczalnie skurczony na lewym boku w zdłuż k ie runku E—W.b) Był tu grób k. pucharów lejkow atych n r 12B naruszony i częściowo zniszczony przez grób k. ceram iki sznurow ej n r 12A.c) Były tu dwa groby, z k tó rych grób n r 19 był naruszony przez grób n r 18. S tarszy grób n r 19 należał albo do k. ceram iki sznurow ej, albo do k. pucharów lejkow atych; był jam ow y ze szkieletem skurczonym , ułożonym na praw ym boku wzdłuż k ierunku S—N. Bez inw entarza. Grób m łodszy n r 18, jam owy, zaw ierał przem ieszane kości nakry te dwoma kam ieniam i; zaw ierał p ierw otnie szkielet zorientow any przypuszczalnie S—N. Były w nim u łam ki am for albo k. ceram iki sznurow ej, albo k. am for kulistych.d) Grób n r 37 należący albo do k. ceram iki sznurow ej, albo do k. pucharów lejkow atych został naruszony przez grób k. ceram iki sznurow ej n r 34. S ta r szy grób n r 37 był jam owy, ze szkieletem przypuszczalnie na p raw ym boku, zorientow anym wzdłuż k ierunku W—E. Młodszy grób n r 34 był też jam owy, zaw ierał na dnie i p rzy ścianach duże kam ienie. Zaw ierał dwa pochówki. Jeden szkielet skurczony, ułożony na lewym boku, zorientow any W—E. Drugi szkielet był źle zachowany. Z aw ierał on inw entarz „sznurow y”, lecz autorzy dodają, że znalezione w nim narzędzia krzem ienne nie po tw ierdzają p rzynależności do k. ceram iki sznurowej. Lecz za „sznurow ym ” charak terem przem aw iają puchar i narzędzia krzem ienne.e) Był tu grób n r 118, w którym praw dopodobnie pochówek k. ceram iki sznurow ej został naruszony przez pochówek k. unietyckiej. W jam ie grobowej, na

84 B u c h v a l d e k 1967, s. 112; M i l o j č i ć 1949, s. 96; N e u s t u p n ý 1958,s. 56.

27 B u d i n s k ý-K r i č k a 1967, s. 289 n., s. 294 n.88 A n t o n i e w i c z 1925, s. 270.29 B u c h v a l d e k 1967, s. 111; N e u s t u p n ý 1965, s. 392 n.

http://rcin.org.pl

94

głębokości 8—10 cm, znajdow ał się mocno uszkodzony szkielet położony na praw ym boku w pozycji skurczonej, zorientow any SSE—NNW. Inw entarz: am fora dwuuszna k. ceram iki sznurow ej oraz puchar z uchem k. unietyckiej, nadto trzy w isiorki z zębów zwierzęcych. A utorzy piszą, że pierw otnie był tu pochówek k. ceram iki sznurow ej, do k tórego należały am fora i w isiorki. Ten pierw otny szikielet m iał leżeć w pozycji skurczonej na lewym boku wzdłuż k ierunku E—W. Były też resztk i drugiego szkieletu w środkow ej części grobu. Z położenia drugiego szkieletu i na podstaw ie pucharka unietyckiego autorzy wnoszą, że pochówek k. unietyckiej był w tó rn y 30.

28. V raný, pow. Kladno, Czechy.W w ypełnisku chaty k. Ř ivnáč znaleziono fragm ent toporka k. ceram iki sznurowej 31.K om entarz: praw dopodobnie fragm ent toporka stanow ił domieszkę m echaniczną i był starszy od chaty.

29. Žatec, pow. L ouny, Czechy.Był to grób k. ceram iki sznurow ej z pucharem zniszczonym przez pochówek k. unietyckiej s2.

DANIA

1. A ptrup, pow. Viborg.W kurhanie znajdow ały się dwa groby k. ceram iki sznurow ej. Pochówek s ta rszy, główny, zaw ierał trum nę drew nianą, a jako w yposażenie — toporek k a mienny. W zachodniej części ku rhanu był m łodszy pochówek obram ow any kam ieniam i; zaw ierał on puchar esowaty z ornam entem sznu row ym 33

2. Dam sm ark, pow. Ribe.W kurhan ie k. ceram iki sznurowej były groby w układzie stratygraficznym . Około 40 cm ponad gruntem podkurhanow ym był grób (A) górny, młodszy, z obudową kam ienną. Z aw ierał w isiorki bursztynowe. Około 10 cm ponad gruntem podkurhanow ym był grób (D) starszy. Inw entarz: dw a krążk i z b u rsztynu, siekierka krzem ienna, k ilka skorup. Ponadto w ku rhan ie była domieszka m echaniczna w postaci zabytków k. pucharów lejkow atych z w cześniejszej osady 34.

3. Esbjerg, pow. Ribe.W dwu kurhanach k. ceram iki sznurow ej były starsze dom ieszki m echaniczne zabytków k. pucharów lejkow atych 35.

4. F ragdrůp, pow. Ålborg.W kurhanie znajdow ały się dwa groby k. ceram iki sznurow ej położone jeden nad drugim. W gruncie pod nasypem był grób starszy z inw entarzem w postaci noża krzem iennego i grotu k. ceram iki dołkowo-grzebykowej. Grób m łodszy leżał na powierzchni pierwotnego g run tu i zaw ierał siekierkę krzem ienną 36.

30 B u c h v a l d e k , K o u t e c k ý 1970, s. 21 n., 23, 24 n., 33 n., 48; 1972, s. 168.

31 P l e s l o v á -Š t i k o v á 1972, s. 120.32 B u c h v a l d e k 1967, s. 111.33 S e e b e r g , K r i s t e n s e n 1964, s. 14.34 D a v i d s e n 1978, s. 92, 172.33 D a v i d s e n 1978, s. 172.3B B e c k e r 1954, s. 110; E b b e s e n 1978, s. 254.

http://rcin.org.pl

95

Kom entarz: grocik k. ceram iki dołkowo-grzebykowej poświadcza kon tak t chronologiczny z k. ceram iki sznurowej.

5. F rok jaer, pow. Ribe.W jednym grobie znaleziono tu zabytki dwu ku ltu r: k. pucharów lejkow atych i k. ceram iki szn u ro w ej37.Kom entarz: uważam y, że sy tuacja ta zaświadcza współczesność dw u ku ltu r.

6. Gedsted H edegård, pow. Viborg.W ku rhan ie stw ierdzono grób k. ceram iki sznurow ej z obram ow aniem k a m iennym . Inw entarz: grot krzem ienny do łuku k. ceram iki dołkow o-grzebykow ej i siekiera krzem ienna k. ceram iki szn u ro w ejsa.

7. H agebrogård, pow. Ringkøbing.W grobie korytarzow ym k. pucharów lejkow atych znajdow ał się w tórny pochówek k. ceram iki sznurow ej z okresu późnego 39.

8. H jerting, pow. Ribe.W ku rhan ie k. ceram iki sznurow ej była starsza domieszka m echaniczna zabytków k. pucharów lejkow atych 40.

9. Jordhøj, pow. Randers.Był tu k u rh an k. pucharów lejkow atych z m egalityczną komorą. W komorze znaleziono, uznane przez au to ra za w tórne, naczynia i narzędzia k. ceram iki sz n u ro w ej41.

10. K alhave, pow. Skanderborg.W grobie k. ceram iki sznurow ej znajdow ała się siekierka k. pucharów le jkow atych 42.K om entarz: albo siekier ka była starsza, albo współczesna grobowi.

11. Kam pen, w yspa Sylt.a) W grobowcu k. pucharów lejkow atych z trzem a kom oram i kam iennym i w jednej z nich znajdow ały się, uznaw ane jako w tórne, puchar k. ceram iki sznurow ej oraz zabytki z epoki brązu.b) W ku rh an ie był grobowiec kam ienny k. pucharów lejkow atych z w tórnym pochówkiem k. ceram iki szn u ro w ej43.

12. K illerup, pow. M aribi.W grobie korytarzow ym k. pucharów lejkow atych z licznym i zabytkam i tej k u ltu ry znajdow ały się też zabytki k. ceram iki sznurow ej w postaci dwu pucharów esowatych i toporka kam iennego44.K om entarz: praw dopodobnie zabytki k. ceram iki sznurowej były w tórne.

13. K oldkur, pow. Viborg.a) W k u rh an ie K 1 znajdow ały się dwa groby k. ceram iki sznurowej. Grób C, starszy, pierw otny, znajdow ał się na pow ierzchni pierwotnego gruntu , był typu jamowego, zaw ierał ślady węgla drzewnego. Były widoczne ślady po szkielecie, k tó ry leżał na grzbiecie z w yciągniętym i rękam i i nogam i i był zorientow any ENE (głowa)—WSW. Zaw ierał on inw entarz w postaci paciorków bursztynow ych. Grób B, w tórny, znajdow ał się w nasypie kurhanu . W łaściwie by ła to resztka grobu o niewiadom ej form ie. Zaw ierał ślady węgla drzewnego oraz w isiorki z bursztynu i niezdobioną skorupę.

37 D a v i d s e n 1978, s. 170.38 E b b e s e n 1975, s. 255.39 B r ø n d s t e d 1960, s. 290 n.; J ø r g e n s e n 1977, s. 180.40 D a v i d s e n 1978, s. 90 n, 1972.41 K j a e r u m 1969, s. 59, ryc. 13, 14.42 E b b e s e n 1975, s. 252; S a 1 e w i c z 1968, s. 104.43 S t r u v e 1955, s. 89, 190.44 E b b e s e n 1975, s. 307 n.

http://rcin.org.pl

96

b) w K urhanie K 2 znajdow ały się trzy groby k. ceram iki sznurow ej w u k ła dzie stratygraficznym . G rób C, najstarszy , był usytuow any na pow ierzchni pierw otnego gruntu. Jam owy. Z aw ierał węgle drzewne i paciorki z bursztynu. Grób B, młodszy, leżał w nasypie kurhanu , 25 cm ponad g run tem podkurhanowym. Zaw ierał wisioťki i obrączki z bursztynu. Grób A, najm łodszy, zna jdował się w górnej części k u rh an u i m iał charak ter ciałopalny. Z aw ierał kam ienie i przepalone kości.c) K urhan K 4 obejm ował dwa groby k. ceram iki sznurow ej w układzie s tra tygraficznym . Grób B, starszy, znajdow ał się na pow ierzchni pierw otnego gruntu, zawi erał węgle drzewne. B rak inw entarza. G rób A, młodszy, leżał w nasypie kurhanu . Z aw ierał tylko toporek kam ienny.d) W kurhanie K 5 były trzy groby k. ceram ik i sznurowej w układzie s tra ty graficznym . Grób C, starszy, znajdow ał się przy dnie kurhanu . Był obram ow any kam ieniam i. Zaw ierał resztki węgli drzew nych oraz toporek kam ienny i siekierkę krzem ienną. Ponadto w w ypełnisku k u rh an u znajdow ały się dwa groby ciałopalne, młodsze od grobu poprzedniego. Grób A leżał 68 cm ponad dnem kurhanu , a grób B — 30 cm pod pow ierzchnią kurhanu . Oba są m łodsze od grobu C, lecz nie jest znana relacja chronologiczna m iędzy nimi.e) W kurhan ie K 7 było k ilka grobów, z których najstarszy , należący do k. ceram iki sznurowej, znajdow ał się na pow ierzchni pierw otnego gruntu . Były w nim ślady trum ny i słabo zaznaczona czaszka. Z aw ierał węgle drzewne i fragm enty drew na, nadto głowicę do maczugi, obrączkę, w isiorek i dwa ułam ki bursztynu. Ponadto były też groby w tórne A, B, C, D, E zlokalizowane w nasypie kurhanu . Z tego grób A pochodził z epoki brązu, a pozostałe na leżały do k. ceram iki sznurowej. W grobie B były w isiorki z bursztynu , w g ro bie C — resztki trum ny, a w grobie D — głowica do maczugi. W niektórych były węgle drzewne.f) W kurhanie K 8 były groby w układzie stratygraficznym . N ajstarszy był grób C, k. ceram iki sznurow ej, położony na pow ierzchni pierwotnego gruntu . Stw ierdzono resztki w ielu szkieletów ułożonych głowami ku SW. Inw entarz: toporek kam ienny i nóż krzem ienny. Ponadto były dwa groby w tórne w w ypełnisku kurhanu , a więc młodsze od grobu C: 1 — grób A, 100 cm pod p o w ierzchnią kurhanu , ze śladam i konstrukcji kam iennej; zaw ierał węgle d rzew ne i sztylet krzem ienny. A utor określił go jako późnoneolityczny. 2 — grób B, 150 cm pod pow ierzchnią kurhanu , z licznym i w isiorkam i z bursztynu. N ależał on do k. ceram iki sznurowej. Oprócz tego w w ypełnisku kurhanu , m iędzy grobami A i B, znajdow ały się ułam ki ceram iki sznurow ej oraz nóż krzem ienny; zapewne był to inw entarz ze zniszczonego grobu również m łodszego od grobu C. lecz o niew iadom ym stosunku czasowym do grobów A i B.g) W kurhanie K 9 znajdow ały się trzy groby w układzie stratygraficznym . Grób C, najstarszy, należący niew ątpliw ie do k. ceram iki sznurow ej, zna jdował się pod kurhanem zagłębiony 10 cm w p ierw otny grunt. Z aw ierał węgle drzewne oraz toporek kam ienny i w iór krzem ienny. W w ypełnisku kurhanu , na głębokości 17 i 20 cm, znajdow ały się dwa groby ciałopalne A i B n ieokreślone kulturow o. Były one młodsze od grobu C. Grób A zaw ierał węgle drzewne, przepalone kości i skorupy. Grób B zaw ierał również węgle drzewne i przepalone kości, nadto skorupy i dużą ilość krzem ienia.h) W kurhan ie K 10 znajdowało się k ilka grobów w układzie s tra tygraficznym. Grób F, najstarszy , należący do k. ceram iki sznurowej, był zagłębiony 10 cm w grun t podkurhanow y. W schodnia część pochówku była naruszona przez grób G. Inw entarz: toporek kam ienny i w iór krzem ienny. Grób G, m łodszy, był późnoneolitycznego wieku. Brukowany. Zaw ierał grot oszczepu. Po-

http://rcin.org.pl

97

nadto w nasypie kurhanu , niezbyt głęboko, znajdow ały się groby ciałopalne: grób A z resztkam i przepalonych kości i węglami drzewnym i, grób B — z w ęglam i drzew nym i; groby C i D — z w ęglam i drzew nym i i przepalonym i kośćmi; grób E był zniszczony. A utor nie określa chronologii grobów A—E. Nie wykluczone, że należały one do k. ceram iki sznurowej.i) W ku rhan ie K 11 znajdow ały się groby k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . Grób D, najstarszy , znajdow ał się na pow ierzchni p ie rw otnego gruntu . Zaw ierał resztk i trzech ew entualnie czterech szkieletów. Inw enta rz : toporek kam ienny, zatępiec w iórowy z krzem ienia i paciorki bu rszty nowe; było też skupisko węgli drzewnych. Jako młodsze od grobu D w ystąpiły przypuszczalnie grób B i konstrukcja kam ienna A. Grób B leżał w w ypełnisku k u rh an u , 60 cm ponad jego dnem. Zaw ierał w iór krzem ienny. K onstrukcja kam ienna A znajdow ała się pod pow ierzchnią kurhanu , j) W kurhan ie K 12 znajdow ały się groby k. ceram iki sznurow ej w u k ła dzie stratygraficznym . Grób E, najstarszy, leżał na pow ierzchni pierwotnego grun tu i zaw ierał skupisko węgli drzew nych oraz siekierkę krzem ienną. Jako młodsze w ystąpiły groby A, B, C i D. Grób D leżał około 30 cm ponad p ie rw otnym gruntem , zaw ierał resztk i węgli drzewnych, pucharek doniczkow aty i k ilka w isiorków z bursztynu. Ponadto w w ypełnisku k u rh an u w ystąp iły groby A, B i C, przy czym groby A i C były ciałopalne. Grób B zaw ierał skupisko węgli drzewnych. W grobie A w ystąpiły skorupy.k) W ku rhan ie K 13 w ystąpiły groby przeważnie k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . Z w racają uwagę groby G i F, oba umieszczone w gruncie podkurhanow ym . Nie wiadomo, k tó ry z nich jest starszy, a k tóry młodszy. Oba trzeba uznać za pierw otne. Grób G był zagłębiony 94 cm, zaw ierał resztk i szkieletu położonego na p raw ym boku w pozycji skurczonej, skierowanego głową na W; b rak inw entarza. G rób F leżał na głębokości73 cm. Inw entarz: puchar esowaty, zdobiony na przem ian pasm am i linii sznurow ych i stem pelkam i, oraz dwa w ióry krzem ienne. Jako młodsze od grobów G i F w ystąpiły w nasypie ku rhanu groby A, B, C i D. Grób A był ciałopalny i zaw ierał przepalone kości; grób B — również ciałopalny w urnie; grób C — z toporkiem kam iennym k. ceram iki sznurowej, grób D należał do epoki brązu.1) W kurhan ie K 15 w ystąpiły dwa groby w układzie stratygraficznym . G rób B k. ceram iki sznurow ej, pierw otny, był zlokalizow any w gruncie podkurhanowym . Zaw ierał resztk i szkieletu skierowanego głową ku E, położonego na leżym boku. B rak inw entarza. Grób A, młodszy, był położony na pow ierzchni pierw otnego gruntu . M iał resztk i jak iejś obudowy. Z aw ierał sztylet k rzem ienny. A utor określa go na późnoneolityczny45.

14. L ille Hhmborg, pow. Ringkøbing.W ku rhan ie k. ceram iki sznurow ej były starsze dom ieszki m echaniczne zabytków k. pucharów lejkow atych. Są daty radiow ęglow e dla tru m n y z grobu: 2050 ± 90 p.n.e. (K—2710) i 2020 ± 90 p.n.e. (K—2711) 46.

15. M øjlgård, pow. Viborg.a) W kurhan ie M 3 znajdow ały się dw a groby k. ceram iki sznurow ej w u k ła dzie stratygraficznym . Grób B, starszy, był zagłębiony w grunt pod k u rhanem . Zaw ierał resztk i skurczonego szkieletu, położonego na praw ym boku, skierow anego głową na WSW. Inw entarz: siekiera i dwa w ióry krzem ienne. Grób A, młodszy, znajdow ał się na pow ierzchni pierwotnego gruntu . Zaw ie-

45 J ø r g e n s e n 1977, s. 147 n. 49 D a v i d s e n 1978, s. 86, 171.


98

ra ł toporek kam ienny. Prócz tego w w ypełnisku ku rhanu było osiem skorup k. pucharów lejkow atych.K om entarz: domieszka m echaniczna k. pucharów lejkow atych w w ypełnisku ku rh an u w skazuje na starszy w iek te j k u ltu ry w stosunku do grobu.b) W kurhan ie M 5 znajdow ało się kilka grobów w układzie s tra tygraficznym. Grób D, główny, pierw otny, był zagłębiony 86 cm w grun t podkurha- nowy. Inw entarz: pucharek esow aty z ornam entem stem pelkow ym i dw a w ióry krzem ienne. Grób C, późnoneolityczny, zapewne młodszy od grobu D (autor nie podaje jego lokalizacji w obrębie kurhanu) m iał konstrukcję kam ienną i zaw ierał węgle drzewne oraz sztylet krzem ienny. Ponadto 35 cm pod pow ierzchnią k u rh an u był grób B, zdaniem au to ra z epoki brązu, zaw ierał resztki kości i grocik sercowaty. I wreszcie był w kurhan ie grób A, ciałopalny, z resztkam i kości (autor nie podaje jego głębokości w ku rhan ie i nie określa przynależności (kulturowej).c) W kurhan ie M 7 było k ilk a grobów w układzie stratygraficznym . Grób G, k. ceram iki sznurow ej, p ierw otny, był zagłębiony w g run t pod kurhanem . Zaw ierał resztki szkieletu w pozycji skurczonej na p raw ym boku, sk ierow anego głową ku W. Inw entarz: toporek kam ienny. Jako młodszy od grobu G w ystąpił grób F k. ceram iki sznurow ej, położony na pierw otnej pow ierzchni gruntu. Z aw ierał resztk i skurczonego szkieletu, ułożonego na lewym boku głową ku W. I wreszcie jako najm łodsze, młodsze od grobu F, w ystąpiły groby A, B, C, D, E. G roby A—C były ciałopalne bez inw entarza. A utor nie podaje o nich bliższych danych. G rób D, przypuszczalnie k. ceram iki sznurow ej, znajdow ał się 115 cm ponad pierw otnym gruntem . Zaw ierał resztki skurczonego szkieletu ułożonego na praw ym boku głową ku W; b rak inw entarza. Grób E k. ceram iki sznurowej znajdow ał się ponad pierw otnym g ru n tem. Z aw ierał w isiorki bursztynowe.d) W kurhan ie M 9 było kilka grobów w układzie stratygraficznym . Jako najstarszy w ystąpił grób E k. ceram iki sznurow ej zagłębiony w g run t pod kurhanem . Były w nim ślady po skurczonym szkielecie ułożonym na praw ym boku głową ku W. Inw entarz: toporek kam ienny, siekierka, dłutko, nóż i cztery drapacze z krzem ienia; nadto węgle drzewne i skorupy. Jako młodsze od grobu E, lecz o niew iadom ym stosunku chronologicznym względem siebie, w ystąpiły groby A, B, C, D. Grób D znajdow ał się 130 cm pod pierw otnym gruntem , zaw ierał węgle drzewne. B rak inw entarza. K ultu ra nieokreślona. Grób C k. ceram iki sznurow ej znajdow ał się 160 cm ponad pierw otnym g run tem. Z aw ierał ślady szkieletu, nadto węgle drzewne oraz inw entarz: dwa to porki kam ienne, w isiorki z bursztynu i skorupy. Grób B, przypuszczalnie k. ceram iki sznurowej, w ystąpił w nasypie kurhanu . Zaw ierał trochę kam ieni i węgli drzewnych. Brak inw entarza. Został on naruszony przez grób A z epoki brązu; grób A leżał 100 cm pod pow ierzchnią kurhanu .e) W kurhanie M 10 były dwa groby k u ltu ry ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . Grób B, starszy, leżał nieco poniżej p ierw otnej pow ierzchni gruntu. Była tu przepalona część trum ny. Zaw ierał siekierę krzem ienną. Grób A, młodszy, znajdow ał się 30 cm ponad pierw otnym gruntem . Zachow ał się fragm ent drew na z trum ny. Zaw ierał paciorki z bursztynu.f) W kurhan ie M 11 w ystąpiło k ilka grobów w układzie stratygraficznym . Grób F, k. ceram iki sznurowej, był p ierw otny, najstarszy . W kopany w p ie rw otny grunt. Z aw ierał ślady szkieletu położonego na lewym boku głową ku W. B rak inw entarza. Grób E k. ceram iki sznurow ej był młodszy od grobu F. Znajdow ał się 80 cm nad pierw otnym gruntem . Z aw ierał zwęglone resztk i trum ny nadto toporek kam ienny. Grób D, najm łodszy, młodszy od grobu E, pochodził według au to ra z epoki brązu. Znajdow ał się 200 cm nad p ierw ot-

http://rcin.org.pl

90

nym gruntem . I wreszcie były groby A, B, C nieokreślonego w ieku, młodsze od poprzednich grobów. „G rób” A było to tylko skupisko kam ieni położone około 50 cm pod pow ierzchnią kurhanu; b rak inw entarza: Grób B był ciałopalny i znajdow ał się około 100 cm pod pow ierzchnią kurhanu . Było w nim trochę kości i skorup. Grób C znajdow ał się około 100 cm pod pow ierzchnią kurhanu ; było to skupisko kilku kam ieni, m iędzy którym i znajdow ały się przepalone kości i węgle drzewne.g) W kurhan ie M 13 było k ilka grobów w układzie stratygraficznym . Grób F k. ceram iki sznurow ej, najstarszy , znajdow ał się poniżej pierw otnego gruntu . Były w nim jakby kon tu ry trum ny. Z aw ierał resztk i szkieletu ze skurczonym i nogami, położonego na praw ym boku głową ku SW. Inw entarz: toporek k am ienny. Jako młodsze od grobu F w ystąpiły groby E i D. Grób E k. ceram iki sznurow ej znajdow ał się 200 cm pod pow ierzchnią kurhanu . Zaw ierał toporek kam ienny. Grób D, według au to ra późnoneolityczny, zaw ierał resztk i trum ny. Jego dno znajdow ało się 230 cm pod pow ierzchnią kurhanu . Zaw ierał resztki szkieletu i sztylet krzem ienny. I wreszcie jako młodsze od grobów E i D w ystąpiły groby A, B i C, pochodzące z epoki brązu.h) W kurhan ie M 14 w ystąpiło kilka grobów w układzie stratygraficznym . Grób D k. ceram iki sznurow ej był najstarszy; był on zagłębiony w p ierw otny grunt. Z aw ierał ślady tru m n y i skurczonego szkieletu na praw ym boku głową na SW. Inw entarz: siekierka i dwa w ióry krzem ienne. Młodsze od grobu D były pochówki B i C. Grób B, k. ceram iki sznurow ej, znajdow ał się około200 cm nad pierw otnym gruntem . Zaw ierał pucharek doniczkowaty, k ilka w isiorków z bursztynu i grocik. Grób C znajdow ał się 128 cm nad p ierw otnym gruntem . Z aw ierał ślady trum ny. Inw entarz: toporek kam ienny, siekierka krzem ienna i k rążek z bursztynu. I wreszcie jako m łodszy od grobów B i C w ystąpił grób A z epoki brązu.i) W ku rhan ie M 17 w ystąpiło kilka grobów w układzie stratygraficznym . Grób E k. ceram iki sznurow ej był najstarszy i leżał na pierw otnym gruncie podkurhanow ym . Zachow ały się ślady szkieletu, położonego na praw ym boku, głowąwia NW. Inw entarz: toporek kam ienny oraz siekierka i w iór krzem ienny. Jako młodsze od grobu E w ystąpiły groby D, C, B i A, lecz trudno określić ich wzajem ne stosunki czasowe. Grób D, przypuszczalnie k. ceram iki sznurow ej, znajdow ał się 55 cm ponad pierw otnym gruntem . Z aw ierał węgle drzew ne, resztk i kości i w isiorki z bursztynu. Grób C k. ceram iki sznurow ej zn a jdow ał się 135 cm nad podłogą kurhanu . Zaw ierał liczne kam ienie, nadto w ęgle drzewne. Inw entarz : trzy puchark i doniczkowate, liczne rozproszone skorupy, ułam ek krzem ienia, liczne w isiorki z bursztynu. Grób B k. ceram iki sznurow ej znajdow ał się 160 cm pod podłogą kurhanu . Z aw ierał toporek k a m ienny. I wreszcie grób A, ciałopalny, nieokreślony kulturow o, znajdow ał się bezpośrednio pod darnią. Zaw ierał skorupy, węgle drzewne i przepalone kości.j) W kurhan ie M 20 były dwa groby w układzie stratygraficznym . P rzypuszczalnie należały one do k. ceram iki sznurowej. G rób B, starszy, był zagłębiony w grun t pod kurhanem . Z najdow ały się w nim ślady skurczonego szkiele tu ułożonego na praw ym boku głową ku SSW. B rak inw entarza. G rób A, młodszy, znajdow ał się na p ierw otnej pow ierzchni gruntu . Z aw ierał kilka m ałych kam ieni. B rak inw entarza

16. Råbjerg, pow. Ringkøbing.

47 J ø r g e n s e n 1977, s. 157 n.

http://rcin.org.pl

100

W kurhan ie nr 4 znajdow ały się dwa groby k. ceram iki sznurow ej, z k tórych jeden zaw ierał dodatkowo skorupy k. pucharów le jkow atych48.K om entarz: zapewne skorupy k. pucharów lejkow atych stanow iły domieszkę m echaniczną i były starsze od grobu.

17. Saustrup, pow. Ringkøbing.Pod brukiem obiektu k. pucharów lejkow atych znajdow ała się starsza dom ieszka m echaniczna w postaci ułam ków ceram iki szn u ro w ej49.

18. Selchausdal, w yspa Zelandia.W grobie korytarzow ym k. pucharów lejkow atych znaleziono fragm enty trzech esowatych pucharków k. ceram iki szn u ro w ej50.K om entarz: praw dopodobnie ceram ika sznurow a rep rezen tu je najm łodszy okres włożenia jej do grobu.

19. Skaerbaek, pow. Thisted.a) W kurhan ie E znajdow ał się grób F k. ceram iki sznurow ej, w którym znaleziono grot do łuku charak terystyczny dla k. ceram iki dołkow o-grzebykowej 51.K om entarz: zgodnie z K. Ebbesenem uważam y, że znalezisko to poświadcza współczesność dwu ku ltu r.b) W kurhan ie A k. ceram iki sznurow ej były dwa groby w układzie s tra ty g ra ficznym: grób starszy, centralny, bez inw entarza i, na pow ierzchni kurhanu , grób młodszy z toporkiem kam iennym . Ponadto w kurhan ie była starsza domieszka m echaniczna w postaci zabytków k. pucharów lejkow atych, a pod kurhanem — starsze skorupy k. ceram iki sz n u ro w ej52.

20. S karrild Overby, pow. Ringkøbing.a) Stan. I. W kurhan ie k. ceram iki sznurow ej były domieszki m echaniczne w postaci zabytków k. pucharów lejkow atych.b) Stan. II. W kurhan ie były groby k. ceram iki sznurow ej w układzie s tra ty graficznym . Grób najm łodszy znajdow ał się około 100 cm ponad gruntem podkurhanow ym . Inw entarz: puchar moździerzow aty i toporek kam ienny. Grób środkow y znajdow ał się w próchnicy podkurhanow ej i zaw ierał dwa toporki kam ienne. Poniżej poprzedniego grobu na głębokości 130 cm poniżej p ierw otnej próchnicy znajdow ał się pochówek najsta rszy w trum nie. Inw entarz: toporek kam ienny i ostrze (autor nie podaje jakie). Jak o domieszka m echaniczna w ystąpiły w kurhan ie zabytki k. pucharów lejkow atych.c) S tan. III. W ku rhan ie k. ceram iki sznurow ej była domieszka m echaniczna w postaci zabytków k. pucharów lejkow atych. Ponadto grób „sznurow y” był w kopany w w arstw ę ku ltu row ą k. pucharów lejkow atych. Dla pochówku są daty radiowęglowe: 2180 ± 100 p.n.e. (K—2441), 2090 ± 100 p.n.e. (K—2442), 2100 ± 100 p.n.e. (K—2443)d) Stan. V. W kurhan ie k. ceram iki sznurow ej była domieszka m echaniczna w postaci zabytków k. pucharów lejkow atych.

21. Skringstrup , pow. Viborg.W grobie k. ceram iki sznurow ej znajdow ała się dom ieszka zabytków k. p u charów le jk o w aty ch 54.

22. Søby, pow. Viborg.

48 E b b e s e n 1975, s. 252 n.49 D a v i d s e n 1978, s. 169.50 B e c k e r 1954, s. 119.51 E b b e s e n 1975, s. 254.52 D a v i d s e n 1978, s. 169.88 D a v i d s e n 1978, s. 86 n., 171. 54 E b b e s e n 1975, s. 252 n.

http://rcin.org.pl

101

W kurhanie , w grobie k. ceram iki sznurowej, znaleziono toporek k. pucharów lejkow atych 5S.K om entarz: znalezisko zaświadcza współczesność dwu kultur.

23. Søndalshøj, pow. Viborg.W grobie korytarzow ym z zabytkam i k. pucharów lejkow atych znajdow ały się m. in. sztylet krzem ienny i pięć pucharków k. ceram iki sznurow ej fazy p ó źn e j56.K om entarz: praw dopodobnie grobowiec k. pucharów lejkow atych został w ykorzystany przez ludność „sznurow ą” do złożenia naczyń. Nie zgadzamy się z C. J. Beckerem, k tóry tw ierdzi, że znaleziska te pośw iadczają współczesność dwu kultu r.

24. S tejlgård, pow. Ribe.Były tu w kurhan ie dwa groby k. ceram iki sznurow ej usytuow ane jeden nad drugim . Grób pierwszy, starszy, wpuszczony w grun t podkurhanow y, zaw iera ł dwa naszyjnik i z w isiorków bursztynow ych. G rób drugi, młodszy, był umieszczony na pow ierzchni pierw otnego gruntu . Zaw ierał toporek kam ienny 67

25. Torsted, pow. Ringkøbing.W grobie kom orowym k. pucharów lejkow atych znajdow ały się dodatkowo skorupy k. ceram iki sznurow ej 58.K om entarz: nie jest wykluczone, że skorupy k. ceram iki sznurow ej stanow ią domieszkę m echaniczną i są starsze od grobowca.

26. V ester Lem, pow. Viborg.W grobie k. ceram iki sznurow ej znajdow ała się dom ieszka zabytków k. pu charów lejkow atych 59.

27. Vroue Hede, pow. Viborg.U łam ki am fory tu ryńsk ie j k. ceram iki sznurow ej znajdow ały się wespół z licznym inw entarzem k. pucharów lejkow atych w grobie korytarzow ym na stanow isku I. A utor pisze, że ogółem były tu trzy grobowce k. pucharów lejkow atych zaw ierające dom ieszki k u ltu ry ceram iki sz n u ro w e j60.K om entarz: w praw dzie au to r pisze, że chodzi o domieszkę w tórną k. ce ram iki sznurow ej, lecz nie można wykluczyć, że zabytki „sznurow e” są w spółczesne ew entualnie naw et starsze od grobowca k. pucharów lejkow atych.

28. Ydby, stanow isko Sdr. Hede, pow. Thisted.W grobie k. ceram iki sznurow ej znajdow ała się domieszka zabytków k. pu charów lejkow atych 61.

29. Inne.K. W. S truve inform uje, że w w ieki grobowcach m egalitycznych k. pucharów lejkow atych znajdow ały się jako w tórne zabytki k. ceram iki sznurow ej 62.

HOLANDIA

1. Angelslo.W grobie n r 14 k. pucharów lejkow atych znaleziono skorupkę z puchara esowatego k. ceram iki sznurowej z ornam entem poziomych lin ii sznurow ych i sze

59 D a v i d s e n 1978, s. 109.58 B e c k e r 1954, s. 95 n.57 A n d e r s e n 1961, s. 32.68 B e c k e r 1954, s. 102.59 E b b e s e n 1975, s. 25-2 n.80 J ø r g e n s e n 1977, s. 38 n., 180. 61 E b b e s e n 1975, s. 262 n.82 S t r u v e 1955, s. 90.

http://rcin.org.pl

102

regu stempelków. Grób ten jest datow any m etodą radiow ęglow ą na 2150 ± 30 p.n.e. (GrN N—5070) 63.

2. Epe.Znaleziono tu w kurhan ie toporek k. ceram iki sznurow ej, p łytkę łuczniczą oraz dwa puchary dzwonowate typu Veluwe 64.

3. G arderen.W grobie znaleziono puchar będący hybrydem sznurow o-dwonow atym , toporek starszej fazy k. ceram iki sznurow ej, nadto nóż i siekierkę krzem ienną oraz w isiorki z bursztynu 65.

4. G elderland.Były tu w kurhanie: grób pierw otny z pucharem esowatym k. ceram iki sznurow ej oraz grób w tórny, młodszy, z pucharem dzwom ow atym 66.

5. S taverdense Heide.Znaleziono tu w kurhan ie toporek k. ceram iki sznurow ej w raz z pucharem dzwonowatym typu Veluwe 67.

6. Swalmen.W ośmiu kurhanach znaleziono trzynaście całych i fragm entarycznych pucharów, które służą jako dowód związków m iędzy ku ltu ram i: ceram iki sznurowej i pucharów dzwonowatych. Chodzi o puchary hybrydy 68.

7. Uddeler Meer.W kurhanie F znajdow ały się: grób pierw otny, starszy, z pucharem esowatym i toporkiem kam iennym k. ceram iki sznurow ej oraz grób w tórny, młodszy, z pucharem k. pucharów dzwonowatych 69.

8. Vaassen.W kurhan ie nr III były dwa groby dwu k u ltu r w układzie stratygraficznym . K urhan został usypany dla starszego grobu k. ceram iki sznurowej. Były z nim związane: toporek kam ienny i w iór krzem ienny. Z tą fazą w iążą też autorzy zabytki znalezione na w tórnym m iejscu w kurhanie; są to siekierka k rzem ienna i dwie skorupy z ornam entem sznurowym. Grób ten był naruszony przez pochówek k. pucharów dzwonowatych, k tó ry znajdow ał się w d rew nianym grobie skrzynkowym . Dla row ka otaczającego k u rh an uzyskano datę radiow ęglow ą 22il5 ± 40 p.n.e. 70

9. Veluwe.W kurhan ie n r 6 znaleziono dwa groby wr układzie stratygraficznym . W niższej części ku rhanu był grób k. ceram iki sznurow ej zaw ierający puchar eso- w aty z ornam entem podw ójnych linii sznurow ych oraz stem pelków, nadto to porek kam ienny. W środku kurhanu , wyżej, znajdow ał się grób nieokreślonej ku ltu ry , zaw ierający ślady skurczonego pochówku oraz puchar esowaty, zdobiony poziomymi liniam i ry tym i i pionowym i stem pelkam i, narzędzie k a m ienne i cztery odłupki krzem ienne 71.

10. V laardingen.W osadzie k u ltu ry V laardingen zostały znalezione, jako domieszka, fragm enty toporka kam iennego k. ceram iki sznurow ej 72.

63 B a k k e r , W a a l s 1973, s. 24.64 L a n t i n g , W a a l s 1976a, ryc. 27.65 L a n t i n g , W a a l s 1976a, s. 13.

66bC h i 1 d e 1929, s. 157; 1950, s. 166.67 L a n t i n g , W a a l s 1976a, ryc. 28.68 G r o e n m a n- v a n W a a t e r i n g e , W a a l s 1961, s. 47 n.69 S t r u v e 1955, s. 125.70 L a n t i n g . W a a l s 1971, s. 126.71 H o l w e r d a 1912, s. 371 n.72 R e g i e r e n i in. 1962b, s. 226.

http://rcin.org.pl

103

Kom entarz: domieszka k. ceram iki sznurowej albo jest w spółczesna osadzie, albo od niej starsza.

11. Voorschoten.Były tu w arstw y osadnicze jedna nad drugą. W poziomie najniższym był m ateria ł naw iązujący do k. pucharów lejkow atych (m. im. flasza z kryzą) (w arstw a m a da tę 2100 p.n.e.). W poziomie wyższym były zabytki k. V laa rdingen z w pływ am i k. pucharów lejkow atych (flasza z kryzą) oraz ceram ika sznurow a (w arstw a m a datę 2030 ± 60 p.n.e., GrN—4909) 73.

12. Zandw erven.W osadzie k. V laardingen, na piaszczystym w zniesieniu, stw ierdzono też zabytki k. ceram iki sznurowej. A utorzy piszą, że k. V laardingen była tu współczesna lub w cześniejsza od k. ceram iki sznurow ej. W osadzie stw ierdzono k ilka w arstw hum usu oddzielonych od siebie w arstw am i piasku. Na podstaw ie s tra tygrafii stw ierdzono, że osadnictwo k. V laardingen zaczęło się tu wcześniej niż osadnictwo k. ceram iki sznurowej stw ierdzone w w arstw ie III. Jeśli chodzi0 k. ceram iki sznurow ej, to stw ierdzono skorupy z około 20 pucharów , frag m enty naczyń w orkow atych, uszkodzony kam ienny toporek łódkowaty. Dla k. V laardingen z tego stanow iska uzyskano datę radiow ęglow ą: 2040 + 65 p.n.e. (GrN—2221) 74.

13. Inne.a) W H olandii notuje się w kurhanach k. ceram iki sznurow ej pojedyncze skorupy ceram iki głęboko nakłuw anej („T iefstichkeram ik”). K. W. S truve, na którego pow ołujem y się, nie podaje m iejscow ości75.b) W H olandii no tu je się w ystępow anie w starszych grobach m egalitycznych ceram iki m ieszanej typu sznurowo-dzwonowatego. F. C. Bursch, na którego pow ołujem y się, nie podaje m iejscow ości76.

NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA

1. A llsted t-S taatsforst, pow. Sangerhausen, H arz-U nstrut.Był tu kurhan n r 1 z pochów kam i k. ceram iki sznurow ej i z epoki brązu. G roby „sznurow e” tw orzyły układ stratygraficzny. Grób n r 4, starszy, centralny , m iał form ę skrzyni zbudowanej z p łyt kam iennych. Z aw ierał resztk i trzech lub czterech szkieletów ludzkich. Inw entarz: m iedziana obrączka i skorupa zdobiona podw ójnym i poziomymi liniam i sznurowymi. Grób n r 3, w tórny, był m łodszy od grobu n r 4, też skrzynkow y z p ły t kam iennych; zaw ierał resz tki skurczonego szkieletu ludzkiego zorientowanego NW (głowa)—SE. Inw entarz: am fora dw uuszna. Ponadto w w ypełnisku ku rh an u znajdow ały się skorupy k. ceram iki w stęgowej ry te j i k. pucharów lejkow atych77 K om entarz: luźne skorupy w ku rhan ie stanow ią domieszkę m echanicznąi św iadczą o starszym w ieku k u ltu r ceram iki wstęgowej ry te j i pucharów lejkow atych.

2. A ltenburg, pow. A lten burg, Turyngia.a) W jam ie osadniczej k. ceram iki wstęgowej ry te j były resztki pochówku k. ceram iki szn u ro w ej78.K om entarz: przypuszczalnie grób „sznurow y” był młodszy od jamy.

73 L o u w e-K o o i j m a n s 1976, s. 284 n.74 R e g i e r e n i in. 1962a, s. 7 n.; 1962b, s. 224 n.75 S t r u v e 1955, s. 90.76 B u r s c h 1933, s. 95.77 M a t t h i a s 1974, s. 24.78 G r i m m 1940, s. 407; L o e w e 1959, s. 60.

http://rcin.org.pl

104

b) Groby k. ceram iki sznurow ej były w kopane w osadę k. am for k u lis ty c h 7*.3. Augsdorf, pow. Eisleben, Harz-Umstrut.

