KTAPLAR veSGARALAR* GEORGERWELL,1903ylndaBengal'dedodu.Ksabirsresonraannesiylengiltere'yetananOrwell,1911ylndadisiplinlibirKatolikokuluolanSt Cyprian's'tarenimgrmeyebalad.Bursluolarak gittiiEtonKoleji'ndenmezunolduktansonra,osrada bir ngilizsmrgesiolan Burma' dabulunmu;ksa sreliineburannpolistekilahndagrevyapmhr. Bumemuriyetdnemindeahitolduuacmaszuygulamalar,emperyalizmekargelitirdiiderinfkeyekatkda bulunmutur. Orwell'm hemokulhayative smrgelkelerdekideneyimlerihemdespanyol Sava dneminde Franco'ya karsavaacakgnlllerekahlarakgittiispanya' dakideneyimleri,sonradan yazlarn etkileyecekgzlemlerle doludur. Yirminci yzyln en nemli yazarlarndan biri olan GeorgeOrwell'mennemliikieseri Hayan ilii (1945) ve Bin Dokuz Yz Seken Drt (1949) genel anlamda totaliter rejimlerin olduu kadar, bu rejimleri yaratan insani hrslarndayergisiolmaniteliindedir.Deringzlem yeteneinisadebirsluplabirletirenOrwell;roman, deneme ve fablgibieitli trlerdeeserlervermitir. Orwell,ardndaon adet kitap vesaysz makale brakarak 1950 ylnda Londra'da lmtr.Wy I Write isimlidenemekitab yayn programmzdadr. *SELYAYINCILIK/DENEME*SEL YAYINCILIK PiyerlotiCad.11 I3 emberlita - lstnbul Tel.(0212)516 96 85 http:/ww.selyayincilik.com E-mail:halkl ailiskiler@selyayincilik.com SATI- DAGITIM: atal emeSokak,No:19, Giri Kat Caalolu- lstnbul E-mail:siparis@selyayincilik.com Tel.(0212) 52296 72Faks:(0212)516 9726 *SELYAYINCILIK:616 ISBN978-975-570-634-4 KiTAPLAR ve SiGARALAR Gere Orell Trkei: Ln Konc zgn Ad: B k v. cig GeoreOrell,1946 AM. Heth& CompnyLimitedvAnatliaUt Telif Haklan Aansarclyla Sel Yaynclk 2012 Gn Ya Yeetirn Sanc Eir Gke Gnu Kk tsnm vtenik hzrl GlayTun Br Bsk: Temmuz 2013 ikn Bsk: As,2013 BaskveCilt: YaylackMatbaas FatihSanayiSitesi,12/ 197-203 Topkap-lstanbul, 567 8003 SertifikaNo: 1 193 1 George Orwell Kitaplar veSigaralar Trkesi: Levent Konca Deneme NDEKLER Kitaplar ve Sigaralar .........................................................................7 Kitap Anlar.....................................................................................13 Bir Kitap Eletirmeninin tiraflar.............................................21 Yaznn Korunmas...........................................................................27 lkem Sam,Solmu?...................................................................45 Yoksullarn lm...........................................................................53 Ne Gnlerdi!.........................................................................................67 Kitaplar veSigaralar Gazetedeeditrlkyapanbirarkadambirkaylncefabrikaiileriyleberaberyangngzclyapyormu.*ounun beenerekokuduubugazetehakkndaaralarndakonumayakoyulmular;ancakedebiyatblmnnaslbulduklarn sorduundaarkadamnaldcevap,"Oeyleriokuyacamzsanmyorsun,deilm?ouzamanonibuukilinlik kitaplardanbahsediyorsunuz!Bizimgibiadamlarbirkitabaon ikibuukilin veremez."olmu.Arkadam,"Bunlargnbirlik bir Blackpool gezisine yzlerce sterlin harcamaktan ekinmeyen adamlar," diyordu. Kitapsatnalmann,hattaokumannpahalveortalamainsann olanaklarnn dnda bir zevk olduu fkri o kadar yaygn ki, derinlemesine sorgulanmay hak ediyor. Saat ba peni hesab yapp okumann ka paraya mal olduunu kestirmek g, ancak kendi kitaplarmn bir dkmnyaparak ve toplam fyatlarn hesaplayarak ie koyuldum. Dier birok masraf da hesaba kattktan sonra gemi on be yldaki kitap harcamalarm hakknda olduka iyi bir tahminde bulunabilecek durumdaym. Saydmvefyatlandrdnkitaplarburada,evimdeolanlar.Baka bir yerdemuhafaza ettimyaklak ayn sayda kita-*kinciDnyaSavasrasndaBritanya' dasivilsavunmagrevlileri,geceleri Almanhavakuvvetlerinin bombardmanlarsonucundaehirdekan yangnlartespitetmekve itfaiyeyebildirmekleykmlyd.(.n.) 7 ba daha sahip olduumdan, nihai meblaa ulamak iin sonuta kansayyikiylearpmalym.Denemebasklarn,ypranm kitaplar, ucuz kat kapakl nshalar, ciltlenerek kitap haline getirilmedikleri srece brorleri ya da dergiler gibi vr zvr eylerisaymadmgibi,kolilerndibindebirikmi deersiz kitaplar, eskimodaders kitaplarn vs.hesabakatmadm.Yalnzca kendi isteimle edindiim ya dabaka ekillerde elime geemi olsa edinecekolduumvesaklamaydndm kitaplarhesaba kathm.Bukategoriyedahilolan,aadakiyollarlaedindiim 4 kitabm olduunu saptadm:Satn alan(ounlukla ikinci el) Bana verilen yada kitap fi* ile alnan Eletiri yazmam iin veya eantiyon olarak verilen dn alnan ve geri veilmeyen Geici olarak dn alnan Toplam 251 33 143 10 5 442 imdigelelimfyatlandrmayntemine.Satnaldmkitaplar mmknolduuncadoruekidefiyatlandraraklisteyeekledim. Bana verilen, geici olarak dn aldm ve alp geri vermediim kitaplar da ayn ekilde listeye tam fiyatlaryla dahil ettim. nkkarlklkitapverme,dnalmavekitapalmaaa yukar birbirini