W kurhan ie zw anym „szubienicznym ” była złożona sytuacja stratygraficzna. Był to k u rh an dwufazowy. Faza I była zw iązana z k. ceram iki sznurow ej, a faza II — z k. unietycką. K urhan fazy I był m niejszy i zaw ierał nas tępu jące pochówki. I tak w pierw otnym gruncie pod ku rhanem znajdow ał się najsta rszy pochówek (d) typu K albsrieth . Jam a grobowa była wyłożona p ły tam i kam iennym i. Leżał w niej skurczony szkielet bez inw entarza. Nad tym grobem był usypany m ały k u rh an otoczony kolistym m urem kam iennym . W kurhanie , ponad grobem d, znajdow ały się dwa w tórne pochówki k. ce ram iki sznurowej (b i c). W obu były skurczone szkielety, przy czym o jed nym wiadomo, że leżał na praw ym boku, zorientow any SW—NE. Inw en tarz w jednym z grobów składał się z esowatego kubka zdobionego poziomymi liniam i sznurowym i oraz facetowanego toporka. Ponadto m iędzy grobam i znaleziono naczynie zbliżone do misy, lecz nie wiadomo, do którego grobu ono na le żało. Z kolei ponad kurhanem k. ceram iki sznurow ej był grób skrzynkow y z płyt kam iennych należący do k. unietyckiej. Nad tym grobem został usypany większy kurhan. Poza kurhanem „sznurow ym ”, lecz jeszcze pod nasypem ku rhanu unietyckiego, znajdow ały się cztery groby: C — grupy bernbursk ie j, D — nieokreślony kulturow o oraz A i B — k. ceram iki sznurow ej; oba w skrzyniach kam iennych. Nie wiadomo jak i jest ich stosunek do grobów „sznurow ych” w pierw otnym k u rh an ie 80.Kom entarz: sytuację można przedstaw ić graficznie jak następuje:

4. Baalberge, pow. Bernburg, A nhalt. »W kurhan ie stw ierdzono groby różnych k u ltu r w układzie stratygraficznym .N ajstarszy grób, należący do grupy baalbersk iej k. pucharów lejkow atych, znajdow ał się na p ierw otnej pow ierzchni w środkowej części kurhanu . Miał on form ę skrzyni kam iennej. Jako młodsze w ystąpiły dwa pochówki w dw uczęściowej skrzyni kam iennej usytuow anej pod w arstw ą darn i na kurhanie , z k tórej jedna część kryła pochówek grupy w altern ienbursk ie j, a druga — naczynie k. am for kulistych. Z kolei w północno-w schodniej części kurhanu , na głębokości 175 cm, znajdow ały się naczynie i skorupy grupy bernburskie j. Z kolei płycej, na głębokości 50 cm, m ieściła się skrzynia kam ienna k. ce ram iki sznurowej ze skurczonym szkieletem i inw entarzem w postaci am fory i puchara. Prócz tego były młodsze pochówki ew entualnie pochówek, należący do k. unietyckiej. W w ypełnisku ku rhanu leżały rozproszone zabytki grupy w altern ienbursk ie j i bernburskiej, ponadto nad centralnym grobem baalber- skim były dwie skorupy k. ceram iki szn u ro w ej81.K om entarz: złożona sytuacja jest trudna do zin terpretow ania. Za najp raw dopodobniejszą uw ażam y in terp re tac ję , k tó rą obrazuje następujący schem at:

79 F i s c h e r 1976b, s. 108.80 M a t t h i a s 1974, s. 34, ryc. 2, 3.81 B r u n n 1977, s. 4 n.; L u c a s 1965, s. 3; M i l d e n b e r g e r 1953. s. 23 n.;

N i k l a s s o n 1925a, s. 46 n.

http://rcin.org.pl

105

Przy tym nie jest wykluczone, że m echaniczna domieszka skorup w kurhan ie k. ceram iki sznurowej oraz grup w altern ienbursk ie j i bernbursk ie j jest bardzo wczesnego w ieku, ew entualnie naw et starsza niż p ierw otny ku rhan baal- berski.

5. Backleben, pow. Söm m erda, Turyngia.W grobie znaleziono dwa fragm enty kubków k. unietyckiej i skorupy z o rnam entem strefow ym k. ceram iki szn u ro w ej82.K om entarz: nie wiadom o jak in terpretow ać w zajem ne stosunki czasowe m iędzy dwiem a kulturam i. Praw dopodobnie zabytki unietyckie są młodsze od „sznurow ych”.

6. Bandelow, pow. Prenzlau, M eklem burgia.W zespole grobowym znaleziono naczynie k. am for kulistych oraz siekierkę i toporek kam ienny k. ceram iki szn u ro w ej83.K om entarz: znalezisko to świadczy o współczesności dw u kultu r.

7. Barleben, pow. W olm irstedt, Saksonia.Była tu sy tuacja stratygraficzna zaśw iadczająca starszy w iek zabytków grupy Schönfeld, a młodszy — z wczesnej epoki brązu 84.

8. Böhlen-Zeschwitz, pow. Lipsk, A nhalt.a) W kurhan ie n r 5 stw ierdzono najsta rszy grób grupy Salzm ünde. Leżał on na pierw otnej pow ierzchni gruntu. Nad nim został usypany kurhan , k tó ry powiększono w czasie zakładania grobu późniejszego, usytuow anego na pow ierzchni pierw otnego kurhanu . Grób ten należał do k. ceram iki sznurow ej; znaleziono am forę i narzędzia: toporek, siekierę i kilof. Z kolei drugi grób k. ceram iki sznurow ej stw ierdzono na niew ielkiej głębokości w zachodniej części kurhanu . I wreszcie najm łodsze były dwa groby k. am for ku listych, n r V i VI, położone we w schodniej połowie ku rhanu 85.Kom entarz: sytuację stratygraficzną można zin terpretow ać następująco:

b) W kurhan ie nr 6 był grób cen tralny założony na pierw otnej pow ierzchni g run tu należący do grupy baalberskiej k. pucharów lejkow atych. W zachodniej części ku rh an u znajdow ały się dwa w tórne pochówki k. ceram iki sznurow ej z narzędziam i i ceram iką. Za w tórny należy też uznać grób grupy w alte rn ien -

82 K i l i a n 1955, s. 185.83 S c h r o e d e r 1951, s. 1 n.84 W e t z e l (b. r. wyd.), s. 165.86 M i l d e n b e r g c r 1953, s. 25 n.

http://rcin.org.pl

106

bursko-bernburskiej, którego stosunek czasowy do grobów' „sznurow ych” jest trudny do określenia 86.Kom entarz: powyższą sytuację można zobrazować następującym schem atem :

9. Börnecke, pow. W ernigerode, północny Harz.W kurhan ie grupy w altern ienbursk ie j znajdow ały się jako w tórne pochówki k. ceram iki sznurowej i k. u n ie ty ck ie j87.K om entarz: trudno zin terpretow ać w zajem ną relację czasową m iędzy grobam i k u ltu r ceram iki sznurow ej i unietyckiej.

10. Bottendorf, stanow isko Acker Tölde, pow. A rtern , H arz-U nstru t.Były tu dwa kam ienne groby skrzynkow e k. ceram iki sznurow ej, z k tórych grób o orien tacji N—S był w kopany w grób o o rien tacji W—E. Grób starszy zaw ierał trzy am fory, pucharek doniczkowaty i nóż krzem ienny. Grób młodszy mieścił trzy skurczone szkielety ludzkie i inw entarz w postaci skorup z esowatego puchara sznurowego i noża krzem iennego 88.

11. B raunsbedra, pow. M erseburg, A nhalt.Były tu dwa groby k. ceram iki sznurow ej położone jeden nad drugim. Grób w obudowie kam iennej znajdow ał się nad grobem bez obudowy. Grób dolny zaw ierał pucharek esowaty z ornam entem sznurow ym i zawieszkę z muszli. W grobie górnym były dwie am forki, uchaty puchar sznurow y typu m ansfeldzkiego, esowaty pucharek sznurowy, pucharek doniczkowaty i m otyka kościana 89.

12. Burgörner, pow. M ansfeld, obszar Harzu.W podłużnym kurhanie stw ierdzono jądro w postaci spalonej budowli drew - n iano-kam iennej z zabytkam i grup w altern ienbursk ie j i bernburskiej. Były też pochówki w tórne należące do k. ceram iki sznurow ej i grupy bernbursk ie j. Grób k. ceram iki sznurow ej zaw ierał dwie am fory i dwa p u c h a ry 90.

13. Cörmigk, pow. Bernburg, A nhalt.W kurhan ie było kilka grobów różnych ku ltu r, z k tórych grób cen tralny n a leżał do grupy baalberskiej k. pucharów lejkow atych. Nadto były liczne w tórne pochówki k. ceram iki sznurow ej, z których jeden znacznie naruszył starszy grób centralny. Grób nr 3 był ciałopalny a grób nr 4 należał do grupy Schönfeld. Nadto były pochówki ew entualnie pochówek z wczesnej epoki brązu 91.K om entarz: sytuację można zobrazować następującym schem atem :

86 M i l d e n b e r g e r 1953, s. 26 n.87 M a t t h i a s 1968, s. 11.88 M a t t h i a s 1974, s. 55.89 F i s c h e r 1959, ryc. 1; S a a l 1954, s. 81 n.40 G r i m m 1940, s. 404; M i l d e n b e r g e r 1953, s. 26 n.91 G r i m m 1940, s. 403; L u c a s 1965, s. 7; M i l d e n d e r b e r 1953, s. 27.

http://rcin.org.pl

107

14. D itfurt, pow. Q uedlinburg, obszar Harzu.W ku rhan ie znajdow ał się grób o cechach form alnych naw iązujących do g ru py bernbursk ie j, ponadto ponad nim leżał pochówek k. ceram iki sznurow ej z inw entarzem naczyniowym 92.

15. Dölauer Heide koło H alle, A nhalt.Stw ierdzono tu k u rhan grupy Salzm ünde. Z aw ierał on szereg pochówków różnych ku ltu r, m iędzy innym i k. ceram iki sznurowej. Sy tuację stratygraficzną obrazujem y schem atem opublikow anym przez H. Behreiasa 93.

16. Drosa, pow. Köthen, A nhalt.Był tu grób k. ceram iki sznurow ej obram ow any czterem a kam ieniam i. Zaw ierał am forę. Jako pochówek w tórny w ystąpił grób k. unietyckiej 94.

17. E rfu rt, Turyngia.a) Stanow isko G üntherstrasse. Był tu grób p ię trow y z dwoma pochówkam i k. ceram iki sznurow ej, usytuow anym i jeden nad drugim . Grób dolny, na głębokości 90 cm, zaw ierał szkielet skurczony, zaopatrzony w am forę dw uuszną i sznurow y pucharek esowaty. Grób górny, na głębokości 30 cm, zaw ierał sk u rczony szkielet położony na praw ym boku, zaopatrzony w cztery skorupy z ornam entem sznurowym i nóż k rzem ien n y 95.b) S tanow isko H einrichstrasse. Był tu grób piętrow y k. ceram iki sznurow ej zniszczony w czasie robót ziemnych. Zachow ał się tylko grób niższy zaw ierający skurczony szkielet wyposażony w am forę dw uuszną i miskę na nóżkach 96.c) Grób k. ceram iki sznurow ej w jam ie paleniskowej k. ceram iki wstęgowej ry te j 97.K om entarz: przypuszczalnie grób jest m łodszy od paleniska.

13. E verstorfer Forst, pow. G revesm ühlen, M eklem burgia.a) W kam iennym grobowcu korytarzow ym z zabytkam i k. pucharów lejkow atych znajdow ał się w w ypełnisku nad podłogą pochówek k. ceram iki sznurowej

82 M i l d e n b e r g e r 1953, s. 27 n.93 B e h r e n s 1958, s. 213 n.94 L u c a s 1965, s. 14.95 L o e w e 1959, s. 8.96 L o e w e 1959, s. 8.97 G r i m m 1940, s. 407.

http://rcin.org.pl

108

z następującym i przedm iotam i: am forką dwuuszną z poziomym ornam entem sznurowym, am forką beczułkowatą bez ornam entu, pucharkiem doniczkowa- tym bez ornam entu, pucharkiem esow atym z ornam entem żłobkowanym i siek ierką krzem ienną. W tym w tórnym pochówku znalazły się też przedm ioty k. am for kulistych: trzy siekierki k rzem ienne typowe dla k. am for oraz to porek i siekierka kam ienna nieokreślonej k u ltu ry 98.K om entarz: sytuację stratygraficzną obrazuje schem at:

b) W kam iennym grobowcu korytarzow ym z licznym i zabytkam i k. am for kulistych znajdow ały się dwa przedm ioty k. ceram iki sznurow ej: puchar esow aty z ornam entem dołkowym i siekierka krzem iennaKom entarz: nie jest wykluczone, że zabytki obu k u ltu r są sobie współczesne. Jest też możliwość, że ludność „sznurow a” w tórnie w ykorzystała starszy grobowiec.

19. Forst Leina, pow. A ltenburg, Turyngia.a) W kurhanie n r 3 odkryto wiele skupień pochówkowych, lecz tylko dwa z nich, należące do k. ceram iki sznurow ej, dają się wyróżnić jako w zajem nie starsze i młodsze, gdyż znajdow ały się jedno nad drugim. Spośród nich w grobie starszym znajdow ały się resztki szkieletu ludzkiego oraz inw entarz: am fora dwuuszną z motywem tró jkątów sznurow ych i esowaty puchar z poziom ym i liniam i sznurowymi. W grobie młodszym znajdowało się skupisko siedmiu naczyń. Były to: trzy am fory, kubek z ornam entem sznurow ym i stem pelkowym , dzban z motywem tró jkątów sznurow ych, dwa puchary , w tym jeden esowaty zdobiony poziomymi liniam i sznurow ym i i stem pelkam i. Ponadto w w ypełnisku ku rhanu znajdow ała się m echaniczna domieszka skorup k. ceram iki wstęgowej ry tej 100.b) W ku rhan ie nr 1 na odcinku 31 stw ierdzano dwa pochówki k. ceram iki sznurowej w układzie stratygraficznym . Na głębokości 170 cm znajdow ał się grób główny, starszy. Inw entarz: am fora tu ryńska zdobiona na brzuścu pionowym i pasm am i rytym i, am fora dw uuszną z ornam entem stem pelkow ym i żłobkowanym, am fora dw uuszną z ornam entem sznurowym , am forka tu ry ń ska zdobiona na brzuścu pionowymi pasm am i, puchar esowaty z poziomym ornam entem sznurowym , toporek kam ienny, siekierka krzem ienna i dwa noże krzem ienne. Na tym sam ym poziomie co grób poprzedni, w północno-zachodniej części kurhanu , znajdow ał się pochówek w tórny, młodszy. Inw entarz: am fora tu ryńska zdobiona na brzuścu pionowym i pasm am i ry tym i, dwa pu chary esowate z podw ójnym i poziomymi lin iam i sznurow ym i, miseczka z uszkiem, facetow ana siekierka kam ienna, m otyczka ew entualnie siekierka kam ienna 101.c) W kurhan ie n r 2, na odcinku 31, znaleziono dwa groby k. ceram iki sznurowej w układzie stratygraficznym . Na głębokości 140 cm znajdow ał się pochówek główny, starszy. Inw entarz: am fora dw uuszną z ornam entem sznurowym, puchar esowaty z m otyw am i tró jką tów i poziomych linii sznurowych.

98 S c h u l d t 1968b, s. 61 n.99 S c h u l d t 1968a, s. 49.109 L o e w e 1959, s. 92: W e b e r 1963, s. 75 n. 101 L o e w e 1959, s. 90 n.

http://rcin.org.pl

109

trzy siekierki kam ienne, dwa noże krzem ienne. W pobliżu środka kurhanu , na głębokości 85 cm, znajdow ał się pochówek górny, młodszy. Inw entarz: am fora z m otyw am i tró jką tów i lin ii sznurowych, m ała am forka z ornam entem sznurowym , puchar esowaty z ornam entem sznurowym , m ały pucharek doniczkow aty z poziomym ornam entem sznurowym, siekierka kam ienna i drapacz krzem ienny 102.d) W kurhan ie na odcinku 17 znajdow ały się dwa groby k. ceram iki sznurowej w układzie stratygraficznym . Na głębokości 120 cm znajdow ał się pochówek główny, starszy. Inw entarz: am fora tu ryńska zdobiona pionowym i p asm am i żłobkowanym i, puchar o cylindrycznej szyjce zdobiony m otyw am i tró jkątów żłobkowanych, facetow any toporek kam ienny, dw a noże krzem ienne i kam ień szlifierski. Na głębokości 80 cm znajdow ał się pochówek górny, młodszy. Inw entarz: puchar o cylindrycznej szyjce z uszkiem zdobiony m otyw am i trójkątów ' sznurowych, toporek i facetow ana siekierka z k a m ie n ia 103.

20. G aarzerhof, pow. Bad Doberan, M eklem burgia.W kam iennym grobowcu korytarzow ym k. pucharów lejkow atych znajdow ały się też zabytki k. ceram iki sznurow ej i k. am for kulistych. Na zabytki „sznurow e” składały się: cztery puchary esowate bądź w całości, bądź w ułam kach, fragm ent toporka kam iennego104.K om entarz: praw dopodobnie zabytki k u ltu r ceram iki sznurow ej i am for k u listych m ają charak te r w tórny, lecz nie w iem y jaki jest m iędzy nim i stosunek czasowy.

21. Gerwisch, pow. Burg, Saksonia.Na stanow isku n r 3 poświadczono sytuację stratygraficzną, w k tórej starsza była ceram ika głęboko nakłuw ana („T iefstichkeram ik”), a młodsza — grupy Schönfeld 105.

22. G leina, pow. Nebra, H arz-U nstru t.W ku rhan ie znajdow ały się trzy groby w układzie stratygraficznym . N ajstarszy był grób k. ceram iki sznurowej w form ie kw adratow ej kom ory zaw ierającej dwa szkielety, jak się zdaje, skurczone, zaopatrzone w pokruszoną amforę, puchar, toporek facetowany, siekierkę krzem ienną, dłutko facetow ane i nóż krzem ienny. Ponad tym grobem, 33 cm nad podłogą kurhanu , znajdow ał się grób w tórny, młodszy, wyposażony w puchar dzwonowaty. Były też dw a dalsze groby w tórne: jeden ze skurczonym szkieletem pod pokryw ą k a m ienną i drugi wyposażony w trzy noże i grocik z krzem ienia 106.K om entarz: nie wiadom o jaka jest w zajem na relacja czasowa m iędzy grobam i w tórnym i k. ceram iki sznurow ej a k. pucharów dzwonowatych.

23. Gnewitz, pow. Rostock, M eklem burgia.W kam iennym grobowcu kom orow ym n r 3 zaopatrzonym w kory tarz zna jdow ały się zabytki ku ltu r: pucharówT lejkow atych, am for kulistych i ceram iki sznurowej. Na m ateria ł k. ceram iki sznurow ej sk ładały się puchar esowaty z o rnam entem żłobkowanym i górna część puchara esowatego z ornam entem jodełkowym 107.K om entarz: nie w iadomo jak i jest stosunek czasowy ceram iki sznurow ej do zabytków pozostałych ku ltu r. P raw dopodobnie są one wtórne.

102 L o e w e 1959, s. 91 n.103 F i s c h e r 1959, ryc. 1; L o e w e 1959, s. 90.104 H o 11 n a g e 1 1968, s. 101 n. 105 w e t z e 1 (b. r. wyd.), s. 164.106 M a t t h i a s 1974, s. 120.107 S c h u l d t , W e t z e 1 1966, s. 158 n.

http://rcin.org.pl

110

24. G otha-Seeberg, pow. Gotha, Turyngia.W grobie skrzynkow ym k. ceram iki sznurow ej znajdow ał się puchar k. pucharów dzwonowatych 108.K om entarz: albo puchar dzw onow aty był późniejszy, albo współczesny pochówkowi „sznurow em u”.

25. G rossneuhausen, pow. Söm m erda, Turyngia.Grób k. ceram iki sznurow ej był przecięty przez pochówek k. u n ie ty c k ie j109.

26. Gross-W eissandt, pow. K ö-then, A nhalt.W grobie zaw ierającym szkielet ludzki znaleziono obok siebie naczynia dwu ku ltu r: puchar esowaty z ornam entem sznurow ym k. ceram iki sznurow ej i am forę k. am for kulistych 110.K om entarz: znaleziska te pośw iadczają współczesność dwu kultu r.

27. G rünz, pow. Angerm ünde, M eklem burgia.W kurhanie n r 60 została poświadczona sy tuacja stratygraficzna, z k tó rej wynikało, że grób nr V k. ceram iki sznurow ej był m łodszy od pochówków k. am for kulistych. Grób „sznurow y” zaw ierał trzy puchary esowate, m iskę na nóżkach, toporek kam ienny, siekierkę i jakiś przedm iot 111.

28. Grünz, pow. Pasew alk, M eklem burgia.W grobie k. ceram iki sznurow ej znajdow ał się szkielet w pozycji w yprostowanej na grzbiecie zorientow any WSW -ENE z inw entarzem w postaci puchara esowatego i toporka. Obok tego grobu stw ierdzono resztk i pochów ku k. pucharów lejkow atych w postaci czaszki i am fory 112.Kom entarz: pochówek k. pucharów lejkow atych został naruszony przez grób k. ceram iki sznurowej.

29. H adm ersleben, pow. W anzleben, Harz.Były tu dwa groby, n r 1 i 2, k. ceram iki sznurowej w układzie s tra ty g ra ficznym. M ianowicie grób n r 2 leżał 10 cm nad podłogą grobu n r 1. Grób n r 1, starszy, m iał obram ow anie kam ienne, zaw ierał resztk i szkieletu oraz siekierkę i nóż z krzem ienia. Grób n r 2, młodszy, zaw ierał skurczony szkielet ułożony na praw ym boku, zorientow any W-E. B rak inw entarza. Ponadto w pobliżu grobu n r 2 był inw entarz k. ceram iki sznurow ej, lecz nie w iadomo, z którym zw iązany grobem 113.

30. Halle, A nhalt.W dwu kurhanach k. ceram iki sznurow ej znaleziono w w ypełnisku pojedyncze skorupy grupy baalberskiej k. pucharów lejkow atych 114.Kom entarz: skorupy k. pucharów lejkow atych stanow ią domieszkę m echaniczną i są starsze od kurhanów .

31. H alle-B randberge, A nhalt.Jam a k. unietyckiej zniszczyła grób k. ceram iki szn u ro w ej 115.

32. H ardisleben, pow. Sömmerda, Turyngia.Był tu podwójny grób k. ceram iki sznurow ej z dwom a szkieletam i skurczonymi. Przy jednym szkielecie znaleziono czarkę i grocik krzem ienny. Na-

108 F i s c h e r 1952, s. 170.109 F i s c h e r 1952, s. 171 n.110 B a k k e r , V o g e l , W i ś l a ń s k i 1969b, s. 229; B ä r 1969, s. 17 n.; F i

s c h e r 1976b, s. 108. W e t z e 1 (b. r. wyd.), s. 175.111 S i u c h n i ń s k i 1956, s. 10.112 G e i s 1 e r 1964, s. 180 n.113 M a t t h i a s 1968, s. 32.114 G r i m m 1940, s. 404.115 S a r n o w s k a 1965, s. 139.

http://rcin.org.pl

111

tom iast w w ypełnisku jam y grobowej był ułam ek ceram iki k. ceram iki w stęgowej r y te j ł116.K om entarz: wstęgowy ułam ek ceram iki był starszy od grobu, gdyż stanow ił dom ieszkę m echaniczną.

33. H arth , pow. Lipsk, Turyngia.a) W ku rhan ie stw ierdzono kilka grobów w układzie stratygraficznym . N a jsta rszy był grób n r 1 grupy baalberskiej k. pucharów lejkow atych, założony przed usypaniem kurhanu . S tw ierdzono groby nr 2, 3, 4 jako młodsze od grobu n r 1. Grób n r 2 należał do k. ceram iki sznurow ej i zaw ierał puchar z uchem. Grób n r 3, rów nież k. ceram iki sznurow ej, zaw ierał am forkę, skorupy z pucharka, dwie siekierki kam ienne, ułam ek noża krzem iennego i siedem krzem ieni. Grób n r 4 należał przypuszczalnie do grupy w altern ienbursko- -bernburskiej. Ponadto w pobliżu k u rh an u znajdow ał się grób n r 5 należący od k. ceram iki sznurow ej 117.K om entarz: sytuację powyższą można zilustrow ać schem atem , przy czym nie w iadom o jaka była relacja czasowa m iędzy grobam i k. ceram iki sznurow ej a grobem w altern ienbursko-bernbursk im .

b) W ku rhan ie n r 7 stw ierdzono dwa przypadki s tra ty g ra fii obejm ującej cztery groby k. ceram iki sznurowej. P rzypadek pierw szy to grób n r 1 i położony nad nim grób n r 3. Grób n r 1, starszy, zaw ierał am forę dw uuszną z ornam entem sznurowym , dwa puchary esowate z ornam entem sznurowym , siekierkę kam ienną i nóż krzem ienny. Grób n r 3, młodszy, nie zaw ierał in w entarza. P rzypadek drugi to grób n r 2 i założony nad nim grób n r 3. Grób n r 2, starszy, zaw ierał am forę dwuuszną z ornam entem sznurow ym i puchar zbliżony do esowatego z ornam entem sznurowym. G rób n r 3, młodszy, zaw ierał puchar zbliżony do esowatego z ornam entem sznurow ym złożonym z lin ii poziomych i tró jkątów , dwie skorupy z ornam entem sznurowym i siekierkę k rzem ien n ą118.K om entarz: nie wiadom o jaka jest relacja czasowa między starszym i grobam i n r 1 i 2.c) W owalnym ku rhan ie stw ierdzono kilka pochówków i znalezisk w układzie stratygraficznym . Pod kurhanem wyróżniono najsta rszy grób cen tralny nr I należący do grupy Salzm ünde. Zaw ierał on szkielet na praw ym boku skierow any głową na S, ułożony na b ruku ze skorup. Jako inw entarz w ystąpił dw uuszny dzbanek. W śród skorup w b ruku wyróżniono bęben, ułam ek szyjki am fory oraz górną część jakiegoś naczynia. N astępnie, blisko, w w arstw ie leżącej nad grobem najstarszym , stw ierdzono grób n r II k. ceram iki sznurowej. Szkielet nie zachow ał się. Inw entarz: am fora z ornam entem sznurowym , toporek kam ienny, u łam ek siekiery kam iennej i kam ienna motyka. Blisko grobu n r II znajdow ały się resztk i naczynia (znalezisko n r III) k. ceram iki sznurowej, nie wiadom o czy należące do grobu n r II, czy będące resztką grobu odrębnego. W północno-zachodniej części kurhanu , raczej przy jego sk raju .

116 L o e w e 1959, s. 21.117 M i l d e n b e r g e r 1953, s. 16 n.118 H a n i t z s c h 1957, s. 197 n.

http://rcin.org.pl

112

30 cm pod pow ierzchnią, były dwa naczynia k. ceram iki sznurow ej (znalezisko nr IV). Możliwe, że chodzi o wyposażenie grobu, lecz nie znaleziono ani śladów jam y, ani resztek szkieletu. Z kolei w południow o-w schodniej części kurhanu znajdow ał się n iew ątpliw ie pochówek w tórny, n r V, k. am for k u listych. Zachowały się resztk i skurczonego szkieletu. Obok zm arłego leżały cztery naczynia. N astępnie bezpośrednio przy grobie n r V znajdow ały się resztki grobu n r VI k. am for kulistych z pozostałościam i szkieletu; inw entarz: dw a naczynia i odłupek krzem ienny. I wreszcie w różnych częściach ku rh an u mieściły się znaleziska n r VII, VIII i IX o niejasnym stosunku chronologicznym do reszty grobów. Oprócz tego w w ypełnisku ku rhanu były różne luźne z a b y tk i119.Kom entarz: pom ijając niejasne znaleziska n r V II-IX pozostałe groby w skazują na następującą sytuację stratygraficzną, przy czym nie wiadomo, jaka je s t wzajem na relacja czasowa m iędzy obiektam i k. ceram iki sznurow ej a k. am for kulistych.

34. Helm sdorf, pow. Eisleben, obszar H arzu.Był tu ku rhan dwufazowy składający się z części starszej, neolitycznej, i młodszej, unietyckiej. W części młodszej znajdow ał się książęcy grób k. unietyckiej, k tóry spoczywał na w arstw ie popiołu, ponad k tó rą znajdow ały się trzy groby neolityczne. 150-180 cm pod dnem grobu unietyckiego znaleziono pochówek ze szkieletem skurczonym bez inw entarza, w ybrukow any kam ieniam i i p rzykryty p ły tam i kam iennym i. W w ypełnisku starszej części kurhanu znaleziono dwa groby ze skurczonym i szkieletam i. Jeden z nich leżał 90 cm pod dnem grobu unietyckiego i zaw ierał naczynie. 40 cm w yżej od niego leżał grób k. ceram iki sznurow ej wyposażony w uchaty puchar i toporek kam ienny. B ruk grobu unietyckiego leżał ponad tym i grobami. Niżej, lecz ponad pow ierzchnią pierw otnego gruntu , znajdow ał się grób C z naczyniam i grupy bernburskiej. Z kolei 15-20 cm pod grobem bernbursk im znajdow ał się szkieletowy pochówek D ułożony w niecce, bez inw entarza; czy jest on starszy od grobu C? — trudno orzec. Na północ od tych grobów, 40-50 cm wyżej, znajdow ały się dwie skrzynie grobowe, z k tórych jedna zaw ierała puchar k. ceram iki sz n u ro w ej120.Kom entarz: sytuację można zilustrow ać następującym schem atem :

35. Huhen, pow. Saale, dorzecze Sali.W kurhanie były groby w układzie stratygraficznym . Grób centralny, n a jstarszy, należał do grupy baalbersk iej k. pucharów lejkow atych. Była to skrzynia zbudowana z bloków kam iennych. Ponadto były pochówki w tórne z epoki brązu oraz jeden, k. ceram iki sznurow ej, wyposażony w puchar 121.

119 M i l d e n b e r g e r 1951, s. 7 n.120 M i l d e n b e r g e r 1953, s. 30 n.121 G r i m m 1940, s. 403 n.; M i l d e n b e r g e r 1953, s. 31 n.

http://rcin.org.pl

113

36. K albsrieth , pow. Sangerhausen, obszar H arzu.a) „D erfflinger H ügel”. W kurhan ie było k ilka grobów w układzie s tra ty graficznym . Grób n r 1, najstarszy , należał do grupy K albsrie th k. ceram iki sznurowej. Leżał on w zachodniej części ku rhanu pod m ałym pierw otnym kopcem. Szkielet był w pozycji skurczonej na praw ym boku, głową na W. Inw entarz: tylko nóż krzem ienny. Jako w tórny w ystąpił pochówek w dolm enie grupy baalberskiej k. pucharów lejkow atych. Dolmen znajdow ał się na pow ierzchni pierw otnego gruntu. Był on przykryty stożkow atym kopcem k a m iennym (karnem ). Na wschodnim skraju pierwotnego ku rhanu znajdow ały się głębiej i wyżej trzy skurczone pochówki, z k tórych, jak pisze G. M ilden- berger, dwa na pewno a trzeci praw dopodobnie należały do k. ceram iki sznurow ej. Nad nim i usypano w tórny, w iększy kurhan. Obok dolm enu zn a jdow ała się skrzynia kam ienna K z inw entarzem k. am for kulistych. Leżała ona na pow ierzchni pierw otnego gruntu. Prócz tego znaleziono groby późniejszego w ieku, z których jeden (B) należał do k. u n ie ty c k ie jl22.K om entarz: sytuację można zobrazować schem atem :

8 — G eneza i ch rono log ia ...

b) „H uthügel”. W kurhan ie były dwa groby w układzie stratygraficznym . Pośrodku kopca znajdow ał się, zagłębiony 55 cm w pierw otny grunt, pochówek w owalnej jam ie ze skurczonym szkieletem na lewym boku. Inw entarz: dwa liściow ate groty krzem ienne do łuku nieokreślonej ku ltu ry . Na zachód, pod blokiem kam iennym , leżał facetow any toporek kam ienny, a na w schód ,. pod p ły tką kam ienną, był puchar k. ceram iki sznurow ej z o rnam entem sznurowym i ułam ek ochry. W wyższej częśći ku rh an u leżało naczynie przypuszczalnie z epoki brązu 123.

37. K irchscheidungen, pow. Q uerfurt, pogranicze A nhaltu i Turyngii.W kurhan ie były groby tworzące układ stratygraficzny. N ajstarszy grób D m iał form ę skrzyni kam iennej, w której były resztki skurczonego szkieletu oraz inw entarz k. ceram iki sznurow ej: am fora z ornam entem sznurow ym , puchar sznurow y i szpila brązowa. W południowym przedsionku grobu leżały w ióry krzem ienne, nie w iadom o czy należały do grobu D. Przy zachodniej stronie skrzyni znajdow ała się konstrukcja kam ienna złożona z szerokich m urów, n ak ry ta płytam i. Były w niej resztk i szkieletu i m isa przypuszczalnie k. unietyckiej. Podobna konstrukcja znajdow ała się na zachód od tam te j; bez inw entarza. Z kolei na północ od grobów i bez zw iązku z nim i leżała ow alna skrzynia kam ienna, w k tó rej znajdow ały się skorupy z naczyń, wiór krzem ienny i szpila brązowa. Poza grobem ,,'sznurowym” reszta pochówków była w tórna, młodsza, i należała przypuszczalnie do k. u n ie ty c k ie j124.

38. K lein Görnov, pow. S ternberg , M eklem burgia.W dużym kam iennym grobowcu kom orow ym znajdow ały się zabytki k. p u charów lejkow atych a m iędzy nim i ułam ki puchara esowatego k. ceram iki sz n u ro w e j125.122 F i s c h e r 1952, s. 164, 168; M a t t h i a s 1974, s. 150; M i l d e n b e r g e r

1953, s. 32 n.; P r e u s s 1966, s. 55.123 M i l d e n b e r g e r 1953, s. 33 n.124 M i l d e n b e r g e r 1953, s. 34.125 S c h u l d t 1967, s. 53 n.

http://rcin.org.pl

114

K om entarz: praw dopobnie ceram ika sznurow a była tu w tórna w stosunku do zabytków k. pucharów lejkow atych.

39. Königsaue, pow. Aschersleben, obszar Harzu.Były tu dwa groby położone jeden nad drugim . Grób n r 1, k. ceram iki sznurowej, starszy, był jam owy i zaw ierał szkielet skurczony położony na lewym boku, zorientow any E—W. Inw entarz: am fora czworouszna, e'sowaty puchar z ornam entem sznurowym, w iór krzem ienny. Grób nr 2, k u ltu ry n ieokreślonej, młodszy, zaw ierał szkielet przypuszczalnie na praw ym boku. B rak in w entarza. Oprócz tego znaleziono tu kubek, lecz nie wiadomo, z którym grobem związany 126.

40. Köthen, pow. Köthen, A nhalt.Był to grób jam ow y z dwoma pochówkam i jeden nad drugim. G rób górny, k. ceram iki sznurow ej, leżał na głębokości 50 cm i zaw ierał szkielet skurczony ułożony na lewym boku, zorientow any NNE—SSW. Inw entarz: puchar esow aty bez ornam entu i czarka zbliżona do półstożkowatej. Nieco niżej była nisza w ścianie, w k tórej na b ru k u leżało wiele kości zw ierzęcych m iędzy in nym i psa i krowy. 30 cm pod szkieletem górnym leżał drugi grób, p rzypuszczalnie k. ceram iki sznurowej, ze szkieletem skurczonym ułożonym na lewym boku, zorientow anym E—W. Inw entarz: naszyjnik z zębów zwierzęcych, ułam ek barw nika, dwie skorupy i odłupek krzem ienny 127.

41. K öttichau, pow. H ohennm ölsen, Turyngia.W kurhanie k. ceram iki sznurow ej znajdow ały się groby tw orzące układ s tra tygraficzny. Na pierw otnej pow ierzchni g run tu znajdow ały się dwa groby i dwa paleniska z zabytkam i grupy Salzm ünde. Można powiedzieć, że tw orzyły one w arstw ę. Ta w arstw a grupy Salzm ünde została przecięta przez grób cen tralny (H) k. ceram iki sznurowej. Z aw ierał on zniszczony szkielet dziecięcy. Miał przykryw ę drew nianą. Inw entarz: wiór krzem ienny, nadto w w ypełnisku jamy były ułam ki am fory tu ryńskie j, facetow any toporek kam ienny oraz u ła mek noża i drapacz z krzem ienia. Nad tym grobem został usypany pierw otny kurhan. Z kolei nad nim leżała w arstw a odnosząca się do drugiej fazy usypania kurhanu. W te j w arstw ie, ponad grobem centralnym H, znajdow ał się grób A k. ceram iki sznurow ej z obudową drew nianą. Były w nim resztki szkieletu dziecka. Inw entarz: ułam ki am fory, pucharek esow aty z ornam entem poziomej jodełki, skorupy z ornam entem sznurowym , facetow any toporek k a m ienny, m iedziana obrączka spiralna. Grób ten został uszkodzony przez pochówek B k. unietyckiej z dwoma kubkam i. Z kolei w nasypie młodszego k u rhanu znajdow ały się naczynia k. ceram iki sznurow ej (F1, F 2 F 3): dwie am fory, dwa puchary esowate z ornam entem sznurow ym i czarka z u szk iem 128. K om entarz: powyższą sytuację można zilustrow ać schem atem .

128 M a t t h i a s 1968, s. 49.127 L u c a s 1965, s. 29.128 B i l l i g 1962, s. 79 n., 95 n.

http://rcin.org.pl

115

42. Kötzschen, pow. M erseburg, pogranicze A nhaltu i Turyngii.W ku rhan ie znajdow ały się groby w układzie stratygraficznym . Na ten tem at w litera tu rze jest tylko skąpe sprawozdanie. W ynika z niego, że zaw ierał on pięć grobów k. ceram iki sznurow ej, przy czym niektóre m iały form ę skrzyń kam iennych. Inw en tarz należy do grupy m ansfeldzkiej. Było też 11 grobów ciałopalnych k. u n ie ty ck ie j129.K om entarz: można przypuszczać, że pochówki unietyckie były młodsze od „sznurowych”.

43. K reutzen, pow. A ltenburg, Turyngia.W zespole grobowym znalazły się puchar dzw onow aty i pucharek k. ceram iki szn u ro w ej130.Kom entarz: znalezisko to św iadczy o współczesności dw u kultur.

44- Kruckow, pow. Demmin, M eklem burgia.Był to grobowiec trapezow aty , a w jego obrębie dolm en z inw entarzem k. am for kulistych. W śród inw entarza były też zabytki k. ceram iki sznurow ej: pu char esow aty z ornam entem sznurowym , puchar esow aty z ornam entem ry tym i stem pelkow ym oraz siekierka krzem ienna. Ponadto z zew nątrz, obok skrzyni, leżał m łot kam ienny k. ceram iki szn u ro w ej131.K om entarz: nie w iadom o jak określić relację czasową m iędzy zabytkam i dwu kultu r.

45. Landsberg, pow. Delitzsch, A nhalt.W ku rhan ie w ystąpiły dwa groby: grób cen tra lny z am forą grupy baalbersk iej k. pucharów lejkow atych i grób k. ceram iki sznurow ej, w tórny 132.

46. Landsberg, pow. Saale, dorzecze Sali.W ku rhan ie znajdow ały się groby w układzie stratygraficznym . Jąd ro ku rhanu zaw ierało pochówek grupy baalbersk iej k. pucharów lejkow atych zaw arty w obudowie kam iennej. Jego w schodnia część była naruszona przez grób k. ceram ik i sznurow ej, który, ze względu na wyższe położenie, trzeba uznać za m łodszy od poprzedniego. Grób „sznurow y” był w obudowie kam iennej. W okresie zakładania tego pochówku k u rhan został powiększony. Prócz tego znaleziono grób grupy bernbursk ie j o niezbyt jasno określonej pozycji s tra tygraficznej. Również n iejasna jest pozycja stratygraficzna grobu grupy Salzm ünde, k tóry znajdow ał się we w schodniej części k u rh an u 133.K om entarz: sy tuację można zobrazować schem atem :

47. L atdorf, pow. B ernburg, A nhalt.a) „Pohlsberg”. W kurhan ie stw ierdzono groby o niezbyt jasnym układzie stratygraficznym . N iew ątpliw ie grób centralny, najstarszy , należał do grupy baalberskiej k. pucharów lejkow atych. M iał on form ę skrzyni kam iennej. W południow ej części ku rhanu znajdow ało się naczynie grupy w altern ienbu r- sko-bernburskiej pochodzące ze zrujnow anego pochówku. We w schodniej czę

128 M i l d e n b e r g e r 1953, s. 35.130 F i s c h e r 1976b, s. 110.131 H o l l n a g e l 1970, s. 175 n.13* G r i m m 1940, s. 405.133 M i l d e n b e r g e r 1953, s. 35 n.

http://rcin.org.pl

116

ści ku rhanu znajdow ał się grób B k. am for kulistych. I wreszcie były dwa groby k. ceram iki sznurowej. Jeden z nich, grób D, znajdow ał się obok sk rzy ni kam iennej z młodszej epoki brązu i był przez nią zniszczony. G rób ten zaw ierał am forę i puchar. Drugi grób „sznurow y” leżał bardzo wysoko w k u r hanie na płycie kam iennej; inw entarz: am fora, puchar, facetow any toporek kam ienny i w isiorki z m ie d z i134.K om entarz: sy tuację można zilustrow ać częściowo hipotetycznie schem atem .

b) „Spitzes H och”. W kurhan ie było wiele pochówków o niejasnym układzie stratygraficznym . Trzy groby były najstarsze. Z najdow ały się one w zachodniej części kurhanu , blisko jego środka. Leżały nieco powyżej pierwotnego gruntu. Jeden z nich m iał form ę kam iennej skrzyni, w k tórej znajdow ał się szkielet w pozycji skurczonej, a inw entarz należał do grupy bem b urskiej. D ru gi grób był jam ow y i zaw ierał puchar bez ornam entu i narzędzia kam ienne nieokreślonej kultury . Trzeci grób, dziecięcy, należał do grupy baalberskiej k. pucharów lejkowatych. W drugiej, młodszej w arstw ie kurhanu, znajdow ał się m asowy układ grobowy („M assengrabanlage”); leżał on we wschodniej połowie kurhanu , blisko jego środka. Były tu liczne resztk i szkieletów oraz zabytki g rupy bernbursk ie j. Między tym układem a brzegiem ku rhanu zn a jdowały się cztery groby k. ceram iki sznurow ej, w tym jeden skrzynkowy. I wreszcie na peryferii ku rhanu leżał p ią ty grób k. ceram iki sznurow ej. Wyżej były pochówki z epoki brązu 135.K om entarz: sytuację można zilustrow ać następującym schem atem .

48. Leina, pow. A ltenburg, Turyngia.a) w kurhan ie n r I znajdow ały się dwa groby k. ceram iki sznurow ej p raw dopodobnie różne pod względem chronologicznym. Na głębokości 120 cm znaj-

m B e h r e n s 1964, tab. D 121 n.; B r u n n 1977, s. 4 n.; L u c a s 1965, s. 29 n.; M i l d e n b e r g e r 1953, s. 38 n.

łS3 B e h r e n s 1963, tab . D 111 n.; B r u n n 1977, s. 4 n.; L u c a s 1965, s. 29; M i l d e n b e r g e r 1953, s. 36 n.

http://rcin.org.pl

117

dował się grób przypuszczalnie starszy. Inw entarz: am fora tu ryńska, puchar esow aty z m otyw em tró jką tów żłobkowanych, facetow any toporek kam ienny, kam ień szlifierski i dwa noże krzem ienne. Na głębokości 80 cm znajdow ał się grób przypuszczalnie młodszy. Inw entarz: puchar typu m ansfeldzkiego (z motyw em tró jką tów sznurowych), toporek kam ienny i facetow ana siekierka k am ienna 136.b) W kurhan ie n r II znajdow ały się dwa groby k. ceram iki sznurow ej założone jeden nad drugim. Grób dolny, starszy, zaw ierał am forę dw uuszną z o rnam entem sznurowym , puchar esowaty z ornam entem sznurow ym poziomym i w postaci tró jkątów , trzy siek ierk i kam ienne, dw a w ióry krzem ienne i u ła m ek krzem ienia. Grób górny, starszy, zaw ierał: am forkę dw uuszną z o rnam entem tró jką tów i lin ii sznurowych, am forkę dw uuszną z ornam entem sznurowym, pucharek m oździerzowaty z ornam entem sznurowym , dwuczłonowy pucharek z wysoką szyjką zdobiony podw ójnym sznurem i żłobkami, siek ierkę kam ienną 137.

49. Lödla-O berlödla, pow. A ltenburg, Turyngia.W jam ie k. ceram iki wstęgowej ry te j był zagłębiony grób k. ceram iki sznurowej 138.

50. Luckauer Forst, pow. A ltenburg, Turyngia.a) w kurhan ie n r 9 znajdow ały się dwa pochówki k. ceram ik i sznurow ej w układzie stratygraficznym . Pochówek główny, starszy, zaw ierał am forę z o rnam entem sznurowym i puchar z ornam entem sznurowym . Pochówek w tórny, młodszy, zaw ierał am forę bez ornam entu , dw ie am forki z ornam entem dołkowym, am forkę z ornam entem sznurowym , pucharek o cylindrycznym wylewie bez ornam entu, dno od naczynia, fragm ent toporka kam iennego i fragm ent siekierki kam iennej.b) W ku rhan ie n r 10 znajdow ały się groby k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . Pochówek główny, najstarszy , zaw ierał puchar esow aty z poziomym ornam entem sznurowym. Był też pochówek częściowy nie w iadomo o jakim stosunku czasowym do pochówka głównego. Zaw ierał dwie am fory i dwa puchary esowate. Oprócz tego były pochówki w tórne, w yraźnie późn iejsze od grobu głównego. I ta k grób w tórny, wschodni, zaw ierał am forkę, p u char esowaty, dolną część puchara, pucharek beczułkowaty, miskę na nóżkach, ucho od am fory. Pochówek w tórny, środkowy, zaw ierał am forę i am forkę, obie dwuuszne, puchar o w ydętym brzuścu, misę, nóż i siedem grocików z k rzem ienia. Pochówek n r I, w tórny, na południow o-w schodnim odcinku, zaw ierał am forę i am forkę oraz 75 ułam ków bursztynu. Pochówek nr II, w tórny, na północno-wschodnim odcinku, zaw ierał am forę dw uuszną bez ornam entu, trzy puchary zbliżone do esowatych bez ornam entu , facetow any toporek kam ienny, siekierkę kam ienną i dw a noże krzem ienne.Kom entarz: n ie wiadom o jak i jest stosunek czasowy m iędzy czterem a grobam i w tórnym i, natom iast nie ulega w ątpliw ości, że były one młodsze od grobu głównego.c) W kurhan ie n r 11 znajdow ały się groby k. ceram ik i sznurow ej w układzie stratygraficznym . Pochówek główny, najsta rszy , zaw ierał: am forę bez o rnam entu, trzy pucharki esowate, w tym jeden z ornam entem stem pelkow ym i dwa bez ornam entu, nadto nóż krzem ienny. Ponadto w ystąpiły trzy pochówki w tórne, młodsze, o niewiadom ym stosunku czasowym względem siebie.

136 H ö c k n e r 1955, s. 101 n. 137 H ö c k n e r 1955, s. 110 n. 138 L o e w e 1959, s. 85.

http://rcin.org.pl

118

Pochówek wtórny, środkowy, zaw ierał: am forę dwuuszną, pucharek zbliżony do esowatego, czarkę i nóż krzem ienny. Pochówek w tórny na południow o- wschodnim odcinku zaw ierał am forkę dw uuszną, pucharek esowaty i miskę. Pochówek w tórny na południow o-zachodnim odcinku zaw ierał: trzy skorupy, dwa ułam ki siekierek kam iennych oraz nóż, drapacz, św ider i w iór z k rzemienia.d) W ku rh an ie nr 12 znajdow ały się dwa pochów ki k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . Pochówek główny, starszy, zaw ierał: trzy am fory w iększych rozm iarów , dwie am forki, dwa puchary esowate z poziom ym o rnam entem sznurow ym i stem pelkam i, dolną część naczynia, facetow any toporek kam ienny, pięć noży krzem iennych. Pochówek w tórny, młodszy, zaw ierał: am forę bez ornam entu, dwa puchary esowate z tró jk ą tam i (jeden) i lin iam i sznurowym i oraz nóż i drapacz z krzem ienia 139.e) W ku rhan ie n r 52/VII znajdow ały się groby k. ceram iki sznurow ej w u k ła dzie stratygraficznym . W południow o-zachodniej części k u rh an u znajdow ał się najsta rszy grób, k tó ry zaw ierał: am forę dw uuszną z ornam entem dołkowym, m ały dwuczłonowy pucharek z m otywem tró jką tów sznurow ych, fragm ent siek ierk i kam iennej. Jako młodsze w ystąpiły dwa pochówki: a — grób z m ałym pucharkiem , b — grób na południow o-w schodnim odcinku zaw ierający: am forę dw uuszną ze sznurow ym i m otyw am i poziomymi i tró jką tnym i, am forę dw uuszną bez ornam entu , dwuczłonowy pu ch arek z ornam entem dołkowym, toporek i siekierkę z kam ienia, dwa noże krzem ienne.f) W kurhan ie n r 52/VIII znajdow ały się dwa groby w układzie s tra ty g ra ficznym . Grób starszy, zniszczony, znajdow ał się na głębokości 80 cm. Z aw ierał: skorupę od am fory zdobionej tró jką tam i i liniam i sznurow ym i oraz nożyk krzem ienny. Grób młodszy znajdow ał się na głębokości 40 cm. Z aw ierał: am forkę z ornam entem sznurowym, skorupę z am fory z ornam entem sznurow ym i pucharek esow aty zdobiony poziomymi lin iam i sznurow ym i i szeregiem dołków 140.Uwaga: badania zaw artości ku rhanów m etodą fosfatow ą w ykazały, że zostały one usypane z ziemi osadniczej, a osada m usiała znajdow ać się w bezpośrednim sąsiedztw ie grobów 141.

51. Menz, pow. Burg, Dolne Łużyce.a) W w arstw ie osadniczej skorupy k. ceram iki sznurow ej zalegały nad poziomem ze skorupam i grupy w a lte rn ien b u rsk ie j142.b) Na stanow isku n r 5 była sy tuacja stratygraficzna, k tó ra pośw iadczała s ta rszy w iek k. am for kulistych, a m łodszy — grupy Schönfeld 143.

52. N autschütz, pow. Eisenberg, Turyngia.W ku rhan ie k. ceram iki sznurow ej znajdow ał się w tórny, młodszy, pochówek k. pucharów dzw onow atych 144.

53. N iederzim m ern, pow. W eim ar, Turyngia.Były tu dwa pochówki k. ceram iki sznurowej jeden nad drugim. Grób górny, młodszy, leżał na głębokości 70 cm i zaw ierał szkielet w pozycji skurczonej zorientow any SE—NW. Inw entarz: uszkodzona am fora dw uuszną z o rnam entem sznurow ym i stem pelkowym . 15 cm niżej leżał grób starszy, n r la , ze

139 L o e w e 1957, s. 26 n.; 1959, s. 95 n. 140 H ö c k n e r 1955, s. 132 n.141 F r a u e n d o r f 1955, s. 84 n.142 L i e s 1955, s. 134, 139.143 W e t z e 1 (b. r. wyd.), s. 164.144 F i s c h e r 1952, s. 170.

http://rcin.org.pl

119

szkieletem skurczonym , ułożonym na lewym boku, zorientow any NW—SE. Zaw ierał am forę czworouszną z ornam entem sznurow ym i żłobkowanym , szydło, naszyjnik z zębów zwierzęcych, ru rk i kościane in te rp re tow ane jako in s tru m ent muzyczny, kolistą zawieszkę z muszli, m etalow ą zaw ieszką w form ie s p ira l i 145.

54. Nohra, pow. Nordhausen, obszar H arzu.Były tu dwa groby w układzie stratygraficznym . M ianowicie starszy grób nr17 z wczesnej epoki b rązu został naruszony przez grób n r 6 k. ceram iki sznurowej, k tóry w jam ie zaw ierał szkielet w pozycji w yprostow anej na grzbiecie. Inw entarz: toporek kam ienny, ser co w ata k lam ra kościana, w iór krzem ienny 146.

55. O berlödla-W ieseberg, pow. A ltenburg, Turyngia.W jam ie osadniczej z ceram iką k. wstęgowej ry te j i w stęgow ej k łu te j były resztk i grobu szkieletowego z dwoma naczyniam i (misa i puchar) grupy Schönfeld k. ceram iki szn u ro w ej147.Kom entarz: trudno zin terpretow ać to znalezisko; nie wykluczone, że grób „sznurow y” jest s ta rszy od jam y wstęgowej.

56. Peissen, p o w /Saale, dorzecze Sali.Były tu dwa pochów ki k. ceram iki sznurow ej jeden nad drugim. Pochówek n r 2, starszy, dolny, zaw ierał am forę bez ornam entu , puchar esow aty z o rnam entem jodełkowym , facetow any toporek kam ienny, szpilę i szydło z kości, oraz drapacz, w iór i cztery odłupki z krzem ienia. Pochówek n r 1, górny, młodszy, zaw ierał am forę dw uuszną i puchar esowaty; oba naczynia zdobione liniam i i tró jk ą tam i sznu row ym i148.

57. Peulingen, pow. S tendal, A ltm ark.Był tu przypuszczalnie grób, w którym znajdow ały się dwa naczynia różnych ku ltu r: am for kulistych i ceram iki szn u ro w ej149.K om entarz: uw ażam y, że jest tu potw ierdzona współczesność dw u kultur.

58. Poserna, pow. W eissenfels, Turyngia.W ku rhan ie n r 2 znajdow ały się dwa pochówki k. ceram iki sznurow ej w u k ładzie stratygraficznym . Grób centralny, starszy, był w kopany w p ierw otny g ru n t i m iał form ę czw orokątnej jam y o schodkowatych ściankach oraz ślady po budow li słupowej. Z aw ierał małe naczynie, dwie spirale m iedziane i w iór krzem ienny. Naczynie przypom ina ceram ikę typu „K ü m m er” i przypuszczalnie należy do k. ceram iki sznurowej. Ponad tym grobem, na głębokości 30 cm, były resztki drugiego pochówku zaw ierającego am forę, skorupy z puchara sznurowego oraz siekierkę i trzy w ióry z krzem ienia 150.

59. Qualitz, pow. Bü tzow, M eklem burgia.W podłużnej kam iennej komorze grobowej, pośród zabytków k. pucharów lejkow atych i k. am for kulistych, znajdow ały się u łam ki esowatego puchara z ornam entem sznurow ym poziom ym i stem pelkow ym zygzakow atym 151. K om entarz: trudno określić relację zabytków „sznurow ych” do przedm iotów innych ku ltu r; raczej chodzi o domieszkę w tórną.

145 L o e w e 1959, s. 30.146 S c h m i d t - T h i ' e l b e e r 1955, s. 97.147 G r i m m 1940, s. 408.148 F i s c h e r 1959, ryc. 1; M a t t h i a s 1951, s. 28 n. Porów naj też publikację,

w której stra tyg rafię w Peissen niesłusznie in terpretow ano odw rotnie: K r ü g e r 1925, s. 13 n.

149 W e t z e l 19?6a, s. 28 n.150 M i l d e n b e r g e r 1953, s. 39.151 S c h u l d t 1968, s. 67 n.

http://rcin.org.pl

120

60. Quedlinburg, stanowisko Bockshornschanze, pow. Q uedlinburg, obszar Harzu. W kurhan ie były trzy groby w układzie stratygraficznym . Grób centralny, najstarszy, grupy K albsrieth k. ceram iki sznurowej, znajdow ał się pod n iew ielkim kopcem fazy pierw szej. Z aw ierał skurczony szkielet na praw ym boku zorientow any W—E. Jedyne wyposażenie stanow iły dwa w ióry krzem ienne. W fazie drugiej ku rhan został rozbudow any i otoczony kolistym rowkiem . Późniejszy od grobu centralnego był pochówek k. ceram iki sznurow ej, po k tórym zostały tylko reszki kam iennego obram ow ania. Zachował się puchar esowaty z ornam entem sznurowym . O bram ow anie tego grobu było zniszczone przez późniejsze pochówki. W młodszej części ku rh an u odkryto grób zbudow any z p łyt kam iennych, lecz bez inw entarza. K. Schirw itz przypuszcza, że z tych w tórnych pochówków pochodzą znajdujące się w m uzeum w Q uedlin- burgu zabytki k u ltu r ceram iki sznurow ej i am for kulistych, lecz nie jest to pewne 152.K om entarz: sytuację stratygraficzną można zobrazow ać schem atem :

61. Rietzmeck, pow. Rosslau, A nhalt.W w arstw ie osadniczej w ystąpiły zabytki ku ltu r: am for ku listych, barnbur- skiej, Řivnáč i ceram iki szn u ro w ej153.K om entarz: prawdopodobnie w szystkie m ateria ły mogły być sobie współczesne, lecz sy tuacja jest tru d n a do zinterpretow ania.

62. Rössen, pow. M erseburg, pogranicze A nhaltu i Turyngii.W kurhan ie znajdow ały się groby w układzie stratygraficznym . Grób cen tra lny, najstarszy , należał do grupy K albsrie th k. ceram iki sznurowej. Miał form ę jam y nieco zagłębionej w pierw otny grunt. Zaw ierał tylko w iór krzem ienny. Był on przykry ty niew ielkim kurhanem , k tóry został rozbudow any w okresie zakładania grobu następnego. Grób drugi, młodszy, k. ceram iki sznurow ej, m iał form ę skrzyni kam iennej; zaw ierał am forę i puchar sznurowy. Z kolei młodszy od niego był grób k. pucharów dzw onow atych w yposażony w p u char. I wreszcie były pochówki w tórne, młodsze, z epoki brązu oraz późniejsze. Należy nadm ienić, że w w ypełnisku ku rh an u były rozproszone skorupy k. ceram iki wstęgowej k łu te j, pochodzące ze starszej niż k u rh an o sa d y 154. K om entarz: sytuację można zobrazować schem atem :

152 M a t t h i a s 1968, s. 60; M i l d e n b e r g e r 1953, s. 40.153 W e b e r 1966, s. 16 n.154 G r i m m 1940, s. 405; M i l d e n b e r g e r 195'3, s. 40.

http://rcin.org.pl

121

63. Rossleben, pow. A rtern , H arz-U nstru t.Były tu w ku rhan ie dwa groby k. ceram iki sznurowej usytuow ane jeden nad drugim. I tak na dnie jam y, na głębokości 50 cm, znajdow ał się pochów ek starszy z inw entarzem typu m ansfeldzkiego. Szkielet leżał skurczony na p ra wym boku, zorientow any SW—NE. Inw entarz: facetow any toporek kam ienny, nóż krzem ienny. Wyżej, na głębokości 15—18 cm, leżał pochówek młodszy. Zaw ierał skurczony szkielet ułożony na praw ym boku, zorientowany. SW—NE. Inw entarz: am fora z ornam entem sznurowym , puchar esowaty z ornam entem sznurowym , m iska na nóżkach i dwie siek ierk i kam ienne 155.

64. Sachsenberg, pow. A rtern , pogranicze H arzu i Turyngii.K urhan przypuszczalnie k. ceram iki sznurow ej zaw ierał w tórny, młodszy, pochówek k. pucharów dzw onow atych 156.

65. S chafstädt, pow. M erseburg, pogranicze A nhaltu i Turyngii.a) Dwa groby k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . Grób nr3, starszy , bez inw entarza. Grób n r 2, młodszy, z inw entarzem : am forka dwuuszna, puchar esowaty, m iska na nóżkach.b) G roby k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . G rób nr 9, starszy, zaw ierał dwie am fory dwuuszne, m iskę z uchem, fragm ent puchara z ornam entem sznurowym , fragm ent naczynia i cztery skorupy z odciskam i sznura. Grób n r 10, młodszy, zaw ierał am forę i puchar zdobione tró jk ą tam i i liniam i sznurowym i, fragm ent pucharu z ornam entem sznurow ym , p ły tkę kościaną i w iór krzem ienny.c) Trzy groby k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . G roby n r 34 i 35 były starsze, oba o niew iadom ej re lacji czasowej względem siebie, nadto był grób n r 36, młodszy. Grób n r 34 był jam ow y i zaw ierał resz tk i szkieletu. Był w nim baniasty pucharek bez ornam entu. Pochówek ten został naruszony przez grób n r 36, k tó ry naruszył też starszy grób n r 35. G roby n r 35 i 36 były zbudowane z p łyt kam iennych. Inw entarz grobu n r 35: jedna am fora cała i fragm enty drugiej, obie z m otyw am i sznurow ym i w form ie tró jką tów i linii, n iecharak terystyczna skorupa, ułam ek krzem ienia. Inw en tarz grobu n r 36: am fora dw uuszną z ornam entem sznurow ym i stem pelkowym , puchar esow aty z m otyw am i sznurow ym i w form ie tró jką tów i linii, puchar o cylindrycznej szyjce z uszkiem zdobiony liniam i sznurow ym i i stem pelkam i, pucharek mo- ździerzowaty z ornam entem sznurow ym , ucho od naczynia, odłupek k rzem ienny 157.K om entarz: sytuację można zobrazować schem atem :

d) Trzy obiekty k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . O biekt pierwszy, starszy, obejm ow ał przypuszczalnie trzy groby oznaczone num eram iI, II i III. W „grobie” n r I były resztk i dw u szkieletów ludzkich oraz inw entarz: am fora dw uuszną z ornam entem sznurow ym , am forka dw uuszną z o rnam entem sznurow ym i dołkowym, puchar esow aty zdobiony ornam entem d ra binkow ym i ściegiem bruzdow ym („Furchenstiech”), naczynie ja jow ate bez ornam entu , facetow any toporek kam ienny, siekierka i dwa w ióry z krzem ie-

155 F i s c h e r 1952, ryc. 2; K i l i a n 1955, s. 118; M a t t h i a s 1974, s. 228 n^ 158 F i s c h e r 1952, s. 170.157 M a t t h i a s 1956, s. 53 n.

http://rcin.org.pl

122

nia. W „grobie” n r II były 23 skorupy z am for z ornam entem sznurowym. W „grobie” nr III były tylko resztk i szkieletu ludzkiego. Jako młodsze w ystąpiły groby nr 1 i 2. W grobie n r 1 były: am fora dw uuszną z ornam entem sznurowym, pucharek m oździerzowaty z uszkiem zdobiony odciskam i sznura. W grobie n r 2 były (oprócz dwu zębów ludzkich): dwie am fory czworouszne z ornam entem sznurow ym i stem pelkowym , pięć skorup bez ornam entu , dwie przedziuraw ione muszie z ornam entem , narzędzie k rzem ien n e158.

66. Schlossvippach, pow. E rfu rt, Turyngia.W ku rhan ie zw anym K atzenhügel były dwa groby k. ceram iki sznurow ej przypuszczalnie w układzie stratygraficznym . W centrum kurhanu , na głębokości 380 cm, znajdow ał się grób przypuszczalnie starszy z naruszonym szkieletem. Inw entarz: am fora tu ryńska z ornam entem rytym , puchar esowaty z poziomym ornam entem rytym , k ilka skorup z ornam entem sznurow ym i dołkowym. We wschodniej części ku rhanu , na głębokości 240 cm, znajdow ał się grob przypuszczalnie m łodszy ze szkieletem skurczonym zorientow anym N—S. Inw entarz: puchar esowaty z poziomym ornam entem jodełkow ym i podw ójnymi lin ia m i159.K om entarz: można tylko dom niem ywać, że grób cen tralny był starszy od grobu wschodniego.

67. Schraplau, pow. M ansfeld, obszar H arzu.a) W kam iennym grobie skrzynkow ym znajdow ał się dziecięcy szkielet w pozycji skurczonej, obok którego były dwa naczynia dw u ku ltu r, nadto w isiorki z zębów zwierzęcych, ornam entow any k rążek z muszli, k ilka m ałych przedziuraw ionych płytek z m uszli i trzy odłupki krzem ienne. Naczynia: am fora dw u- uszna k. ceram iki sznurow ej z ornam entem sznurow ym i stem pelkow ym , k u bek grupy w altern ienbursk ie j 160.K om entarz: znalezisko zaśw iadcza współczesność dw u kultu r.b) G roby n r 2 i 4 w układzie stratygraficznym . Grób n r 2, k. ceram iki sznurow ej, starszy, m iał form ę skrzyni kam iennej, zaw ierał resztk i szkieletu i in w entarz: wysoką am forkę o profilu esow atym z ośmioma uszkam i, dwie skorupy z innego naczynia i w isiorek z zębów zwierzęcych. G rób n r 4, p rzypuszczalnie k. ceram iki sznurow ej, młodszy, był jam ow y, ze zniszczonym szkieletem w pozycji skurczonej na praw ym boku, zorientow anym NE—SW. B rak inw entarza 161.

68. Seebergen, pow. Gotha, Turyngia.W grobie były obok siebie ceram ika k. ceram iki sznurow ej i k. pucharów dzw onow atych 162.K om entarz: trudno zin terpretow ać to znalezisko. Nie jest w ykluczone, że zaświadcza ono współczesność dw u ku ltu r.

69. Söm m erda, pow. E rfu rt, Turyngia.W ku rhan ie stw ierdzono k ilka grobów w układzie stratygraficznym . W obiekcie w yróżniono dw ie fazy. Tzw. dolne p iętro zaw ierało trzy pochów ki k. ce ram iki sznurow ej ze szkieletam i skurczonym i. P rzy jednym by ł u łam ek kubka k. w czesnounietyckiej, przy innym — dwa przedziuraw ione k ły dzika. Obok, lecz nieco wyżej od tych grobów, był grób k. pucharów dzwonowatych. Tzw. górne piętro ku rhanu zaw ierało budowlę drew nianą i stożek kam ienny k. unie-

158 M a t t h i a s 1970, s. 24 n.159 L o e w e 1959, s. 35.™ G r i m m 1940, s. 404; M a t t h i a s 1974, s. 241; S c h u l z 1934, s. 37 n. 161 M a t t h i a s 1955, s. 81 n.; M a t t h i a s 1974, s. 246 n.188 F i s c h e r 1976b, s. 110.

http://rcin.org.pl

123

tyckiej typu „Leubing”; znaleziono skorupy i bryłk i brązu. W dolnej w arstw ie ku rhanu znajdow ały się rozproszone skorupy k. ceram iki sznurow ej oraz u łam ki zdobione ściegiem bruzdow ym („F urchenstiech”) 163.K om entarz: sytuację można zobrazować schem atem :

Nie jest wykluczone, że ułam ek naczynia wczesnounietyckiego jest starszy od grobu k. ceram iki sznurow ej, w którym go znaleziono.

70. Stebitz, pow. Bautzen, Saksonia.Była tu jam a zaw ierająca dwa puchary k. ceram iki sznurow ej oraz kubek k. u n ie ty ck ie j164.K om entarz: znalezisko jest tru d n e do zin terpretow ania.

71. S tobra, pow. W eim ar, Turyngia.W ku rhan ie zw. G rösser Hügel były groby dwu k u ltu r w układzie s tra ty graficznym . M iały one obudowę kam ienną. Oba leżały w rów nej odległości od środka kurhanu . G roby n r 1 i 3 należały do k. am for kulistych, w obu były pochówki zwierzęce. Grób n r 1 był zniszczony przez m łodszy grób n r 2 na leżący do k. ceram iki szn u ro w ej165.

72. S torkau, pow. S tendal, A ltm ark.Na stanow isku n r 2 była sytuacja stratygraficzna pośw iadczająca starszy wiek zabytków grupy Schönfeld k. ceram iki sznurow ej, a młodszy — z wczesnej epoki brązu 166.

73. Thüritz, pow. Kalbe, A ltm ark.W kurhan ie otoczonym dwoma kręgam i kam iennym i były dwa pochów ki k. ceram ik i sznurow ej w układzie stratygraficznym . Grób cen tralny , starszy, zaw iera ł pochówek ciałopalny. Inw entarz: puchar esow aty bez ornam entu , sześć liściow atych grotów krzem iennych, u łam ek siekiery krzem iennej. Pochówek w tórny, młodszy, zaw ierał esow aty puchar z poziomym m otyw em jodełkowym 167.

74. T illeda/K yffhauser, pow. Sangerhausen, H arz-U nstru t.Był tu k u rh an z pochów kam i w układzie stratygraficznym . Na szczycie zn a jdował się k rąg kam ienny. Znaleziono w nim pochówki i jam y grupy b e rn burskiej. Ponadto znaleziono puchar sznurow y przypuszczalnie z w tórnego grobu k. ceram iki sznurow ej 168.

75. Tröbsdorf, pow. Q uerfurt, pogranicze A nhaltu i Turyngii.Pod kurhanem znaleziono pochówki grupy bernbursk ie j. Z kolei we w schodniej części znaleziono zabytki k. ceram iki sznurow ej przypuszczalnie z w tó rnego, młodszego grobu. Inw entarz: puchar sznurowy, u łam ek siekiery kam iennej, trzy p rzę ś lik i169.

163 M i l d e n b e r g e r 1953, s. 42.164 B i l l i g 1958, s. 20.165 M i l d e n b e r g e r 1953, s. 43.166 W e t z e l (b. r. wyd.), s. 165.167 N i q u e t 1958, s. 246 n.169 M a t t h i a s 1974, s. 273.169 G r i m m 1940, s. 406; M i l d e n b e r g e r 1953, s. 44 n.

http://rcin.org.pl

124

76. Udestedt, pow. E rfurt, Turyngia.Odkryto tu grób k. ceram iki sznurow ej przecięty przez grób k. unietyckiej. W grobie „sznurow ym ” (głębokość 115 cm) leżał szkielet w pozycji skurczonej na praw ym boku, zorientow any W—E. Inw entarz: puchar, czarka, siekiera i nóż. Grób unietycki, młodszy, znajdow ał się na głębokości 50 c m 170.

77. U tenbach, pow. Apolda, Turyngia.Były tu dwa groby k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym , tj. jeden nad drugim. Grób dolny leżał na głębokości 100 cm i zaw ierał am forę, puchar, facetow any toporek, siekierkę i nóż z krzem ienia. Grób górny leżał na głębokości 60 cm i zaw ierał tylko am forę 171.

78. Völpke, pow. Oschersleben, Saksonia.Poświadczono tu sytuację stratygraficzną, z k tórej w ynikał starszy wiek g ru py Schönfeld k. ceram iki sznurow ej od ku ltu ry z wczesnej epoki b rą z u 172.

79. W ahlitz, pow. Burg, Dolne Łużyce.a) Na stanow isku n r 1, w m iejscu oznaczonym nrem 1, w yróżniono w w ydmie trzy pochówki k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . P ochówek dolny, na głębokości 170 cm, zaw ierał inw entarz: puchar esow aty z o rnam entem tró jką tów w ypełnionych stem pelkam i, trzy w iększe groty k rzem ienne z zaznaczonymi trzonkam i. Pochówek środkowy, na głębokości 130— 157 cm, zaw ierał inw entarz: puchar esowaty bez ornam entu, dwa groty k rzemienne podobne do poprzednich, ułam ek w ióra z krzem ienia. G rób górny, n a jmłodszy, na głębokości 110—125 cm, zaw ierał puchar esow aty bez ornam entu. We wszystkich trzech grobach były resztk i kości. N atom iast w grobie n a jwyższym, najm łodszym , w w ypełnisku znaleziono skorupy ku ltu ry Rössen i g rupy Schönfeld.Kom entarz: sytuację można zobrazować schem atem :

b) W m iejscu oznaczonym nrem 2 stw ierdzono trzy poziomy z pochów kam i k. ceram iki sznurow ej, położone jeden nad drugim. Grób dolny, najstarszy , sięgał głębokości 190/195 cm. Szkielet leżał na praw ym boku w pozycji sk u rczonej i by ł zorientow any W—E. Znaleziono też nadpalone kości i węgle drzewne. Inw entarz: w iór krzem ienny. Grób środkow y leżał na głębokości 150— 165 cm. Zaw ierał resztk i kości i inw entarz: kubek esow aty bez o rnam entu, siedem krzem iennych grotów liściow atych z zaznaczonym trzonkiem , grociki tró jk ą tn y i sercow aty, nóż i dwa w ióry z krzem ienia. Grób najwyższy, najm łodszy, na głębokości 125—140 cm, zaw ierał resztk i kości i niezdobiony puchar esowaty. Ponadto w tym grobie była w w ypełnisku domieszka m echaniczna w postaci k ilku skorup grupy Schöfeld k. ceram iki sznurowej. K om entarz: 'sytuację można zobrazować schem atem .

170 L o e w e s. 40.172 Wetzel (b. r. wy.), s. 165.171 L o e w e 1959, s. 42.

http://rcin.org.pl

125

c) W m iejscu oznaczonym nrem 3 stw ierdzono trzy groby jeden nad drugim . Grób najniższy, najstarszy , k. ceram iki sznurowej, położony na głębokości 120—130 cm, zaw ierał fragm ent zęba krow y i puchar esow aty z dwom a uszkami zdobiony poziomym ornam entem drabinkow ym . Jako dom ieszka w ystąpiły skorupy k. Rössen. Grób (?) środkow y nieokreślonej ku ltu ry , położony na głębokości 65 cm, zaw ierał resztk i szkieletu. B rak inw entarza. G rób najw yższy, najm łodszy, na głębokości 45—60 cm, zaw ierał inw entarz: puchar esowaty z poziomym ornam entem sznurow ym i trzy groty krzem ienne z zaznaczonym trzonkiem 173.K om entarz: sy tuację można zobrazować schem atem :

d) Dwa groby n r 63 i 64 z wczesnej epoki brązu znajdow ały się nad pochówkiem n r 2 k. ceram iki szn u ro w ej174.e) W dw u przypadkach groby k. unietyckiej leżały nad obiektam i k. ceram iki szn u ro w ej175.

80. W allendorf, pow. M erseburg, pogranicze A nhaltu i Turyngii.W kurhan ie zw. G rösser H uthügel były groby w układzie stratygraficznym . Grób centralny, najstarszy , przypuszczalnie grupy K albsrie th k. ceram iki sznurowej, zaw ierał skurczony szkielet bez inw entarza. Był on nak ry ty m ałym kurhanem i otoczony podw ójnym row kiem w form ie kręgu. N astępnie ku rhan był powiększony w okresie umieszczenia skrzynkowego grobu kam iennego k. ceram iki sznurow ej. Z aw ierał on k ilka skorup. Ponadto stw ierdzono, że row ki wokół ku rhanu przecięły wcześniejszą jam ę osadniczą z zabytkam i k u ltu r m ichelsberskiej i Salzm ünde, w dodatku skorupy z osady były rozproszone w kurhan ie 176.K om entarz: sy tuację można zobrazować schem atem :

173 B e h r e n s 1969a, s. 96, tab. 1; V o i g t 1953, s. 110 n.; 1970, ryc. 2.174 V o i g t 1955, s. 44.175 B e h r e n s 1971b, s. 146.176 F i s c h e r 1976b, s. 109; L ü n i n g 1967, s. 171; M i l d e n b e r g e r 1953,

s. 45; P r e u s s 1966, s. 55.

http://rcin.org.pl

126

81. W artin, pow. Angerm ünde, U ckerm ark.W grobowcu nr 60 typu kujaw skiego k. pucharów lejkow atych znajdow ały się w nasypie groby ku ltu r: am for kulistych, haw elańskiej, ceram iki sznurow ej i wczesnobrązowej. O grobie n r IVb k. ceram iki sznurow ej au tor pisze, że był usytuow any przy zachodniej części skrzyni grobu k. am for kulistych, pow yżej jąd ra gliniano-kam iennego; zachowały się długa kość i puchar sznurow y z le jkow atą szyjką 177.K om entarz: grób k. ceram iki sznurow ej jest w yraźnie młodszy od grobowca k. pucharów lejkow atych, lecz trudno zin terpretow ać jego stosunek czasowy do grobów k u ltu r am for kulistych i haw elańskiej.

82. W eimar, Turyngia.a) P rzy ulicy E rfurckiej stw ierdzono grób piętrow y nr 3 z dwoma pochów kam i jeden nad drugim. Pochówek dolny, przypuszczalnie k. ceram iki sznurow ej, zaw ierał resztki am fory tej kultury . Pochówek górny, bez inw entarza, zaw ierał szkielet skurczony ułożony na praw ym boku, zorientow any E—W.b) Przy „Sedenstrasse” były groby przypuszczalnie k. ceram iki sznurow ej je den nad drugim. Na głębokości 115 cm leżał szkielet skurczony, ułożony na lewym boku, zorientow any E—W. Nad nim, na głębokości 50 cm, znajdow ał się zniszczony pochówek bez inw entarza 178.

83. W esterhausen, pow. Q uedlinburg, obszar H arzu.a) Na stanow isku ,,Rosshöhe” znajdow ał się kurhan , w k tórym pod nasypem , w pierw otnym gruncie, znajdow ały się trzy groby przypuszczalnie k. ceram iki sznurowej, otoczone kręgiem kam iennym , przy czym przestrzeń m iędzy nim i była w ybrukow ana. Pochówek A zaw ierał skurczony szkielet dziecięcy ułożony na praw ym boku, bez inw entarza. Pochówek B zaw ierał szkielet skurczony ułożony na lewym boku, zorientow any E—W, także bez inw entarza. Pochówek C zaw ierał szkielet skurczony ułożony na lewym boku, zorientow any N—S, również bez inw entarza. Ponadto był jeszcze jeden grób, lecz nie wiadomo, w k tórej części kurhanu . Pod kurhanem były ślady osady z ceram iką grupy Schönfeld.b) Na stanow isku „H onigkopf” znajdow ał się k u rh an z grobam i w układzie stratygraficznym . Grób cen tralny k. ceram iki sznurow ej, starszy, leżał na pow ierzchni pierw otnego gruntu. Był nak ry ty karnem kam iennym . Z aw ierał skurczony szkielet na praw ym boku, zorientow any N—S. Był w nim kubek z ornam entem ry tym i stempelkowym. W południow o-w schodniej części k u rhanu, na głębokości 150 cm, znajdow ał się pochówek w tórny, młodszy, z resz tkam i kom ory kam iennej. Były w nim skorupy grupy Schönfeld. W północ- no-zachodniej części ku rhanu leżał na głębokości 75 cm drugi w tórny, młodszy, pochówek. Zaw ierał rozbity puchar k. pucharów dzw onow atych względnie k. unietyckiej. W ew nątrz ku rhanu było k ilka palenisk 179.Kom entarz: niew ątpliw ie grób k. ceram iki sznurow ej był starszy od grobów grupy Schönfeld i k. pucharów dzwonowatych względnie k. unietyckiej, n a tom iast nie wiadom o jaki był w zajem ny stosunek czasowy grobów młodszych.c) W k u rh an ie stw ierdzono dwa groby k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . Grób centralny, starszy, był w kopany w pierw otny grunt. Zaw ierał skurczony szkielet przykry ty potężnym karnem kam iennym , w k tó rym był puchar z uchem k. ceram iki sznurowej. Na brzegu ku rhanu w ystąpił

177 S i u c h n i ń s k i 1956, s. 16 n.; 1969, s. 200 n.178 L o e w e 1959, s. 47 n.179 M a t t h i a s 1968. s. 87 n.

http://rcin.org.pl

127

pochówek w tórny, młodszy, k tó ry m iał form ę skrzyni kam iennej; należał on do grupy Schönfeld 180.

84. W ohlsborn, pow. W eimar, Turyngia.W w ypełnisku jam y grobowej k. ceram iki sznurow ej znajdow ała się skorupa k. am for kulistych 181.K om entarz: uważam y, że znalezisko to poświadcza starszy w iek k. am for kulistych.

85. W ulfen, pow. Köthen, A nhalt.W kurhan ie były groby w układzie stratygraficznym . 30 cm poniżej pierw otnej pow ierzchni g run tu znajdow ało się k ilka grobów. Jeden z nich należał do grupy baalberskiej k. pucharów lejkow atych, drugi zaw ierał tylko w iór k rzem ienny (zapewne należał do grupy K albsrie th ceram iki sznurow ej), a trzeci był bez inw entarza. Na podobnej głębokości, w południow ej połowie kurhanu , znajdow ał się grób dziecięcy zaopatrzony w niezdobiony puchar k. ceram iki sznurow ej. W południow ej połowie ku rh an u znaleziono też m iskę k. ceram iki głęboko nakłuw anej („T iefstichkeram ik”). Znaleziono też groby ciałopalne z okresów lateńskiego i rzym skiego oraz przypuszczalnie k. u n ie ty c k ie j182. K om entarz: nie w iadom o jak zin terpretow ać starsze groby pod względem w zajem nej chronologii.

86. Inne.K. W. S truve w ym ienia pew ną liczbę miejscowości w północnej części NRD, w których znaleziono grobowce m egalityczne, przeważnie k. pucharów le jkow atych, przypuszczalnie z w tórnym i zabytkam i k. ceram iki sz n u ro w e j183. Beseritz koło F riedlandu, Blengow, pow. W ism ar, Dobbin, pow. G üstrow , Dölitz, F ried land i Gnoien, pow. M alchin, K uppentin , pow. Parchim , M alchin (miasto powiatowe), Pam pow, pow. Schw erin, Püttelkow , pow. M alchin, S ch licht, pow. N eustrelitz, S truer, pow. Malchow, Tatschow, pow. G üstrow , Viet- lübbe, pow. Parchim , Zeisendorf, pow. Rostock.

POLSKA

1. Brzezinki, woj. przem yskie.W kurhan ie n r IV były groby k. ceram iki sznurow ej w układzie s tra ty g ra ficznym. P ośrodku znajdow ał się grób centralny, starszy, otoczony row kam i kolistym i. Inw entarz: am fora czworouszna bez ornam entu , trzy puchary esowate z ornam entem jodełkowym , dwa noże krzem ienne. Rowki otaczające k u rh an i grób cen tralny były najpraw dopodobniej przecięte przez m łodszą jam ę grobową nr 1, w k tórej były węgle drzewne, fragm ent przepalonej belki i u łam ki am fory czworousznej bez ornam entu . Poza obrębem rowków znajdow ały się dwie jam y, n r 2 i 3, być może o charak terze grobowym , nie w iadom o czy młodsze, czy starsze od poprzednich grobów. Ponadto z czterech stron ku rh an u rozmieszczone były w dość regularnych odstępach cztery jam y bez zaby tków 184.

2. G ar bina, woj. elbląskie.Na stanow isku I odkryto osadę k. ceram iki sznurow ej, w k tórej w yróżniono kilka w arstw , przy czym najw ażniejsze były: starsza w arstw a V i m łodsza —

iść M i l d e n b e r g e r 1953, s. 45 n.181 L o e w e 1959, s. 55.182 M i l d e n b e r g e r 1953, s. 46 n.183 S t r u v e 1955, s. 90 n.184 M a c h n i k 1966a, s. 244 n.

http://rcin.org.pl

III, oddzielone od siebie cienką w arstew ką zaw ierającą zabytki, k tóre au tork i uważają za w ynik spływów z górnej w arstw y III. Ś rednia grubość starszej w arstw y V wynosiła 20—40 cm. Stw ierdzono w jej spągu jam y oraz ślady po slupach i kołkach sięgających calca. Zaw artość: liczne ułam ki ceram iki, krzem ienne odpadki i narzędzia, drobne zwęglone kości, grudki bursztynu, ułamki polepy, węgielki drzewne, u łam ki łupin orzechów laskowych. W śród ceram iki zw racają uwagę ułam ki esowatego puchara z ornam entem lin ii ry tych i stempelków. Miąższość młodszej w arstw y III w ynosiła 15—25 cm. Zaw artość: liczne ułam ki ceram iki i krzem ienie (m. in. narzędzia), bry łk i bu rszty nu, g rudki polepy, u łam ki kości, fragm enty łupin orzechów laskowych, w ęgielki drzewne. A utorki piszą, że ceram ika i krzem ienie w poszczególnych w arstw ach różniły się m iędzy so b ą 185.

3. Gorzów W ielkopolski, m iasto wojewódzkie.W grobie skrzynkow ym k. am for kulistych znaleziono toporek k. ceram iki sznurowej typu sobótczańskiego 186.K om entarz: albo toporek jest tu w tórny, albo współczesny grobowi.

4 . Gródek Nadbużny, woj. zamojskie.Na stanow isku 1 C, w osadzie k. pucharów lejkow atych, k tóra dostarczyła licznych zabytków, znaleziono w tych sam ych w arstw ach rów nież ułam ki ceram iki k. ceram iki sznurow ej g rupy w ołyńskiej oraz k. trypolskiej. Należy nadm ienić, że K. Jażdżew ski napisał, że ceram ika sznurow a w edług T. S. Pas- sek, pozostawała w symbiozie z k. trypo lską fazy C/II, co dowodziłoby w spółczesności skorup „sznurow ych” z osadą k. pucharów lejkow atych, gdyż ponadto w osadzie tej znaleziono dowody współczesności k. pucharów le jkow atych z k. trypolską fazy C II. Dla osady jest data radiow ęglow a 3100 ± 160 p .n .e .187.K om entarz: z jednej strony związek osady z późną k. trypolską w skazyw ałby wiek skorup „sznurow ych” na drugą połowę III tysiąclecia p.n.e., lecz z d ru giej strony przytoczona data radiowęglowa pozwala przypuszczać, że, być może, również ceram ika sznurow a sięga schyłku IV tysiąclecia p.n.e.

5. Guciów, woj. zamojskie.W kurhan ie n r 14 był grób dolny, starszy, k. ceram iki sznurow ej, zaw ierający esow aty puchar z ornam entem jodełkowym , a z kolei nad tym grobem zn a jdował się pochówek k. trzcinieckiej umieszczony w nasypie k u rh a n u 188.