dengeliyor. Aslnda bana ait olmayan kitaplarm da var, ama ayn ekilde bana ait kitaplar da baka insanlarn elinde; yani para demeden sahip olduum kitaplarn, satn aldm amaarhksahipolmadmkitaplardengeliyorsaylabilir.te * Kitap fii, insanlarnbirbirinehediye olarak verdii, Britanya' dakikitaplarn byk blmnde geen,kitaplara zelhediye eki. ( .n.) 8 yandan,eletiriyazmamiinbanaverilenveeantiyonolarak gelen kitaplaryan fyatlarylalisteyeekledim.Ziraou,ancak ikinci el olarak saln alacam (tabii ayet saln alrsam) kitaplard ve ikinci el olarak aldmda deyeceim para o kadard. Fiyatlar iin kimi zaman tahmine bel balamak durumunda kaldm, ama buyollaulalmrakamlargerek d olmayacaklr.Harcamalarm aadaki gibi: fs. d. Satnalnan369o Hediyeler1010o Eletiri amal verilenler vb.25119 dnalnpgeriverilmeyen4169 dn310o Rafakaldrlanlar2oo Toplam82176 Baka bir yerdesakladmkitapynndaeklediimizde toplam 165 sterlin 15 ilin maliyetli yaklak 900 kitabm var gibi gzkyor.Bu,yaklakonbeyln,hattakimi kitaplarocukluumdan kalma olduundan dahauzun bir srenin birikimi; ancak on be yl diyelim.Bu,ylda 11 sterlin 1 iline denk dyor, fakatokumagiderlerimibtnylehesaplamakiineklenmesi gereken baka harcamalar da var. Bunlarn enby gazete ve dergiler iin olan; onun iin de ylda 8sterlininmakul bir mebla olacandnyorum.kiadetgnlkgazeteye,biradetakam gazetesine, iki adet pazar gazetesine, bir adet haftalk yayna veikiadetayl dergiyeylda8sterlinyetiyor.Meblabylece 19 sterlin 1 iline kyor; ama genel toplam bulmak iin bir tah-9 mindebulunmakgerekiyor.Akas kitaplaraparaharcadktan sonra insann elinde ou zaman harcamasna dair gsterecek bir ey olmuyor. Ktphane yelikleri ve sabr alndktan sonra kaybedilen ya da atlan kitaplar, zellikle de Penguin Yaynlan'ndan kanlar ve bakaucuz nshalar oluyor. Ancak, hesapladm dil'r meblalar temel alndnda, bu trden harcamalar iin ylda 6sterlin eklemek olduka yeterli grnyor. Byleceson onbe yldaki okuma masraflarm ylda yaklak olarak 25 sterlin ediyor. Diermasraflarlakarlabrmadnzsreceyldayirmibe sterlin kulaa olduka ok geliyor.Bu, haftada neredeyse (gnmzde yaklak 83 Player's*sigarasna denk gelen)9ilin 9 peni ediyor ve savatan nce dahi bu parayla 200 sigaradan a satn alabilirdiniz. imdiki fyatlarla, ttn iin harcadm para kitaba harcadmdan ok daha fazla. Haftada 170 gram ttn iiyorum; buda,100gramikibuukilindenyldaneredeyse40sterlin yapar.Savatannce,yaniaynttnn100gramsekizpeni ederken dahi ylda10 sterlinden fazla para harayordum. Gnde ortalama50 el.biraitiimi dnecek olursak,bu iki rneylda yaklak 20 sterlin harcyor olacam. Sanrm bu, lke ortalamasnn okda stnde deil.1938'debu lkenin halk,alkol ve ttne kiiba neredeyse10sterlinharcam.Ancak lkenfusunun yzdeyirmisionbe yandan kk ocuklardan, yzde krkysa kadnlardan olutuu iin ortalama bir ttn tiryakisi ve ikici 10 sterlinden ok daha fazlasn harcam oluyor.1944'te bu rnler iin yaplan kii ba harcama 23 sterlinden az deildi. A nce olduu gibi kadn ve ocuklar hesaba katbmzda kii ba 40 sterli akla yatkn bir mebla. Ylda 40 sterlinle, ancak haftann *JohnPlayerandSn;uzunyllarboyuncaNottingham'dakienbyk fabrikagrubundanbiriolanttnvesigarareticisi;halkarasndaki syleniiyle Player' s. 19. yzylnsonlarndan 20.yzylnortalarna kadar zellikle i snf tarafndanyaygn olarak tketilen bir markayd. (.n.) 10 allgn bir paket Woodbine* ve yannpintmild**alabilirsiniz; yaniokdayksekbirharcamasaylmazbu.Tabii,arlkkitap fyatlar da dahil btn fyatlar enfasyonla artl; ancak okumann maliyeti, kitaplar dn almak yerine saln alsanz ve ok sayda dergiyeaboneolsanzbilettn veikiimenintoplammaliyetini amaz. Kitaplarn fyal ile insann onlardan elde ettii deer arasnda herhangibirilikikurmakzor."Kitaplar"romanlar,iiri,ders kitaplarn,ansiklopediveszlkleri,sosyolojikeserlerivedaha birok eyi kapsyor. Dolaysyla uzunluklar ve fyatlar arasnda biruyumyok,zellikledeinsanikincielkitapalmaalkanlnasahipse.500dizelikbiriireonilin,yirmiylboyuncaarada danacanz bir szle yan ilin deyebilirsiniz.nsann tekrartekrarokuduu,aklnndemirbalararasndayerinialanve hayata bak deitren kitaplar da vardr; gz alpasla batan sonaokumad,biroturutaokuyupbirhaftasonraunuttuu kitaplarda.Vemaliyet,paraasndanheri durumdadaayn olabilir.Ama eer insan okumay, sinemaya gitmek gibi yalnzca elenceolarak gryorsa,bunun nekadar paraya malolacana dair kaba bir tahmin yapmak mmkndr. Eer sadece roman ve "haff" edebiyat okuyor ve okuduunuz her kitab saln alyorsanz, bir kitabn fyahnn sekiz ilin olduunu ve okumanzndrt saataldn dnrseksaattei ilinharcamolursunuz.Bu, aayukarsinemadapahalcaolankoltuklardanbirindeoturmann bedeline denktir. Daha ciddi kitaplara odaklanyor ve yine okuduunuzherkitabsalnalyorsanz,harcamalarnzyine yaklak olarak ayn olacakhr.Kitaplar daha