6. Kolosy, woj. kieleckie.Był tu k u rhan n r I k. ceram iki sznurowej. Pod jego nasypem odkryto cztery obiekty, z których n r 3 i 4 m ają pozycję stratygraficzną jasno określoną, n a tom iast n r 1 i 2 m ają stra tyg ra fię niepew ną. Grób n r 1 leżał na zachód od środka kurhanu , uszkodził on starszy wkop — jam ę n r la , bez inw entarza. Grób nr 1 był zniszczony w czasach najnowszych. Grób n r 2, jam owy, leżał na zachód od grobu n r 1, był uszkodzony przez wkop n r 1. Zaw ierał szkielet położony na praw ym boku, głową ku SW. Na inw en tarz składały się dwa odłupki krzem ienne. Jego stra tyg ra fia w kopcu nie jest ściśle określona. G rób n r 3 leżał w pobliżu środka kurhanu . Był jam owy. Jego ściany były obłożone kam ieniam i, nadto w ew nątrz zaw ierał w arstw y z kam ieni. Na dnie leżały

128

185 M ą c z k o w s k a 1973, s. 303 n.; M ą c z k o w s k a , K u p c z y k 1972, s. 201 n.

186 W i ś l a ń s k i 1966, s. 111.187 J a ż d ż e w s k i 1958, s. 283 n.; K o w a l c z y k 1969, s. 36; P o k 1 e w s k i

1958, s. 3*18, 322.188 M a c h n i k 1966a, s. 146 n.

http://rcin.org.pl

129

dwa szkielety w pozycji w yprostow anej, na wznak, czaszkam i sk ierow ane na W. Inw entarz: toporek kam ienny. Spośród tych grobów n r 1 i 3, w kopane w calec, n iew ątpliw ie pow stały przed usypaniem kopca. Z kolei najm łodszy był grób niszow o-studniow y n r 4, gdyż jego kory tarz przecinał nasyp kurhanu . Zaw ierał skurczony szkielet ułożony na praw ym boku, głową ku S. Inw entarz: am fora z czterem a guzow atym i uszkam i i w ałkiem zdobionym pionow ym i nacięciam i, a nad nim ornam ent z trzech grup pionowych żłobków, puchar z ornam entem sznurowym , toporek kam ienny typu ślężańskiego, szydło m iedziane, dwie siekiery krzem ienne i w iórowiec krzem ienny 189.K om entarz: badacz ku rhanu A. K em pisty podaje dla grobów tak i schem at chronologiczny:

7. Koniusza, woj. krakow skie.W ku rhan ie otoczonym kuliście rowkiem znaleziono grób centralny, jam ow y, k. ceram iki sznurow ej typu K albsrieth . Zaw ierał on resztk i szkieletu oraz drapacz-nóż na długim wiórze krzem iennym . Z kolei row ek był przecięty przez grób k. ceram iki sznurow ej przypuszczalnie niszowy. Z aw ierał on dwa szkielety: jeden na dnie praw dopodobnie skurczony i wyżej — szkielet sk u rczony bez inw entarza. P rzy szkielecie dolnym znajdow ały się: fragm ent przedm iotu z rogu ew entualn ie kości, odłupek i ostrze krzem ienne, nadto w wy- pełnisku grobu był w iórowiec krzem ienny 190.

8. K raków -N ow a H uta, woj. krakow skie.W grobie n r 11/63 grupy chłopicko-w eselskiej były resztk i szkieletu i in w entarz: kubek z ornam entem potró jnych poziomych lin ii sznurowych, ochraniacz do łuku w form ie p ły tk i kam iennej z otw oram i (typowy dla k. pucharów dzwonowatych), szczątki w isiorka z bursztynu, kilka narzędzi krzem iennych 191. K om entarz: znalezienie pły tk i typowej dla k. pucharów dzw onow atych w skazuje na współczesność inw entarza dwu kultu r.

9. Książnice W ielkie, woj. kieleckie.W wielu grobach niszowych (nr I [4/1], II [5/2], III [6a/3], IV [6c/4], VI [lx/6]) k. ceram iki sznurow ej znajdow ały się domieszki zabytków k. pucharów le jkow atych. Ponadto były tu groby k. ceram iki sznurow ej w kopane w tórnie w jam y osadnicze k. pucharów lejkow atych. I tak w jam ę n r XLVI były w kopane trzy groby n r VII (46/7), V III (40/8) i IX (46/9); w jam ę n r XLVII — dwa groby n r X (47/11) i XI (47/12)192.

10. Lipie, woj. przem yskie.W ku rhan ie n r I były dwa pochówki k. ceram iki sznurow ej w układzie s tra tygraficznym . Pod kurhanem leżał grób starszy typu jamowego zaw ierający przepalone kości, węgle drzewne i inw entarz w postaci ułam ków naczyń: dwu am for dw uusznych bez ornam entu i puchara esowatego z ornam entem jodełkowym; był też nóż krzem ienny. Z kolei pośrodku, w nasypie ku rhanu , była jam a, być może grobowa, w k tórej znaleziono esow aty puchar z ornam entem

189 K e m p i s t y 1964—1965, s. 127 n.; 1970, s. 80 n.; 1978, s. 233 n.190 T u n i a 1980, s. 47-77.181 H a c h u l s k a-L e d w o s 1967, s. 90.192 M a c h n i k 1964, s. 341 n.


130

poziomych linii sznurow ych i stem pelków, k ilka skorup z innego naczynia i wiórek k rzem ienny193.

11. Łęki Male, woj. leszczyńskie.W kurhan ie n r IV k. unietyckiej znaleziono w nasypie, jako starsze domieszki mechaniczne, zabytki k. ceram iki sznurow ej: trzy u łam ki ceram iki z ornam entem sznurowym , ułam ek naczynia w orkowatego, sercow aty grocik krzem ienny194.

12. Ługi, woj. kaliskie.Grób szkieletowy zaw ierał ceram ikę k. am for kulistych i toporek kam ienny k. ceram iki sz n u ro w ej195.

13. Łukaw ica, woj. przem yskie.a) W kurhanie n r I k. ceram iki sznurow ej otoczonym koliście row kiem zn a jdowały się węgielki drzew ne i przepalone kości. Pochodzi z niego esow aty pucharek z ornam entem poziomych lin ii sznurowych. Ponadto w nasypie k u rhanu znajdow ały się, jako dom ieszka m echaniczna, luźne zabytki z osady k. pucharów lejkow atych oraz skorupy „sznurow e”.K om entarz: luźne zabytki w nasypie należy uznać za starsze, przy czym nie wiadom o jaka jest relacja czasowa m iędzy skorupam i k. pucharów le jkow atych, a k. ceram iki sznurow ej.b) W kurhan ie J k. ceram iki sznurow ej z row kiem dookolnym była jam a grobowa zaw ierająca k ilka skorup, natom iast nad n ią znajdow ały się p rzepalone kości, węgielki drzewne i inw entarz: puchar o ja jow atym brzuścu, p u charek sercowaty, m in iaturow y toporek kam ienny, siekierka kam ienna, siek ierka krzem ienna, dwa grociki krzem ienne, w iór krzem ienny, 11 odłupków z krzem ienia, kam ień. Z kolei w nasypie k u rh an u znajdow ały się jako dom ieszka m echaniczna, starsza od kurhanu , zabytki osadnicze k. pucharów le jkow atych i skorupy „sznurow e”.K om entarz: nie jest w iadom y w zajem ny stosunek czasowy luźnych zabytków k. pucharów lejkow atych i k. ceram ik i sznurowej.c) W kurhan ie K k. ceram iki sznurow ej z row kiem dookolnym znajdow ała się jam a grobowa z w ęgielkam i drzew nym i i zabytkam i: toporkiem kam iennym , siekierką krzem ienną i drapaczem z krzem ienia. N atom iast nad jam ą leżały dwa zniszczone naczynia: puchar esowaty bez ornam entu o w ydatnym brzuścu i pucharek esow aty z ornam entem sznurow ym poziomym i jodełkowym . Z kolei w nasypie ku rh an u znajdow ały się zabytki, jako starsza dom ieszka m echaniczna, z osady k. pucharów lejkow atych i skorupy „sznurow e” 196. K om entarz: nie jest w iadom a re lacja czasowa m iędzy zabytkam i dw u k u ltu r stanow iącym i domieszkę m echaniczną.

14. M iernów, woj. kieleckie.a) Pod kurhanem nr I k. trzcinieckiej znajdow ał się m ały k u rh an k. ceram iki sznurowej. Pod tym ostatnim , w stałym gruncie, znajdow ała się jam a grobowa ze skurczonym szkieletem ludzkim , którego czaszka leżała w zachodniej części grobu. Inw entarz: am fora tu ry ń sk a i w iór krzem ienny. Na północny zachód od grobu, na poziomie pierw otnego hum usu, znajdow ał się szkielet psa spoczyw ający na praw ym boku, czaszką ku S. Około 1 m dalej na zachód, na tym sam ym poziomie, leżała żuchw a świni. W ku rhan ie były też młodsze groby k. trzcinieckiej.

193 M a c h n i k 1966a, s. 246 n.194 K o w i a ń s k a-P i a s z y k o w a 1968, s. 6 n.195 W i ś l a ń s k i 1966, s. 151.196 M a c h n i k 1960a, s. 17 n.; 1961, s. 89 n.; 1966a, s. 248 n.; D z i e d u s z y c -

k a - M a c h n i k o w a , M a c h n i k 1959, s. 10 n.

http://rcin.org.pl

131

b) W kurhan ie n r II k. trzcinieckiej były też groby k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . M ianowicie pod kopcem były ku rhan ik i „sznurow e” n r II/2 i 11/3 oraz groby płaskie. Kopczyk n r II/2 k ry ł złożony pochówek k. ceram iki sznurow ej sk ładający się z dwóch jam nr 2 i 5. W obiekcie n r 2 były ślady ognia. Zaw ierał on w górnej części skurczony szkielet położony na praw ym boku, głową ku S. Inw entarz: szczątki rozbitego naczynia, toporek kam ienny, narzędzia krzem ienne i ślady patyny po m iedzianym przedmiocie. Drugi obiekt zaw ierał skorupy k. ceram iki sznurowej. Oba obiekty (nr 2 i 5) były otoczone koliście rowkiem . W dwóch m iejscach rowek był przerw any przez dwa groby n r 6 i 8 k. m ierzanow ickiej. Ponadto grób nr 8 zachodził na kory tarz prowadzący do niszy starszego pochówku k. ceram iki sznurow ej n r 11, k tóry naruszył row ek dookolny. Zaw ierał on resztk i szkieletu ułożonego w zdłuż k ie runku NW—SE. Inw entarz: puchar z cylindryczną szyjką, siekierka krzem ienna, w iór i odłupek z krzem ienia oraz jakby osełka z piaskowca. Ponadto, na w schodnim krańcu nasypu nr II/2 była jam a grobowa n r 10 ze śladam i ognia, bez zabytków. Znajdow ał się w niej pochówek krowy. Grób ten uszkodził wschodni skraj kopczyka n r II/2. Ponad grobem był usypany m ały kurhan ik . W południow ej części grobu n r 10 był w kopany pochówek n r 10a, k tó ry zaw ierał skurczony szkielet ludzki skierow any głową ku WWN; inw entarz: narzędzie krzem ienne i okruch kam ienia. W zachodniej części kopczyka n r II/2 był w kopany częściowo w górne partie obiektu n r 2 — grób n r 1, k tóry zaw ierał szkielet położony na praw ym boku, głową ku NE; in w entarza brak. W nasyp kopczyka n r II/2 był też w kopany grób n r 4 ze szczątkam i skurczonego szkieletu ułożonego wzdłuż k ie runku NW—SE; inw entarza brak. Między kopcam i n r II/2 i II/3 m ieściły się dwa pochówki: n r 3 ze szkieletem i inw entarzem k. m ierzanow ickiej oraz n r 2 — bez wyposażenia. Z kolei pod nasypem kopczyka n r II/3 znajdow ały się dwa pochówki. Była tu jam a ze śladam i przepalenia, w jej górnej części leżał szkielet w pozycji skurczonej, z ochrą, wyposażony w odłupki krzem ienne; o rien tacja szkieletu: W—E. Na poziomie wyższym jam a poszerzała się i tu znaleziono szkielet konia z ochrą. N asyp kopczyka n r II/3 wznosił się bezpośrednio nad k o n ie m 197. Należy dodać, że dla pochówku k. ceram iki sznurow ej w kurhan ie uzyskano datę radiow ęglow ą 2010 ± 100 (K—1837).K om entarz: w ślad za badaczem ku rhanu A. K em pistym sytuację s tra ty g ra ficzną można przedstaw ić następująco:

Faza V, k. trzciniecka.Faza IV, k. m ierzanow icka.Faza III, k. ceram iki sznurow ej (faza z grobem niszowym).Faza II, k. ceram iki sznurow ej (faza grobów ze szkieletam i barw ionym i

ochrą, pochówek konia, kopczyk II/3).Faza I, k. ceram iki sznurow ej (faza kopczyka II/2, pochówek z toporkiem

i naczyńkiem , ku rhan z row kiem o przebiegu kolistym ).15. M ierzanowice, woj. tarnobrzeskie.

a) Na stanow isku n r 1 znajdow ało się siedem obiektów w układzie s tra ty g ra ficznym. I tak jam a n r 13a grupy chłopicko-w eselskiej była przecięta przez jam ę n r 13b nie zaw ierającą m ateriałów . Z kolei jam a ta była przecięta w różnych m iejscach przez trzy obiekty: grób n r 4 grupy chłopicko-w eselskiej, grób n r 11 też chłopicko-w eselski i grób n r 12 k. m ierzanow ickiej. N astępnie obok

197 K e m p i s t y 1962—1963a, s. 70 n., 75 n.; 1962—1963b, s. 49 n.; 1964—1965, s. 126 n.; 1978, s. 9 n.

http://rcin.org.pl

132

jam y n r 13b leżał grób n r 1 k. złockiej, k tó ry był przecięty w dwóch m ie jscach przez dwa obiekty: w spom niany grób n r 4 grupy chłopicko-w eselskieji grób n r 9 k. m ie rzanow ick ie j198.Kom entarz: jeśli chodzi o k. ceram iki sznurow ej, to w ynika z tego, że grób k. złockiej był starszy od obiektów grupy chłopicko-w eselskiej i k. m ierzanowickiej.b) Na stanow isku n r 1 był grób n r 105 k. ceram iki sznurow ej w dużej jam ie, nad k tó rą od strony północno-w schodniej leżał grób n r 104 k. m ierzanow ickiej. Grób n r 105, starszy, zaw ierał szkielet na lewym boku w pozycji sk u rczonej. Inw entarz: puchar esowaty z poziomym ornam entem sznurow ym , siek ierka krzem ienna. Ponadto ponad grobem, do głębokości 75 cm, znajdow ało się kilkadziesiąt skorup, w tym część z ornam entem sznurowym , fragm ent am fory, jak się zdaje, k. am for kulistych i dwa w ióry k rzem ien n e199. K om entarz: można przypuszczać, że grób n r 105 został w kopany w obiekt k. am for kulistych i był od te j k u ltu ry młodszy. S y tuację można zobrazować schem atem :

c) Na stanow isku nr 1 był grób nr 1 k. złockiej zaw ierający pucharek le jko w aty z ornam entem sznurowym, trzy narzędzia krzem ienne i k ieł dzika. P onadto w grobie była skorupa k. m ierzanow ickiej 200.Kom entarz: domieszkę w postaci skorupy m ierzanow ickiej można byłoby uznać za starszą od grobu, gdyby nie fak t, że w grób n r 1 były w kopane dwa groby grupy chłopicko-w eselskiej i k. m ierzanow ickiej (por. wyżej), co w skazuje na możliwość dostania się skorupy w późniejszym okresie.d) Na stanow isku 5 były dwa groby k. ceram iki sznurow ej w kopane w siebie. Grób n r 19a, starszy, m iał form ę niszową, zaw ierał resztk i szkieletu, obok którego był fragm ent szczęki zwierzęcej. Inw entarz: pucharek doniczkow aty z ornam entem sznurow ym i stem pelkowym . W w ypełnisku grobu znajdow ały się drobne okruchy skorup praw dopodobnie k. pucharów lejkow atych. Grób n r 19b, młodszy zaw ierał resztk i szkieletu oraz pucharek esow aty o w ydatnym brzuścu zdobiony ornam entem jodełkow ym 201.K om entarz: sytuację można zobrazować schem atem :

198 Inform acja mgr. T. J. Bąbla. Porów naj też zbiory i arch iw um Państwowego M uzeum Archeologicznego w W arszawie.

199 U z a r o w i c z o w a 1970, s. 210 n.200 B ą b e 1, w druku.201 W r o t e k 1964, s. 49 n.

http://rcin.org.pl

133

e) W jam ę osadniczą k. złockiej lub k. am for kulistych były wcięte dwa groby, n r 55 i 57, k. m ierzanow ickiej 202

16. Modliborzyce, woj. bydgoskie.Przypuszczalnie w kurhan ie otoczonym koliście row kiem znajdow ał się grób k. ceram iki sznurow ej ze szkieletem skurczonym na lewym boku, zorientow anym S—N. Inw entarz: nóż krzem ienny (a więc byłby to pochówek typu K albsrieth). W górnej części jam y grobowej były m echaniczne domieszki s ta rsze, w skład których wchodziły m iędzy innym i skorupy k. am for kulistych. N atom iast rowek otaczający grób „sznurow y” był przecięty przez jam ę k. iw ień- s k ie j203.K om entarz: sytuację można zobrazować schem atem :

17. Nowiny, woj. bydgoskie.Nad jam ą k. am for kulistych leżał pucharek doniczkow aty k. ceram iki sznurowej 204.Kom entarz: naczynie „sznurow e” uw ażam y za późniejsze od jam y.

18. Nowy Darom in, woj. tarnobrzeskie.W jam ach osadniczych n r 3 i 4 k. pucharów lejkow atych były dwa drobne u łam ki ceram iki k. ceram iki sznurow ej 205.K om entarz: uważam y, że ceram ika sznurow a jako domieszka m echaniczna była starsza od jam.

19. P ikutkow o, woj. w łocławskie.a) Na stanow isku 5A bezpośrednio na grobie skrzynkow ym k. am for kulistych znajdow ały się groby przypuszczalnie k. ceram iki sznurow ej (brak w yposażenia) 206.b) W w arstw ie ku lturow ej k. pucharów lejkow atych znaleziono kilka skorup k. ceram iki sznurowej.Kom entarz: albo ceram ika sznurowa pochodzi ze zniszczonych grobów k. ceram ik i sznurow ej stw ierdzonych na tym stanow isku, albo jest ona w spółczesna ew entualnie starsza od osady k. pucharów lejkow atych.c) W grobie n r 8 przypuszczalnie k. ceram iki sznurow ej znajdow ały się zabytki k. pucharów lejkow atych, zapewne starsza domieszka m echan iczna207.

20. Racibórz-Ocice, woj. katowickie.Jam a z ceram iką grupy chłopicko-w eselskiej przecinała rów k. ceram iki prom ienistej 208.

21. Rosiejów, woj. kieleckie.S tw ierdzono tu k u rhan k. trzcinieckiej usypany na m ogiłach grupy k rakow skiej k. ceram iki sznurowej. T. Reym an uw ażał, że przerw a czasowa między

202 S a 1 e w i c z 1937, s. 50 n.203 W i ś l a ń s k i 1978, w druku.204 W i ś l a ń s k i 1966, s. 110.205 A n t o n i e w i c z 1925, s. 269.206 W i ś l a ń s k i 1966, s. 111.207 N i e s i o ł o w s k a 1967, s. 103, 115.208 K o z ł o w s k i 1972, s. 185.

http://rcin.org.pl

134

obiektam i obu k u ltu r była krótka, „pod czapką kopca bowiem zachowały się ostre, strom e nasypy m ogiłki sznurow ców ”, czego przykładem są obiekty nr 22 i 31 209.

22. Samborzec, woj. tarnobrzeskie.W grobie niszowym k. ceram iki sznurow ej znajdow ał się skurczony szkielet ludzki zaopatrzony w inw entarz: u łam ki am fory z ornam entem stem pelkowym , puchar esowaty z ornam entem sznurow ym i stem pelkow ym oraz siekierkę z krzem ienia pasiastego o form ie i surow cu typow ych dla k. am for k u listych 210.Kom entarz: znalezisko to zaświadcza współczesność dw u kultur.

23. Sarnowo, woj. włocławskie.W nasypie grobowca n r 2 należącego do k. pucharów lejkow atych znajdow ały się luźne ułam ki ceram iki k. ceram iki sznurowej. Zw raca uw agę fragm ent wylewu puchara lejkowatego zdobionego dołkam i i poziomymi lin iam i sznurowym i 211.K om entarz: praw dopodobnie ceram ika sznurow a jest starsza od grobowca.

24. Siciny, woj. leszczyńskie.W obrębie chaty k. am for kulistych znaleziono dwa toporki i siekierkę k a m ienną k. ceram iki sznurow ej. Jeden toporek znajdow ał się w płytszej p a rtii domostwa, a drugi — przy dnie jam y osadniczej 212.Kom entarz: najpraw dopodobniej zabytki k. ceram iki sznurow ej były w spółczesne osadzie.

25. Stok, woj. lubelskie.W grobie n r I k. am for kulistych znalazły się jako część w yposażenia dw a zabytki k. ceram iki sznurow ej: siekiera krzem ienna i sercow aty g ro c ik 213. Kom entarz: znaleziska świadczą o współczesności dwu kultur.

26. Strzyżów, woj. lubelskie.a) Na stanow isku IA jam a n r 2 k. strzyżowskiej w yraźnie znajdow ała się pod grobem k. trzc in ieck ie j214.b) Jam a nr 101a przypuszczalnie k. strzyżow skiej przecinała starszą jam ę n r 101 k. ceram iki wstęgowej m alow anej (lendzielskiej) 215.c) W jam ach k. strzyżow skiej znajdow ały się jako starsza dom ieszka m echaniczna skorupy k. am for k u lis ty ch 216.

27. Święcice, woj. kieleckie.W grobie nr 3 k. pucharów dzw onow atych stw ierdzono skurczony szkielet i inw entarz: kubek m iseczkow aty grupy chłopicko-w eselskiej, p ły tkę z łupku do łuku, m iedzianą ozdobę217.Kom entarz: uważam y, że została tu zaświadczona współczesność k. pucharów dzwonowatych i grupy chłopicko-weselskiej.

28. W ietrzychowice, woj. konińskie.

21)9 R e y m a n 1948, s. 42 n.210 Zbiory Zakładu Archeologii Małopolski IHKM PAN w Krakow ie.211 C h m i e l e w s k i 1952, s. 59.212 W o j c i e c h o w s k i 1966, s. 30 n.; 1967, s. 19 n.; 1971, s. 38 n.213 K o w a l c z y k 1953, s. 45; N o s e k 1964, tab. 67: 1, 9.214 G ł o s i k 1968, s. 23.215 P o d k o w i ń s k a 1960, s. 58. îl# S u 1 i m i r s k i 1968a, s. 207.21T P r o k o p o w i c z 1964, s. 402 n.

http://rcin.org.pl

135

W nasypie grobowca n r IV k. pucharów lejkow atych, w jego dolnej części, znajdow ały się dwie skorupy k. ceram iki szn u ro w ej218.K om entarz: najpraw dopodobniej skorupy „sznurow e” jako dom ieszka m echaniczna były starsze od grobowca.

29. W ilczogóra-W turek, woj. konińskie.Był tu przypuszczalnie zespół grobowy, w skład którego wchodziły: m isai siekiera k. am for kulistych, naczynie k. ceram iki sznurow ej i przęślik k. pucharów lejkow atych. T. W iślański pisze, że chodzi o zw arty zespół grobowy 219.K om entarz: wobec powyższego trudno w ysunąć pewne w nioski co do w zajem nej chronologii reprezentow anych tu ku ltu r.

30. Zarębowo, woj. włocławskie.Piec w chacie k. pucharów lejkow atych został przecięty przez grób k. ce ram iki sznurow ej 220.

31. Zesławice, woj. krakow skie.Znaleziono tu grób niszowy n r 220 przypuszczalnie k. ceram iki sznurow ej założony na teren ie osady k. ceram iki prom ienistej. W w ypełnisku grobu były drobne zabytki ostatn iej k u ltu ry 221.K om entarz: domieszka m echaniczna w w ypełnisku grobu świadczy o s ta r szym w ieku k. ceram iki prom ienistej.

32. Złota, woj. tarnobrzeskie.a) Na stanow isku „Grodzisko I” grób n r 30 (399a) k. złockiej naruszy ł rów osady k. ceram iki wstęgowej m alow anej (lendzielskiej), o czym św iadczył „profil grobu na row ie”; grób był młodszy, a rów starszy 222.b) Na stanow isku „Grodzisko I I ” grób n r 13 (34b) k. złockiej został przecięty przez grób n r 12 (34a) grupy chłopicko-w eselskiej. G rób k. złockiej był b ru kow any, został on w starożytności w yrabow any, z inw entarza zachow ały się resztk i skorup, w tym jedna z ornam entem sznurow ym falistym oraz odłupki krzem ienne. G rób m łodszy zaw ierał szkielet w pozycji skurczonej, zorientow any NW—SE. Inw entarz: kubek z prom ienistym ornam entem sznurow ym 223.c) Na stanow isku „Grodzisko I I ” w grobie n r 15 (76) k. ceram iki sznurow ej znaleziono liczne domieszki m echaniczne, wśród których udało się w yróżnić skorupy k u ltu r ceram iki wstęgowej ry te j i k łu tej. Była też skorupka z o rn am entem sznurow ym i stem pelkow ym 224.K om entarz: domieszkę m echaniczną u zn a jem y za starszą od grobu.d) Na stanow isku „Grodzisko I I ” w grobie n r 16 (93) k. ceram iki sznurow ej znaleziono dom ieszki m echaniczne, wśród których był grocik sercow aty i dwie skorupy z ornam entem sznurow ym 225.K om entarz: domieszkę m echaniczną uw ażam y za starszą od grobu.

218 J a d c z y k o w a 1971, s. 93 n.219 W i ś l a ń s k i 1966, s. 157 n.220 M a c h n i k 1967, s. 104; W i ś l a ń s k i 1966, s. 111.221 Z e m e ł k a 1959, s. 82 n.222 K r z a k 1961, s. 69.223 K r z a k 1958, s. 352 n.224 K r z a k 1958, s. 353 n. Porów naj też dokum entację w archiw um P aństw o

wego M uzeum Archeologicznego w W arszawie.225 K r z a k 1958, s. 357 n. Porów naj też dokum entację w archiw um P aństw o

wego Muzeum Archeologicznego w W arszawie.

http://rcin.org.pl

136

e) Na stanow isku „Nad W aw rem ” grób n r 74 k. ceram iki sznurow ej był współczesny jam ie n r 71 k. am for kulistych 226.f) Na stanow isku „Nad W aw rem ” w jam ie n r 184 k. am for kulistych znajdowała się am fora tu ry ń sk a k. ceram iki sznurow ej 227.K om entarz: znalezisko uw ażam y za dowód współczesności dwu ku ltu r, choć nie wykluczone, że am fora tu ryńska mogła dostać się do jam y później.g) Na stanow isku „Nad W aw rem ” w jam ach n r 49, 169 i 354 należących do k. am for kulistych znajdow ały się jako domieszka ułam ki am for tu ryńskich k. ceram iki sznurow ej 228.K om entarz: domieszki ceram iki sznurow ej uw ażam y za starsze od jam k. am for kulistych.h) Na stanow isku „Nad W aw rem ” w grobie n r 90 grupy krakow skiej k. ceram iki sznurow ej były m iędzy kośćmi szkieletu domieszki m echaniczne w postaci ułam ków ceram iki k. am for kulistych. Na w łaściw y inw entarz grobu składały się: le jow aty puchar sznurow y i dwie siekierki krzem ienne 229. K om entarz: dom ieszki m echaniczne uw ażam y za starsze od grobu.i) Na stanow isku „Nad W aw rem ” w grobie n r 232 k. ceram iki sznurow ej, g ru py krakow skiej, znajdow ały się rozrzucone obok szkieletu i wyposażenia skorupki k. am for k u lis ty ch 230.K om entarz: ponieważ chodzi o domieszkę m echaniczną skorupy k. am for k u listych uznajem y za starsze od grobu.j) Na stanow isku „Nad W aw rem ” był grób n r 237 należący do k. złockiej. Zasługują w nim na uwagę ślady zniszczenia jakiegoś pochówku k. złockiej, po którym w w ypełnisku zachowałysię zęby, fragm enty szczęki ludzkiej i potłuczone naczynia. Za występowaniem tu resztek grobu świadczy, poza kośćmi ludzkimi, głównie ceram ika, na k tórą składa się paręset ułam ków, przy czym większa ich część pochodzi zaledwie z paru naczyń, m ających cechy technologiczne ceram iki grobowej. Chodzi o ułam ki am fory, misy, naczynia szerokootworo- wego i skorupy z innych nie określonych naczyń. S tan zachow ania i lakoniczny opis grobu nie pozw alają stw ierdzić różnych aspektów pochówkowych, lecz pewne jest, że został naruszony i zniszczony jakiś pochówek. Co się tyczy szkieletów na dnie grobu, najostrożniej biorąc, tylko jeden, A, jako n a jlepiej zachowany, można uznać za m łodszy od zniszczonego pochówka. Pochówek A zaw ierał am forkę k. ceram iki sznurow ej w kształcie baniastego pucharka z cylindrycznym wylewem, zaopatrzoną w trzy uszka, zdobioną poziomymi liniam i sznurow ym i231.k) Na stan. „Nad W aw rem ” znajdow ało się skupisko grobów grupy k rakow skiej k. ceram iki sznurowej (nr 279, 293—295, 297, 297a) zlokalizowane na obszarze w ielokulturow ego obiektu n r 279 składającego się z dw u jam. Część grobów „sznurow ych” leżała obok obiektu i nie zaw ierała domieszek m echanicznych, natom iast część grobów leżała w obrębie jam y i zaw ierała domieszki mechaniczne zabytków tych ku ltu r, k tóre w ystępow ały w obiekcie n r 279.

226 K r z a k 1968, s. 105 n.; 1976a, s. 41. Porów naj też zbiory i archiw um P ań stwowego Muzeum Archeologicznego w W arszawie.

227 K r z a k 1969b, s. 248; 1976a, s. 39 n.228 K r z a k 1968, s. 103 n.; 1969b, s. 248; 1976a, s. 39 n.229 K r z a k 1968, s. 106. Porów naj też zbiory i archiw um Państwowego Muzeum

Archeologicznego w W arszawie.230 K r z a k 1968, s. 106. Porów naj też zbiory i archiw um Państwowego M u

zeum Archeologicznego w W arszawie.231 K r z a k 1970, s. 128 n., 187 n.

http://rcin.org.pl

137

W nosimy z tego, że cm entarzysko jest młodsze od obiektu. Należy nadm ienić, że w obiekcie tym były m ateria ły k. ceram iki sznurow ej, na k tóre m iędzy innym i składały się fragm ent pucharu esowatego z poziom ym ornam entem sznurow ym i stem pelkam i, fragm ent w ylew u z pucharu esowatego z o rnam entem sznurowym , fragm ent baniastego brzuśca od pucharu z ornam entem lin ii sznurow ych i jodełką. Nadto były zabytki ku ltu r: lendzielskiej, am for kulistych, złockiej i trzcinieckiej 232.Kom entarz: ze względu na obecność ceram iki trzcinieckiej zabytki w obiekcie n r 279 uznajem y za starsze tylko z pew nym praw dopodobieństw em .l) Na stan. „Nad W aw rem ” były dwa groby w układzie stratygraficznym . M ianowicie grób nr 297 k. ceram iki sznurow ej, grupy krakow skiej, był założony wcześniej niż grób n r 296 k. złockiej; na profilu grobu „sznurowego” widać, że wejście do niszy prowadziło od strony grobu złockiego, natom iast w grobie nr 296, w m iejscu, gdzie przypada wejście do k ryp ty grobu nr 297, znajdow ały się dwa naczynia. Grób n r 297, starszy, był niszowy, zaw ierał szkielet ludzki i inw entarz: dwa puchary lejkow ate k. ceram iki sznurow ej (związek jednego z nich z grobem nie jest pewny) oraz dwie siekierki: k a m ienną i krzem ienną. Grób n r 296, młodszy, był brukow any. Z aw ierał kości z trzech szkieletów. Obok jednego szkieletu leżały dwa kubki: jeden z poziomym ornam entem sznurow ym i stem pelkam i, drugi o baniastym brzuścu (zaginiony). Pod brukiem leżał tró jk ą tn y grocik krzem ienny233, ł) Na stan. „Nad W aw rem ” był grób grupy krakow skiej k. ceram iki sznurow ej n r 297a, w którego w ypełnisku, ponad szkieletem , znajdow ały się drobne u łam ki ceram iki ku ltu r: am for kulistych i ceram iki sznurowej. G rób natom iast zaw ierał skurczony szkielet ludzki i inw entarz: pucharek doniczkow aty z o rn am entem sznurowym , pucharek esowaty z ornam entem sznurow ym (zaginiony), krzem ienne dłutko (siekierka?), muszlę małża, skorupę bez ornam entu , odłu- pek krzem ienny 234.K om entarz: uważam y, że skorupy w w ypełnisku były starsze od grobu, m) Na stan. „Nad W aw rem ” w grobie n r 298 grupy krakow skiej k. ceram iki sznurow ej znajdow ały się w w ypełnisku luźne ułam ki ceram iki k. am for k u listych, k. złockiej, k. ceram iki sznurowej i k. nie określonej. N atom iast grób, k tó ry był typu niszowego, zaw ierał skurczony szkielet i inw entarz: am forę z listw ą i odciskam i sznura, pucharek doniczkowaty z ornam entem sznurowym i stem pelkow ym oraz siekierkę krzem ienną 235.Kom entarz: domieszkę m echaniczną w w ypełnisku uw ażam y za starszą od grobu.n) Na stan. „Nad W aw rem ” w grobie nr 381 k. pucharów dzw onowatych zn a jdow ała się domieszka m echaniczna w postaci skorupy k. złockiej236. K om entarz: domieszkę m echaniczną uw ażam y za starszą od grobu, o) P rzeglądając m ateria ły ze Złotej z badań w la tach 1926—1930 autorow i udało się w ośmiu przypadkach stw ierdzić w ystępow anie drobnych domieszek k. am for kulistych i k. złockiej w jam ach i grobach grupy chłopicko-w eselskiej i k. m ierzanow ickiej 237

232 K r z a k 1970, s. 151 n., 189.233 K r z a k 1970, s. 171 n., 191.234 K r z a k 1970, s. 176 n.285 K r z a k 1970, s. 189.236 Zbiory i archiw um Państw ow ego M uzeum Archeologicznego w W arsza

wie.237 K r z a k 1976a, s. 37.

http://rcin.org.pl

138

Kom entarz: domieszki m echaniczne uw ażam y za starsze od obiektów, w k tó rych one w ystąpiły.

33. Żerniki Górne, woj. kieleckie.Pod nasypem ku rhanu k. trzcinieckiej odkryto rozległe cm entarzysko płaskie ze 140 (w przybliżeniu) obiektam i, z czego około 100 stanowiło groby. Pod kurhanem były groby k. trzcinieckiej, k tó re przecinały groby w cześniejsze k. m ierzanow ickiej i k. ceram iki sznurow ej. Odkryto tu ogółem 21 grobów k. m ierzanow ickiej, k tóre ogólnie trzeba uznać za starsze od grobów k. trzc inieckiej a młodsze od grobów (niszowych) k. ceram iki sznurowej. Zostały też odkryte cztery groby grupy chłopicko-w eselskiej, przy czym w dwu p rzypadkach były one w kopane w kory tarze nisz grobowych k. ceram iki sznurowej, a jeden raz jam a grobu k. trzcinieckiej zachodziła na grób chłopicko- weselski. Co najm niej 34 groby należały do k. ceram iki sznurow ej; były w nich szkielety skurczone; w tej g rup ie 29 grobów było niszowych i pięć jamowych. Badacz ku rhanu A. K em pisty przypuszcza, że groby niszowe były innego w ieku niż groby jam owe, gdyż różniły się w yposażeniem . I tak groby jam owe zaw ierały w yłącznie puchark i doniczkowate i m oździerzowate — rzad kie w grobach niszowych. N atom iast te ostatn ie m iały z reguły wyposażenie składające się z am fory, pucharu zbliżonego do esowatego, n iekiedy innych naczyń; częste były czworościenne siek ierk i krzem ienne, czasem toporek k a m ienny niem al zawsze szydła kościane oraz odłupki i narzędzia krzem ienne. Do rzadkości należą naszyjnik i z płaskich w isiorków rogowych i paciorki z muszli; w niektórych grobach były w yroby z miedzi. Znaleziono też pochówek konia ze źrebięciem, bez wyposażenia, przypuszczalnie k. ceram iki sznurow ej (jest on starszy od fazy budowy kopca trzcinieckiego). Wokół n iektórych grobów były w ykopane rowki dookolne, które trudno w iązać z określonymi obiektam i.Sum ując, stw ierdzono tu następujące przecięcia stratygraficzne. Związane z k. trzciniecką: 1 — grób trzciniecki n r 71 przeciął starszy grób chłopicko- weselski n r 79; 2 — grób trzciniecki naruszył groby k. m ierzanow ickiej n r 27,80, 109 i praw ie całkowicie p rzykry ł grób n r 107; 3 — grób trzcin iecki n r 73 uszkodził starszy grób m ierzanow icki n r 80; 4 — trzcin iecki krąg kam ienny n r I był ustaw iony ponad grobem k. m ierzanow ickiej n r 16; 5 — krąg trzc iniecki n r II przebiegał nad grobem m ierzanow ickim n r 25. Zw iązane z k. ceram iki sznurow ej: 1 — groby k. m ierzanow ickiej n r 6 i 24 przecięły grób niszowy k. ceram iki sznurow ej n r 31, 2 — grób m ierzanow icki n r 32 przeciął starszy grób niszowy k. ceram iki sznurow ej n r 26, 3 — grób m ierzanow icki nr 25 przeciął groby niszowe k. ceram iki sznurow ej n r 31 i 34, 4 — grób m ierzanow icki n r 17 przeciął niszę grobu k. ceram iki sznurow ej n r 38 i zniszczył część grobu n r 17a, 5 — grób chłopicko-w eselski n r 59 naruszył starszy grób niszowy k. ceram iki sznurowej n r 90 288.K om entarz: sytuację można zobrazować schem atem :

288 K e m p i s t y 1964—1965, s. 129 n.; 1967—1968, s. 82 n.; 1970, s. 75 n.; 1978, s. 34 n.

http://rcin.org.pl

139

34. Żuków, woj. tarnobrzeskie.a) W grobie n r 1 (2) k. ceram iki sznurow ej były dom ieszki m echaniczne w postaci drobnych skorup k. ceram iki sznurow ej, k. am for ku listych i k u ltu ry nie określonej. N atom iast grób zaw ierał szkielet w pozycji na w znak z inw entarzem : dwa puchary zbliżone do esowatych z o rnam entem sznurowym, dwie siekierki krzem ienne, 21 grocików krzem iennych, dłu to kościane, dw ie pałeczki kościane oraz w ióry i odłupki krzem ienne.K om entarz: domieszki m echaniczne uw ażam y za starsze od grobu.b) W grobie n r 3 (4) k. ceram iki sznurow ej w ystąpiły, jako domieszka m echaniczna, drobne skorupy k. złockiej. N atom iast w łaściw y grób zaw ierał szkielet skurczony i inw entarz: puchar esowaty z o rnam entem sznurow ymi stem pelkow ym , dłuto i u łam ek szydła z kości, trzy siekierki krzem ienne oraz kilka narzędzi i odłupków krzem iennych 239.K om entarz: domieszkę m echaniczną uw ażam y za starszą od grobu.

REPUBLIKA FEDERALNA NIEMIEC

1. Achim, pow. Verden, Dolna Saksonia.W grobie znaleziono dwa puchary hybrydy łączące w sobie cechy k u ltu r ceram ik i sznurow ej i pucharów dzwonowatych, nadto dwa toporki k. ceram iki sznurow ej 240.

2. Bendorf, pow. Rendsburg, Szlezwik-Holsztyn.W kurhan ie n r 19 były dwa groby k. ceram iki sznurow ej w układzie s tra ty graficznym . Grób główny, starszy, znajdow ał się w ziemi pod kurhanem , zaw ierał toporek kam ienny oraz siekierkę i dłuto z krzem ienia. Grób w tórny, młodszy, leżał u szczytu kurhanu , zaw ierał lancetow aty sztylet i u łam ki ż a re n 241.

3. Boberg koło H am burga.Na stan. 15 znajdow ała się osada k. pucharów lejkow atych, w k tórej stw ie rdzono pucharek k. ceram iki sznurowej zbliżony do esowatego z ornam entem stem pelkow ym 242.Kom entarz: przypuszczalnie pucharek jest młodszy od osady, lecz nie można wykluczyć współczesności dw u kultur.

4. Bodman, pow. Stockach, Badenia—W irtem bergia.Stw ierdzono tu dw ie w arstw y kultu row e przedzielone w arstw ą jałow ą. W arstw a dolna należała przypuszczalnie do k. m ichelsberskiej, a w arstw a górna — do k. ceram iki szn u ro w ej243.

5. Borgdorf, pow. R endsburg, Szlezwik-Holsztyn.Był tu k u rh an k ry jący kam ienny grobowiec k. pucharów lejkow atych. W k a m iennym nasypie ku rh an u znajdow ał się fragm ent pucharu k. ceram iki sznurow ej 244.K om entarz: praw dopodoznie ułam ek pucharu był dom ieszką m echaniczną, s ta rszą od grobowca.

239 M a r c i n i a k 1960, s. 47 n.240 L a n t i n g , W a a l s 1976a, s. 13.241 S t r u v e 1955, s. 171.242 S t r u v e 1955, s. 85.243 B a e r 1959, s. 157 n.244 S t r u v e 1955, s. 89, 172.

http://rcin.org.pl

140

6. Börnsen, pow. H erzogtum -Lauenberg, Szlezwik-Holsztyn.W osadzie k. pucharów lejkow atych była dom ieszka w postaci skorup i n arzędzi k. ceram iki szn u ro w ej245.K om entarz: jeśli chodzi o relacje czasowe m iędzy zabytkam i obu ku ltu r, rysu ją się różne możliwości i trudno wypowiedzieć się definityw nie.

7. Bovenau, pow. Rendsburg, Szlezwik-Holsztyn.Była tu osada k. pucharów lejkow atych przecięta przez grób k. ceram iki sznurowej, k tóry zaw ierał dwa sztylety krzem ienne i toporek k am ien n y 246.

8. Fulda, m iasto powiatowe, Hesja.W kurhan ie grób k. ceram iki sznurow ej leżał poniżej grobu k. pucharów dzwonowatych 247.