pahal olsa da onlar okumanzdahauzunsrecektir.Herikidurumdadaokuduk-*Woodbine, zellikle filtresizve sertsigaralaryla nl ngiliz meneli marka.Yirminciyzylnilkyarsnda,zellikleikidnyasavamakahlan askerlerarasnda yaygnd. (.n.) ** Mild ale:Malt tad baskn, koyu renk Britanya biras. (.n.) 11 tan sonra kitaplara sahipolmayadevamedeceinize gre onlar aldnz fyatnyaklak tebirinesatabilirsiniz.Eeryalnzca ikinci el kitaplar alyorsanz okuma masrafatabii ki daha az olacakhr:Saat banayarmilinbelkimakul bir tahmin olabilir. Dieryandan,kitaplarsatnalmyor,yalnzcakitapkiralayan ktphanedendnalyorsanz,okumakiinsaatteyaklak yarmpeniharcarsnz.Kitaplarhalkktphanesindendn alrsanz okumak neredeyse bedavaya gelecektir. Okumannucuzelencetrlerinden biri -hattamuhtemelen radyodinlemektensonraENucuzolan- olduunugstermek iinyeterinceeysyledim.Buarada,Britanyahalknngnmzdekitaplaraharcadmeblanedir?Hernekadarhibir rakama ulaamam olsam da, bu rakamlarn var olduklar su gtrmez birgerek. Ancaksavatannce bulkede yenibasklar ve derskitaplarda dahil olmakzereylda 15 bin kitapyaymlandnbiliyorum.Herkitabn10bincivarnshassatilyorduysa -aslnda okul kitaplar da hesaba kahldnda dahi muhtemelen iyimser bir tahmin bu- ortalama bir insan, dorudan ya da dolayl olarak, yalnzca ylda yaklak kitap sahn alyordu. Bu kitap bir arada 1 sterlin ya da byk olaslkla daha az tutar. Burakamlartahmini;dilerimbirileriburakamlarbenim yerimedzeltir.Ancakayettahminlerimdoruyabirazolsun yaklayorsabilebu,neredeyseyzdeyzokuryazarolanve ortalamainsannsigarayabirHintkylsnntmgeimiiin sahipolduundandahafazlaparaharcadbirlkeiingurur duyulasbirtablodeil.Vekitaptketimimizbukadardk olmaya devam ederse, en azndan bunun nedeninin kitaplarn saln alndklarya da dn alndklarnda ok pahal olmalarnda deil okumann kpeklere, sinemaya ya da pub' a gitekten daha az heyecan verici bir megale olmasnda yattn itiraf edelim. Tribune, 8 ubat 1946;S.E. 12 Kitap Anlar Sahafta alrken -sahafta almyorsanz bu mekan kafanzda ekiciyalbeyefendilerinusuzbucaksz dericiltlikitapsayfalarnnarasndagezindiibirtrcennetolarakcanlandrmanz ne kadar da kolay- beni enok etkileyen ey gerekkitapseverlerinazbulunurluuolmutu.Dkkanmznolaanstilgin bir kitap stoku vard, ancak mterilerimizin yzde onunun bile iyi kitab kt kitaptan ayrt edebildiinden pheliyim. lk bask zppeleri, edebiyat sevdallarndan daha fazlayd ama ucuz ders kitaplar iin pazarlk yapan doulu renciler onlardan da oktu;yinedeenokyeenleriiindoumgnhediyesiarayan kafas kark kadnlar geliyordu. Bize gelenlerinpekou her yerdekarn arsolacak,fakat kitapiinayncasorunolankimselerdi.rein,"yatalak biri iin kitap isteyen" (bu ok yaygn bir istektr) pek sevgili yal bir hanmefendive1897 de okho bir kitapokumu olan,kendisi in o kitabn bir nshasn bulup bulamayacanz soran bir baka sevgili yal hanmefendi. Ne yazk ki kitabn adn ya da yazarn hatrlamyor, hpk hangi konuyla ilgili olduunu da hahrlamad gibi; fakat krmz birkapann olduunu unutmam. Bunlar bir kenara brakrsak sahafarn peini brakmayan iki tr bela vardr. Bunlardan birincisi, her gn, bazen gnde birka kere gelip size ie yaramaz kitaplar satmaya alan, bayat ekmek kokuludknadamlardr.tekisi,ynlakitapsmarlayanama 13 cretlerinidemeyiaklmdanbilegeirmeyenlerdir.Dkkanda veresiyesatyapmyordukamasonradangelipkitabalacaklar iinkitaplarkenaraayryorveyagerekiyorsakitapsmarlyorduk.Bizdenkitapsmarlayan insanlarn hemen hemen yars bir daha gelmiyordu. Bu, balangta beni artyordu. Byle bir eyi neden yapyorlard ki? eri giriyor, nadir bulunan pahal kitaplar istiyor,kitabayracamzadefalarcaszverdirdiktensonrabir dahaasladnmemekzereortadankayboluyorlard.Bunlarn ou kesin paranoyakt.Kendileri hakknda gsterii bir ekilde konuuyor venasl olupda evden stlerine para almadan ktklarnadairsondereceyarato,eminimkioukezkendilerinin deinandhikayeleranlatyorlard.Londragibibirehirdesokaklarda gezinen ynlaraporludeli vardr ve budeliler kitaplarnekiminekaplmaeilimdedirler;nkkitaplarhipara harcamadan uzun sreoyalanabileceinizazsayda yerden biridir.nsan,sonundabuinsanlarneredeysebirbaktatanrhale geliyor.Ziratmaaalszlerinekarn,hallerindeeskipsk veamaszlk dolu bir eyler vardr. Paranoyak olduu aikar birisiylemuhatap olduumuzdaoukez istediikitaplarkenara ayrr, sona gittii anda rafara geri koyardk. Hibirinin kitaplardemeyapmadangtrmeyeyeltenmediinifarkettim,onlar iin kitab smarlamak yeterliydi; sanyorum bu onlara gerekten para harcadklar yanlsamasn yaatyordu. ousahafgibi biz de ok saydaek i yapyorduk. rei, ikinceldaktlovepul,yanikullanlmpulsatyorduk.Pulkoleksiyoncular garip, sessiz, balks trden veher yatan insanlar olurlar;amayalnzcaerkekleryaparbuii.Anlalakadnlar renklikatparalarnalbmlereyaptrmannverdiigarip zevkianlayamyor.Ayrca,Japonyadepreminincedenbildiiniiddiaedeninsanlarnderlediialtpenilikyldzfallarsatyorduk.Kapalzarfarniindeolduklarndanbirkerebilezarf apiinebakmadm;ancaksatnalaninsanarskagerigelip 14 yldz fallarnn ne kadar "doru" olduunu anlahyorlard. (Kar cins iin son derece ekici olduunuzu ve en byk hatanzn cmertliiniz olduunu anlatan her yldz fal kukusuz "doru" gelecektir.) ocuk kitaplar arasndan en ok eskiden kalma olanlar satarak epey i yapardk. Modem ocuk kitaplar, zellikle de topluca deerlendirdiinizde epey korkun eyler. Ben olsam bir ocua Peter Pan' vereceime Petonius Arbiter'i vermeyi tercih ederdim, ancak Barrie bile ardndan gelen taklitierinin yannda daha mert ve erdemli kalyor. Noel zamanlarnda Noel kartlar ve takvimlerleurahmzhummal bir on gn gerirdik; satmas yorucu da olsa sezonu sresince karl bir itir bu. Noel hassasiyetinin vahi bir sinizm ile smrldn grmek ilgimi ekerdi. Noel karl irketlerinin simsarlar daha haziran ayndan kataloglaryla gelirlerdi. Faturalarndan birindeki bir ifade hafzama kaznmlr:"ki dzine tavanl Bebek sa." Ama esas ek iimiz, dn kitap veren birktphaneydi; tamamkurmaca,beyadaallyzkitaptanoluanallageldik bir"2Peni - depozito yok"ktphanesi.Kitap hrszlar bu ktphaneleri nasl da seviyor olmal! Bir kitab dkkann birinden 2peniye dnalp etiketi sktktensonra birdier dkkana1 iline satakdnyannenkolay suudur.Bunaramen,kitaplar genelde belirli sayda kitabn alnmasn (ayda yaklak bir dzine kitap kaybederdik) depozito isteyerek mteri karmaya kyasla daha karl bulurlar. Dkkan tam olarak Hampstead ile Camden Town arasndaki snrdayd vebaronetlerden otobsbilet sahclarna kadar hertrdeninsanurard.Ktphaneyelerimizmuhtemelen Londra' dakikitapokuyaninsanlarnortalamasndorubirbiimde yanslyordu. Bu nedenle, ktphanemizde en iyi "giden" yazarnhangisi olduunu sylemeye deer:Priestley? Hemingway?Walpole?Wodehouse?Hayr,EtelM.Dell,ikinclikte WarwickDeepingve JeffreyFamolncdiyebilirim.Dell'in 15 romanlarnsadecekadnlarokuyor;ancak beklenebileceigibi yalnzcaarzulukzkurulan ve ttnsatclarnniman kanlan deil, her trden ve yatan kadn.Erkeklerin roman okumad dorudeilfakatkimikurmacadallarndantmylekandklardoru.Kabacasyleyecekolursakortalamaromanolarak adlandrabileceimizey-sradan,iyi-kt,ngilizroma normunuoluturanSulandrlmGalsworty*tarz- yalnzca kadnlariinvargibiduruyor.Erkekleryasaygduyulabilecek romanlar okuyor ya da polisiye hikayeleri. Ancak polisiye hikaye tketimleri inanlmaz. yelerimizden biri, bildiim kadaryla, dier ktphanelerden aldklar hari yl boyunca haftada drt ya da be polisiye hikayeokuyordu.Beni en ok artan, aslaayn kitab iki kere okumamas olmutu. Grne gre o saalk saanann tamamm(hesapladmkadarylabirydaokuduu sayfalar 30 m2'yeyakn biralaneder),sonsuzadek hafzasna kaydediyordu. Kitap ya dayazarisimlerini dikkate almyor,ancak neredeyse birbakta bir kitabdahance okuyup okumad syleyebiliyordu. dnkitapverenbirktphanedeinsanlarnsahtedeil, gerek zevklerinigrrsnzve"klasik"ngilizromanclarnn nasltamamylagzdendmolduunufarketmek siziaknaevirir.Dickens,Thackeray,JaneAusten,Trollopeve benzerlerinidnkitapverensradanbirktphaneyekoymak beyhudedir; kimse onlar almaz. nsanlar,bir19.yzyl romanm daha grdkleri anda, "A, ama bu eski!" der ve hemen uzaklarlar.Nasl Shakespeare'i satmak her zaman kolaysa,Dickens' da John Galsworthy, ngiltere orta snfnn yaamn betimledii The Frsyte Saga lemesi modem ngiliz edebiyat klasikleri arasnda saylan Nobel dllyazar."Galsworthy-and-water":JohnGalsworthy'ninetkisiyle 1920 ve 30'lu yllardangiltere'de yaygnlaan, birey-toplum atmasna odaklanan psikolojik roman geleneine Orwell'n kmsemek amaayla takt ad. (.n.) 16 satmak herzamanoldukakolaydr.Dickens,insanlarn"srekli okumaydnd"ve-hpkncil' dedeolduugibi- byk lde ikinci el bilgilerle tannan yazarlardan biridir. nsanlar, nasl Musa'nn hasr bir sepette bulunduunu ve tan "kaba etini" grdn kulaktan dolma biimde biliyorlarsa, Bill Sikes'n soyguncu ve Mr Micawber'n kafasnn kel olduunu da kulaktan dolmabirekildebiliyorlar.DierbirdikkatekicieydeAmerikan kitaplarnn rabet grmemesi. Yaynclarn her iki ylda birendieyekaplmasnayolaanbirbakanoktaise,ksayklererabetolmamas.Ktphanecininkendisiiinkitapsemesiniisteyenneredeyseherkes"Ksaykistemiyorum,"ya da Almanbir mterimizin dile getirdii biimiyle"Kk yk arzulamyorum,"diyor.Nedeninisorduunuzda,herhikayede birtakm yeni karakterlere almann fazla yorucu olduunu sylyorlar; ilk blmden sonra artk dnmeyi gerektirmeyen bir romann"iinegirmeyi"seviyorlar.Ancakyinedebukonuda okurlardanokyazarlarnsulanmasgerektiineinanyorum. ModemngilizveAmerikanksayklerininouromanlara kyaslabtnylecanszvedeersizler.k olan ksaykler yeterincerabetgryor;baknzksaykleriromanlarkadar popler olan D.H. Lawrence. Meslekten kitap olmak istermiydim?Hereyihesabakatarsak-ivereniminbana karnezaketinevedkkandageirdiim kimi gzel gnlere ramen- cevabm hayr. yibirsahave yeterli miktarda sermayeverildiinde her eitimli insan gvenlibir ekilde geinmesini salayacak paray kazanabilecekolmaldr.nsan"nadir"kitaplaraynelmedikekitaplk renilmesi zorbir i deil ve kitaplarn ierii hakknda bireylerbiliyorsanz ie bir admnde balarsnz.