9. G ram m dorf, pow. Oldenburg, Szlezwik-Holsztyn.W grobie kam iennym k. pucharów lejkow atych znajdow ały się inw entarze pochówków dwu ku ltu r: am for kulistych i ceram iki sznurow ej 248.K om entarz: zapewne chodzi o pochówki w tórne, młodsze, lecz trudno określić relacje czasowe m iędzy zabytkam i k u ltu r kulistych i ceram iki sznurowej.

10. G rossenbornholt, pow. Rendsburg, Szlezwik-Holsztyn.W kurhan ie z kręgiem kam iennym były dwa pochówki w układzie s tra ty graficznym. W pierw otnym gruncie leżał pochówek dolny, starszy, k. ceram iki sznurowej, z toporkiem kam iennym i siekierką krzem ienną. 40 cm w yżej, na pow ierzchni pierwotnego gruntu , leżał pochówek młodszy, zaw ierający puchar esowaty k. pucharów dzw onow atych z ornam entem strefow ym , toporek kam ienny k. ceram iki sznurowej, w isiorki z bursztynu, w iór krzem ienny, kam ień Żarnowy 249.Kom entarz: grób w tórny poświadcza współczesność k u ltu r ceram iki sznurow ej i pucharów dzwonowatych.

11. G ross-Flottbeck, Hamburg.W osadzie z ceram iką głęboko nakłuw aną („T iefstichkeram ik”) znaleziono frag m ent pucharu k. ceram iki sznurowej 250.K om entarz: przypuszczalnie puchar sznurow y jest młodszy od osady, lecz nie można wykluczyć innych relacji czasowych.

12. G rossgartach, pow. H eilbronn, B adenia-W irtem bergia.Na stan. „H euchelberg”, w nasypie dwu kurhanów k. ceram iki sznurowej, znaleziono skorupę k. m ichelsbersk ie j251.Kom entarz: skorupa stanow iła domieszkę m echaniczną i uw ażam y ją za s ta rszą od kurhanów .

13. H adem arschen, pow. Rendsburg, Szlezwik-Holsztyn.W grobowcu m egalitycznym k. pucharów lejkow atych znajdow ały się dwa w tórne pochówki k. ceram iki sznurow ej, oba różnego wieku. S tarszy zna jdował się w komorze. Z aw ierał pięć pucharów esowatych, dwa toporki k a - mienne i siekierkę krzem ienną. Pochów ek ten był p rzykry ty w arstw ą piasku. Na tej w arstw ie leżały resztk i w ielu szkieletów z inw entarzem właściwym dla późnego okresu sztyletowego: trzy sztylety krzem ienne oraz grocik i w iór krzem ienny 252.

245 S t r u v e 1955, s. 89.246 S t r u v e 1955, s. 89, 172 n.247 C h i 1 d e 1929, s. 157.248 S t r u v e 1955, s. 1 n., 89.. 165.249 L a n t i n g, W a a 1 s 1976a, s. 13; S t r u v e 1955, s. 173 n.250 S t r u v e 1955, s. 94.251 L ü n i n g 1967, s. 171. .252 S t r u v e 1955, s. 89, 174.

http://rcin.org.pl

141

14. H aim bach, pow. Fulda, Hesja.Na stan. „Schulzenberg” była osada k. m ichelsberskiej przecięta przez groby k u ltu r ceram iki sznurowej i pucharów dzw onow atych253.

15. H averbeck, Dolna Saksonia.W kurhan ie znajdow ały się dwa groby w układzie stratygraficznym . W p ie rwotnym gruncie był grób jamowy, starszy, k. ceram iki sznurow ej. Z aw ierał węgle drzewne, ułam ki przepalonych kości, przepalony kam ień i inw entarz: esowaty puchar z ornam entem poziomych linii sznurowych, przełam any w iór i dwa grociki z krzem ienia. Grób ten został p rzykry ty p łaskim kurhanem . Ponad tym grobem został założony na p ierw otnym gruncie pochówek m łodszy w drew nianej trum nie obudow anej kam ieniam i. Nad tym grobem został u sy pany w iększy kurhan , wokół którego zbudowano kam ienny okrąg. Nie w iadomo do jak iej k u ltu ry należał m łodszy pochówek. Zastosow anie trum ny wskazuje, że chodzi albo o późny neolit, albo wczesną epokę b rą z u 254.

16. H eilbrunnerberg koło Salzburga, B aw aria.S tw ierdzono tu w arstw ę ku lturow ą, pod i nad k tó rą były w arstw y jałowe. W arstw a zaw ierała zabytki k. ceram iki sznurow ej oraz ułam ek pucharu dzwonowatego 255.K om entarz: praw dopodobnie zabytki były sobie współczesne.

17. Holzhausen, Dolna Saksonia.Był tu k u rhan otoczony koliście dwoma rowkam i. J. Pätzhold w yróżnił w nim trzy w arstw y i odpow iadające im trzy pochówki k. ceram ik i sznurowej. W w arstw ie najwyższej m ieściła się najm łodsza jam a grobowa ze śladam i ognia. Zaw ierała puchar esowaty z ornam entem sznurow ym na całej w ysokości. Jam a ta była w kopana w inną, starszą jam ę grobową zaw ierającą toporek kam ienny. Z kolei niżej był trzeci, najsta rszy pochówek tkw iący w p ierw otnym gruncie pod kurhanem . Zaw ierał siekierkę i w iór z krzem ienia, nadto resztki szkieletu, jak się zdaje skurczonego, ułożonego na lewym boku głową ku E. Dla tego ku rh an u jest data radiow ęglow a: 2145 ± 110 p .n .e .256.

18. Ilvesheim , m iasto M annheim , Badenia—W irtem bergia.W grobie n r 74 z wczesnej epoki brązu był ułam ek pucharu k. ceram iki sznurowej 257.K om entarz: zapewne chodzi o domieszkę m echaniczną w skazującą na s ta r szeństwo k. ceram iki sznurowej.

19. Kalbeck, pow. Kleve, W estfalia.Toporek łódkow aty k. ceram iki sznurow ej został znaleziony wespół z pucharem dzw onow atym typu Veluwe 258.K om entarz: znalezisko to zaświadcza współczesność obu ku ltu r.

20. Las F rank fu rck i, koło F ran k fu rtu .W kurhan ie k. ceram iki sznurow ej znajdow ał się pochówek w tórny, młodszy, k. pucharów dzw onow atych 259.

21. Lockstedter Lager, pow. S teinburg, Szlezwik-Holsztyn.W kurhan ie znajdow ały się cztery groby ną różnych poziomach. W gruncie podkurhanow ym mieścił się grób k. ceram iki sznurow ej zaw ierający m isę bez ornam entu , pucharek esowaty k. pucharów dzw onow atych oraz siekierkę i w iór

253 L ü n i n g 1967, s. 171.254 J a c o b-F r i e s e n 1953, s. 12 n.255 S c h r ö t e r 1976a, s. 252.256 K r z a k 1959, s. 310 n.; P ä t z h o l d 1958, s. 3 n.257 K ö s t e r 1966, s. 63.258 L a n t i n g, W a a l s 1976a, s. 13; 1976b, s. 13.259 F i s c h e r 1972, s. 25 n.

http://rcin.org.pl

142

z krzem ienia. Na pow ierzchni grun tu były pochówki z dwiem a trum nam i, bez inw entarza. W górnej części ku rhanu znajdow ał się pochówek zaw ierający małe naczyńko i szydło z b rą z u 260.Kom entarz: sytuację można zobrazować schematem .

Uważamy, że najstarszy grób zaświadcza współczesność k u ltu r ceram iki sznurowej i pucharów dzwonowatych.

22. Lohm ühle, pow. R endsburg, Szlezwik-Holsztyn.W kurhan ie znajdow ały się dwa groby w układzie stratygraficznym . W g ru n cie podkurhanow ym był grób starszy k. ceram iki sznurow ej zaw ierający siekierkę i nóż z krzem ienia. Ponad pierw otnym gruntem leżał grób młodszy nie określonej k u ltu ry z czw orokątnym obram ow aniem kam iennym ; pod k am ieniam i m ieściła się spopielona w arstw a z w ęg lam i261.

23. Lütjenbornholt, pow. Rendsburg, Szlezwik-Holsztyn.a) W kurhan ie n r 24 znajdow ały się dwa groby w układzie stratygraficznym . W pierw otnym gruncie m ieścił się pochówek starszy, k. ceram iki sznurow ej, zaw ierający toporek kam ienny i w iór krzem ienny. Pod pow ierzchnią k u rhanu był grób młodszy nie określonej ku ltu ry . Z aw ierał pochówek ciałopalny w obudowie kam iennej.b) W kurhan ie n r 25 znajdow ały się dwa groby w układzie stratygraficznym . W gruncie pierw otnym był grób k. ceram iki sznurow ej, starszy, zaw ierający toporek kam ienny, siekierkę krzem ienną i dwa wióry. W górnej części k u rhanu był pochówek ciałopalny w obudowie kam iennej nie określonej k u ltu ry 262.

24. M eischenstorf, pow. Oldenburg, Szlezwik-Holsztyn.W kom orowym grobowcu kam iennym k. pucharów lejkow atych, po k tórym pozostały jedynie resztki, był w tórny pochówek zaw ierający obok siebie am - forkę k. am for kulistych i puchar esowaty z o rnam entem jodełkow ym k. ceram ik i sznurow ej 263.K om entarz: sy tuację można zobrazować schem atem .

25. Melzingen, pow. Uelzen, Dolna Saksonia.a) W ku rhan ie n r 2 znajdow ały się groby k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . Grób n r 1, starszy, k. ceram iki sznurow ej, był założony

260 S t r u v e 1955, s. 183.261 S t r u v e 1955, s. 175.282 S t r u v e 1955, s. 175 n.288 S t r u v e 1953, s. 3; 1955, s. 89, 166.

http://rcin.org.pl

143

w pierw otnym gruncie, pośrodku pod kurhanem . Jam owy. Zm arły leżał p rzypuszczalnie w yprostow any. Inw entarz: siekierka krzem ienna. Grób n r 2, m łodszy, k. ceram iki sznurow ej, m ieścił się w nasypie kurhanu . Inw entarz: puchar esow aty z ornam entem sznurow ym i siekierka krzem ienna. Ponadto w górnej, zniszczonej części ku rh an u był grób n r 5, młodszy, w którym znaleziono skorupy z pucharka esowatego bez ornam entu, z guzkiem, k. ceram iki sznurowej. Ponadto były dwa groby, n r 3 i 4, późnego, nieneolitycznego w ieku.b) W kurhan ie n r 3 znajdow ało się kilka grobów w układzie stratygraficznym . N ajstarsze pochówki nr 1, 2 i 3 były założone w pierw otnym gruncie. Grób n r 1, przypuszczalnie grupy K albsrie th k. ceram iki sznurow ej, leżał w obrębie dookolnego row ka kurhanowego. Jam ow y. B rak inw entarza. Grób nr 2, n ieokreślonej ku ltu ry , leżał poza obrębem kręgu. Jam ow y ze śladam i ogniska. B rak inw entarza. Grób n r 3, k. ceram iki sznurow ej, leżał rów nież poza obrębem kręgu. Jam ow y, z drobnym i węgielkami. Zaw ierał pucharek esowaty z ornam entem stempelkowym. Z kolei pozostałe dwa groby, n r 4 i 5, były młodsze od poprzednich. Grób n r 4, k. ceram iki sznurow ej, leżał na kopule k u rhanu usypanego w pierw otnej fazie, lecz pod płaszczem nasypu drugiej fazy. Z aw ierał resztk i jakby obudowy kam iennej. Inw entarz : trzy puchary esowate z ornam entem sznurow ym bądź żłobkowanym , dwa toporki kam ienne, siekierka krzem ienna. Grób n r 5, k. ceram iki sznurow ej, leżał ponad grobem n r 2, obok pierwszego nasypu kurhanow ego, lecz pod nasypem drugiej fazy. Był on przypuszczalnie współczesny grobowi n r 4. Inw en tarz zniszczony w postaci skorup przypuszczalnie z dw u naczyń.c) W ku rhan ie n r 4 znajdow ały się groby w układzie stratygraficznym . N ajstarsze pochówki nr 1, 2 i 3 leżały na p ierw otnej pow ierzchni w centrum kurhanu . Grób n r 1, k. ceram iki sznurow ej, był jam owy, częściowo nak ry ty kam ieniam i. Zaw ierał puchar esowaty z ornam entem jodełkowym . G roby n r 2 i 3 były współczesne grobowi poprzedniem u. W grobie n r 2 były resztki kości. T rafia ły się też pojedyncze kam ienie. W grobie n r 3 udało się wyróżnić ślady szkieletu skierowanego głową na S. Były ślady słupów po jakiejś konstrukcji drew nianej. W obrębie tych grobów leżało p arę w isiorków z bu rszty nu. Z kolei młodszy był grób n r 4 k. ceram iki sznurow ej. Leżał on na nasypie kurhanu . Zm arły mieścił się przypuszczalnie w drew nianej komorze. In w en tarz: siedem pucharów zdobionych przew ażnie ornam entem sznurowym , a je den — motywem jodełkowym, siekierka krzem ienna oraz jakieś skorupy i k rzem ienie w w ypełnisku jam y grobowej. Z kolei jako najm łodszy w ystąp ił grób n r 5 grupy Schönfeld. Leżał on ponad grobem n r 4. Były w nim skorupy z m isy 264.

26. Neu-Boberg, koło H am burga.W osadzie k. pucharów lejkow atych znajdow ały się skorupy i narzędzia k. ceram ik i sznurow ej 265.K om entarz: nie wiadom o jak określić relacje czasowe m iędzy zabytkam i dwu ku ltu r.

27. Oersdorf, pow. Rendsburg, Szlezwik-Holsztyn.W kurhan ie znajdow ały się groby w układzie stratygraficznym . W pierw otnym gruncie leżał pochówek k. ceram iki sznurow ej z toporkiem kam iennym i siek ierką krzem ienną. 28 cm ponad dnem poprzedniego grobu znajdow ał się sztylet krzem ienny zapewne z młodszego pochów ku k. ceram iki sznurow ej. Z kolei w pokryw ie kurhanu , 100 cm pod powierzchnią, znajdow ało się pale

264 A s m u s 1948, s. 8 n. 265 S t r u v e 1955. s. 89.

http://rcin.org.pl

144

nisko, nóż krzem ienny i ciałopalny pochówek urnow y z okresu poneolitycz- nego 266.

28. Oldendorf, pow. Lüneburg, Dolna Saksonia.Grób m egalityczny zaw ierał następującą stratygrafię . N ajstarsza była ceram ika głęboko nakłuw ana („T iefstichkeram ik”), młodsza — k. am for kulistych i najm łodsza — k. ceram iki sznurow ej 267.

29. O lderup, pow. Husum , Szlezwik-Holsztyn.W grobie korytarzow ym k. pucharów lejkow atych znajdow ał się toporek k a m ienny k. ceram iki sznurow ej 268.Kom entarz: zapewne toporek zajm uje pozycję w tórną w stosunku do grobowca.

30. Peissen, pow. Steiberg, Szlezwik-Holsztyn.W kurhanie były dwa groby w układzie stratygraficznym . Grób starszy k. ceram iki sznurowej znajdow ał się w gruncie podkurhanow ym , zaw ierał resztki trum ny i toporek kam ienny. Ponad gruntem pierw otnym leżał pochówek n ieokreślonej k u ltu ry bez inw entarza 269.

31. Putlos, pow. Oldenburg, Szlezwik-Holsztyn.a) W grobie znajdow ały się obok siebie zabytki k. ceram iki sznurow ej i k. p u charów lejkow atych.Kom entarz: zapewne zabytki „sznurow e" były w tórne, młodsze.b) Komora kam ienna k. pucharów lejkow atych z pochówkiem w tórnym k. ceram iki sznurowej 270.

32. Rethw ischdorf, pow. S torm arn, Szlezwik-Holsztyn.W kurhanie było pięć grobów zapewne k. ceram iki sznurow ej w układzie s tra tygraficznym . N ajstarszy był pochówek założony na pierw otnej pow ierzchni gruntu. Jako młodsze w ystąpiły cztery groby i m iejsce ofiarnicze zlokalizowane w nasypie k u rh a n u 271.

33. Schalkholz, pow, N orderdithm arschen, Szlezwik-Holsztyn.W stosunku do grobu k. pucharów lejkow atych w ystąpił w tórny pochówek k. ceram iki sznurowej 272.

34. Schönau, pow. S torm arn, Szlezwik-Holsztyn.W kurhan ie k. pucharów lejkow atych zaw ierającym grób m egalityczny zn a jdował się w nasypie, poza kom orą, puchar esowaty k. ceram iki sznurow ej 273. Kom entarz: uważam y, że puchar jest w tórny w stosunku do kurhanu .

35. Urm itz, pow. Koblencja, obszar nad środkowym Renem.Stwierdzono tu stratygraficzne następstw o k. ceram iki sznurow ej po k. mi- chelsberskiej 274.

36. Utecht, pow. Schönberg, Baw aria.W kam iennej komorze k. pucharów lejkow atych znajdow ały się dodatkowo zabytki k. ceram iki sznurow ej: puchar, toporek, grocik i inne przedm ioty 275. Kom entarz: zapewne zabytki „sznurow e” są w tórne w stosunku do grobowca.

37. Völkersen, pow. Verden, Dolna Saksonia.

266 S t r u v e 1955, s. 176.287 F i s c h e r 1976b, s. 108.268 S t r u v e 1955, s. 90, 160.269 S t r u v e 1955, s. 184.870 S t r u v e 1955, s. 89, 164, 166.271 S t r u v e 1955, s. 186.272 S t r u v e '1955, s. 89.278 S t r u v e 1955, s. 88, 186.274 F i s c h e r 1976b, s. 109.273 S t r u v e 1955, s. 90.

http://rcin.org.pl

145

W kam iennym grobowcu k. pucharów lejkow atych przypom inającym dolmen znalazły się w ew nątrz zabytki k. ceram iki sznurow ej: puchar esow aty i siek ierka krzem ienna. Należy nadm ienić, że zabytki k. pucharów lejkow atych znajdow ały się z zew nątrz kom ory 276.Kom entarz: zapewne grobowiec został w ykorzystany w tórnie przez ludność k. ceram iki sznurowej a wcześniejsza zaw artość grobowca została w yrzucona na zewnątrz.

38. W ahlstedt, pow. Segeberg, Szlezwik-Holsztyn.W kurhan ie nr 2 znajdow ały się groby w układzie stratygraficznym . N ajstarszy był grób k. ceram iki sznurow ej w kopany w pierw otny grunt. Z aw ierał on toporek kam ienny, trzy siekierki krzem ienne, krążek i w isiorki z burszty nu, nóż krzem ienny. Z kolei 20 cm ponad gruntem , nad grobem poprzednim , znajdow ał się pochówek bez inw entarza przypuszczalnie k. ceram iki sznurowej. N astępnie 70 cm ponad gruntem były dwa groby k. ceram iki sznurow ej wyposażone, każdy, w sztylet krzem ienny. I wreszcie było k ilka grobów z młodszej epoki brązu 277.

39. W arringholz, pow. Rendsburg, Szlezwik-Holsztyn.W podłużnej czw orokątnej komorze k. pucharów lejkow atych znajdow ały się zabytki k. ceram iki sznurow ej: puchar z ornam entem jodełkowym i siekierka krzem ienna 278.Kom entarz: zapewne kom ora była w tórnie w ykorzystana przez ludność k. ceram iki sznurowej, a jej p ierw otna zaw artość została usunięta.

40. W itterw ater, pow. Uelzen, Dolna Saksonia.Grób k. ceram iki sznurow ej z pucharkiem esow atym był w kopany w osadę k. pucharów lejkow atych 279.

41. W ohlers, pow. Stade, Szlezwik-Holsztyn.Był tu grób w kopany w pierw otny g run t kurhanow y. Zaw ierał toporek k a m ienny k. ceram iki sznurow ej i siekierkę typu megalitycznego (tj. k. pucharów lejkow atych) 280.Kom entarz: uważam y, że znalezisko to raczej zaświadcza współczesność dwu ku ltu r, lecz należy liczyć się z możliwością, że siekierka została znaleziona przez ludzi k. ceram iki sznurow ej i włożona do grobu.

42. W olkenweche, pow. S torm arn , Szlezwik-Holsztyn.W osadzie bagiennej stw ierdzono dwa poziomy stratygraficzne: 1) dolny, s ta r szy, z zabytkam i k. pucharów lejkow atych, 2) górny, młodszy, z zabytkam i ku ltu r ceram iki sznurowej i pucharów dzw onow atych281.K om entarz: nie wiadom o, jak określić relację czasową m iędzy zabytkam i k. ceram iki sznurow ej i k. pucharów dzwonowatych.

43. Worms, N adrenia-Pfalz .W grobie stw ierdzono obok siebie puchar k. ceram iki sznurow ej oraz siekierkę i puchar k. pucharów dzw onow atych 282.K om entarz: znalezisko to zaświadcza współczesność dwu kultu r.

44. Inne.a) K. W. S truve inform uje, nie podając miejscowości, że w B randenburgii

276 S c h ü n e m a n n 1972, s. 8 n.277 S t r u v e 1955, s. 182.278 S t r u v e 1955, s. 177.279 V o s s 1965, s. 347.280 S t r u v e 1955, s. 93.281 S t r u v e 1955, s. 89, 187.282 F i s c h e r 1976b, s. 110.

10 — G eneza i chronologia... http://rcin.org.pl

146

znaleziono grób, k tóry zaw ierał am forę k. am for kulistych i puchar k. ceram iki sznu row ej283.Kom entarz: uważam y, że znalezisko to zaświadcza współczesność dwu kultur.b) K. W. S truve w ym ienia pew ną liczbę miejscowości w północnej części RFN, w których znaleziono grobowce m egalityczne przeważnie k. pucharów lejkow atych z w tórnym i zapew ne zabytkam i k. ceram iki sznurow ej284. Są to miejscowości: B liedersdorf, pow. Stade, B ruchtorf, pow. Uelzen, Cram on, pow. Machów, Deinste, pow. Stade, D riehausen, pow. W ittlage, Em sen-Langenrehm , pow. H arburg, E verstorfer Forst-N aschendorf, G aarzerhof, G odenstedt, pow. Brem ervörde, H am m ah, pow. Stade, H olthusen, M assendorf i Melzingen, pow. Uelzen, M undersum , pow. Lingen, O stereistedt, pow. Brem ervörde, Scharnhop, pow. Uelzen, Seelhorn, pow. Soltan, Sottorf, pow. Lüneburg, Südbostel, pow. Fallingsbostel, Tw istenbostel, pow. Brem ervörde, Uffeln, pow. Bersenbrück.c) K. W. S truve i K. Ebbesen inform ują, nie podając m iejscowości, że w północno-zachodniej części RFN w kurhanach k. ceram iki sznurow ej stw ierdzono pojedyncze okazy ceram iki głęboko nakłuw anej („T iefstichkeram ik”)285. Kom entarz: uważam y, że ceram ika ta stanow i domieszkę m echaniczną i jest starsza od kurhanów .

SZWAJCARIA

1. Eschenz na wyspie Werd.W arstw a kulturow a k. m ichelsberskiej była przykry ta w arstw ą k. ceram iki sznu row ej286.

2. N euenburger See.Stw ierdzono tu stratygraficzne następstw o w arstw osadniczych ku ltu r: Cor- taillod, Horgen i ceram iki sznurowej. Ta ostatn ia była najm łodsza 287.

3. Rössen.W kurhanie k. ceram iki sznurowej znajdow ał się w tórny, młodszy pochówek k. pucharów dzwonowatych 288.

4. U toquai, Zurych.Stwierdzono tu dwie w arstw y osadnicze, z k tórych starsza należała do k. hor- geńskiej, a młodsza do k. ceram iki sznurow ej 289.

SZWECJA

1. A ttagården, Gotlandia.W grobie korytarzow ym k. pucharów lejkow atych był puchar k. ceram iki sznurowej 290.Kom entarz: zapewne puchar był w tórny w stosunku do grobu.

2. Bråviken, Gotlandia.

283 S t r u v e 1953, s. 7.284 M ü l l e r-K a r p e 1974, s. 337 n.; S t r u v e 1955, s. 90 n.2 8 5 S t r u v e 1955, s. 90.286 B a e r 1959, s. 162 n.287 S t r u v e 1955, s. 118.288 G u y a n 1949—1950, s. 169.289 M ü 11 e r-K a r p e 1974, s. 962; S t r a h m 1971, s. 17 n.; S t r u v e 1955,

s. 118.290 F o r s s a n d e r 1933, s. 98 n.

http://rcin.org.pl

147

Był tu grób ze szkieletem skurczonym , przy k tórym znalazł się toporek k. p u charów lejkow atych 291.Kom entarz: znalezisko to poświadcza albo kontakt, albo ew olucję od k. p u charów lejkow atych do k. ceram iki sznurow ej, gdyż szkielety skurczone są właściwe dla k. ceram iki sznurowej.

3. Fagervik.S tw ierdzono tu osadę, w której poniżej zabytków k. ceram iki dołkow o-grzebykowej znalazła się ceram ika k. ceram iki sznurow ej 292.

4. G antofta, Schonen.W m egalitycznym grobie korytarzow ym k. pucharów lejkow atych znaleziono puchar k. ceram iki szn u ro w ej293.K om entarz: zapew ne puchar był w tórny w stosunku do grobu.

5. Gillhög.W grobie korytarzow ym k. pucharów lejkow atych był toporek k. ceram iki sznurow ej 294. *K om entarz: zapewne toporek jest w tórny w stosunku do grobu.

6. Höj, Schonen.W grobie korytarzow ym k. pucharów lejkow atych znajdow ały się fragm enty naczynia k. ceram iki szn u ro w ej295.Kom entarz: zapewne ceram ika sznurowa jest w tórna w stosunku do grobu.

7. Jonstorp , Schonen.W osadzie k. ceram iki dołkowo-grzebykowej znaleziono toporek k. ceram iki sznurow ej 296.K om entarz: być może świadczy to o współczesności dwu k u ltu r, lecz trzeba zaznaczyć, że sytuacja jest wieloznaczna.

8. K arleby.W grobie korytarzow ym k. pucharów lejkow atych, w górnej w arstw ie, leżały naczynia k. ceram iki sznurow ej 297.K om entarz: praw dopodobnie ceram ika sznurow a była w tórna, młodsza.

9. K lövagården, Gotlandia.W grobie korytarzow ym k. pucharów lejkow atych znajdow ał się puchar k. ceram ik i szn u ro w ej298.K om entarz: zapewne puchar jest w tórny w stosunku do grobu.

10. Kvistofta.W grobie korytarzow ym k. pucharów lejkow atych n r 36 znaleziono w górnej w arstw ie dwa naczynia k. ceram iki szn u ro w ej299.K om entarz: praw dopodobnie ceram ika sznurow a była w tórna, młodsza.

11. Särslöv, Schonen.W grobie korytarzow ym k. pucharów lejkow atych znajdow ał się puchar k. ceram ik i sznurow ej 300.K om entarz: zapewne puchar sznurow y był w tórny w stosunku do grobu.

291 R y d b e c k 1938, s. 101.292 B e c k e r 1954, s. 127.293 F o r s s a n d e r 1933, s. 98 n. 234 F o r s s a n d e r 1933, s. 98 n. 295 F o r s s a n d e r 1933, s. 98 n. 296 B e c k e r 1954, s. 113.297 M a l m e r 1962, s. 721.298 F o r s s a n d e r 1933, s. 98 n.299 M a l m e r 1962, s. 252, 721.300 F o r s s a n d e r 1933, s. 98 n.

http://rcin.org.pl

118

12. S iretorp, Blekinge.Była tu osadnicza sekwencja stratygraficzna złożona z w ielu w arstw . W yliczamy w arstw y od góry. W arstw a 1 była jałow a. W arstw a 20 zaw ierała n ieokreślone odłupki krzem ienne. W arstw a 2 — piasek eoliczny z ceram iką k. ceram iki dołkowo-grzebykowej oraz arte fak tam i k. ceram iki sznurow ej i ze środkowego neolitu. W arstw y 2a i 3 — z krzem ieniam i ze środkowego neolitu. W arstw y 4—6 — piasek z ceram iką k. pucharów lejkow atych i wczesnoneoli- tycznym i narzędziam i krzem iennym i. W arstw a 7 — z arte fak tam i, jak w w a rstw ach 4—6, oraz palenisko spoczywające na w arstw ie. W arstw a 8 — z nie- datow anym i w yrobam i krzem iennym i. W arstw a 9 — ja ło w a 301.Kom entarz: w ynikałoby z tego, że k. pucharów lejkow atych była najstarsza, natom iast młodsze a zarazem współczesne sobie — k. ceram iki dołkow o-grzebykowej i k. ceram iki sznurowej.

13. Skepparslöv.W grobie korytarzow ym n r 78 znaleziono skorupę k. pucharów lejkow atych, 10 cm wyżej — naczynie k. ceram iki sznurowej, z kolei 40 cm wyżej stw ie rdzono w arstw ę późnoneolityczną 302.K om entarz: znalezisko to raczej zaświadcza następstw o k. ceram iki sznurowej po k. pucharów lejkow atych.

14. V ästerbjers, Gotlandia.a) W grobie n r 7 k. ceram iki dołkowo-grzebykowej znaleziono obok siebie toporek kam ienny k. ceram iki sznurow ej i trzy grociki k. ceram iki dołkowo- grzebykowej.K om entarz: znalezisko to zaświadcza współczesność dwu kultur.b) Na tym samym cm entarzysku w grobie n r 39 k. ceram iki dołkow o-grzebykowej znaleziono toporek kam ienny k. ceram iki sznurowej, siekierkę k rzem ienną, ponad sześć szydeł kościanych, kilka zębów świni, ru rkow ate w isiorki i skorupy typowe dla k. ceram iki dołkow o-grzebykow ej303.K om entarz: zabytki zaśw iadczają współczesność dw u kultur.

15. Inne.Oprócz przypadków zanotow anych w niniejszym katalogu w Szwecji w ielokrotnie stw ierdzono w tórne zabytki k. ceram iki sznurow ej w grobach m egalitycznych k. pucharów lejkow atych 304.

ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK RADZIECKICH

1. Akali, brzeg jeziora Czudzkiego, Estonia.Na brzegu rzeki A kali odkryto osadę z w arstw ą ku ltu row ą o miąższości 50—70 cm. W dolnej części stw ierdzono zabytki k. ceram iki dołkow o-grzebykowej, a w poziomie górnym — ceram ikę sznurow ą i m ałą ilość skorup k. ceram iki dołkowo-grzebykowej 305.K om entarz: uważam y, że k. ceram iki sznurow ej jest tu młodsza od k. ceram iki dołkowo-grzebykowej.

2. Basztanow ka, koło Odessy, U kraina.K urhan zaw ierał cen tralny pochówek należący do późnej k. trypolskiej. Jako

301 B e r g l u n d , W e l i n d e r 1972, s. 93.302 M a l m e r 1962, s. 252, 721.303 B e c k e r 1954, s. 110 n.; E b b e s e n 1975, s. 254 n. 304 M a l m e r 1962, s. 248.

305 J a n i t s 1954, s. 10 n.

http://rcin.org.pl

149

groby młodsze w ystąpiły liczne pochówki k u ltu ry jam ow ej oraz ze środkow ej epoki brązu. Jeden z w tórnych grobów zaw ierał inw entarz przypom inający styl k. ceram iki sznurowej. Była tu czw orokątna jam a obudow ana belkam i uszczelnionym i gliną. Grób zaw ierał skurczony szkielet i dwa pucharki, w tym jeden z ornam entem sznurow ym 306.Kom entarz: sytuację można zobrazować schematem .

3. B urta , rejon K agarłyk, obwód Kijów, U kraina.W ku rh an ie nr 286 znaleziono pośrodku na głębokości 23'5 i 305 cm dwa groby k. jam ow ej, natom iast w nasypie, na głębokości 125 i 165 cm, było pięć pochówków k. ceram iki sznurow ej, w których były naczynia i toporek kam ienny 307.

4. Chodosowiczi, rejon Rogaczew, obwód Homel, Białoruś.a) Na stan. „Siergiejew a G riw a” w kurhan ie nr I z row kiem dookolnym zn a jdowało się pięć grobów k. środkow onaddnieprzańskiej, z których trzy: nr II , III i IV daw ały przyczynki stratygraficzne, gdyż pozostałe dwa groby, n r I i V, były poza rowkiem. I tak grób n r III był centralny, najstarszy . Typu jamowego. Szkielet nie zachował się. Inw entarz: puchar zbliżony do esowatego, toporek kam ienny, siekierka krzem ienna i 10 odłupków krzem iennych. W ten grób w kopany był pochówek n r II, też jam owy, z inw entarzem : esowaty puchar krągłodenny, półkulista czarka, siekierka krzem ienna, św ider k rzem ienny, sześć grocików, 60 odłupków krzem iennych, ułam ek szydła z miedzi. Ponadto grób nr IV był w kopany w rowek dookolny; grób był jam owy, bez zawartości. Nie wiadomo, jak i jest jego stosunek czasowy do grobu n r II.b) Na stan. „S iergiejew a G riw a” w kurhan ie n r 3 k. środkow onaddnieprzańskiej mieściło się pięć pochówków. Z tego relację chronologiczną dało się określić tylko dla grobów nr 1 i 2. M ianowicie grób nr 2 był w kopany w grób n r 1. Grób nr 1, starszy, był jamowy. Zaw ierał krągłodenny puchar o le jkow atym wylewie. Grób nr 2, młodszy, też jamowy. Zachowało się w nim tro chę zębów. Inw entarz: puchar, toporek kam ienny, siekierka krzem ienna, dwa noże krzem ienne, 10 grocików, fragm ent św idra krzem iennego, kilkanaście odłupków krzem iennych.c) Na stan. „M oszka” w ku rhan ie n r 10 k. środkow onaddnieprzańskiej z row kiem dookolnym, znajdow ały się cztery pochówki. T rzy pochówki, n r 2, 3, 4, znajdow ały się w obrębie row ka i te należy uznać za starsze, natom iast pochówek nr 1 był z boku i przecinał row ek dookolny, był w ięc młodszy od tam tych. Grób nr 2, jam owy, zaw ierał: puchar zbliżony do esowatego o ostro załam anym profilu , toporek z m iedzi z resztkam i skórzanego fu tera łu , szydło m iedziane, toporek kam ienny, siekierkę krzem ienną, 10 grocików, nóż i d ra pacz z krzem ienia, dwa odłupki krzem ienne, fragm ent kam iennej płyty szlifierskiej. Grób nr 3, jam ow y, przypuszczalnie dziecięcy, bez inw entarza. Grób n r 4, jamowy, ze śladam i czerwonego barw nika; inw entarz: puchar esowaty, zawieszka z miedzianego drutu , siekierka krzem ienna, grocik, k ilka odłupków krzem iennych. Grób n r 1, młodszy, jam owy, zaw ierał n ik łe resztki szkieletu i krągłodenny puchar esowaty.

806 H ä u s l e r 1976, s. 106 n.307 A r t e m e n k o 1967, s. 58.

http://rcin.org.pl

150

d) Na stan. „P alik” w kurhan ie k. środkow onaddnieprzańskiej znajdow ały się trzy groby. W centrum — grób n r III, następnie nad row kiem dookolnym — grób n r II i z boku kurhanu , na pierw otnej pow ierzchni g run tu — grób n r I. Jeśli chodzi o relacje czasowe, to dało się ustalić, że grób n r III był starszy od grobu nr II, natom iast trudno określić relację czasową grobu n r I. G rób nr III, starszy, był jam ow y i zaw ierał inw entarz: puchar zbliżony do esowatego, ułam ek szydła z miedzi, siekierkę krzem ienną, nóż i u łam ek noża z krzem ienia, kilkadziesiąt odłupków krzem iennych. Grób n r II, młodszy, też jam owy, z inw entarzem : puchar o lejow atym wylewie, siekierka krzem ienna. Grób nr I zaw ierał pucharek, czarkę, naczynie z lejow atą szyjką, toporek k a mienny, dwa noże krzem ienne, kilka odłupków krzem iennych 308.e) W kurhan ie k. środkow onaddnieprzańskiej, w północnej części wykopu, ponad starszym poziomem z pochówkam i „sznurow ym i” znajdow ał się m łodszy pochówek ciałopalny grupy sośnickiej k. trzcin ieckiej 309.

5. Djadkowiczi, nad Desną.Na stan. „Łuniew o” w ku rhanach k. środkow onaddnieprzańskiej stw ierdzono w tórne pochówki datow ane na drugą połowę II tysiąclecia p .n .e .310.

6. Dolinka (dawna nazw a Jackow ica), U kraina.a) W kurhan ie n r 41 grób centralny, starszy, k u ltu ry jam ow ej. W nasypie, na głębokości 32 cm, znajdow ał się jako w tórny, młodszy, puchar k. n ad dnieprzańskiej.b) W kurhanie n r 43 były dwa groby przypuszczalnie k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . We w schodniej części ku rhanu , na głębokości250 cm, znajdow ał się w gruncie podkurhanow ym pochówek starszy ze szkieletem przykrytym dębowym pudłem. Szkielet był w yprostow any i skierow any głową ku W. Z kolei w nasypie, na głębokości 35 cm, znajdow ał się pochówek młodszy ze szkieletem położonym na lewym boku w pozycji skurczonej, głową na W. Jako inw entarz w ystąpiło naczynie k. środkow onaddnieprzańskiej.c) W kurhan ie n r 44 były dwa groby przypuszczalnie k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . W zachodniej części ku rhanu , na głębokości285 cm, w calcu, znajdow ał się szkielet dziecka w pozycji w yprostow anej, głową na W. Grób był p rzykry ty dębowym i deskami. W nasypie, we w schodniej części kurhanu , na głębokości 50 cm, leżał szkielet skurczony na lewym boku, głową na N. Nad głową było naczynie k. ceram iki sznurowej.d) W kurhan ie n r 56 były pochówki główne, starsze, należące do k. jam ow ej, natom iast tuż pod pow ierzchnią nasypu w ystąpił jako w tórny, młodszy, puchar k. środkow onaddnieprzańskiej 311.

7. G am arnia, re jon K aniew , obwód Czerkassy, U kraina.W kurhan ie n r 4, pod nasypem , był pochówek k. jam ow ej. N atom iast w n a sypie znajdow ał się pochówek k. ceram iki sznurow ej z dwoma naczyniam i i m u sz lą312.

8. Gatnoje, re jon K ijów , U kraina.W kurhan ie n r 6 były pochówki k. ceram iki sznurow ej w układzie s tra ty g ra ficznym. W centrum , pod nasypem , na głębokości 250 cm, znaleziono szkielet położony na grzbiecie w pozycji w yprostow anej, głową na N. P rzy nim była siekierka krzem ienna. Z lewej strony znajdow ał się drugi szkielet, też w yprostowany, głową na E; przy nim był toporek kam ienny. W północnej części

308 A r t e m e n k o 1963, s. 38 n.309 B o n d a r 1974, s. 158.310 B o n d a r 1974, s. 158 n.311 B y d ł o w s k i 1905, s. 14 n.312 A r t e m e n k o 1967, s. 59.

http://rcin.org.pl

151

nasypu, na głębokości 250 cm, znaleziono trzy szkielety w pozycji w yprostow anej na grzbiecie o orientacji: N, S i E. Przy jednym z nich było naczynie z ornam entem sznurowym . W południow ej części nasypu, na tej sam ej głębokości, znaleziono dwa szkielety położone obok siebie, oba w pozycji skurczonej, jeden na praw ym , drugi na lewym boku; inw entarza brak. Na zachód od tych pochówków, na sk ra ju nasypu kurhanu , znaleziono czaszkę i naczynie k. ceram iki szn u ro w ej313.K om entarz: w ynika z tego, że praw dopodobnie szkielety w yprostow ane w centru m ku rh an u były starsze od szkieletów w yprostow anych i skurczonych w pozostałych częściach kurhanu .

9. Horodok, rejon Równe, U kraina.O dkryto tu dwie jam y osadnicze, z k tórych jedna przecinała drugą. S tarsza jam a zaw ierała m ateria ł grupy w ołyńskiej k. ceram iki sznurow ej, natom iast młodsza — ceram ikę k. s trzyżow sk ie j314.

10. Jackow ica (zob. Dolinka).11. K agarłyk, obwód Kijów, U kraina.

W kurhan ie nr 237 były dwa groby w układzie stratygraficznym . Grób centralny , starszy, na głębokości 375 cm, zaw ierał szkielet położony na grzbiecie z nogam i podniesionym i i zgiętym i w kolanach. Brak inw entarza. N ależał przypuszczalnie do k. jam owej. K ilka m etrów na południowy wschód od środka kurhanu , na głębokości 215 cm, znajdow ał się grób m łodszy k. ceram iki sznurowej. Zaw ierał dwa szkielety osobników dorosłych i jeden dziecka. Szkielety leżały na grzbiecie w pozycji w yprostow anej. P rzy jednym z nich zna jdował się puchar k. środkow onaddn ieprzańsk iej315.

12. Kołokolin, rejon R ohatyn, obwód Iw ano-Frankow sk, U kraina.a) W kurhan ie n r I był grób, w k tórym oprócz inw entarza k. ceram iki sznurowej leżała skorupa k. am for k u lis ty c h 316.K om entarz: skorupa stanow iła domieszkę m echaniczną i należy uznać ją za starszą od grobu.b) W kurhan ie nr III były dwa groby k. ceram iki sznurow ej w układzie stratygraficznym . Grób centralny, starszy, był w kopany w g run t podkurha- nowy. Inw entarz: kubek esowaty zdobiony potrójnym i, poziomymi lin iam i sznurowym i, jakieś pokruszone naczynie, toporek kam ienny, odłupkow e ostrze krzem ienne. Z kolei około 200 cm na zachód od poprzedniego grobu, na p ie rw otnym gruncie, znajdow ał się grób młodszy typu ciałopalnego z resztkam i kości. Inw entarz: kubek podobny do okazu ze starszego grobu i toporek k a m ienny 317.

13. Koropuż, re jon Gródek (Horodok), obwód Lwów, U kraina.Był tu k u rh an k. ceram iki sznurowej, k tó ry w centrum zaw ierał skurczony pochówek zaopatrzony w am forę tu ryńską. Na szkielecie były ślady ochry. Pod w schodnią częścią ku rhanu znajdow ały się resztk i p rostokątnej, d rew nianej chaty k. pucharów lejkow atych. K urhan został usypany świeżo po spaleniu chaty. W obrębie chaty znajdow ała się ceram ika k. pucharów le jkow atych, w dodatku, też w jej obrębie, było trochę skorup k. ceram iki sznurowej 318.

313 A r t e m e n k o 1967, s. 60.314 G ł o s i k 1968, s. 23.315 A r t e m e n k o 1967, s. 58.316 S u l i m i r s k i 1968a, s. 141.317 S u l i m i r s k i 1968a, s. 141.318 S u l i m i r s k i 1968a, s. 125; S v e š n i k o v 1974, s. '163.

http://rcin.org.pl

152

Kom entarz: znaleziska jednoznacznie zaśw iadczają współczesność dw u kultu r.14. Kulczyce (Kulczici), rejon Sam bor, obwód Lwów, U kraina.

W kurhan ie n r X III k. ceram iki sznurow ej znaleziono jako domieszkę m echaniczną przęślik k. pucharów lejkow atych 319.K om entarz: przęślik zaświadcza starszy w iek k. pucharów lejkow atych.

15. Latacz, rejon Zaleszczyki, obwód Tarnopol, U kraina.W kam iennym grobie skrzynkow ym charakterystycznym dla k. am for k u listych znajdow ały się ludzkie kości, toporek kam ienny k. ceram iki sznurow ej i trzy narzędzia krzem ienne przypuszczalnie tej sam ej k u ltu ry 320. K om entarz: znalezisko można in terpretow ać dwojako: albo zaświadcza ono współczesność dwu ku ltu r, albo zabytki „sznurow e” są w tórne.

16. Łosiatyn, rejon W asylków, obwód Kijów, U kraina.T. Sulim irski pisze, że w ku rhan ie k. ceram iki sznurow ej została znaleziona am fora k. am for k u lis ty c h 321.K om entarz: albo am fora jest współczesna, albo młodsza od kurhanu .

17. Miżeniec, obwód Lwów, U kraina.W kurhan ie k. ceram iki sznurow ej znaleziono flaszę z kryzą k. pucharów le jkow atych322.Kom entarz: znalezisko zaświadcza starszy w iek k. pucharów lejkow atych.

18. Mochowoje, rejon Prim orsk , obwód K aliningrad, daw ne P rusy W schodnie. W kurhanie k. ceram iki sznurowej były trzy groby w układzie stra tygraficznym. W arto podkreślić, że groby reprezen tu ją jedną tradycję ku ltu row ą, za czym przem aw ia otoczenie każdego pochówku analogicznym kręgiem . Groby leżały jeden nad drugim. Grób n r I, najstarszy , był zagłębiony w grun t pod kurhanem . Brukowany. Z aw ierał szkielet skurczony na praw ym boku z głową ku SW oraz dwie sercowate k lam ry kościane i skrobacz krzem ienny. Grób n r II, środkowy, brukowany, również zaw ierał szkielet ułożony podobnie jak poprzedni. Inw entarz: toporek kam ienny, szpila kościana, w iór krzem ienny. Grób n r III, najmłodszy, zaw ierał brązową szpilę i przypuszczalnie dłutko z brązu 323.

19. Ogorodnie, rejon Bołgrad, obwód Odessa, U kraina.W kurhanie n r 1 k. grobów ochrowych były pochówki w układzie s tra ty g ra ficznym. Zw raca uwagę to, że grób najstarszy , n r 16, centralny, zaw ierał dw u- uszną am forę w yraźnie naw iązującą do środkow oeuropejskiej k. ceram iki sznurowej. Liczne pochówki w tórne, młodsze, należały do k. grobów z ochrą s°*. Kom entarz: am fora w grobie centralnym świadczy o kontak tach k u ltu r stepowych z k. ceram iki sznurowej.

20. Podłużje, stan. Biełyniec, rejon Żuków, obwód Briańsk, Białoruś.a) W kurhan ie n r 6 były dwa groby k. środkow onaddnieprzańskiej w układzie stratygraficznym . M ianowicie grób cen tralny n r 1 był starszy od pochówku n r 2 wkopanego w dookolny row ek kurhanow y. G rób starszy n r 1 zaw ierał resztki skurczonego szkieletu ułożonego na praw ym boku głową na NNE oraz inw entarz: puchar esow aty z ornam entem jodełkowym , toporek kam ienny, siekierkę krzem ienną. Były też ślady ochry. Grób m łodszy n r 2 zaw ierał ślady ochry i inw entarz: pucharek o lejkow atym w ylew ie bez ornam entu , pucharek esowaty z ornam entem jodełkowym , trzy noże krzem ienne.

319S v e ś n i k o v 1974, s. 162.320 S u l i m i r s k i 1968a, s. 202.321 S u l i m i r s k i 1968a, s. 207.322 S v e š n i k o v 1974, s. 162.323 K i l i a n 1955, s. 289 n.; O k u l i c z 1973, s. 108.324 S u b b o t i n , Z a g i n a j ł o , Š m a g l i j 1970, s. 130 n.

http://rcin.org.pl

153

b) W kurhan ie n r 8 były groby k. środkow onaddnieprzańskiej w układzie stratygraficznym . Grób nr 1, centralny, zaw ierał pochówek w jam ie ze śladam i ochry. B rak inw entarza. W różnych innych m iejscach pod kurhanem były groby n r 2, 3, 4 i 5. Tylko w grobie nr 3 były ślady ochry, a w pozostałych b rak inw entarza.c) W kurhan ie n r 10 były groby k. środkow onaddnieprzańskiej w układzie stratygraficznym . Dają się wyróżnić dwa układy stratygraficzne, każdy po dwa gcoby. P ierw szy układ: w centrum kurhanu pod nasypem był starszy grób nr 1, jamowy, z inw entarzem w postaci dwóch pucharów esowatych, dwóch toporków kam iennych, 10 grocików liściowatych i trzoneczkow atych, dwu krzem iennych grotów do oszczepu i dwu siekierek krzem iennych. Z kolei w pochówek n r 1 był w cięty grób n r 2, młodszy, jamowy. Z aw ierał resztk i kości. B rak inw entarza. Drugi układ: pod kurhanem w odległości 355 cm na południe od środka znajdow ał się grób n r 3, starszy, o niew iadom ym stosunku czasowym do poprzedniego starszego grobu nr 1. Jam ow y. Na dnie węgle drzewne i ślady ochry. W grób nr 3 był w cięty grób nr 4, młodszy. Z aw ierał on resztk i kości i naczynie.d) W kurhan ie n r 11 znajdow ały się groby k. środkow onaddnieprzańskiej w układzie stratygraficznym . W nasypie ku rhanu były luźne zabytki k. środkow onaddnieprzańskiej, zapewne domieszka m echaniczna, a więc naszym zdaniem, starsze od kurhanu. Pod kurhanem były dwa groby, n r 2 i 3, które trzeba uznać za starsze od grobów niżej opisanych. Grób n r 2 znajdow ał się w centrum kurhanu , był jam owy, bez inw entarza. 230 cm od środka k u rh an u leżał grób nr 3, jam owy, ze śladam i ochry, bez inw entarza. Nie w iadom o jaka jest w zajem na relacja chronologiczna m iędzy tym i grobami. Jako młodsze w ystąpiły groby n r 1 i 4, z których n r 1 nie należał do k. środkow onaddnieprzańskiej (pochodził z I tysiąclecia p.n.e.). N atom iast grób n r 4, młodszy, przeciął dookolny rowek kurhanow y; zaw ierał puchar le jkow aty z ornam entem sznurowym , pięć grocików oraz nóż i dwa odlupki krzem ienne.e) W kurhan ie n r 14 były groby k. środkow onaddnieprzańskiej w układzie stratygraficznym . W centrum , pod nasypem , leżał pochówek n r 3, najstarszy , jamowy. Z aw ierał inw entarz: toporek kam ienny, 12 grocików krzem iennych do s trzał w tym jeden tró jką tny a pozostałe podłużne z trzoneczkam i, siekierkę krzem ienną, skrobacz i dwa ułam ki noży krzem iennych. Pochówek ten był częściowo naruszony przez grób ' n r 2, młodszy, jam owy, z naczyniem bez ornam entu. Ponadto do grobu nr 2 przylegał od strony południow ej grób n r 4, jam owy, bez inw entarza. Za najm łodszy trzeba uznać wreszcie grób nr 1, k tó ry znajdow ał się w bocznej części ku rh an u i był zapewne w tórny. Inw en tarz : naczynie bez ornam entu , kam ienna pły ta szlifierska, nóż krzem ienny. Kom entarz: sytuację można zobrazować schem atem :

f) W ku rhan ie n r 21 były groby k. środkow onaddnieprzańskiej w układzie stratygraficznym . Ponadto w nasypie były luźne zabytki te j ku ltu ry , które, naszym zdaniem , są starsze od kurhanu . Grób nr 2, główny, starszy, jamowy, był bez inw entarza. Nad nim był grób n r 1, w tórny, młodszy. Z aw ierał pu char krągłodenny z ornam entem jodełkow ym i toporek kam ienny.g) W ku rhan ie n r 22 były groby k. środkow onaddnieprzańskiej w układzie

http://rcin.org.pl

154

stratygraficznym . Ponadto w nasypie były luźne zabytki tej ku ltu ry , które uznajem y za starsze od kurhanu . W centrum ku rhanu znajdow ał się pochówek nr 1, główny, starszy, ze śladam i ochry. Z aw ierał skorupy k. środkow onaddnieprzańskiej, odłupki krzem ienne i węgielki drzewne. Pochówek n r 2 był zapewne w tórny, młodszy. Był on typu jamowego, bez inw entarza,h) W kurhan ie n r 24 były groby k. środkow onaddnieprzańskiej w układzie stratygraficznym . W centrum mieścił się grób n r 1, starszy, jam owy, z resz tkam i kości i śladam i ochry. Inw entarz: trzy naczynia krągłodenne w tym czarka i puchar esowaty, siekierka krzem ienna, ułam ek noża i odłupek z krzem ienia. Ponadto były dwa groby boczne, w tórne, młodsze, n r 2 i 3. Grób n r 2, jamowy, przeciął ku rhanow y row ek dookolny, zaw ierał ślady ochry. B rak inw entarza. Grób n r 3 znajdow ał się poza rowkiem , był jam owy, ze śladam i ochry, bez inw entarza 325.

21. Pogoriełowka, nad środkow ym D nieprem , U kraina.Było tu w ielokulturow e stanowisko. Dolna w arstw a zaw ierała zabytki fazy środkowej k. ceram iki dołkowo-grzebykowej, a górna — zabytki fazy późnej tej samej kultury . W górnej w arstw ie znalazła się również ceram ika k. środkow onaddnieprzańskiej 326.Kom entarz: sytuacja zaświadcza m łodszy w iek k. ceram iki sznurowej.

22. Popowce (Popiwci), rejon K rzem ieniec (?), obwód Tarnopol (?) (daw ny pow. Towste), U kraina.a) W kam iennym grobie kom orowym nr I w łaściw ym dla k. am for kulistych leżał szkielet skurczony skierow any głową na E oraz dw uuszne naczynie z ornam entem sznurowym w stylu chłopicko-weselskim .K om entarz: sytuację można tłum aczyć dwojako. Może ona świadczyć o w spółczesności dwu kultu r, ew entualnie pochówek był w tórny w stosunku do komory.b) W kam iennym grobie skrzynkow ym n r II zbudowanym z płyt kam iennych właściwym dla k. am for kulistych leżał skurczony szkielet skierow any głową ku E, zaopatrzony w inw entarz k. ceram iki sznurow ej: cylindryczny kubek, toporek kam ienny, kilka tró jką tnych grocików krzem iennych 327.Kom entarz: podobnie jak w poprzednim przypadku albo chodzi o w spółczesność dw u ku ltu r, albo o w tórne, późniejsze w ykorzystanie grobowca przez ludność k. ceram iki sznurow ej.

23. Pustynka, nad środkow ym D nieprem , U kraina.W osadzie stw ierdzono w arstw ę, w k tórej były zabytki ku ltu r: głównie ce ram iki dołkowo-grzebykowej i trypolskiej. N atom iast nad w arstw ą znaleziono fragm enty naczyń k. środkow onaddnieprzańskiej 328.K om entarz: sy tuacja zaświadcza młodszy w iek k. ceram iki sznurow ej.

24. Rożniów, rejon Kosów, obwód Iw ano-Frankow sk, U kraina.W grobie skrzynkow ym z płyt kam iennych typow ym dla k. am for kulistych znajdow ał się toporek k. ceram iki sznurow ej 329.Kom entarz: sytuację można interpretow ać dw ojako: albo w skazuje ona na/ współczesność k u ltu r, albo toporek dostał się do skrzyni później.

25. Rudnia Szlaginskaja, stanow isko S trielica, obwód Homel, Białoruś.a) Stw ierdzono sekwencję stratygraficzną trzech grobów: nr 9, 10, 11 k. środ-

325 A r t e m e n k o 1976a, s. 156 n.326 B o n d a r 1974, s. 157.327 S u l i m i r s k i 1968a, s. 202.328 B o n d a r 1974, s. 157.329 S u l i m i r s k i 1968a, s. 202.

http://rcin.org.pl

155

kow onaddnieprzańskiej. N ajstarszy był grób n r 10, k tóry leżał pod w arstw ą ku ltu row ą eneolitycznego wieku. Grób był jam ow y i zaw ierał siekierką, liścio- w aty grot i nóż z krzem ienia. Był on częściowo p rzykry ty przez młodszy grób n r 11, jamowy, z resztkam i kości. Inw en tarza brak. Nad grobam i n r 10 i 11 znajdow ał się najm łodszy grób n r 9, k tó ry zalegał w w arstw ie ku lturow ej. Inw entarz: naczynie z ornam entem sznurow ym i stem pelkowym , podłużny liściow aty grot krzem ienny.b) Były tu groby n r 40, 41, 44, 45 k. środkow onaddnieprzańskiej w układzie stratygraficznym . Pochówki n r 41 i 45 były przecięte przez grób nr 44, nadto grób n r 41 znajdow ał się pod grobem n r 40. A w ięc groby n r 41 i 45 były starsze, a groby 40 i 44 — młodsze. Omówimy na jp ierw groby starsze. Grób n r 41, jam owy, zaw ierał inw entarz: puchar esowaty, toporek kam ienny oraz siekierkę i dwa noże z krzem ienia. Grób n r 45, też jam ow y, zaw ierał in w en tarz : naczynie, grocik trzoneczkowaty i grocik sercow aty z krzem ienia. Grób n r 40 zaw ierał resztk i kości i inw entarz: naczynie z ornam entem stem pelkowym, segm entowany w isiorek fajansow y, w isiorek szklany oraz grocik, nóż i k ilka odłupków z krzem ienia. Grób n r 44, jam ow y, zaw ierał inw entarz: m iedziane szydło, tłuk kam ienny oraz trzy noże i k ilka odłupków z k rze m ienia.c) Dwa groby n r 42 i 43 k. środkow onaddnieprzańskiej w układzie s tra ty g ra ficznym. Grób n r 43 był pod pochówkiem n r 42. Grób n r 43, starszy, jam ow y, zaw ierał: naczynie przypom inające puchar lejkow aty, pó łku listą czarkę, m iedziany diadem, przy którym było 21 zawieszek z bursztynu i 50 drobnych koralików z nieokreślonego tw orzyw a, dalej: siekierkę krzem ienną, cztery całe i ułam ek noża krzemiennego, dwa skrobacze i zgrzebło z krzem ienia, k ilkadziesiąt odłupków krzem iennych. Młodszy grób n r 42 zaw ierał tylko n aczynie przypom inające puchar esowaty.d) Dwa groby n r 81 i 82 k. środkow onaddnieprzańskiej w układzie stra tyg raficznym. Grób n r 82 był przecięty przez grób n r 81. Grób n r 82, starszy, ja mowy, zaw ierał tylko ząb krowy, inw entarza brak. Grób n r 81, młodszy, rów nież jam owy, zaw ierał resztk i kości i popiołu, nadto naczynie z o rnam entem sznurow ym i stem pelkowym oraz k ilkanaście odłupków krzem iennych 330.

26. Serowo (dawna nazwa Zedm ar), rejon Gusiew, daw ne P rusy W schodnie.Na stanow isku osadniczym stw ierdzono skorupy k. ceram iki sznurow ej w w a rstwie dw udziestocentym etrow ej, k tóra zalegała nad w arstw ą z zabytkam i k. ceram iki dołkowo-grzebykowej 331.

27. Stawok, rejon tieriem niew ski, obwód w ołyński, U kraina.C hata k. kom arow skiej p rzykryw ała półziem iankę k. s trzyżow sk ie j332.

28. Stojanci, obwód Lwów, U kraina.W ku rhan ie k. ceram iki sznurow ej znaleziono ceram ikę k. pucharów le jkow atych 333.K om entarz: przypuszczalnie chodzi o m echaniczną domieszkę, k tó rą należy uznać za starszą od kurhanu .

29. Sujem ci, rejon B araniw ka, obwód Żytom ierz, U kraina.W grobie skrzynkow ym z zabytkam i k. am for ku listych był toporek k. ceram iki sznurow ej 334.

330 A r t e m e n k o 1976b, s. 73 n.331 K i l i a n 1955, s. 82.332 S v e š n i k o v 1974, s. 163; Z a c h a r u k 1957, s. 38; Z a c h a r u k 1962,

s. 50.333 S v e š n i k o v 1974, s. 162.334 S u l i m i r s k i 1968a, s. 196.

http://rcin.org.pl

156

Kom entarz: albo toporek był w spółszesny grobowi, albo został włożony do grobu później.

30. Tam uła, nad brzegiem jeziora Tam uła, Estonia.Odkryto tu dwie w arstw y kulturow e, przy czym w arstw a dolna zaw ierała ceram ikę dołkowo-grzebykową (dla w arstw y tej uzyskano datę radiofęglow ą 2050 p.n.e.), a w arstw a górna — ceram ikę sznurow ą przem ieszaną z ceram iką dołkowo-grzebykową (dla w arstw y tej jest data radiow ęglow a 1650 ± ± 180 p.n.e.) 335.

31. Wałmi, Estonia.Stw ierdzono dwie w arstw y osadnicze jedna nad drugą: dolna zaw ierała ceramikę dołkowo-grzebykową, górna — ceram ikę sznurow ą 336.

32. Zabara, rejon K agarłyk, obwód K ijów , U kraina.a) W ku rhan ie n r 322 było k ilka grobów. W centrum , na głębokości 160 cm, znajdow ał się pochówek przypuszczalnie k. jam ow ej. K ilka m etrów od centrum kurhanu , na głębokości 150 cm, znaleziono pochówek przypuszczalnie k. środkow onaddnieprzańskiej ze szkieletem w yprostow anym , ułożonym na grzbiecie. Z kolei w innej części ku rhanu , poza jego centrum , leżał drugi pochówek k. środkow onaddnieprzańskiej też ze szkieletem w yprostow anym na grzbiecie; w ystąpił w nim puchar esowaty.Kom entarz: najpraw dopodobniej grób przypuszczalnie k. jam ow ej był starszy od pochówków k. środkow onaddnieprzańskiej.b) W kurhan ie nr 413 wyróżniono cztery pochówki starsze, należące p rzypuszczalnie do k. jam owej. Były one założone w gruncie podkurhanow ym na głębokości 235—395 cm. Jako młodsze w ystąpiły dwa groby k. środkow onaddnieprzańskiej. Leżały one poza środkiem ku rhanu na głębokości 145 i 180 cm. W jednym był szkielet na grzbiecie w pozycji w yprostow anej i inw entarz: pu char zbliżony do esowatego i toporek kam ienny. W drugim inw entarza brak 337.

33. Zaw ałow ka koło Kijowa, U kraina.Przy rozkopyw aniu późnotrypolskiego cm entarzyska typu sofijewskiego stw ierdzono, że pochówki były przecięte jam am i z ceram iką k. środkow onaddnieprzańskiej 338.

34. Zielenki, rejon starczenkow ski, obwód Kijów, U kraina.a) W kurhan ie n r 220 były groby w układzie stratygraficznym . Pochówek centralny, starszy, należał przypuszczalnie do k. jam ow ej. Z kolei w nasypie i na poziomie dawnego g run tu znajdow ały się cztery pochówki k. środkow onaddnieprzańskiej ze szkieletam i w pozycji w yprostow anej i inw entarzem w postaci naczyń.b) W kurhanie nr 310 były groby w układzie stratygraficznym . Pochówek centralny , starszy, k. jam owej, był założony w gruncie podkurhanow ym . Z kolei w nasypie i gruncie podkurhanow ym obok odkryto trzy groby k. środkow onaddnieprzańskiej, w których szkielety leżały na grzbiecie w pozycji w yprostowanej. W grobach były naczynia 339.

35. Zimne, rejon W łodzimierz W ołyński, obwód w ołyński, U kraina.Stw ierdzono w arstw ę z ceram iką sznurow ą leżącą nad w arstw ą k. pucharów lejkow atych 340.

335 J a n i t s 1954, s. 18; K r a j n o v 1972, s. 216.336 K r a j n o v 1972, s. 216.337 A r t e m e n k o 1967, s. 58 n.S38 B o n d a r 1974, s. 158; Z b e n o w i č , L e s k o v 1969, s. 37.339 A r t e m e n k o 1967, s. 58.340 G ł o s i k 1968, s. 23.

http://rcin.org.pl

157

36. Zoziw, rejon Równe, obwód rów ieński, U kraina.a) Jam a osadnicza n r II przecinała jam ę osadniczą n r I. Jam a n r I, starsza, zaw ierała zabytki k. ceram iki sznurowej. Z kolei jam a n r II, m łodsza, rów nież zaw ierała zabytki k. ceram iki sznurow ej, w tym m iędzy innym i fragm ent toporka kam iennego i ułam ek rurkow atego igielnika z k o śc i341.b) Jam a osadnicza n r V III grupy gródeckiej (wg określenia I. K. Svešnikova) k. ceram iki sznurow ej była przecięta przez jam ę z ceram iką fazy zdołbic- kiej 342.

341 S v e š n i k o v 1962, s. 51 n.342 S v e š n i k o v 1974, s. 86.

http://rcin.org.pl

ANEKS II. ZESTAWIENIE KONW ENCJONALNYCH DAT RADIOWĘGLOWYCH P.N.E. KULTURY CERAMIKI SZNUROWEJ

1. 2880 ± 120, G arbina (w arstw a V, starsza), Polska.2. 2710 ± 55, GrN — 1583, Zandw erven, H olandia (k. ceram iki sznurow ej?).3. 2640 ± 105, k u rhan pod Drohobyczem, U kraina.4. 2570 + 110, H. 253/208, H alle-D ölauer Heide, NRD.5. 2545 ± 60, GrN — 6295, H ijken, Holandia.6. 2545 ± 60, GrN — 6295, H ijkerveld, Holandia.7. 2495 ± 60, Rzucewo, Polska.8. 2485 ± 320, GrN — 318, Schaarsbergen, Holandia.9. 2470 ± 55, GrN — 1855, Anlo, Holandia.

10. 2470 ± 120, GrN — 4114, V laardingen, H olandia (k. ceram iki sznurowej?).11. 2460 ±55, GrN — 1855, Anlo, Holandia.12. 2460 ± 100, GrN — 2306, V laardingen, H olandia (k. ceram iki sznurowej?)13. 2455 ± 60, Rzucewo, Polska.14. 2435 ± 75, GrN — 6683c, Laren, Holandia.15. 2390 ± 65, Le — 645, M ajaki, U kraina (k. usatow ska i k. trypolska).16. 2380 ± 60, GrN — 2303, V laardingen, H olandia (k. ceram iki sznurowej?).17. 2350 ± 40, GrN — 2480, V laardingen, Holandia.18. 2340 ± 45, GrN, 6352, H ijkerveld, Holandia.19. 2340 ± 40, H ijkerveld, Holandia.

20. 2330 ± 100, GrN — 2487, V laardingen, H olandia (k. ceram iki sznurowej?21. 2300 ± 75, GrN — 2304, V laardingen, H olandia (k. ceram iki sznurowej?).22. 2260 ± 55, GrN — 1855, Anlo, Holandia.23. 2260 ± 40, GrN — 6724, Noordbarge, H olandia.24. 2250 ± 40, GrN — 7020, F reienbach, Szw ajcaria.25. 2245 ± 70, GrN — 1965, Anlo, Holandia.26. 2245 ± 120, GrN — 330, Ede, Holandia.27. 2241, LJ — 1806, A uvernier, Szw ajcaria (k. ceram iki sznurowej?).28. 2240 ± 70, GrN — 2480, V laardingen, H olandia (k. ceram iki sznurowej?).29. 2235 ± 140, GrN — 428, Emmen, Holandia.30. 2235 ± 45, GrN — 6904, Zurych, U toquai, Szw ajcaria.31. 2230 ± 120, B — 645, A uvenier, S zw ajcaria (k. ceram iki sznurowej?).32. 2230 ± 120, GrN — 330, Ede, Holandia.33. 2220 ± 45, GrN — 7518, Borken, Holandia.34. 2220 ± 180, Le — 648, N ajnijekstie, Łotw a (k. ceram iki sznurowej?).35. 2215 ± 55, GrN — 6129, Ede, Holandia.36. 2215 ± 40, GrN — 6369, Vaassen, Holandia.37. 2210 ± 30, GrN — 6644, Angelslo, Holandia.38. 2210 ± 140, B — 643, A uvernier, Szw ajcaria (k. ceram iki sznurowej?).39. 2210 ± 100, B — 686, A uvernier, Szw ajcaria (k. ceram iki sznurowej?).40. 2210 ± 40, GrN — 7021, Zurych, W ollishofen, „S trandbad”, Szw ajcaria.41. 2200 ± 100, K — 1582, V ester Nebel, Dania.42. 2195 ± 30, GrN — 6727, Eext, Holandia.43. 2190 ± 70, GrN — 851, Anlo, Holandia.

http://rcin.org.pl

159

44. 2190 ± 140, B — 688, A uvernier, Szw ajcaria (k. ceram iki sznurowej?).45. 2190 ± 50, GrN — 7802, M aarn, Holandia.46. 2190, analiza w Kolonii, Etzdorf, NRD.47. 2190 ± 60, GrN — 1831, F reienbach, Szw ajcaria.48. 2180 ± 80, Eknäs, F inlandia.49. 2180 ± 80, analiza w Kolonii, dotyczy jednego z k rajów w schodniobałtyckich.50. 2180 ± 40, GrN — 4948, V laardingen, H olandia (k. ceram iki sznurowej?).51. 2180 ± 100, K — 2431, 2090 ± 100 (K — 2442) i 2100 ± 100 (K — 2443), S k arrild

O verby III, Dania.52. 2179, L J — 1374, A uvernier, S zw ajcaria (k. ceram iki sznurowej?).53. 2170 ± 80, Ta — 246, Szw iantoji, L itw a.54. 2153, L J — 1765, A uvernier, Szw ajcaria (k. ceram iki sznurowej?).55. 2160 ± 75, H — 572/919, H alle-D ölauer Heide, NRD.56. 2160 ± 100, K — 1367, K obberup, Dania.57. 2150 ± 30, GrN — 5070, Angelslo, H olandia (k. ceram iki sznurowej?).58. 2150, Gabøl, Dania.59. 2150 ± 100, Vs — 22, Szw iantoji, Litwa.60. 2150 ± 55, GrN — 2986, Niew D ordrecht, H olandia (k. ceram iki sznurow ej?)61. 2145 ± 100, K — 556/483, Holzhausen, RFN.62. 2140 ± 80, Gin — 152, Zoziw, U kraina.63. 2130 ± 100, K — 1843, Gabøl, Dania.64. 2130 ± 100, Ta — 210, Tam uła, Estonia (k. ceram iki sznurowej?).65. 2127, LJ — 1808, A uvernier, Szw ajcaria (k. ceram iki sznurowej?).66. 2124 ± 80, Zoziw, U kraina.67. 2120 ± 70, GrN — 2879, D ertienhuiben, H olandia (k. ceram iki sznurowej?).68. 2115 ± 80, Bin — 533, D ornburg, NRD.69. 2115 ± 55, GrN — 6712g, Quadm oord, H olandia.70. 2105 ± 95, H v — 754, Goldbeck, Holandia.71. 2100 ± 180, Ta — 28, Tam uła, Estonia (k. ceram iki sznurowej?).72. 2100 - 1900, ku rhany lubaczowskie, Polska.73. 2090 ± 80, GrN — 4085, W ildeshausen, RFN.74. 2090 ± 80, GrN — 4058, K atenbäker Heide, Holandia.75. 2085 ± 55, GrN — 4035, W itrijt, Holandia.76. 2075 ± 75, GrN — 2368, De Eese, H olandia (k. ceram iki sznurowej?).77. 2070 ± 300, Ta — 8, Kriejczi, Łotw a (k. ceram iki sznurowej?).78. 2065 ± 65, GrN — 2878, D ertienhuizen, H olandia (k. ceram iki sznurowej?).79. 2055 ± 30, GrN — 6351, Erm eloze Heide, RFN.80. 2055 ± 65, Bln — 942, Q uedlinburg, NRD.81. 2050 ±150, B — 644, A uvernier, S zw ajcaria (k. ceram iki sznurowej?).82. 2050 ± 120, B — 685, A uvernier, Szw ajcaria (k. ceram iki sznurowej?).83. 2050 ± 60, Le — 5751, Ejni, k ra j w schodniobałtycki (k. ceram iki sznurow ej?).84. 2050 ± 100, K — 1451, G am m elstrup, Dania.85. 2050 ± 90 (K — 2710) i 2020 ± 90, K — 2711, Lille Ham borg, Dania.86. 2050 ± 65, GrN — 2221, Zandw erven, H olandia (k. ceram iki sznurowej?).87. 2030 ± 60, GrN — 4908, Vorschoten, Holandia.88. 2020 ± 35, GrN — 6126, H ijkerveld, H olandia.89. 2020 ± 250, Ta — 23, Lejm aniszki, Łotw a (k. ceram iki sznurowej?).90. 2020 ± 250, Lemniszczi, Łotwa.91. 2015 ± 50, GrN — 1976, Anlo, Holandia.92. 2015 ± 150, GrN — 381, W itrijt, H olandia.93. 2010 ± 120, B — 646, A uvernier, S zw ajcaria (k. ceram iki sznurowej?).94. 2010 ± 80, G rN — 3238, Boerveen, H olandia (k. ceram iki sznurowej?).95. 2010 ± 100, K — 1837, M iernów, Polska.

http://rcin.org.pl

160

96. 2005 ± 50, GrN — 5068, Eeserveld, Holandia.97. 1995 ± 70, GrN — 1965, Anlo, Holandia.98. 1995 ± 40, GrN — 6349, Eext, Holandia.99. 1990 ±40, GrN — 6635, Eext, Holandia.

100. 1990 ± 100, Bin — 65, Halle — Dölauer Heide, NRD.101. 1985 ± 35, G rn — 6368, Eext, Holandia.102. 1980 ± 70, GrN — 851, Anlo, Holandia.103. 1960 ± 100, K — 1831, Hałd, Dania.104. 1950, Gasse Høje, Dania.105. 1950, Hald, Dania.106. 1950 ± 120, K — 1284, Kobberup, Dania.107. 1940 ± 100, K — 1138, Casse Høje, Dania.108. 1940 ± 25, V laardingen, H olandia (k. ceram iki sznurowej?).109. 1935 ± 65, GrN — 939, Eext, Holandia.110. 1930 ±30, GrN — 946, Eext, Holandia.111. 1930 ±100, K — 1836 71, Kęsocha, Polska.112. 1920 ± 70, Le — 671, Abora, Łotw a (k. ceram iki sznurowej?).113. 1920 ± 55, GrN — 6687C, De Eese, Holandia.114. 1920 ± 50, GrN — 946, Eext, Holandia.115. 1910 ± 100, Le — 749, Abora, Łotw a (k. ceram iki sznurowej?).116. 1910 ± 50, Le — 835, Szw iantoji, Litwa.117. 1880 ± 100, Bln — -166, Forst Leina, NRD.118. 1860 ± 60, GrN — 5028, Leidschendam , H olandia, (k. ceram iki sznurowej?).119. 1820 ± 200, Ta — 27, Łotwa.120. 1820 ± 60, Ta — 394, Łotwa.121. 1785 ±60, H — 2123/1538, Dornburg, NRD.122. 1765± 50, GrN — 1976, Anlo, Holandia.123. 1710 ±60, GrN — 5027, Leidschendam , H olandia (k. ceram iki sznurowej?).124. 1710 ±80, GrN — 5029, Leidschendam , H olandia (k. ceram iki sznurowej?).125. 1710 ± 70, Luttum , RFN.126. 1650 ± 180, Ta — 10, Tam uła, Estonia (k. ceram iki sznurowej?).127. 1620 ±240, Ta — 220, W iłła, Estonia (k. ceram iki sznurowej?).128. 1610 ± 250, Saksonia, NRD.129. 1420 ± 200, Lemniszczi, Łotwa.130. 980 ± 95, G arbina (w arstw a II, m łodsza), Polska1.

1 B a k k e r , V o g e l , W i ś l a ń s k i 1969b, s. 230; B a k k e r , W a a l s 1973, s. 24, 36, 43; B e h r e n s 1962, s. 41 n.; 1973, s. 141; B i l l 1976, s. 274; D a v i d s e n 1973—1974, s. 165 n.; 1978 s. 171; D o ł u c h a n o v , R o m a n o v a , S e m e n - c o v 1973, s. 44; D o ł u c h a n o v , T i m o f i e j e v 1972, s. 54, 58; F e u s t e 1,B a c h , G a i l , T e i c h e r t 1966, s. 21; I l w i e s, L i j w a, P u n n i n g 1974, s. 176 n.; K e m p i s t y 1978, s. 385; K o h l , Q u i t t a 1963, s. 289 n.; K o z ł o w s k i1973. s. 303; L a n t i n g , M o o k 1977, s. 84 n.; L a n t i n g, W a a l s 1976a, s. 39 n.;1976b, s. 15; L i j w a, 1 1 w i e s, J a n i t s 1965, s. 49; L o u w e - K o o i j m a n s1972—1973, s. 309; L u b o 1963, s. 8; M a c h n i k 1967, s. 120 n.; M a d s e n 1970, s. 258; M a t t h i a s 1969, s. 18; M ą c z k o w s k a 1973, s. 309; N e u s t u p n ý1968, s. 45, tab. 4; 1969, s. 783 n.; 1970, s. 496; O k u l i c z 1973, s. 108 n. R e g t e - r e n A l t e n a i in. 1962b, s. 230 n.; S c h ü n e m a n n 1967, s. 31. S e m e n c o v , D o l u c h a n o v , R o m a n o v a 1972, s. 211; S e m e n c o v , R o m a n o v a , D o l u c h a n o v 1969, s. 255 i in.; S u e s s , S t r a h m 1970, s. 93; S v e š n i k o v1974, s. 167; T a u b e r 1972, s. 107; 1973, s. 99; W a a l s 1964, s. 110; W a t e r b o l k1960, s. 75; W e t z e l 1976, s. 640; b. r. wyd., s. 191; W i ś l a ń s k i 1978, s. 405 n.;Z b e n o v i č 1974, s. 143.

http://rcin.org.pl

WYKAZ SKRÓTÓW BIBLIOGRAFICZNYCH

A A rchieołogijaAA Acta A rchaeologicaAAASH Acta Archeologica Academ iae S cien tiarum H ungaricaeAAC Acta Archeologica C arpathicaAb A arbøgerAF A usgrabungen und FundeA FSB A rbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkm alpflegeAK Archäologisches K orrespondezblattAl A ltschlesienAn A nthropozoikumAP Archeologia PolskiAPL A nalecta P raehistorica LeidensiaAPo Archaeologia PolonaAR Archeologické rozhledyASM Archeologické S tud ijné M ateriałyAT Alt T hüringenAUMCS A nnales UMCSAy A ntiquityAV Arheološki vestn ikBF Badische Fundberich teBJVF B erliner Jah rbuch fü r V or- und F rühgeschichteBRGK Bericht der R öm isch-G erm anischen KommissionBROB B erichten vad de R ijksdienst voor het O udheidkundig BodemonderzoekDAG D issertationes Archaeologice G andensesEAF E thnographisch-A rchäologische ForschungenEAZ E thnographisch-A rchäologische ZeitschriftF F ornvännenFA Folia ArchaeologicaFA P Fontes Archaeologici PosnaniensesFH Fundberich te aus HessenFM F inkst M useumFRGZM F estschrift des röm isch-germ anischen Zentralm useum s in MainzG G erm aniaH H eliniumIA Inven ta ria ArchaeologicaJB B Jah resberich t der bayerischen Bodendenkm alpflegeJBM Jah rbuch fü r Bodendenkm alpflege in M ecklenburgJM V Jah ressch rift fü r M itteldeutsche VorgeschichteJSG U Jah rb u ch der Schw eizerischen G esellschaft fü r U rgeschichteJVSTL Jah ressch rift fü r Vorgeschichte der sächsisch-thüringischer L änderK Die Kunde

11 — Geneza i chronologia.., http://rcin.org.pl

KAB Kommission fü r das Ä neolithikum und die ältere BronzezeitKMW K om unikaty M azursko-W arm ińskieKSTA K ratk ie soobščenija o dokladach i polevych issledovanijach I. A.KSIIMK K ratk ie soobščenija o dokladach i polevych issledovanijach IIM KM M annusMA M ateriały ArcheologiczneMASP M ateriały po archeologii severnogo P ričernom orjaMCA M ateriale şi C ercetári ArheologiceMDAPW M atieriali i doslidżennja z archeologii P rik a rp a ttja i WoliniMIA M atierialy i issledow anija po archeologii SSSRMLUHM M eddelanden från Lunds U niversitets H istoriska M useumMP M ateriały P rehistoryczneMS M ateriały S tarożytneMZP M ateriały Zachodniopom orskieNA Nassauische A nnalenNBG Die neolithischen B echerkulturen im Gebiet der DDR und ihre e t

päischen BeziehungenNNU N achrichten aus N iedersachsens U rgeschichteNS N ationalm useets S k rifte rOM O udheikundige M ededelingenOMSOL O udheidkundige M ededelingen n it ’S rijskm useum van O udheden

LeidenOP Obzor P raehistorickýP PalaeohistoriaPA Pam átky archeologickéPA r Przegląd ArcheologicznyPKA Prace Komisji ArcheologicznejPMMAE Prace i M ateriały M uzeum Archeologicznego i EtnograficznegoPoA Pom erania A ntiquaPPS Proceedings of the P reh is to ric SocietyPZ P raehistorische Z eitschriftQWVF Q uellenschriften zur w estdeutschen Vor- und F rühgeschichteR RadiocarbonS Św iatow itSA Sovetskaja archeologijaSAn S iles ia . A ntiquaSAr Slovenská archeologiaSBFFBU Sborník prací Filozofické fak u lty b rněnske un iversitySCIV S tudii şi cercetäri de istorie vecheSCSA Sborník Československé společnosti ArcheologickéSIA Slavia A ntiquaSM Suom en MuseoSMA Suom en M uinaism uistoyhdistyksen A ikakausk irjaSpA Spraw ozdania ArcheologiczneSPK Spraw ozdania z Posiedzeń K om isji Oddziału PANSPMA Spraw ozdania P.M.A.SROA Spraw ozdania Rzeszowskiego Ośrodka ArcheologicznegoSV Sachsens VorzeitT TorUFAS U r- und F rühgeschichte A rchäologie der SchweizUS Ur-SchweizVF Vorgeschichtliche ForschungenVLVH V eröffentlichungen des Landesm useum s fü r V orgeschichte in Halle

http://rcin.org.pl

163

WA W iadomości ArcheologiczneWPZ W iener P räh istorische ZeitschriftWZiMLU W issenschaftliche Zeitschrift der M artin -L u ther-U niversitä t H alle-

-W ittenbergZA Z eitschrift fü r ArchäologieZBPS Spraw ozdania. Zespół Badań nad Polskim ŚredniowieczemZCSA Z právy Československé společnosti ArcheologickéZOW Z otchłani wiekówZSAK Z eitschrift fü r schweizerische Archäologie und K unstgeschichte

http://rcin.org.pl

BIBLI OGRAFIA

A h r e n s C.1966 Ein M ännergrabhügel der m ittle ren Bronzezeit in Schönningsstedt, Kr.

S torm arn, „O ffa”, t. 23, s. 79—91.A l b r e c h t H.

1957 A unjetitzer E rdgräber in der Umgebung von M ühlhausen in T h ü rin gen, AT, t. H, 1957, s. 92—129.

A n d e l K.1961 T ibava — eneolityczny zespół osadniczy u stóp W yhorlatu, AAC, t. III,

fasc. 1—2, s. 39—64.A n d e r s e n H. H.

1961 Sløjfede enkeltgravshøje ved S tejlgård, „KUM L”, s. 19—33.A n e r E.

1963 Die Stellung der Dolmen Schlesw ig-H olsteins in der nordischen Megalithkultu r, „O ffa”, t. 20, s. 9—38.

A n e r E., K e r s t e n K.1973 Die Funde der ä lteren Bronzezeit des nordischen Kreises in D ane

m ark, Schlesw ig-H olstein und N iedersachsens, t. I, K øbenhavn.A n t o n i e w i c z W.

1925 Eneolityczne groby szkieletowe i ziem ianki m ieszkalne w Nowym Da- rom inie (pow. sandom ierski, M ałopolska), „N iederlův S born ik”, OP, R. IV, s. 243—274.

1938 Z dziedziny archeologii ziem Polski, S, t. XVII, s. 341—422.1958 Neolithisches Hügelgrab im Dorf Zakłodzie, K reis Zamość, W ojewod

schaft Lublin, Polen, AAASH, t. IX, fasc. 1—4, s. 69—82.A r t e m e n k o I. I.

1963 Neolitičeskie sto janki i ku rgan i epochi bronzu bliz c. Chodosoviči gomelskoj obł. BSSR, [w:] P am ia tn ik i kam ennogo i bronzovogo vekov Evrazii, Moskva, s. 31—87.

1964 Verchnee Podneprove w epochu pozdnego neolita i bronzy, KSIA, n r 101, s. 9—18.

1967 Plem ena verchnego i srednego Podneprovja v epochu bronzu, Moskva.1976a Belyneckij m ogilnik (raskopki 1970—1971 gg.), [w:] V ostocznaja Evropa

w epochu kam nia i bronzy, Moskwa, s. 155—175.1976b Mogilnik srednedneprovskoj k u ltu ry w uročišče S trelica, [w:] Eneolit

i bronzovyj vek U krainy, Kiev, s. 69—98.A s m u s W, D,

1948 Die A usgrabung von steinzeitlichen Hügeln auf dem G räberfeld von Melzingen, Kr. Uelzen, NNU, z. 17, s. 3—50.

A u s t H.1958 Die S teinkiste von Flögeln, K. Neue Folge 9, z. 3—5, s. 142—145.

http://rcin.org.pl

165

Ä y r ä p ä ä A.1952 Estnische Bootäxte, AA, t. X X III, s. 81—96.

B a c h A. i H., G a l l W., F e u s t e l R., T e i c h e r t M.1975 Beiträge zur K ultu r und A nthropologie der m itteldeutschen S ch n u r

keram iker II, AT, t. X III, s. 43—107.B a e r A.