(Kitaplarn oubilmez.Kkilanlarnbaslolduubrorlerinebakarakdeerlendirebilirsinizkitaplar.EerBoswell'inDecline and Fall'ununreklamngrmyorsanz,T.S.Eliot'nThe Mili onthe 17 Floss'ununreklagreceinizdeneminolabilirsiniz.)Aynca, belirlibirseviyedensonrabayalahnlamayacak,insanibirit. Karteller, kk bamsz kitap sahclarm bahramazbakkal ve stleri bahrdklan gibi. Fakat alma saatleri ok uzundur. Benyanzamanlbiralandmancakiverenimkitapsalnalmakiinsaatlersrendzenlikeifgezileriharibuiehaftada yetmi saatini vakfediyordu. Salksz bir yaamdr bu. Kitaplar klan ounlukla korkun derecede souktur, nk fazla scak olursa camlarbuulanr; oysa kitap sahclan vitrinlerinden geinirler.Kitaplar,imdiyedek icat edilmidierhereyden daha fazla ve daha fena bir toz yapar ve her kurt sineinin lmek iin tercih edecei yer bir kitabn stdr. Amahayalmboyuncakitapticaretiyleuramakistemeyecek olmamn asl nedeni, iin iindeyken kitap sevgimi kaybeti olmam. Kitap, kitaplar hakkda yalanlar sylemek zorundadr vebuonungzndekitaplarntadnkarr;sreklikitaplarn batan sona tozunu almak zorunda olmas daha da acdr. Bir zamanlar kitaplar, grntlerini, kokularn ve onlara dokunmay, yanienazndanelliyllklarsa,gerektenseverdim.Hibirey benitaradakibirakarhrmadabirdolukitabbirilinesaln almakkadartabninebnezdi.Bu trden bir ynn iinde denk geleceiniz ilgin, ypranm kitaplarn verdii kendine zg bir haz vardr: kk 18. yzyl airleri, gncelliini yitrmi atlaslar, unutulmuromanlarn eldekalanson basklar,60'lyllarnkadndergilerininciltlenmisaylar. ylesine okumak iin -reinbanyodayken,gecegesaatte,yabnak iin fazlasyla yorgun olduunuzda ya da le yemei ncesindeki o garip eyrek saatte- Girl'sOwn Paper'n*eskisaylarndan birini elinize almaktan * Girl's Own Paper, Britanya'da 1880-1956 yllan arasnda yaymlanan, gen kadnlariinykdergisi. Generkekleriinderginin birbenzeriolan Boy's Own Paper yaymlanyordu. (.n.) 18 kolayyoktur.Fakatkitapdaalmayabalarbalamazkitap satnalmaybraktm.Beyadaonbininitopluhaldegrnce kitaplar skc ve hatta hafften bktrc hale gelti. Bugnlerde sadece okumak istediim amadn alamadm kitaplar satn alyorum arada srada, ama kesinlikle deersiz eyler almyorum. Eskiyenkadnotatlkokusuartkbenicezbetiyor.Bukoku zihnimde paranoyak mteriler ve l kurt sinekleriyle fazlasyla btnlemi durumda. Fortnightly, Kasm 1936 19 Bir Kitap Eletirmeninin tirafar zmaritler ve yar dolu ay fncanlaryla dolu, souk fakat havasz biryatak-oturmaodasnda,yrtkprhkbirsabahlabrnm bir adam khnebir masann bana oturmu, evresini saran tozlukatynlarnnarasndadaktlosunayeramayaalyor. Katlaratamyor,nkpkutusuoktandolmudatayorveayrcacevaplanmammektuplarladenmemifaturalar arasndabiryerlerdebankayayahrmayunuttuunaneredeyse eminolduu40ilinlikbirekolmasmuhtemel.Aynzamanda,stlerindekiadreslerindefereeklenmesigerekenmektuplar da var. Adres defterini kaybetmi veonu, hatta herhangi bir eyi arama dncesi iini iddetli bir intihar arzusuyla dolduruyor. Otuzbeyandabiradam,fakatellisindeymigibigzkyor.Kel,damarlarvarislivegzlktakyoryadatekgzl sreklikaypolmasatakard.Eerherey normalse de dengesiz beslenmeden mustarip oluyor; yok eer ansl bir dnemindeyse akamdankalma.imdisaatsabahnonbirbuuuveplanna greikisaat nceiekoyulmuolmas gerekiyordu. Ancak,balamayakalkmolsayddahisreklialantelefonunsesinden, bebeinalamasndan,sokaktaki bir elektrikli kompresrn grltsnden ve merdivenleri inip kan alacakllarnn ayak seslerinden ylm olacakh. almas en son, ona iki el ilan ile krmz harferleyazlmgelirvergisi talebi getrenikincipostacnngeliiyleblnmt. 21 Sz konusu kiinin bir yazar olduunu sylemek gereksiz. air veyaromanc olabilir ya da senaryo veyaradyo program yazan, nk yazarlar birbirine baya benzer ama diyelim kikitap eletrmeniolsun.Katynlarnnarkasndayansaklanmhalde, editrnn "Birlikte iyi gideceklerini tahmin ediyorum."notuyla birlikte gnderdi bekitab ieren bir paketyer alyor. Kitaplar drt gn nce gelmi ama eletrmen krk sekiz saat boyunca manevi bir fel tarafndan pakedi amaktan alkonmu. D cesur bir annda sicimi koparp at ve Filistin Yol Ayrmnda, Bilimsel Mandraclk, 6 sayfalk ve neredeyse i kilo arlndaki Avrupa Demokrasisinin Ksa Tarihi, Portekiz Dou Afiks'nda Kbile Gelenekleri ve muhtemelen yanllkla dahil edilmi olan Uzanp Yatmak Daha Hoadndabirromandanmteeklbekitaplakarlamh. Eletrisi -haydi 80 kelhue olsun- yarn le teslim edilmi olmak zorunda. Bu