1959 Die m ichelsberger K ultu r in der Schweiz, Basel.B a g n i e w s k i Z.

1976 K ultu ra kom ornicka na Dolnym Śląsku, W rocław.1978a Problem koegzystencji ludności m ezolitycznej i neolitycznej w okresie

atlan tyckim i w początkach okresu subborealnego na teren ie Polski południow o-zachodniej, R eferat na konferencji „N eolityzacja Polski południow o-zachodniej” we W rocławiu.

1978b Das Problem der Koexistenz m esolithischer und neolithischer Gesellschaft im Südteil des m itteleuropäischen F lachlandes, R eferat na sym pozjum „Mezolit w Europie” w Berlinie.

B a k k e r J. A., W a a l s J. D. van der1973 Crem ations, collared flasks and a Corded W are sherd in dutch final

TRB Contexts, [w:] M egalithic G raves and R ituals, K øbenhavn, s. 17—50.B a k k e r J. A., V o g e l J. C., W i ś l a ń s k i T.

1969a TRB and other C14 Dates from Poland, P art A, H, t. IX, s. 3—27.1969b TRB and other C14 Dates from Poland, P a rt B, H, t. IX, s. 209—238.

B a l c e r B.1976 Bem erkungen zur F euerste inbearbeitung in der K ugelam phorenkultur

in Polen, APo, t. 17, s. 195—209.B ä r E.

1969 Ein bem erkenw ertes G rab der schnurkeram ischen K u ltu r von Gross- W eissandt, Kr. Köthen, AF, t. 14, z. 1, s. 17—18.

B a u m a n n W.1964 Schnurkeram ische Siedlungsfunde im F ortrev ier K reyern, G em arkung

W einböhla, Kr. Meissen, AF, t. 9, z. 2, s. 74—76.B e c k e r C. J.

1949 H afted Neolithic Celts II, AA, t. XX, s. 231—248.1954 Die m ittel-neolithischen K ulturen in Südskandinavien , AA, t. XXV,

s. 49—150.1955 Coarse Beakers w ith „Short-W ave M oulding”, PPS, t. XXI, s. 65—71.

B e h m - B l a n c k e G.1955 Die schnurkeram ische Totenhütte Thüringens, ihre Beziehungen zum

G rabbau verw and ter K ulturen und zum neolith ischen W ohnbau, AT, t. I, s. 63—83.

1976 Das A unjetitzer G räberfeld von G rossbrem bach, Kr. Söm m erda, AF, t. 21, z. 1—4, s. 65—67.

B e h r e n s H.1953 Ein Siedlungs- und B egräbnisplatz der T rich te rb ech e rk u ltu r bei W eis-

senfels an der Saale, JMV, t. 37, s. 67—108.1958 Ein jungstenzeitlicher G rabhügel von m ehrschichtigen A ufbau in der

Dölauer Heide bei H alle (Saale), JMV, t. 41, s. 213—242.1962 C 14 — D aten fü r das m itteldeutsche N eolithikum , JMV, t. 46,

s. 41—45.1963 Die Funde aus dem grossen G rabhügel „Spitzes H och” bei L atdorf,

Kr. Bernburg, IA, z. 12 ..1964 Die Funde aus dem grossen G rabhügel „Pohlsberg” bei L atdorf, Kr.

Bernburg, IA, z. 13.

http://rcin.org.pl

166

1967 Des N eolithikum der DDR als Forschungsaufgabe, JMV, t. 51, s. 65—88.1969a Die E inzelgrabkultur im nördlichen M itteldeutschland und in der

A ltm ark, [w:j NBG, Berlin, s. 71—100.1969b W estliche Einflüsse bzw. Einflüsse der G lockenbecherkultur bei den

B echerkultu ren der DDR, [w:] NBG, Berlin, s. 143—154.1971a Die F ischgrätenverzierung in der m itteldeutschen Schnurkeram ik , JMV,

t. 55, s. 79—104.1971b Schönfelder K ultur, A unjetitzer K u ltu r und Schnurkeram ik , JMV,

t. 55, s. 135—155.1973 Die Jungsteinzeit im M ittelelbe-Saale-G ebiet, Berlin.1976 La civilisation des vases cam paniform es dans la région du cours moyen

de l’Elbe et de la Saale, [w:] La civilisation des vases cam paniform es, Nice, s. 87—111.

B e n e š A.1976 Několik eneolitckých a únětikých hrobů ze severozápadních Cech, AR,

t. XXVIII, z. 2, s. 121—142.B e n k o v s k y - P i v o v a r o v á Z.

1972 Zur Problem atik der L itzenkeram ik in Ö sterreich, PZ, t. 47, z. 2, s. 198—212.

B e r e z a n s k a j a S. S.1970 recenzja: I. I. A rtem enko, P lem ena verchnego i srednego Podneprovia

w epochy bronzu, Moskva 1967, SA, n r 4, s. 278—281.B e r g H.

1956 Langdolm en bei Paeregaard, Langeland, AA, t. XXVII, s. 108—127.B e r g l u n d B. E., W e l i n d e r S.

1972 S tra tig raf in vid S iretorp , F, n r 2, s. 73—93.B e r n a b ó - B r e a

1964 Poliochni, Roma.B i b i k o v S. N.

1953 Rannetripolskoe poselenie Luka V rubleveckaja na D nestre, MIA, n r 38.B i c k e r F. K.

1934 D ünenm esolithikum aus dem F iener Bruch, JVSTL, t. X X II, s. 1—158.B i l l J.

1976 Der G lockenbecherfund von Baldegg, [w:] G lockenbechar Sym posion O berried 1974, Bussum -H aarlem , s. 271—275.

B i l l i g G.1958 Die A unjetitzer K u ltu r in Sachsen, Leipzig.1962 Der Siebenhügel bei K öttichau, K reis Hohenm ölsen, JMV, t. 46,

s. 77—136.B i e g e n C. W.

1964 Troy, London.B i e g e n C. W., C a s k e y J. L., R a w s o n M., S p e r l i n g J.

1950 Troy, vol. I, cz. 2, Tablice, Princeton.B ł a s z c z y k Z.

1976 Grób ku ltu ry ceram iki sznurow ej i m ateria ły pow ierzchniow e z B urzenina koło S ieradza, st. 2, PMMAE, Seria Archeologiczna, n r 23, s. 159—164.

B o h m W.1835 Die ältere Bronzezeit in der M ark B randenburg, VF, z. 9.

B o n d a r N. N.1974 Poselennja srednego Podneprovia epochi rannej bronzy, Kiev.

http://rcin.org.pl

167

B r a n d t K.1940 Die M ittelsteinzeit am N ordrande des Ruhrgebietes, QWVF, t. 4.

Leipzig.B r ø n d s t e d J.

1960 N ordische Vorzeit, t. 1, N eum ünster.B r u n n W. A. von

1977 Die B ernburger Grabhügel. Ih re G eschichte und ihre Bedeutung fü r die V ertika lstratig raph ie des Spätneolith ikum s, PZ, t. 52, z. 1, s. 4—27.

B u c h v a l d e k M.1958 Die Schnurkeram ik im böhm ischen Ä neolithikum , odbitka z: „Epitym -

bion Rom an H aken”, Pragae, s. 32—37.1967 Die S chnurkeram ik in Böhmen, P raha.1975 Die Schnurkeram ik und Anflänge der Bronzezeit (mit einem m ethodo

logischen Exkurs), AAC, t. XV, s. 191—203.B u c h v a l d e k M., K o u t e c k ý D.

1970 V ikletice. Ein schnurkeram isches G räberfeld, P raha.1972 In terp re ta tion des schnurkeram ischen G räberfeldes von V ikletice, PA,

R. 63, n r 1, s. 142—179.B u d i n s k ý - K r i ě k a V.

1967 Východoslovenské m ohyly, SAr, t. 15, n r 2, s. 277—388.B u k o w s k a - G e d i g o w a J.

1975 K ultu ra pucharów lejkow atych w dorzeczu górnej Odry, PA r, t. 23, s. 83—186.

B u r c h a r d B.1970 Nowe dane do chronologii k u ltu ry pucharów lejkow atych w Polsce

południow ej, SpA, t. 22, s. 457—459.B u r s c h F. O.

1933 Die B echerkultur in den N iederlanden, OMSOL, t. XIV, s. 39—123.B y d ł o w s k i A.

1905 Mogiły w Jackow icy w powiecie lipowieckim w gub. kijow skiej, S, t. VI, s. 8—30.

C h i l d e V. G.1929 The Danube in the P rehistory , Oxford.1950 The Dawn of European C ivilisation, London.

C h m i e l e w s k i W.1952 Zagadnienie grobowców kujaw skich w świetle ostatnich badań, Łódź.

C l a r k J. D.1978 P rah isto ria A fryki, W arszawa.

C l a s o n A. T.1969 Einige Bem erkungen uber V iehzucht, Jagd und K nochenbearbeitung

bei der m itteldeutschen Schnurkeram ik , [w:] NBG, Berlin, s. 173—195.1970 Die B eurteilung der T ierknochen aus dem schnurkeram ischen G rä

berfeld von V ikletice, [w:] M. B u c h b a l d e k, D. K o u t e c k ý , V ikletice, P raha 1970, s. 284—286.

1971 Die Jagd- und H austiere der m itteldeutschen S chnurkeram ik, JMV, t. 55, s. 105—112.

C n o t l i w y E.1966 Pow iat kam ieński w starożytności, Szczecin.

C o b l e n z W.1976 W eitere baalberger G räber in Zauschwitz, K reis Borna, AFSB, t. 20/21,

s. 27—49.Č e r n y š O. P.

1975 S tarodavne naselennja P odnistrovja w dobu mezolitu, Kiev.

http://rcin.org.pl

168

D a g n a n - G i n t e r A., D r o b n i e w i c z B.1974 Przyczynki do znajom ości osadnictwa schyłkowopaleolitycznego i m e-

zolitycznego w okolicach K rakow a, MA, t. XV, s. 5—39.D a m e l l D., N i l s s o n C.1972—1973 En östgötsk hällk ista, T, t. XV, s. 41—47.D a u c h o t - D e h o n M., H e y l e n J .

1975 In stitu t Royal du P atrim one A rtistique R adiocarbon Dates V, R, t. 17, n r 1, s. 1—3.

D a v i d s e n K.1973—1974 T rag tbaegerkultu rens elutfase, Nye C—14 dateringer, „KUM L”,

s. 165—178.1978 The F inal TRB C ulture in D enm ark, Copenhagen.

D e i c h m ü l l e r J.1957 Ein bronzezeiltlicher G rabhügel m it K reisgraben bei Schwanewede,

K, Neue Folge 8, z. 3—4, s. 200—206.D i n u M.

1959 S an tie ru l arheologic de la Valea Lupului, MCA, t. VI, s. 203—211. D o l u c h a n o v P. M., R o m a n o v a J. N., S e m e n c o v A. A.

1973 A bsolutnaja chronologja Evropejskogo neolita, MIA, n r 172, s. 42—44. D o l u c h a n o v P. M., T i m o f e j e v W . I.

1972 A bsolutnaja chronologja neolita Evrazii, [w:] Problem y absolutnogo da- tirow anja w archeologii, Moskva, s. 28—75.

D o n a t P.1961 Drei schnurkeram ische G rabhügel von Etzdorf, Kr. E isenberg, AT,

t. V, s. 133—166.D ö r p f e l d W.

1902 T roja und Ilion, I, Athen.D z i e d u s z y c k a - M a c h n i k o w a A., M a c h n i k J.

1959 Badania archeologiczne na cm entarzyskach kurhanow ych w Łukaw icy i Brzezinkach, pow. Lubaczów, SpA, t. VIII, s. 9—16.

E b b e s e n K.1975 Die jüngere T rich terbecherku ltu r auf dem dänischen Inseln, Copen

hagen.E d g r e n T.

1958 E knäs-G raven, FM, t. LXV, s. 27—51.E g l o f f M.

1967 H uit n iveaux archéologiques à l ’A bri de la Cure, US, R. XX XI, n r 4, s. 53—64.

E h r i c h R. W., P l e s l o v á - Š t i k o v á E.1968 Homolka. An Eneolithic Site in Bohemia, Cam bridge (USA).

E l i a d e M.1966 T rak ta t o h isto rii religii, W arszawa.

E n g e l F.1955 Ein bronzezeitliches G rab von Dobbin, K reis Lütz, JBM , s. 68—77.

F e u s t e l R.1957 Zum Problem des Überganges M esolithikum —N eolithikum , AT, t. II,

s. 27—47.1961 Das M esolithikum in T hüringen, AT, t. 5, s. 18—75.

F e u s t e l R., B a c h G., G a i l W. , T e i c h e r t M.1966 Beiträge zur K ultu r und A nthropologie der m itteldeutschen S chnur

keram iker, AT, t. 8, s. 20—170.F i s c h e r C.

1959 Die K eram ik der M ansfelder Gruppe, JMV, t. 43, s. 136—187.

http://rcin.org.pl

160

F i s c h e r U.1952 Über N achbestattungen im N eolithikum von Sachsen-T hüringen,

FRGZM, t. III, s. 161—191.1953 Die O rientierung der Töten in den neolithischen K ulturen des S aale

gebietes, JMV, t. 37, s. 49—66.1956 Die G räber der S teinzeit im Saalegebiet, VF, z. 15.1958 M itteldeutschland und die Schnurkeram ik , JM V, t. 41—42, s. 254—298.1972 E echerku ltu r im F ran k fu rte r S tad tw ald , FH, R. 12, s. 24—33.1975 Zur D eutung der G lockenbecherkultur, NA, t. 86, s. 1—13.1976a Die D ialektik der Becherkulturen. JMV, t. 60, s. 235—245.1976b K ontakte der B echerkulturen in der M ittelzone zw ischen Rhein und

Elbe, DAG, t. XVI, s. 106—119.F o r s s a n d e r J. E.

1933 Die schwedische B ootaxtkultur und ih re kontinen ta leuropäischen Voraussetzungen, Lund.

F r a u e n d o r f E.1955 Neue siedlungsarchäologische E rknenntn isse m it der Phosphate thode,

AT, t. 1, s. 84—98.F r e u n d G.

1964 Die ä ltere und m ittlere S teinzeit in Bayern, JBB, t. 4, s. 9—167.G a b a ł ó w n a L.

1969 Spraw ozdanie z badań archeologicznych w Sarnow ie, pow. W łocławek, przeprow adzonych w r. 1968 na stanow iskach 1 i 1A, PMMAE, S eria archeologiczna, n r 16, s. 51—57.

G a j e w s k i L.1949 K u ltu ra czasz lejow atych m iędzy W isłą a Bugiem, AUMCS, Sectio F,

t. IV, 1, s. 1—194.G a l l a y M.

1970 Die Besiedlung der südlichen O berrheinebene in N eolithikum und Frühbronzezeit, BF, n r 12, s. 1—199.

G a r a š a n i n M. V.1961 Der Übergang von N eolithikum zur frühen Bronzezeit auf dem B al

kan und an der un teren Donau, [w:] L ’Europe à la fin de l 'âge de la pierre, P raha, s. 15—43.

G a r d a w s k i A.1951 N iektóre zagadnienia k u ltu ry trzcinieckiej w św ietle w ykopalisk w m ie j

scowości Lubna, pow. Sieradz, WA, t. XVIII, z. 1—2, s. 1—84.1959 Plem iona k u ltu ry trzcinieckiej w Polsce, MS, t. V, s. 7—189.1965 Chronologia ku ltu ry trzcin ieckiej, AP, t. X, z. 1, s. 529—538.

G ą s i o r M.1975 K ultura trzciniecka na obszarze Polski środkow ej, PMMAE, Seria

archeologiczna, n r 22,s. 101—121.G e i s l e r H.

1964 N eolithische G rabfunde von G rünz, Kr. Pasew alk, AF, t. 9, z. 4, s. 180—183.

G e o r g i e v G. I.1961 K ulturgruppen der Jungstein - und der K upferzeit in der Ebene von

Thrazien (Südbulgarien), [w:] L ’Europe à l a f in d e l 'â g e de la p ierre , P raha, s. 45—100.

G e r s b a c h E.1951 Das m ittelbadische M esolithikum , BF, R. 19, s. 15—44.1969 U rgeschichte des H ochrheins, BF, n r 11, F re iburg (tekst).

http://rcin.org.pl

170

G i m b u t a s M .1965 The R elative Chronology of Neolithic and Chalcolithic C ultures in

E astern Europe N orth of the B alkan Peninsula and the Black Sea, [w:] Chronologies in Old W orld Archaeology, Chicago, s. 459—502.

G l a s b e r g e n W., G r o e n m a n - v a n W a a t e r i n g e W., H a r d e n b e r g --M u 1 d e r G. M.

1967 Settlem ents of the V laardingen C ultu re a t Voorschoten and Leid- schendam (II), H, t. V II—2, s. 97—120.

G l o b P. V.1945 S tud ier over den Jyske E nkeltg ravskultur, Ab, s. 1—282.

G ł o s i k J.1988 K u ltu ra strzyżowska, MS, t. XI, s. 7—114.

G ö t z e A.1910 B ronzezeitliche H ockergräber bei H alberstad t, PZ, t. II, z. 1, s. 60—66.

G r i m m P.1938 Die Salzm ünder K ultu r in M itteldeutschland, JVSTL, t. XXIX,

s. 1—104.1940 Zur inneren G liederung der m itteldeu tschen Jungsteinzeit, M, R. 32,

z. 3, s. 379—408.G r o e n m a n - van W a a t e r i n g e , W a a l s J. D. van der

1961 The L ate N eolithic Tum ulus a t B oundary Post 425 a t Swalm en (Dutch Lim burg), H, t. I—1, s. 47—54.

G r o m n i c k i J.1961 Grób ku ltu ry czasz lejow atych w Stradow ie, pow. Kazim ierza W ielka,

SpA, t. X III, s. 11—16.G r ö s s l e r H.

1909a S teink istengräber der ä lteren Bronzezeit au f dem Lauseberge südlich von B ronstedt im K reise Sangerhausen, sowie bei N eehausen und H ohnstedt im M ansfelder Seekreise, JVSTL, t. 8, s. 105—111.

1909b S teink istengräber der ä lte ren Bronzezeit au f dem Säringsberge bei H elm sdorf im M ensfelder Seekreise, JVSTL, t. 8, s. 87—103.

G r ü n b e r g W.1940 F rühbronzezeitliche S tenkistengräber vom B urk bei Bautzen, SV, rocz.

3, s. 21—51.G ü n t h e r K.

1973 Die A bschlussuntersuchung am neolithischen G rabenring von Bo- chum -H arpen, AK, R. 3, z. 2, s. 181—186.

G u r b a J.1954 M ateriały do badań nad neolitem M ałopolski, AUMCS, Sectio F, t. IX

— 3, s. 129—178.G u r i n a N. N.

1960 K voprosu o pozdneapaleolitičeskich i m ezolitičeskich pam iatn ikach Polši i vozmożnosti sopostavlenja s nim i pam iatn ikov severo-zapadnoj Belorussii, MIA, nr 126, s. 14—34.

G u y a n W. U.1949/1950 Beitrag zur D atierung einer jungsteinzeitlichen G räbergruppe im K an

ton Schaffhausen, JSGU, t. 40, s. 163—192.H a c h u l s k a-L e d w o s R.

1967 M ateriały ku ltu ry ceram iki sznurow ej odkryte koło kopca W andy (Kraków -N owa H uta), MA, t. V III, s. 89—103.

H a j e k L.1961 Zur rela tiven Chronologie des Ä neolithikum s und der Bronzezeit in

der Ostslowakei, KAB, s. 59—76.

http://rcin.org.pl

171

1968 K ultu ra zvoncovítych pohárů v Cechách, ASM, n r 5, s. 1—160.H a n i t z s c h H.

1957 Ein d ritte r steinzeitlicher G rabhügel in der H arth , K reis Leipzig, AFSB, t. 6, s. 197—210.

1960 M esolithische F euersteingeräte von D reiskau, K reis Borna, AFSB, t. 7, s. 86—94.

H ä u s l e r A.1959 F ragen der ältesten L andw irtschaft in O steuropa, WZMLU, t. V III,

nr 4/5, s. 775—792.1963 O ckerg rabku ltu r und Schnurkeram ik, JMV, t. 47, s. 157—179.1976 Die G räber der ä lteren O ckergrabkultur zw ischen D nepr und K arp a

ten, Berlin.H e n s e l W .

1973 Polska starożytna, W roclaw.H i n g s t H.

1952 Ein bronzezeitlicher G rabhügel von G adeland, „O ffa”, t. 11, s. 5—7.1957/1958 Ein G rabhügel m it U rnengräbern der m ittle ren Bronzezeit aus N ord

dorf A m run, „O ffa”, t. 16, s. 41—45.H ö c k n e r H.

1955 Ausgrabung von schnurkeram ischen H ügelgräbern im K reise A lten burg, bez. Leipzig, AT, t. I, s. 99—152.

H ö f e r P.1906 Der Leubinger G rabhügel, JV STL, t. 5, s. 1—59.

H o l l n a g e l A.1968 Das G anggrab von G aarzerhof, K reis Bad Doberan, JBM , s. 101—

119.1970 E in trapezförm iges H ünenbett m it Grossdolm en bei K ruckow , K reis

Demm in, JBM , s. 175— 191.1976 Jungsteinzeitliche Funde von M arlow, K reis R ibnitz-D am gerten, JBM ,

s. 55—66.H o 1 w e r d a J. H. jr.

1912 Neue K uppelgräber aus der Veluve (Provinz G elderland in den N iederlanden), PZ, t. IV, s. 368—373.

H o p f M.1964 N eolithische G etreidekörner aus der Lüneburger Heide, K, t. 15, s.

109—112.H o r s t F.

1972 Jungbronzezeitliche Form enkreise im M ittelelb-H avel-G ebiet, JMV, t. 56, s. 97—165.

H o u š t o v á A.1960 K u ltu ra nálevkovitých pohárů na M oravě, Pragae.

H u m m e l H. S.1968 P flanzenfunde aus der U rgeschichte des m itteldeutschen Raumes, JMV,

t. 52, s. 39—66.I l w e s E., L i j w a A., P u n n i n g J. M.

1974 Radiouglerodnyj metod i jego prim enenie w četvertičnoj geologii i a r cheologii Estonii, Tallin.

I n d r e k o R.1955 Das finnische S pätneolith ikum , FM, n r LX II, s. 90—94.

J a a n i t s L.1971 Über die estnischen Bootäxte vom K arlova-Typus, FM, n r 78, s. 46—

76.

http://rcin.org.pl

172

1953 H ügelgraberintersuchungen im W ilseder N aturschutzpark , NNU, z. 22, s. 3—32.

J a c o b-F r i e s e n K. H.1963 E inführung in N iedersachsens U rgeschichte, II Teil, Hildesheim.

J a d c z y k o w a I.1971 Spraw ozdanie z końcowego etapu prac badawczych na neolitycznym

cm entarzysku grobowców kujaw skich w W ietrzychow icach, pow. Kolo, PMMAE, Seria archeologiczna, n r 18, s. 93—103.

J a n i t s L.1952 Pozdneneolitičeskie m ogilniki w Estonskoj SSR, KSIIM K, n r X LII,

s. 53—65.1954 Neoliticzeskie sto janki na te rrito rii Estonskoj SSR, KSIIM K, n r 54,

s. 3—23.J a n k o w s k a D.

1977 Relacje m iędzy k u ltu rą pucharów lejkow atych a am for kulistych na Pomorzu, PoA, t. VII, s. 9—15.

J a ż d ż e w s k i K.1936 K ultu ra pucharów lejkow atych w Polsce zachodniej i środkow ej, P o

znań.1958 Uwagi ogólne o osadzie neolitycznej w G ródku Nadbużnym w powiecie

hrubieszow skim (stanowisko 1 C), AP, t. II, z. 2, s. 279—286.1961 Etnogeneza Słowian, [w:] Słownik starożytności słow iańskich, t. I,

Wrocław, s. 456—461.1970 Praojczyzna Słowian, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, t. IV,

W rocław, s. 301—305.J ø r g e n s e n E.

1977 H agebrogård-V roue-K oldkur. N eolithische G räberfelder aus N ordw est- Ju tland , Copenhagen.

K a e l a s L.1956 Dolmen und G angräber in Schweden, „O ffa”, t. 15, s. 5—24.

K a h l k e H. D.1972 A usgrabungen in aller W elt, a rtyku ł: Schädeloperationen vor 4 000

Jah ren , Leipzig, s. 183—193.K a u f m a n n D., B r ö m m e A.

1972 E in G räberkom plex der Baalberger G ruppe in der D ölauer Heide bei H alle (Saale), JMV, t. 56, s. 39—57.

K e m p i s t y A.1962—1963a B adania wykopaliskowe kopca II w M iernowie, pow. Pińczów, w 1963

r., ZBPS, s. 75—78.1962—1963b Kopce m ałopolskie w św ietle badań prow adzonych w M iernowie, pow.

Pińczów, w 1962 r., ZBPS, s. 49—56.1964—1965 Główne rezu ltaty czteroletnich badań nad starożytnym i kopcam i w re

jonie Wiślicy, ZBPS, s. 123—133.1967—1968 W yniki badań w Z ernikach G órnych, pow. Busko Zdrój, w latach

1965—1968, ZBPS, s. 82—89.1970 B adania nad starożytnym i kopcam i m ałopolskim i w la tach 1963—1968,

SpA, t. X X II, s. 67—90.1978 Schyłek neolitu i początek epoki brązu na W yżynie M ałopolskiej

w św ietle badań nad kopcam i, W arszawa.K e r s t e n K.

1954 Ein G rabhügel m it P flugspuren auf A m rum , „O ffa”, t. 13, s. 17—24.K i l i a n L.

1955 H affkü stenku ltu r und U rsprung der Balten, Bonn.

http://rcin.org.pl

173

K j a e r u m P.1954 S triber pa kryds og tvaers, „KUM L”, s. 18—28.1969 Jae ttestu en Jo rdhø j, „KUM L”, s. 9—66.

K l e j n L. S.1964 Obecność elem entów południow o-w schodnich w późnoneolitycznych

ku ltu rach M ałopolski, AP, t. IX, z. 2, s. 371—399.K l i c h o w s k a M.

1975 N ajstarsze zboża z w ykopalisk polskich, AP, t. IX ? z. 1, s. 83—143.1976 Aus paläoethnobotanischen S tudien uber P flanzenfunde aus dem Neo

lith ikum und der Bronzezeit auf polnischen Boden, APo, t. XVII, s. 27—67.

K n ö l l H.1954 Abriss der T rich terbecherku ltu r, BRGK, t. 34, s. 41—60.

K o b u s i e w i c z M.1970 Mezolit w środkow ozachodniej W ielkopolsce, S, t. XXXI, s. 101—188.

K o h l G., Q u i t t a H.1963 B erlin — R adiokarbondaten archäologischer Proben. I, AF, t. 8, z. 6 ,

s. 281—301.K ö s t e r C.

1966 B eiträge zum Endneolithikum und zur frühen Bronzezeit am nö rd lichen O berrhein, PZ, t. X LIII/XLIV , z. 1/2, s. 2—95.

K o s t r z e w s k i J.1935 Przyczynki do poznania wczesnej epoki brązowej, WA, t. X III, s. 75—

92.K o w a l c z y k J.

1953 Dwa groby k u ltu ry am for kulistych z Lasu Stockiego i Stoku, pow. Puław y, APMA, t. V, z. 1—2, s. 38—47.

1969 Początki neolitu na ziem iach polskich, WA, t. XXXIV, z. 1, s. 3—69.1970 The F unnel Beaker C ulture, [w:] The Neolithic in Poland, W rocław,

s. 144—177.K o w i a ń s k a- P i a s z y k o w a M.

1968 W yniki badań archeologicznych ku rhanu IV k u ltu ry unietyckiej w Ł ękach Małych, pow. Kościan, FAP, t. XIX, s. 6—31.

K o z ł o w s k i J. K.1972 W ielokulturow e stanowisko eneolityczne w Raciborzu-O cicach w św ie

tle badań z la t 1960—1962, [w:] Ze studiów nad epoką kam ienia na G órnym Śląsku, Bytom, s. 77—193.

1973 Archeologia prah istoryczna, cz. II: Młodsza epoka kam ienia, K raków .K o z ł o w s k i J. K., K o z ł o w s k i S. K.

1977 Epoka kam ienia na ziem iach polskich, W arszawa.K o z ł o w s k i L.

1923 Epoka kam ienia na w ydm ach wschodniej części W yżyny M ałopolskiej, Lwów.

K o z ł o w s k i S. K.1967 Z problem atyki polskiego m ezolitu (cz. 3), K ultura kom ornicka na tle

m ezolitu Europy Środkow ej, S, t. XXVIII, s. 5—32.1968 Z problem atyki polskiego m ezolitu (cz. 8). W spraw ie tzw. górnego

i późnego mezolitu, AP, t. X III, z. 2, s. 443—454.1972 P radzie je ziem polskich od IX do V tysiąclecia p.n.e., W arszawa.

K r a j n o v D. A.1972 D rew nejša ja istorija vołgo-okskogo m eżdurečja. Fatjanovskaja ku l

tu ra , Moskva.

http://rcin.org.pl

174

K r a s n o v J . A.1971 R annee zemledelie i żivotnovodstvo w lesnoj polose vostočnoj Evropy,

MIA, n r 174, Moskva.K r a u s s A.

1960 Cm entarzysko k u ltu ry ceram iki sznurow ej w Bosutowie, pow. Kraków , MA, t. II, s. 61—67.

K r e t z s c h H.1955 D rei schnurkeram ische G rabanlagen auf dem „Grossen S te in e” bei

S eifartsdorf, Landkreis Eisenberg/Thür., AT, t. I, s. 182—209.K r ü g e r G.

1925 Steinzeitliche G rabfunde bei Peissen, Saalkreis, JVSTL, t. XI, z. 1, s. 13—19.

K r ü g e r H., T a u t e W.1964 Eine m esolithische Schlagstä tte auf em „F euerste inacker” in S tum per

tenrod im oberheissischen K reis Alfeld, FH, R. 4, s. 18—33.K r z a k Z.

1958 C m entarzysko k u ltu ry złockiej na stanow isku „Grodzisko I I ” we wsi Złota, pow. Sandom ierz, AP, t. II, z. 2, s. 329—388.

1959 N otatka bez ty tu łu , ZOW, n r 4 s. 310—311.1960 O sztucznej deform acji czaszek ludzkich w okresie eneolitu w Złotej,

AP, t. V, z. 2, s. 187—196.1961 M ateriały do znajom ości ku ltu ry złockiej, W rocław.1962a Obozowiska łowców z epoki kam ienia koło Opatow a, WA, t. XXVII,

z. 3, s. 323—324.1962b Recenzja: J. G ł o s i k , Osada k u ltu ry ceram iki sznurow ej w S trzyżo

wie, pow. Hrubieszów, w św ietle badań w la tach 1935—1937 i 1939, MS, t. 7, 1961, s. 111—163, [w:] AP, t. VII, z. 2, s. 385—388.

1963 Spraw ozdanie z w ykopalisk na górze G aw roniec-Pałyga w Ćmielowie, pow. Opatów, w 1961 roku, SpA, t. XV, s. 65—83.

1968 W stęp do chronologii k u ltu ry złockiej, S, t. 29, s. 95—117.1969a Recenzja: I. I. A r t e m e n k o, P lem ena verchnego i srednego Podnie-

provja w epochu bronzy, M oskwa 1967, [w:] AP, t. XIV, z. 1, s. 239— 244.

1969b Z ło takultu r und S chnurkeram ik, [w:] NBG, Berlin, s. 245—254.1970 Cm entarzysko k u ltu ry złockiej „Nad W aw rem ” w Złotej,* W rocław.1976a The Złota C ulture, W rocław.1976b Recenzja: I. K. S v e š n i k o v, Isto rija naselennja P ered k a rp a ttja ,

Podilla i Volini v kinci III- na počátku II tisačo littia do našoj eri, K iev 1974, [w:] AP, t. XXI, z. 2, s. 409-^113.

K y t l i c o v á O.1960 Eneolitické pohřebiště v Brandýsku, PA, rocz. II, n r 2, s. 442—474.

L a n t i n g J . N , M o o k W . G.1977 The P re- and P rotohistory of the N etherlands in Term s of Radiocarbon

Dates, Groningen.L a n t i n g J. L., W a a l s J. D. van der

1971 L aatneolithische grafheuvels bij Vaassen en M aarsbergen, OM, t. III, s. 93—127.

1976a Beaker C ulture Relations in the Low er Thine Basin, [w:] G lockenbecher Sym posion-O berried 1974, B ussum /H aarlem , s. 1—80.

1976b Bell Beakers in Continental N orthw estern Europe, [w:] La Civilisationdes vases cam paniform es, Nice, s. 8—32.

http://rcin.org.pl

175

L a n t i n g A. E., L a n t i n g J. N., W a a l s J. D. van der1971 Die B eeherkulturen im nordw estdeutsch—holländischen Gebiet in ihre

gegenseitigen Beziehungen, G, R. 49, t. 1/2, s. 220—221.L a s o t a-M o s k a l e w s k a A.

1977 Ocena morfologiczna kości bydlęcych z „Gajowizny”, [w:] C m entarzysko k u ltu ry am for kulistych w Złotej sandom ierskiej, W rocław, s. 97— 132.

L e h r-S p ł a w i ń s k i T.1946 O pochodzeniu i praojczyźnie Słowian, Poznań.

L i e s H.1954 Siedlungsfunde der E inzelgrabkultur in Biederitz, K reis Burg, JMV,

t. 38, s. 74—80.1955 E in bronzezeitlicher Totenhügel bei Menz, Kr. Burg, JMV, t. 39,

s. 115—162.1974 Zur neolithischen S ied lungsin tensitä t im M agdeburger Raum , JMV,

t. 58, s. 57—411.L i j w a A. A., I l v e s E. O., J a n i t s A. J.

1965 Radiouglerodnye datirovanie nekotorych archeologičeskich pam ja tn i- kov P ribaltik i, [w:] Archeołogija i E stestvennye nauki, M oskva, s. 46—50.

L o e w e G.1957 S chnurkeram ische H ügelgräber im Luckauer Forst, K reis A ltenburg,

AFSB, t. 6, s. 19—57.1959 K ataloge zur m itteldeutschen S chnurkeram ik , Halle (Saale).

L o u w e K o o i j m a n s L . P.1972—1973 The Rhine Mense Delta. F our S tudies on its P reh is to ric O ccupation

and Holocene Geology, OM, t. L III—LIV, s. 1—421.1974 The Rhine Mense Delta. Four S tudies on its P reh is to ric Occupation

and Holocene Geology, APL, t. VII, s. 1—421.1976 Local Developm ents in a B orderland. A S urvey of the N eolithic a t

the Low er Rhine, OM, t. LVII, s. 227—297.L u c a s H.

1965 Kataloge zur m itteldeutschen S chnurkeram ik, Berlin.L u h o V.

1963 Eine Am phorae, FM, t. LXX, s. 5—12.L u n d b o r g L.1964—1965 E in bronzezeitlicher Hügel bei G isselstadt, H alland, MLUHM, s. 71—

106.L ü d i n C.

1961 M esolithische Siedlungen im Birstal, JSGU, t. 48, s. 11—27.L ü n i n g J.

1967 Die M ichelsberger K ultu r, BRGK, t. 48, s. 1—350.1969 Die jungsteinzeitliche Schw ieberdinger G ruppe, VSADiS, Reihe A: Vor-

und F rühgeschichte, z. 13, s. 1—35.M a c h n i k J.

1960a II spraw ozdanie z badań na cm entarzysku kurhanow ym k u ltu ry ceram ik i sznurow ej w Łukaw icy, pow. Lubaczów, SpA, t. X, s. 17—22.

1960b Ze studiów nad k u ltu rą ceram iki sznurow ej w K arpatach polskich, AAC, t. II, fasc. 1—2, s. 55—86.

1961 Badania archeologiczne w Roztoczu Lubelskim w 1959 roku, SpA, t. X II, s. 89—101.

http://rcin.org.pl

176

1962 Uwagi o zw iązkach i chronologii n iektórych znalezisk k u ltu ry ceram iki sznurow ej w K arpatach, AAC, t. IV, fasc. 1—2, s. 91—107.

1963 Uwagi o zw iązkach k u ltu ry ceram iki sznurow ej z k u ltu rą trypolską, SPK, m-ce I—VI, s. 63—67.

1964 Groby ku ltu ry ceram iki sznurow ej w K siążnicach W ielkich, pow. K azim ierza W ielka, [w:] S tudia i m ateria ły do badań nad neolitem Ma- łapolski, PKA, n r 4, s. 339—372.

1966a S tud ia nad k u ltu rą ceram iki sznurow ej w Małopolsce, W rocław.1966b Z badań nad początkam i epoki brązu w Małopolsce, AP, t. XI, z. 2,

s. 376—400.1987 S tosunki ku ltu row e na przełom ie neolitu i epoki brązu w M ałopolsce

(na tle przem ian w Europie Środkow ej), W arszawa.1972 Die M ierzanow ice-K oštany-K ultur und das K arpatenbecken, SAr, t. XX,

n r 1, s. 177—188.1977 F rühbronzezeit Polens, W rocław.1979 Recenzja: I. K. S v e š n i k o v, Isto rja naselennja P ered k a rp a ttja ,

Podilla i Volini v kinci I II — na počatku II tis iačo littja do našoi eri, K iev 1974, [w:] SpA, w druku.

M a c h n i k J. , G e d i g a B., M i ś k i e w i c z J., H e n s e l W.1978 P rah isto ria ziem polskich. Wczesna epoka brązu, t. III, W rocław.

M a c h n i k o w i e A. i J.1973 W czesnobrązowy zespół osadniczy na ,,Babiej G órze” w Iwanow icach,

pow. Miechów, w św ietle dotychczasowych badań wykopaliskow ych, [w:] Z badań nad neolitem i wczesną epoką brązu w Małopolsce, PKA, nr 12, s. 141—158.

M a c K i e E.1977 The M egalith Builders, Oxford.

M a d s e n H. J.1970 To dobbeltgrave fra jysk enkeltgravskultur, „KUML”, s. 249—260.

M a j n a r i ć-P a n d ž i ć N.1977 Prilog problem atici licenske keram ike u sjevernoj Jugosla vii, AV,

t. XXVII, s. 68—96.1971 Grave med teltfo rm et overbygning, „KUM L”, s. 127, 149.

M a 1 m e r M. P.1962 Jungneolithische S tudien, Lund.1969 Die schwedisch-norw egische S tre ita x tk u ltu r , [w:] NBG, Berlin, s. 215—

225.M a r c i n i a k J.

1960 M ateriały neolityczne z Żukowa, pow. Sandom ierz, MA, t. II, s. 43—56.

M a š e k N.1959 K otázce Ř ináčske ku ltu ry , [w:] Sborník prací k pocte 60. narozenin

akadem ika Ja n a F ilipa, P raha, s. 69—78.1961 Die Ř ivnáč-G ruppe in Böhmen und ihre chronologische Stellung, [w:]

L ’Europe à l a f i n d e l 'â g e de la pierre, P raha, s. 327—335.M a t t h i a s W.

1951 Die schnurkeram ische Doppelgrab von Peissen, Saalkreis, in neur Licht, JMV, t. 35, s. 28—34.

1955 Drei schnurkeram ische K inderg räber aus der G em arkung Schraplau Kr. Q uerfurt, JMV, t. 39, s. 81—92.

1956 Ein schnurkeram isches G räberfeld von Schafstädt, K reis M erseburg, JMV, t. 40, s. 51—108.

http://rcin.org.pl

177

1968 Kataloge zur m itteldeutschen Schnurkeram ik , Teil III, Berlin.1969 Die S chnurkeram ik im w estlichen M itteldeutschland, [w:] NBG, Berlin,

s. 9—28.1970 Ein schnurkeram ischer F undplatz von Schafstädt, Kr. M erseburg, AF,

t. 15, z. 1, s. 24—30.1974 K ataloge zur m itteldeutschen Schnurkeram ik, Teil IV, Berlin.

M a t t h i a s W., S c h u l t z e - M o t e l J.1967 K ulturpflanzenabdrücke an schnurkeram ischen Gefässen aus M ittel

deutschland, JMV, t. 51, s. 119—158.1969 K ulturpflanzenabdrücke an schnurkeram ischen Gefässen aus M ittel

deutschland, Teil II, JMV, t. 53, s. 309—344.1971 K ulturpflanzenabdrücke an Gefässen der Schnurkeram ik und der A un

je titzer K u ltu r aus M itteldeutschland, JMV, t. 55, s. 113—134.M a t h i a s s e n T.

1948 S tud ier over V estjyllands oldtidsbebyggelse, NS, II, København.M a z á l e k M.

1954 O tázka w ztahů m esolitu a neolitu, An, III, s. 203—234.M ą c z k o w s k a M.

1973 Spraw ozdanie z badań wykopaliskowych przeprow adzonych w 1972 roku na stanow isku I w G arbinie, pow. braniew ski, KMW, n r 3, s. 303— 316.

M ą c z k o w s k a M., K u p c z y k I.1972 Spraw ozdanie z badań wykopaliskow ych przeprow adzonych w 1971 r.

na stanow isku 1 w G arbinie, pow. braniew ski, KMW, nr 1, s. 201— 210 .

M e d u n o v á-B e n e š o v á A.1967 Eneolitické m ohyly ohrozim ského typu na M oravě, PA, R. LVIII, z. 2,

s. 341—380.1972 Jev išovice-S tarý Zám ek, Brno.

M e i n a n d e r C . F.1954a Die Bronzezeit in F innland, SMA, 54, s. 1—242.1954b Die K iuskaiskultur, SMA, 53, s. 1—186.

M i c h a l s k i F. (tłum.)1971 Hym ny Rigwedy, W rocław.

M e r p e r t N. J.1965a Archeologičeskie issledow anja w južnoj Bołgarii, KSIA, n r 100,

s. 19—28.1965b O svjazjach severnogo P ričernom orja i Bałkan w ranném bronzovom

veke, KSIA, n r 105, s. 10—20.M i l d e n b e r g e r G.

1951/1952 Ein steinzeitlicher G rabhügel in der H arth (K reis Leipzig), AFSB, t. 2, s. 7—24.

1953 S tud ien zum m itteldeutschen N eolithikum , Leipzig.M i l o j č i ć V.

1949 Chronologie der jüngeren S teinzeit M ittel- und Südosteuropas, Berlin.1955 Zur Frage der Schnurkeram ik in G riechenland, G, R. 33, z. 3, s. 151—

154.M o d d e r m a n P. J. R.

1954 G rafheuvel onderzoek in M idden-N ederland, BROB, R. V, s. 7—44.M o u c h a V.

1961 Nálezy únětické ku ltu ry na Lovosicku, Pragae.1963 Die Periodisierung der Unětice K ultu r in Böhmen, SCSA, 3, s. 9—60.

12 — G eneza i chronolog ia ... http://rcin.org.pl

178

1966 Unětická k u ltu ra v Cechách, ZCSA, z. 2—3, s. 13—28.M ü l l e r A. von

1964 Die jungbronzezeitliche K eram ikfund von R addusch K reis C alau/B randenburg, BJVF, t. 4, s. 155—175.

M ü l l e r - K a r p e H.1974 H andbuch der Vorgeschichte, D ritte r Band, K upferzeit, M ünchen.

N e u g e b a u e r A., B i l l i g G.1959 S tra tig raphische Beobachtungen in Carsdorf, O rtsteil von Pegau, Kr.

Borna, AF, t. 4, z. 3, s. 124—130.N e u m a n n G.

1954 A usgrabungen im Lande Sachsen, AFSB, t. 4, s. 163—266.N e u s t u p n ý 'E.

1965 Hrób z Tušim ic a něk teré problém y k u ltu r se šňurovou keram ikou, PA, R. LVI, n r 2, s. 392—456.

1968 Absolute Chronology of the Neolithic and A eneolithic Periods in Centra l and S outh-E astern Europe, SAr, XVI—1, s. 19—60.

1969a Absolute Chronology of the Neolithic and A eneolithic Periods in Centra l and South-E ast Europe, II, AR, XX I—5, s. 783—810.

1969b Economy of the Corded W are C ultures, AR, X X I—1, s. 43—68.1970 New Aspects of the B attle Axe Problem , [w:] Actes du V ile Congrè s

In ternational des Sciences P réh istoriques et P rotohistoriques, Prague 21—27 aout 1966, Prague, s. 494—499.

1973 Die Badener K ultur, [w:] Sym posium über die Entstehung und C hronologie der Badener K ultur, B ratislava, s. 317—352.

N e u s t u p n ý J.1961 Zum Stand der relativen Chronologie des Ä neolithikum s in der Tsche

choslowakei, [w:] Kommision fü r das Ä neolithikum und die ä ltereBronzezeit N itra 1958, B ratislava, s. 43—58.

N i e s i o ł o w s k a E.1967 M ateriały neolityczne ze stanow iska 6 w P ikutkow ie, pow. W łocławek,

PMMAE, Seria archeologiczna, n r 14, s. 79—144.N i k l a s s o n N.

1925a Der stratig raphische A ufbau des B aalberger Hügels bei Bernburg, des Pohlberges bei L atdorf und das D erfflinger Hügels bei K albsrieth , M, t. 16, s. 46—54.

1925b S tudien über die W alternienburg—B ernburger K ultur, I, JVSTL, t. X III, 183 ss.

N i 1 i u s I.1971 Das N eolithikum in M ecklenburg, Schw erin.

N i q u e t F.1958 Ein H ügelgrab der E inzelgrabkultur von T hüritz, Kr. Kalbe (M.),

JMV, t. 41, 42, s. 246—253.N o r d m a n C. A.

1935 The M egalithic C ulture of N orthern Europe, SMA, X X XIX —3, s. 1— 137.

N o s e k S.1964 C ivilisation des am phores sphériques, IA, fasc. X II, Łódź.

N o w o t h n i g W.1936 Beiträge zur H erkunftsfrage der S chnurkeram ik, M, R. 28, s. 423—445.

N o v o t n ý B.1958 H roby ku ltu ry zvoncovitých pohárů u Sm olína na M oravě, PA,

R. XLIX, nr 2, s. 297—311.

http://rcin.org.pl

179

O k u 1 i c z J.1973 Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., W ro

cław.O n d r á č e k J.

1962 Únětické pohrěbišté u Rebešovic na M orave, SCSA, 2, s. 5—100.1967 M oravská protounětická ku ltu ra , SAr, XV—2, s. 389—446.

P a d e r e w s k a L.1977 Korygowanie chronologii C14 m etodą dendrochronologiczną (stan badań),

AP, t. X X II, z. 2, s. 263—299.P a l l i a r d i J.

1914 Die re la tive Chronologie der jüngeren S teinzeit in M ähren, WPZ, t. I, s. 256—-277.

P a l u c h A.1975 Ślady w ystępow ania zabiegów trepanacyjnych na ziem iach Polski

i Czechosłowacji w starożytności i średniowieczu, AP, t. XX, z. 2, s. 411—454.

P a s s e k T. S.1949 Periodizacja tripolskich poselenij, Moskva.1961 Rannezem ledelčeskie (tripolskie) plem ena Podnestrovja, Moskva.

P a s t o r J.1965 F rühbronzezeitliches G räberfeld in Všechsvatych, FA, t. XVII, s. 37—50.

P a t a y P.1968 A tiszavalk i r èzfokos, FA, t. X IX , s. 9—23.1974 Die hochkupferzeitliche B odrogkeresztúr-K ultur, BRGK, t. 55, s. 1 —

71.P a v e l č i k J.

1973 Zur P roblem atik der m ährischen kannelie rten K eram ik, [w:] Sym posium über die Entstehung und Chronologie der Badener K ultur, B ratislava, s. 367—391.

P ä t z h o l d J.1958 D reischichtiger G rabhügel der E inzelgrabkultur bei Holzhausen, Gmd.

W ildeshausen (Oldb.), NNU, z. 27, s. 3—13.1960 Rituelles Pflügen beim vorgeschichtlichen T o tenku ltu r — ein a lte r

indogerm anischer B estattungsbrauch?, PZ, t. XXXVIII, z. 3/4, s. 189— 239.

P e r n i č k a M. R.1961 Eine un ika te G rabanlage der G lockenbecherkultur bei Prosim ěřice,

Südw est-M ähren, SPFFBU, R. X, s. 9—54.P e s c h e c k C.

1941 S tre itäx te aus Bulgarien, WPZ, R. 28, s. 49—62.P e t r e G. I.

1967 Ceram ica decoratǎ p rin im punsǎtu r i succesive, din r. rm. Vilcea, SCIV, t. 18, n r 4, s. 645—653.

P e t r é R.1961 Ein bronzezeitlicher G rabhügel bei Nymölla, Ksp. Ivetofta, Schonen,

MLUHM, s. 33—81.P l e i n e r o v á I.

1967 Die A unjetitzer K ultu r im Bereich des Erzgebirges und in den N achbargebieten — II, PA, R. LV III, n r 1, s. 27—36.

P l e s l o v á - Š t i k o v á E.1972 Eneolitické osídlení v Lysolajích u P rahy , PA, R. LX III, n r 1, s. 3—

141.

http://rcin.org.pl

180

P o d k o w i ń s k a Z.1950 Osada neolityczna na górze G aw roniec w Ćmielowie, pow. Opatów, WA,

t. XVII, z. 2/3, s. 95—146. 1951/1952 Prace w ykopaliskow e na stanow isku „G aw roniec-Pałyga” w Ćm ie

lowie w pow. opatowskim , 1950 r., WA, t. XVIII, z. 3Ó4, s. 201—242.1960 Badania w Strzyżowie, pow. Hrubieszów, woj. Lublin, w latach 1935—

1937 oraz 4939, AP, t. V, z. 1, s. 39—80.P o k l e w s k i T.

1958 Osada ku ltu ry pucharów lejkow atych w G ródku Nadbużnym , pow. Hrubieszów (stanowisko 1 C), AP, t. II, z. 2, s. 287—328.

P r e u s s J.1966 Die B aalberger G ruppe in M itteldeutschland, Berlin.1976 Überlegungen zu stratig raphiscshen Befunden in neolithischen G rab

hügeln des Saalegebietes, JMV, t. 60, s. 197—199.P r o k o p o w i c z J.

1964 G roby k u ltu ry pucharów dzw onow atych w Święcicach, pow. Miechów, {w:] S tudia i m ateria ły do badań nad neolitem M ałopolski, PKA, n r 4, s. 401—409.

Q u i t t a H., K o h l G.1969 Neue R adiocarbondaten zum N eolithikum und zur frühen Bronzezeit

Süosteuropas und der Sow jetunion, ZA, nr 2, s. 223—255.R a u s i n g G.

1949 Three Bronze Age Mounds a t B arkåkra in Skåne, MLUHM, s. 147— 182.

R e g t e r e n A l t e n a J. F., van, B a k k e r J. A., C l a s o n A. T., G l a s b e r-g e n W., G r o e n m a n - van W a a t e r i n g e W., P o n s L. J.

1962a The V laardingen C ulture (I), H, II—1, s. 3—35.1962b The V laardingen C ulture (III), H, II—3, s. 215—243.

R e n f r e w A. C.1971 Sitagroi, Radiocarbon and the P reh isto ry of South-E ast Europe, Ay,

t. XLV, nr 180, s. 275—282.1973 Before Civilisation, London.

R e n t e r A.1955 Der P fortn e r Berg bei G era und seine m esolithischen W erkzeuge, AT,

t. I, s. 43—51.R e y m a n T.

1934 Badania terenow e na polu „K arasin iec” w Pobiedniku W ielkim, pow. Miechów, MP, t. I, s. 29—57.

1948 D okum entaryczne w artości odkryć w Kopcu W schodnim w Rosiejowie w pow. pińczowskim , SIA, t. I, s. 42'—83.

R o m a n P.1974 Das Problem der „schnurverzierten” K eram ik in Südosteuropa, JMV,

t. 58, s. 157—174.1976 C ultura Cotofeni, B ucureşti.

R o t h e r t L.1936 Die M ittlere S teinzeit in Schlesien, Leipzig.

R o t h m a l e r W.1956 Der A ckerbau im N eolithikum M itteleuropas, AF, t. I, z. 2, s. 51—53.

R u m i a n c e v A. N.1973 Recenzja: I. I. A rtem enko, P lem ena verchnego i srednego Podneprovja

z epochu bronzu, Moskva 1967, [w:] SpA, t. XXV, s. 326—331.R u s t A.

1958 Die Funde vom Pinnberg. N eum ünster.

http://rcin.org.pl

181

R y d b e c k O.1938 F angku ltu r und M egalithkultur in der südskandinavischen S teinzeit,

MLUHM, s. 1—134.R y d z e w s k i J.

1973 Dwa starosznurow e znaleziska grobowe z W itowa, pow. Kazim ierza W ielka, SpA, t. XXV, s. 71—77.

S a a l W.1954 Schnurkeram ische G räberfunde aus B raunsbedra, K reis M erseburg,

JMV, t. 38, s. 81—91.S a l e w i c z K.

1937 Tymczasowe w yniki badań prehistorycznych w M ierzanow icach (pow.opatowski, woj. kieleckie), ZOW, R. X II, z. 4—5, s. 39—59.

1968 Uwagi na tem at neolitu polskiego, [w:] L iber Josepho K ostrzewski, octogenario a veneratoribus dicatus, W rocław, s. 88—116.

S a l o U.1962 Proussikauden tu tk im uksia N akkilassa, SM, LXIX, s. 27—73.

S a n g m e i s t e r E.1954 G rabfunde der südw estdeutschen S chnurkeram ik, IA, z. 1, Bonn.

S a r n o w s k a W.1961 K u ltu ra unietycka na Śląsku, cz. I, SAn, t. III, s. 7—38.1963 K u ltu ra unietycka na Śląsku, cz. III, SAn, t. V, s. 24—80.1965 K ultura unietycka na Śląsku, cz. IV, SAn, t. VII, s. 77—147.1967 Zasięg ku ltu ry unietyckiej na teren ie Polski, SAn, t. IX, s. 64—73. '1969 K ultu ra unietycka w Polsce, t. I, W rocław.1971 Związki Pom orza ze Śląskiem i W ielkopolską w I okresie epoki brązu,

PoA, t. IV, s. 9—20.S c h i r n i g H.

1971 Das H ügelgräberfeld bei R ipdorf, Kr. Uelzen, K, 22, s. 57—72. S c h l e t t e F.

1958 Die ä ltesten H aus- und Siedlungsform en des M enschen, EAF, 5, s. 1—185. S c h l i c h t E.

1972 Das M egalithgrab 7 von Gross Berssen, K reis M eppen, N eum ünster. S c h m i d t - T h i e l b e e r E.

1955 Ein F riedhof der frühen Bronzezeit bei N ohra, Kr. N ordhausen, JMV, t. 39, s. 93—114.

1959 Ein frühbronzezeitliches G räberfeld von Lobejun-G ottgau im S aalkreis, WZMLU, VIII, 4/5, s. 801—806.

S c h m i d t E., W e b e r V.1972 Ein w eiteres G rab der Schnurkeram ik vom Schafberg bei N ieder

kaina, Kr. Bautzen, AF, t. 17, z. 2, s. 67—71.S c h n e i d e r J.

1966 Jungbronzezeitliche G räber von G enthin, JM V, t. 50, s. 141—204. S c h o k n e c h t U.

1977 Neolithische F lachgräber im Bezirk N eubrandenburg, JEM , s. 23—48. S c h r o e d e r R.

1951 Die N ordgruppe der O derschnurkeram ik, VF, z. 14, 165 ss. S c h r o l l e r H.

1933 Die S tein- und K upferzeit Siebenbürgens, VF, z. 8, 79 ss.S c h r ö t e r P.

1976a Zur Stellung der G lockenbecherkultur im Spätneolith ikum Bayerns, [w:] G lockenbecher Symposion — O berried 1974, s. 249—260.

http://rcin.org.pl

182

1976b Baalberger G räber auf der S chalkenburg bei Q uenstedt, Kr. H ettstedt, AF, t. 21, z. 5, s. 229—233.

S c h u b a r t H.1954 Ein H ügelgrab der ä lteren Bronzezeit bei S late, K reis Parchim , JBM ,

s. 61—83.S c h u b e r t F.

1965 Zu den südosteuropäischen K upferäxten , G, R. 43, s. 274—295.S c h u l d t E.

1961 Hohen Viechein, Berlin.1967 Die grosse K am m er von Q ualitz, Kr. Bützow, JBM, s. 67—77.1968a Ein G anggrab m it trapezförm iger E infassung in E verstorfer F orst bei

N aschendorf, K reis G revesm ühlen, JBM , s. 49—59.1968b Das grosse G anggrab im E verstorfer F orst bei N aschnedorf, K reis

G revesm ühlen, JBM , s. 61—87.1976 Die m ecklenburgischen M egalitgräber, AF, t. 21, z. 1—4, s. 54—58.

S c h u l d t E., W e t z e 1 G.1966 Die G anggräber von Gnewitz, Kr. Rostock, JBM , s. 113— 182.

S c h u l t z e - M o t e l J.1969 K ulturpflanzenfunde der B echerkultu ren , [w:] NBG, Berlin, s. 169—172.

S c h u l z W.1934 Ein w ichtiger schnurkeram ischer G rabfund aus M itteldeutschland, A1,

t. 5, s. 37—42.S c h u m a c h e r K.

1918 Stand und Aufgaben der bronzezeitlichen Forschung in D eutschland, BRGK, t. X, s. 7—85.

S c h ü n e m a n n D.1966 Neus U ntersuchungen an H ügelgräbern im K reis Verden, K, 17,

s. 66—80.1967 Endneolithische und frübronzezeitliche H ügelgräber bei Luttum , K reis

Verden, K, 18, s. 30—51.1972 Das M egalithgrab im „D üvelshagen” bei Völkersen, Kr. Verden, K,

23, s. 8—23.S e e b e r g P., K r i s t e n s e n H.- H.

1964 Mange striber på kryds og tvaers, „KUM L”, s. 7—(14.S e m e n c o v A. A., D o l u c h a n o v P. M., R o m a n o v a J. N.

1972 Radiouglerodnye daty labora to rii LOIA (1968—1969 gg.), SA, n r 3, s. 209—218.

S e m e n c o v A. A., R o m a n o v a J. N., D o l u c h a n o v P. M.1969 Radiouglerodnye daty laborato rii LOIA, SA, n r 1, s. 251—261.

S i u c h n i ń s k i K.1956 K urhan 60 z cm entarzyska z W artin , pow. A ngerm ünde (NRD), MZP,

t. II, s. 7—40.1969 K lasyfikacja czasow o-przestrzenna k u ltu r neolitycznych na Pom orzu

Zachodnim, cz. I, Katalog źródeł archeologicznych, Szczecin.1972 K lasyfikacja czasowo-przestrzenna k u ltu r neolitycznych na Pomorzu

Zachodnim , cz. II, Opracowanie analityczne, Szczecin.S k a a r u p J.

1973 Hesselø-Sølager. Jagdstationen der südskandinavischen T rich terbecherku ltu r, Copenhagen.

S p r o c k h o f f E.1938 Die nordische M egalithkultur, Berlin.

S t e p h a n E.1956 Die ä lte re Bronzezeit in der A ltm ark, VLVH, z. 15, 68 ss.

http://rcin.org.pl

183

S t o c k ý A.1926 P ravěk země České, Díl I. Věk kam enný, P raha.

S t r a h m C.1971 Die G liederung der schnurkeram ischen K u ltu r in der Schweiz, Bern.

b. r. wyd. Die frühe Bronzezeit im M ittelland und Ju ra , [odbitka z:] UFAS, t. III, s. 5—26.

S t r ö m b e r g M.1956 G rabhügelfunde von Lackalänga, Schonen, MLUHM, s. 217—224

1971—1972 Das G anggrab in Ingelstorp, MLUHM, s. 39—106.S t r u v e K. W.

1953 K ugelam phoren aus Holstein, „O ffa”, t. 12, s. 1—13.1955 Die E inzelgrabkultur in Schlesw ig-H olstein un ihre kon tinen ta len B e

ziehungen, N eum ünster.S u b b o t i n L. W., Z a g i n a j ł o L. G., Š m a g 1 i j N. M.

1970 K urgany u sela Ogorodne, MASP, n r 6, s. 130—155.S u e s s H., S t r a h m C.

1970 The N eolithic of A uvernier, Sw itzerland, Ay, t. XLIV, s. 91—99.S u l i m i r s k i T.

1955 „T huring ian” Am phorae, PPS, t. XXI, s. 103—>122.1957—1959 Polska przedhistoryczna, cz. II, Londyn.1966—1968 H andel Troi z Europą, „Teki H istoryczne”, t. XV, s. 3—27.

1968a Corded W are and G lobular A m phorae N orth-E ast of the C arpathians, London.

1968b N ajstarsze wozy w Europie a problem indoeuropejski, [w:] L iber Iosepho K ostrzewski octogenario a veneratoribus dicatus, W rocław ,

s. 68—80.1971 Aegean trade w ith E astern Europe and its consequences, [w:] M élan-

gen offerts à A ndré V aragnac, Paris, s. 707—728.S v e š n i k o v I. K.

1962 P am ja tk i k u ltu r šnurovoj keram ik i w basejni r. U stja, MDAPW, n r 4, s. 44—53.

1964 Poselenie ku ltu ry šnurovoj keram iki u s. Gorodok rovenskoj oblasti, KSIA, n r 97, s. 127—134.

1965 K voprosu o schodstve i različi tšcineckoj i kom arovskoj ku ltu r, [w:] Novoe v sovetskoj archeologii, Moskva, s. 86—92.

1967 K u ltu ra kom arow ska, AP, t. X II, z. 1, s. 39—107.1974 Isto rija naselennja P eredkarpa ttja , Podilla i V olini w kinci III —

na poča tku II tysjačo littja do našoj eri, Kiev.1976 Problem a proischoždenija kom arovskoj ku ltu ry , [w:] Eneolit i bron-

zowyj vek U krainy, Kiev, s. 96—118.T a b a c z y ń s k i S.

1970 Neolit środkow oeuropejski. Podstaw y gospodarcze, W rocław.T a l a r A.

1964 Badania stanow isk epipaleolitycznych i mezolitycznych w w Piechotach, pow. Mielec, i D urdach, pow. Tarnobrzeg, SROA, s. 9—11.

T a u b e r H.1972 R adiocarbon Chronology of the Danish M esolithic and Neolithic, Ay,

t. XLVI, nr 182, s. 106—110.1973 Copenhagen R adiocarbon Dates X, R, t. 15, n r 1, s. 86—112.

T e i c h e r t L.1976 H aus- und W ildtierknochenreste aus Siedlungen und G räberfeldern

der Schönfelder G ruppe, JMV, t. 60, s. 432—455.

http://rcin.org.pl

184

T e t z l a f f W .1970 The Rzucewo C ulture, [w:] The Neolitic in Poland, W rocław, s. 356—

365.T h i e l e m a n n O.

1963 - Langelsheim -R osekenbrink. Die M esolithische M utterstation am N ordharz, K, nr 14, s. 26—55.

T h o m a s H. L.1965 The Archaeological Chronology of N orthw estern Europe, [w:] Chrono-

logies in Old W orld Archaeology, Chicago, s. 343—372.T o č i k A.

1963 Die N itra-G ruppe, AR, XV—6, s. 716—774.T o r b r ü g g e W.

1959 Die Bronzezeit in Bayern, BRGK, t. 40, s. 1—78.T u n i a K.

1980 C m entarzysko k u ltu ry ceram iki sznurow ej w Koniuszy, woj. K raków, SpA, t. XXI, s. 47—77.

U z a r o w i c z o w a A.1970 G roby ku ltu ry ceram iki sznurow ej z cm entarzyska w ielokulturow ego

w M ierzanowicach, pow. Opatów, WA, t. XXXV, z. 2, s. 201—234.V e n c i S.

1972 Několik eneolitických nálezů ze středních Čech, AR, XXIV—5, s. 489— 513.

V l a d a r J.1973 Pohrebiská zo staršej doby bronzovej v Branči, B ratislava.1976 Zur Problem atik der G lockenbecherkultur im M itteldonauraum , [w:]

G lockenbecher Symposion — O berried 1974, s. 217—229.V o g t E.

1953 Die H erkunft der M ichelsberger K ultur, AA, t. XXIV, s. 174—185.V o i g t T.

1953 Funde der E inzelgrabkultur auf dem Taubenberg bei W ahlitz, K reis Burg, JMV, t. 37, s. 109—153.

1955 Die frühbronzezeitliche G räberfeld von W ahlitz, K reis Burg, VLVH, z. 14, s. 1—56.

1970 Der W ahlitzer Raum am Übergang von der S tein- zur Bronzezeit, JMV, t. 54, s. 137—168.

V o s s K. L.1965 S tra tig raphische Notizen zu einem Langhaus der T rich terbecherku ltu r

bei W ittenw ater, Kr. Uelzen, G, R. 43, s. 343—351.V u k o w i ć S.

1957 V rpčasta keram ika spilje V indije, AV, V III—1, s. 32—47.V u 1 p e A.

1959 Depozitul de la T ufa şi topoarele cu ceafa cilindriča, SCIV, R. X, nr 2, s. 265—276.

W a a 1 s J. D. van der1964 Neolithic Disc W heels in the N etherlands, P, t. X, s. 103—146.

W a g a T.1931 K ultu ra nadodrzańskiej ceram iki sznurow ej w Wielkopolsce, Poznań.

W a t e r b o l k H. T.1960 P relim inary Report on the Excavations a t Anlo in 1957 and 1958, P,

t. VIII, s. 59—90.1964 Ein Grabhügel auf dem Gut „De Eese”, Gem. V ledder, Prov. D renthe,

P, t. X, s. 71—86.

http://rcin.org.pl

185

W e b e r V.1963 S tra tig raphische Beobachtung an einem schnurkeram ischen G rabhügel

im F orst Leina, Kr. A ltenburg, AF, t. 8, z. 2, s. 75—79.1966 Jungstenzeitliche S iedlungsfunde von Rietzmeck, Kr. Rösslau, AF,

t. 11, z. 1, s. 16—21.W e i s e H. P.

1972 Neue schnurkeram ische G rabfunde von K reutzen, Kr. A ltenburg, AF, t. 17, z. 2, s. 58—67.

W e t z e l G.1967 Ein D ünenw ohnplatz bei Lanz, K reis Ludw igslust, JBM , s. 129—169.1969 Die Schönfelder Gruppe, [w:] NBG, Berlin, s. 125—130.1972 Eine B ernburger B estattung von Milow, Kr. Rathenow , AF, t. 17, z. 3,

s. 110—112.1974 S tenzeitliche Funde von Polkern, K reis O sterburg, JMV, t. 58, s. 175—

248.1976 Beziehungen zwischen K ugelam phorenkultur, Saalesschnurkeram ik und

Schönfelder K ultur, ZA, t. 10, s. 28—31.b. r. wyd. Die Schönfelder Gruppe, rozpraw a doktorska, U niw ersytet K arola

M arksa w Lipsku, t. 1 (tekst).W i e r c i ń s k i A.

1978 P iram idy i zikkuraty jako architektoniczne reprezen tacje archetypu Góry Kosmicznej, „P roblem y”, n r 6, s. 21—30.

W i ś l a ń s k i T.1963 Próba w yśw ietlenia genezy tzw. k u ltu ry am for kulistych, AP, t. V III,

z. 2, s. 222—245.1964 C m entarzysko k u ltu ry pucharów lejkow atych w W ichrowicach w pow.

włocławskim , PAr, t. XVI, s. 82—92.1966 K u ltu ra am for kulistych w Polsce północno-zachodniej, W rocław.1969 Podstaw y gospodarcze plem ion neolitycznych w Polsce północno-zachod-

niej, W rocław.1973 Ze studiów nad genezą ku ltu ry pucharów lejkow atych, AP, t. X V III,

z. 1, s. 91—126.1978 K urhan z wczesnej fazy ku ltu ry ceram iki sznurow ej z M odliborzyc

na K ujaw ach (woj. Bydgoszcz), PMMAE, t. 25, 405—414.W o j c i e c h o w s k i W.

1966 B adania w ykopaliskowe osady ku ltu ry am for ku listych w Sicinach, pow. Góra, w 1964 roku, SpA, t. XVIII, s. 30—35.

1967 K ultu ra am for kulistych na Dolnym Śląsku, SAn, t. IX , s. 7—36.1971 Osada ludności k u ltu ry am for kulistych w S icinach, pow. G óra, SpA,

t. X X III, s. 37—65.W r o t e k L.

1964 Spraw ozdanie z prac w ykopaliskow ych na stan. 5 w M ierzanowicach, pow. Opatów, w 1962 roku, SpA, t. XVI, s. 47—52.

W y s s R.1960 Zur Erforschung des schweizerischen M esolithikum , ZSAK, t. 20, z. 2/3,

s. 55—69.1973 Zum Problem kreis des schw eizerischen M esolithikum , [w:] The Meso-

lith ic in Europa, W arszawa, s. 613—649.W y s z o m i r s k a B.

1973—1974 R adiocarbon Dating of a P itted/C om b W are Com plex from N orth—East Europe, MLUHM, s. 54—74.

http://rcin.org.pl

186

W y s z o m i r s k i M.1974 Problem atyka ku ltu ry pucharów dzw onow atych w Europie, AP, t. X IX ,

z. 1, s. 95—145.Z a c h a r u k J. N.

1957 Novoe poselenie ku ltu ry šnurovoj keram ik i na Volyni, KSIA, n r 7, s. 30—39.

1962 Voprosy chronologii k u ltu r eneolita i rannej bronzy P rik a rp a tja i Volyni, KSIA, nr 12, s. 48—52.

Z a j e c I. I.1973 Kliščiv — nove poselennja trypilskoj ku ltu ry na Piw dennom u Bugi, A,

n r 10, s. 48—61.Z á p o t o c k ý M.

1966 S tre itäx te und S tre itax tk u ltu ren , PA, rocz. LVII, n r 1, s. 172—209.Z b e n o v i í W. G.

1972 Chronologija piznogo Tripilla , A, n r 7, s. 3—25.1974 Pozdnetripolskie plem ena severnogo P ričernom orja, Kiev.1976 Pozdneje tripo le i ego svjaz s ku ltu ram i P rik a rp a ttja i Malopolši,

AAC, t. XVI, s. 21—58.Z b e n o v i č W. G., L e s k o v A. M.

1969 O stra tig rafii i klassifikacii pogrebenij odesskogo kurgana, KSIA, n r 115, s. 29—38.

Z e m e ł k a S.1959 Groby k u ltu ry ceram iki prom ienistej i sznurow ej w Zesławicach, pow.

K raków (Nowa H uta), MA, t. I, s. 81—90.Z ü r n H.

1965 Katalog Schw äbisch Hall, VSADS, Reihe A, z. 9.Ż u r e k J.

1954 Osada z młodszej epoki kam iennej w Rzucewie, pow. w ejherow ski, i ku ltu ra rzucew ska, FAP, t. IV, s. 1—42.

http://rcin.org.pl

THE GENESIS AND THE CHRONOLOGY OF THE CORDED WARE CULTUREIN EUROPE

S u m m a r y

Although the Corded W are C ulture (C.W.C.) indicates influencess of the F unnel Beaker C u ltu re and Tripolje, C ulture, none of the ea rlie r N eolithic units could have been the source of our culture, since th is w as m ade im possible by the lack of more extensive links in the sphere of po ttery and flin t im plem ents. A nalyzing lith ic assemblages of the C.W.C. we have found th a t it shows obvious links w ith local M esolithic industries. We th ink, therefore, th a t our cu ltu re derived from the Mesolithic. During researches, it becam e evident th a t the basic and m ost general form of C.W.C. im plem ents — i.e., retouched flake knives — had its analogues in M esolithic industries of broadly understood C entral Europe. An exception there w ere pointed knives w hich derived from the T ripolje C ulture. The most im portan t analogues concerning flake knives of the C.W.C. are grouped in the southern zone of our culture: the South-W estern U kraine, the cen tral p art of East G erm any, the upper R hineland, Sw itzerland and only sporadically in o ther parts of C entral Europe. M esolithic analogues are know n from Girżewo (Ukraine) on the U pper Dnestr, H eidengottesacher, Göritzberg and P etersberg in Thüringen (GDR), P fortener Berg (GDR), D reiskau in Saxony (GDR), Säckingen in the R hineland (GFR), Liesberg, W achfels, B irsm atten and Baulm es in S w itzerland, also Hohen Viecheln in M ecklenburg (GDR), P innberg in N orthern GFR and Borowo in G reat Poland. It should be em phasized th a t M esolithic sites in T hüringen (GDR) have also yielded heart-shaped and tr iangu lar points, typical of the C.W.C. In our culture they m ay have derived from the M esolithic. O ther Corded W are im plem ents also re la te to M esolithic flin t form s; they are circu lar cores and certain scrapers. M esolithic circu lar cores rela ting to products of our culture, have appeared in C entral Baden (GFR), T hüringen (GDR), Czechoslovakia, Lower Silesia, L ittle Poland and in the S outh-W estern U kraine.

There arises the question of the co-existence of M esolithic industries and Neolithic cultures. In our opinion, people engaged in M esolithic industries persisted into the Neolithic, up to the decline of the 4th m illennium B.C., w hen the C.W.C. m ade its appearence. Our opinion is not isolated and has been corroborated by several scientists. Much supporting evidence has been supplied by M. M azálek, S. K. Kozłowski and Z. Bagniewski. Both archaeological evidence and radiocarbon

We consider K albsrie th-type burials, w hich are the oldest in C entral G erm an dating have corroborated the co-existence of M esolithic and Neolithic populations, barrow s (and not only these), as th e transitiona l stage from the M esolithic to the proper C.W.C. They have appeared in the C en tra l GDR, Low er Saxony (GFR), Low er L usatia (GDR) and in Poland (M odliborzyce in K ujavia and K oniusza in L ittle Poland). The barrow character and, sometim es, the presence of

http://rcin.org.pl

188

circular troughs a t K albsrie th-type graves rela te to the Baalberge group of the Funnel Beaker C ulture (F.B.C.); th is indicates th a t the C.W.C. people very early took over funeral rites from the F.B.C.

It is of interest, th a t past economic activ ities from the M esolithic — such as gathering, hunting and fishing — survived into the C.W.C. As regards pottery, two basic form s, the tw o-handled am phorae and the s-shaped cup cannot be determ ined typologically w ith any N eolithic culture. Therefore, we m ay hypothetically assum e (previously docum enting the M esolithic character of th e genesis of the C.W.C.) th a t these two vessels m ost probably had the ir form al prototypes in the M esolithic in vessels or receptacles from organic raw m aterials. It should be noted th a t T. Sulim irski, analyzing the genesis of the T huring ian am phorae derived it from an organic prototype.

In addition to M esolithic links, the C.W.C. reveals much influence from th e F.B.C. This involves economy, burial rites and certain form s of assemblages. Almost all C.W.C. groups reveal knowledge of agricu ltu re and breeding — form s of economy taken over by the fo refa thers of our cultu re from the F.B.C. This is supported by the following facts: 1) the F.B.C. was an agricu ltu ral-b reed ing unit, 2) it occupied a region in w hich la te r the C.W.C. developed, 3) these two Cultures w ere contem porary during several centuries. We m ay assum e th a t the plough was also taken over by the C.W.C. people from the F.B.C. The la tte r was the m atrix of agricu lture and breeding fo r the C.W.C. on extensive areas of Central Europe, probably w ith the exception of eastern regions. This was w here — particu larly in the C entral D nepr C ulture — they w ere most probably taken over from the T ripolje Culture. Nevertheless, the influence of the F.B.C. m ay be seen m ost clearly in C.W.C. funeral rites. This concerns p rim arily barrow s w ith circles, w hich firs t appeared among M egalithic cultures in South-W estern Europe (about 4500 B.C.) and w re then taken over, firs t by the F.B.C. and la te r by the C.W.C. It was d ifferent in E astern Europe, w here barrow s of the C entral D nepr C ulture could have been taken over e ither by the circle of the P it C ulture or the T ripolje Culture. Barrow s w ere know n in th e F.B.C. am ong older groups or groups contem porary to the C.W.C. (the group of deeply engraved pottery , the so-called T iefstiechkeram ik, Baalberge, W alternienburg, Bernburg, Salzm ünde in the GDR and also in the GFR, D enm ark, Sweden, M oravia and Poland). The custom of burying the dead in a lateral-crouching position also derived from the F.B.C. These influences also em braced the construction of barrow graves and fla t graves (stone or wooden grave boxes, paving-stones, stone-fram ed graves). F la t graves of the C.W.C. are also considered to be a heritage of the F.B.C. I t should be em phasized th a t the Corded W are population acquired p rim arily all elem ents genetically linked w ith the M egalithic circle: barrow s, stone boxes, the crouching position — i.e., elem ents associated w ith burials of the aristocracy. W hereas pit graves w ith straight laying skeletons, linked w ith burials of o rd inary people — so common in the F.B.C. — w ere adopted by Corded W are people only to a small degree.

Item s adopted from the F.B.C. also include pottery. Iden tities involve only certain ornam ental m otifs and a single po ttery form — a sack-like vessel also know n as a vessel w ith an indented list, a form com mon in the C.W.C., w ith prototypes in the F.B.C. Single concurrences include flin t im plem ents (flat flin t axes and perforated axes, and trapezoid blades).

The F.B.C. heritage also includes m etallurgy of copper and skull trepanations. The list of item s adopted from the Tripolje C ulture, how ever, is ra th e r short. It includes pointed flake knives, know n in the T ripolje C ulture already during phase B in the 4th m illennium B.C., certain flin t axes and triangu lar and indented

http://rcin.org.pl

189

arrow heads. Obvious m utual influences betw een the C.W.C. and the T ripolje C ulture w ere corroborated by finds made by o ther au thors relating to phase C of the T ripolje C ulture, beginning in the second half of the 3rd m illennium B.C.

O ther centres influencing the C.W.C. included South-E ast European, A natolian and Aegean cultures. This was w herefrom our cu lture adopted boat-shaped axes, which presum ably originated in the N ear East. They arrived in C entral Europe via Troy, the B alkan and D anubian cultures (B odrogkereschtur and Cototeni C ultures). M oreover, catacom b graves from the S outh-E ast also penetrated into L ittle P o land’s C.W.C.

Sum m ing up. we found it impossible to particu larize the source of the C.W.C. as lim ited to a sm all region only. The area w hich m ay be considered as the cradle of th is C ulture stretches over an extensive zone, from the D nestr, via L ittle Poland and Silesia, up to the central GDR w ith the U pper R hineland and parts of Sw itzerland annexed. But the links w ith th e F.B.C. indicate th a t the C entral European low lands should also be included into the C.W.C. form ation range. We came to the conclusion th a t the area in which our cu ltu re originated extended over the te rr ito ry of C entral Europe, betw een the C arpa th ian M ountains, the Sudeten and the Alps in the South, the Baltic in the N orth, the Rine in the W est and the D nepr — including the D nestr region of South-W estern U kraine — in the East.

The Chronology of the Corded Ware Culture

Let us firs t discuss relations w ith other cultures. R adiocarbon dating and stra tig raphy revealed th a t the C.W.C. was younger than the (Danubian) linear cultures. As regards the F.B.C., stra tig raphy has shown was contem porary over a period of time. We know of 48 stra tig raph ic situations corroborating the seniority of the F.B.C. in re la tion to the C.W.C., w hile 16 instances indicate the contem poraneity of these two cultures. Conclusions based on stratig raphic data harm onize w ith radiocarbon dating. The oldest data concerning the C.W.C. indicate th e 27th cen tury B.C., while the younger data relating to the F.B.C. go back to the 21st cen tury B.C. As regards the Tripolje C ulture, typological, stratig raph ic and rad io carbon data indicate the contem poraneity of the earlier phases of the C.W.C. and the late phase of the T ripolje C ulture, known as the Gorodsk-Usatovo.

The rela tion to the G lobular Am phorae C ulture (G.A.C.) is also defined by s tra tig raph ic and radiocarbon dating, indicating a tem poral concurrence of these two cultures. A sequence w here the C.W.C. suceeded the G.A.C. occurred in 15 cases, w hile we dispose of only one (stratigraphic) exam ple indicating a reverse situation. 17 situations support the contem poraneity of the cu ltu res refered to: R adiocarbon dating indicates, how ever, a long concurrent existence of the two cultures. It seems th a t the G.A.C. preceded the C.W.C. and for the n ex t several centuries these two cultures existed together. A fter the decline of the G.A.C., the C.W.C. prevailed up to the beginning of the second m illennium B.C. As regards the Bell-Shaped Cup C ulture, the C.W.C., generally speaking, preceded it. The p rio rity of the C.W.C. has been proved by 11 stratig raph ic situations. But at a certain stage, there occurred a fusion of these two cultures, producing, a t the Rhine, m ixed, b i-cu ltu ra l forms. The contem poraneity of these two cu ltu res has been proved by 11 stratig raph ic situations. S tra tig raph ic data has been corroborated by rad iocarbon dating indicating th a t the late phases of th e C.W.C. w ere contem porary w ith the early phases of the B ell-Shaped Cup C ulture.

As regards the Unétice C ulture, several stratig raph ic data decisively speak for

http://rcin.org.pl

190

the seniority of the C.W.C. (15 situations). Nonetheless, the la te r phases of the C.W.C. w ere contem porary w ith the early phase of the Unétice C ulture, a fact substantiated by finds in pits and graves relating to these two cu ltu res (3 s itu ations). B arrow s and Unétice po tte ry indicating analogies to the C.W.C. im ply contacts existing between these cultures. W hereas (few) radiocarbon data indicate a younger age of the Unétice C ulture. In tu rn , the C.W.C. was contem porary w ith the C om b-and-P it M arked Pottery C ulture. S tra tig raph ic situations in 7 localities speak for the contem poraneity. In tu rn , in the light of radiocarbon dating, the C.W.C. falls to the m iddle and late phase of the C om b-and-P it M arked Pottery Culture.

As regards the rela tion of the C.W.C. to other cultures, the R adial (Decorated) Pottery C ulture was contem porary w ith the older and m iddle phase of the C.W.C.; the Řivnáč C ulture — w ith the C.W.C. the C.W.C. was older th an the Chłopice- Veselé group and the M ierzanow ice C ulture; the C.W.C. overlapped chronologically the P it Graves C ulture; the C.W.C. was older th an th e Trzciniec C ulture; the C.W.C. succeeded the Horgen Culture.

We shall now present the in te rnal chronology — i.e., periodization. The oldest, non-pottery phase, transitiona l betw een the M esolithic and the proper C.W.C. is represented by K albsrie th-type burials. They w ere found to be the oldest in several barrows. As regards the so-called all-European corded-w are horizon, the here collected (40) stratig raphic exam ples, strongly support its early age. This “horizon” is probably slightly younger than the K albsrie th burials, but there is no evidence to support it.

The oldest form s of assem blage are not lim ited to am phorae, cup and boat- -shaped axes, which belong to the so-called general E uropean horizon. Various o ther form s of pottery and implecens appeared, m oreover, in the oldest graves. They included pot-cups, bowls and m any-sided axes. This indicates th a t the general European horizon was not so uniform as has been presum ed. F u rth e r, form s of assemblages were d ifferen t in particu la r European regions during the oldest phase.

As regards th e developed and la te r phase, we found a continuation of po ttery form s proper to the oldest phase. But there are also new form s differing from the oldest, particu larly as regards the ir ornam entation.

It should be noted th a t our chronological assum ptions are p rim arily based on stratig raphic situations of w hich — rela ting to the C.W.C. — we have collected more than 400. M oreover, the division into developm ent phases has been based on repeated stratig raph ic situations. This procedure is based, therefore, on solid foundations.

In respect to absolute chronology, we have collected 133 radiocarbon data concerning the C.W.C. They indicate th a t already in the 27th cen tury B.C. the C.W.C. began to develop in broadly understood C entral Europe: from Holland to the South-W estern U kraine. Our culture lasted about 800 years. Considering the oldest graduation, the appearance of the C.W.C. in Europe should cover a span from about 3100 B.C. up to about 2300 B.C.

The Heritage of the Corded Ware Culture

W e have found th a t elem ents of the C.W.C. have prevailed for a long tim e during the Bronze Age. C ertain elem ents of the C.W.C. (barrow s, etc.) have been encountered in the Bell-Shaped Cup C ulture, fu rth e r, in the Unétice C ulture

http://rcin.org.pl

191

(barrow s, economy, po ttery form s and motifs), in the M ierzanow ice-K oštany C ultu re (pottery and im plem ents), m oreover, in Ivno, G robia-Sm iardów and Trzciniec C ultures in the W estern U kraine, in the K om arów C ulture, the the E arly Bronze C ulture in the GDR and the GFR, also in Sw itzerland, the S candinavian countries and in Finland. These results are of consequence to problem s of ethnic adherence of Corded W are carriers, because m any researchers a re of the opinion th a t in the Bronze Age, P roto-S lavs, P roto-G erm ans, P roto-B alts and Proto-C elts inhabited extensively understood C entral Europe and Scandinavia. Considering the strong links betw een Bronze Age cu ltures and the C.W.C., we assum e th a t our cu ltu ral group m ost probably consisted of predecessors of la te r Slavs, Germ ans, Balts and Celts.

http://rcin.org.pl

ERRATA

Z. Krzak, Geneza i chronologia..,

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

Documents

Geneza i chronologia kultury ceramiky sznurowej v Europie.pdf