kitaplarn ,okadarbilgisizolduu konularlailgili ki, yalnzca (kitap eletrmenlerinin alkanlklarn tabii ki zaten bilen) yazarndeil,sradanokurungzndedekendisini kk drecek kadar gln bir hata yapmak istemiyorsa, en azndan her birindenelliersayfaokumakzorunda.Saatdrtcivarnda kitap lan paket kadnn inden , ancak hala kapaklarn aa konusunda endieli bir aczlikten mustarip olacak. Kitaplarokumakzorundaolmadncesinin,hattakatkokusunun stndekietkisi,hintyaylatatlandrlmsoukstlayeme dncesinin etkisinden farksz. Ve ilgintr ki, yazsyine de zamanndaiyerineulaacak.Birekildehepzamanndaulayor zaten.Akamsaatdokuzcivankafasgrecealacakvesabah ilk saatlerine kadar gittike soumakta olan odada otururken sigara dumanyounlaacakve ustaca kitaptankitabageerken her birini son bir yorumla elinden brakacak: "Ta, ne byk saalk!" Sabah bir ya da i saat boyunca mahmur gzlerle, suratsz ve hra olmam halde, saatn tehditkar parma korkudan 22 eylemegeirenedeknndekibosayfayabakacak.Ardndan birdenkendiniieverecek."Kimsenikarmamasgerekenbir kitap","hersayfasndaakldakalacakbireylervar","zellikle uveublmlerdeerli"gibibeylikcmleler,mknatsaitaat edendemirtozugibi yerlerinialacak veeletri,zamanndan dakika nce, tam doru uzunlukta sonaerecek.Buarada, dier bir uyumsuz, itah kanc kitap tomar postayla gelecek. Bu, byle devam edip gider. Oysa bu madur, sinir hastas yaratk birka yl nce ne kadar da byk umutlarla kariyerine balamt. Abartyormuum gibi m geliyor? Herhangibireletrmene -diyelim ki, ylda en az yz kitap eletrisi yazan birisine- bu karakterivealkarnbetmleyiii drste tekzipedip edemeyeceini soran. Her halkarda yazarlarn tm daha ok bu tr iardr; ama uzun sre boyunca geliigzel yaplan kitap eletrmenliiiyicenankr,sinirbozucuve tketc biritr.Ksabir sresonra gstereceim gibideersiz kitaplar vmeyiiermekle kalmaz, kendiliinden duygular uyandrmayan kitaplar haknda tepkilericat etekanlamnada gelir. Eletrmenne kadar bkkn olursaolsun,meslekiadankitaplarlailgilidirveheryl binlercesinin arasnda muhtemelen elliyadayz kitap hakknda zevkle yazabilir. Eer meslenin erbabysa bu kitaplarn on ya da belki yirmisini bulabilir, ancak daha byk olaslkla ancak i ya da n bulabilecektr. inin geri kalan, eletrir ya da yererken ne kadar drst olursa olsun znde palavradr. lmsz ruhunu gderden aaya dker, her defasda yarm pint. Eletrilerinbykounluu,bahsettklerikitaphakknda eksik ve yanltc beyanlarda bulunur. Yaynclar, yazn editrlerin kontrol etmeyi ve bastklar her kitap hakknda vg lklar attray savatan bu yana eskisine oranla daha az becerebiliyor olsalar da yer kstll ve dier aksaklklar yznden eletrilerin kalitesi dt. nsanlar, sonulan grdklerinde bazen zmn kitapeletrmenliiniktyazarlarnelinebrakmamakoldu-23 ununesryorlar.Bellikonularzerinederinleenkitaplarla uzmanlar ilgilenmeli; dier yandan eletirmenliin byk bir blm,zelliklederoman eletirileri pekala amatrler tarafndan da yaplabilir. Hemen her kitap insanda youn duygular uyandrabilir; bir okurun tutkulu bir ekilde holanmad bir kitap hakbndaki fkirleri dahi sklm bir profesyonelinkilerden kesinlikle daha deerli olacakhr. Ancak, ne yazk ki her editrn bildii gibi bylebir dzenleme yapmakokzor.Uygulamadaeditrkendiniotomatiebalameletirmenler takmna,kendideyiiyle "kadrolular" na geri dnerken bulacakhr. Herkitabnzerineeletiriyazlmasnhakettiinyargs sorgulanmadsrecebusorunlarnhibirizlemez.Byk ounluunugereindenfazlavmedenkitaplaratopluhalde deinmekneredeyseimkanszdr.Kitaplarlaherhangitrden profesyonel bir balanhs olmadka insan, ounluunun ne kadarktolduunufarkehniyor.Ondadokuzdanoldukafazla rektenesneladandrstyeganeeletiri,"Bukitapdeersiz"olurken,eletirmeninkendisininhakikitepkisi muhtemelen "Bu kitaphibirekildeilgimiekmiyor;hakkndayazmamiin paraverilmediisreceyazmam."olurdu. Ancakhalkbylebir eyi okumak iin para vermeyecektir. Neden versin ki? Okumas beklenenkitaplarinbireitrehbervebitrdeerlendirme istiyorlar. Fakat deerler dile getirildii anda standartlar bozuluyor. nk insan Kral Lear'n iyi bir oyun ve Drt Adil Adam' iyi birgerilimolduunusylediinoktada-hemenhereletirmen haftada enazbirdefabu treylersyler- "iyi"szchangi anlam tar? Bana en iyi uygulama kitaplarn byk ounluunu gz ard ederekkayda deergrnenlerhakkndaok uzun -nazndan 1000kelimelik- eletiriyazlarkaleme almakgibi gelmitirhep. Yakndakacakkitaplarlailgilibirikisahrlk ksanotlar yararl olabilir;amayaklak 600kelimelik sradanveortauzunluktaki 24 eletiri, eletirmen gerekten yazmak istese dahi deersiz olmaya mahkum. Eletirmen normalde o eletirileri yazmak istemez, haftarlarca durmadan ksa yazlar yazmak birsre sonra onu, yazn banda betimlediim o ezilmi, sabahlkl insana dntrr. Yine de bu dnyada herkesin tepeden bakabilecei birileri vardr ve iki ite de edindiim tecrbelere dayanarak kitap eletirmenin durumunun,iinievinde yapmak yerinesabahnon birinde basn gsterimlerine gitmek zorunda olan vebir iki saygn istisna haricinde bir kadeh kalitesiz eriye onurunu satas beklenen flm eletirmeninden daha iyi olduunu sylemekzorundaym. Tribune, 3 Mays 1946; New Republic, 5 Austos 1946 25 Yaznn Korunmas Yaklak bir yl nce Milton'n Areapagitic'snn yznc yldnmvesilesiyle-habrlanacakolursabasn zgrlnsavunan bir kitapkbr- PEN Kulb'nn dzenledii birtoplanhya gitmitm. Milton'n kitap "katlini" gnah ilan eden mehur sz toplanbdan nce dablan tanbm brorlerine baslmb. Sahnededrtkonumaovard.Konumaolardanilkibasn zgrlyleilgilibirkonumayapbyapmasna,amasadece Hindistan balamyla snrl kald; ikincisi, olduka genel anlamda zgrln iyiliine ilikin bir eyler geveledi; ncs, yaznda mstehcenlikle ilgili yasalara kar kb; drdnc konumao ise konumasnn byk bir blmn Rusya'daki temizlii savunmaya ayrd. Dinleyicilerin konumalarnn kimisi mstehcnlikveonunlailgiliyasalarmeselesinetekrardeinirken,dierleriSovyetRusya'yametiyedzyordu.Aazgrlk -yani cinsellikle ilgili meseleleri basl yaynda aka tarbma zgrl- byk oranda kabul grm gibiydi, ancak politk zgrlkten sz eden olmad. Belki yans yazma ileriyle dorudan alakadar olan bu yzlerce kiilik gruhun arasnda, basn zgrlnn eletirme ve kar kma zgrl anlamna -tabii eer herhangi bir anlam varsa- geldiini vurgulayacak tek bir kii bile mamb. Hibir konumaon szde anlan kitapktan alnb yapmamas manidard. Bu lkede ve Birleik Devletler'de sava 27 srasnda "katledilen"ok sayda kitaba deinen deolmad. Toplant,znde sansr lehine bir gsteri olmaktan ibaretti.* Bunda alacak pekdebirey yoktu aslnda. amzda entelektel zgrlk fkri zaten iki ynden tehdit altnda. Bir yanda teorideki dmanlar olan totalitarizm savunucular; dier yanda dahabirincil,pratikdmanlarolantekellervebrokrasivar. Drstlnkorumakisteyenheryazaryadagazeteci,kendisinifilibirzulmdenziyadetoplumungenelyneliminden tr engellenmibuluyor. Basnnbirkazenginadamnelinde toplanmolmas;radyoveflmlerintekellemekskacndabulunmas;halkn kitaplara paraharcama konusundaki isteksizlii vebununsonucundaneredeysetmyazarlarngeimleriniyaratclktanyoksunilerdensalamakzorundakalmalar;Bilgi Bakanl**, Britsh Council gibi yazarn hayatta kalmasn salasa da zamanm harcayan ve dncelerini ona dikte eden resmi kurumlarnyazarnhaklarnatecavzvetahribatndankimsenin kaamad,sononyldrsregidensavaortam.amzdaki herey,diertmsanatlarolduugibiyazardastlerinin belirlediikonularzerindealanveaslagereklerintamamnkendigzndenanlatmayankkmemurlara dntrmek iinbirlikolmudurumda. Ancakyazarkaderinekargiritii bumcadeledekendicephesindekilerdenbileyardmgrmyor;yanionuhaklolduukonusundayreklendirecekbyk * Birhafta yada birazdaha uzun sren PEN Kulb kutlamalarnn hep ayn seviyede seyretmediini de dile getirmek gerekir. Ben kt bir gne denkgelmioldum;ancak(fadezgrlbalalhndayaymlanan) konumalargzdengeirdiimizde,gnmzdeneredeysekimsenin entelektel zgrlk konusunda Milton'n yz yl nceki dobralyla konuamad grlecektir ve bu durum, Milton i sava dneminde yazm olmasna ramen byledir. [Yazarn Notu] **Bilgi Bakanl:Britanya'da Birinci Dnya Sava'rn sonlarnda kurulan ve 1939 ylnda Almanya'ya resmen sava ilan edilmesinin ardndan yeniden canlandrlanresmi propaganda kurumu.1946ylnda yerini Bilgi MerkezBirimi adl kuruma brakh.(.n.) 28 bir dnsel eilim yok. Oysa gemite, en azndan Protestanlk yzyllar sresince, bakaldrma fkri ile entelektel drstlk ilkesi birbiriyle i ie gemi durumdayd. Politik, ahlaki, dinsel ya da estetik sapknlar kendivicdannineyip gemeyi reddeden kimselerdi. Bu bakaldran insanlarn durular hristiyan uyan ilahisinde yle zetlenmitir: Gze al Danyal gibi olmay, Gze al yalnz kalmay; Gze al sarslmaz bir hedef koymay, Gze al hedefni bilinir klmay. nsann bu ilahiyi gnmze uyarlamas iin her sahrn bandaki "Gze al"a bir "-ma" eki getirmesi gerekir. nk mevcut dzeneisyanedenlerin,enazndanbunlarnounluunun ve en tipik olanlarnn, ayn zamanda bireysel drstlk ilkesine de isyan ehnesi amzn garabet. "Yalnz kalmay gze almak", ideolojikanlamdabirsuolduugibiuygulamadadatehlikelidir. Yazarn ve sanatnn bamszlnn belirsiz birtakm ekonomik gler tarafndan erozyona urahlyor olmas yehezmi gibi bir de muhafz olmas gerekenler tarafndan da alt oyuluyor. Burada stnde duracam konu bu srelerin ikincisi. Dncevebasnzgrlneounluklazerindedurulmayabiledemeyecekargmanlarlasaldrlyor.yleki,ders verme ve mnazara konusunda biraz tecrbeli biri bu numaralar zaten ezbere bilir. Burada ele aldm konu, zgrln bir yanlsama olduu ya da totaliter lkelerde demokratk lkelerdekinden daha fazla zgrlk olduu gibi iddialar deil, daha makul ve dolaysyla daha tehlikeli bir mesele olan ve zgrln sakncalbirey,entelekteldrstlnsetoplumazararverenbir tr bencillik olduu iddias.ounlukla meselenin dier ynleri n plana karlsa da, basn zgrl ve ifade zgrl tart-29 masnntemelindeaslndabuzgrlklerinarzulanrl ile,ya dayalan sylemekveyasylememekleilgili birtarb.mayatar. Buradakiesasnokta,gncelolaylantoplumadoru(yadaen azndanhergzlemcininmustaripolduubilgieksiklii,tarafllkve kendinikandrmaunsurlarelverdiildedoru)bir ekilde bildirme hakkdr. Byle syleyince,szn saknmayan "rportaj"n tek geerli yazn dal olduunu ne sryormuum gibi durabilir; fakat daha ilerde ayn meselenin tm yazn alanlarnda ve belki kk farklarla da olsa sanat dalla her birinde ba gsterdiini de gstermeye alacam. Bu arada, tarbmay sarp sarmalayan rabtaszlklardan da kurtulmak zorundayz. Entelektel zgrln dmanlar, kendi grlerini daima bireycilie kar disiplin savunusu gibi sunmaya alr ve yalana kargerekmeselesinimmknolduuncaarkaplandatutarlar. Her ne kadar vurgulanan noktalar deiiklik gsterse de dncelerini satmay reddeden yazar hep egoist olarak yaftalanr. Yazar ya kendinifldiikulesine kapatmakistemekle ya tehirci birbimdekendinisergilemekleyadagayrimeruimtiyazlara tutunma abasiinde tarihin kar konulmazakna bakaldrmaklaitamedilir. Katoliklerve komnistler,kartlarnnhem drst,hem de zeki olamayacan varsayma konusunda birbirlerinebenzerler.kisidestkapalolarak"doru"nunzaten ortayakarlmolduunuvesapknnsa-aptaldeilseeergizlidengizliye"gerein"farkndaolduunuancakyalnzca bencilsebepleryzndendirendiiniiddiaeder.Komnistyazndaentelektelzgrlkounlukla"kkburuvabireycilii","on dokuzuncu yzyl liberalizminin yanlsaalar" vb. laf ebelikleriylemaskelenir;"romantik","duygusal"gibizerinde uzlalm anlamlan olad iin yantlanmas zor olan hakaretengiz sfatlarla da bu durum pekitrilir. Bu ekilde, tarhma asl meseleden saphnlm olur. nsan, komnistlerin saf zgrln yalnzca snfsz bir toplumda varolabilecei ve byle bir toplum 30 yaratakiinalankiininzgrolmayadahayaknolduu tezini kabul edilebilir, nitekim aydnlarn ou da yle yapar. AncakKomnistParti'ninkendisininsnfszbirtoplumyaratmay hedefediiveSSCB'debuhedefngerekletirilmeaamasnda olduuna ilikin aslsz iddialar da bu tezin iine szdrlr. Birinc iddiannikincininyolunuamasnamsade edildiinde,saduyuyaveadabmuaereteyneliktmsaldrlarmerulahnlabilir. Ancak bu arada asl nokta atla olur. Dnce zgrl; insanngrdklerini,duyduklarn,hissettikleriniaktarabilme zgrl olduu kadar kurmaca olgular ve duygular yaratak zorunda braklmama zgrldr de. Allageldik "gereklerdenkama",''bireycilik","romantizm"nutuklar,amactarihin saphnlmasn saygn hale getrmek olan salt retorik teknikleridir. O be ylnce entelektel zgrl savunduunuzda muhafazakarlara, katoliklereve-ngiltere'de nemlibiryertutadklarndan- ksmenfaistlerekarsavunurdunuz.Bugnse komnistleriedestekilerinekarsavunmakdurumundakalyorsunuz.KkngilizKomnistPartisi'nindorudanetkisi abarhlmamal,ancakyinedeRusmitosununngilizentelektel yaanhszerindekizehirleyicietkisiyadsnamaz.Buetkinedeniylebilinengereklerhasralhediliyorveamzngerek tarihininyazlmasnzora sokacak derecede arphlyor. Dile getirilebilecekyzlercerektenyalnzcabirinivereyim.Almanya ktndeokbyksaydaSovyet Rus'un-kukusuzounlukla gayrisiyasi saiklerle- tarafdeitirmi olduuve Almanlar iin savah ortaya kh. Bunun yannda Rus mahkumlar ile yerinden edilmi kiilerin kk ama gz ard edilemeyecekbir blmSSCB'yednmeyireddettivekimileriistemediklerihalde gerignderildi.Britanyabasnndaougazetecininanndarendii bu gereklerden neredeyse hi sz edilmezken, ayn anda ngiltere' deki Russeveryaynclar1936-38 yllan arasnda yaplan temizlikvesrgnleriSSCB'nin"vatanhainlerinolmadn" 31 nesrerekmerulahrmaysrdrdler.Urayna' dakiktlk, spanyaisava,Rusya'nnPolonyapolitikasvb.konulardaki yalan ve dezenformasyonsisi tamamen bilinli bir sahtekarlktan kaynaklanmasadabtnyle SSCBsempatizan-Ruslar'nkendisininolmasn isteyecekleri ekilde sempatizan- olanhergazeteciveyazarnemlikonulardakastentahrifatyaplmasnaraz olmakzorunda.MaximLitvinoff'un1918'deRusdevrimindeki gncelolaylaranahatlarylayazdveokzorbulunduunu tahminettiimbirbroruandanmdeduruyor.Brorde Stalin'inadgemezkenTroki'yeveaynzamandaZinovyev, Kamenevvedierlerinebykvgleryeralyor.Entelektel adan en drst komnistin bile bu tr bir brore yaklam naslolabilir?Eniyiihtimalle,bu nahobir belgevesansrlenmeli diyenbilmesinlerciyaklamsergiler.Veherhangibirnedenle brornTroki'yi gzden drp Stalinreferanslar eklenerek arphlmbirversiyonununbaslmasnakararverilse,partisine sadkkalanhibirkomnistbunaitirazedemez.Bunayaknirenliktesahteciliklergetimizyllardayapld.Ancakdikkate deerolanbunlarnyaplmolmasdeil,bilindiindedahisol entelijansiyacephesindehibirtepkiyeyolamamasdr.Hakikatisylemenin"uygunsuz"olacayada birilerinin"elinekoz verecei"argmanlaryantlanamazmgibihissediliyorveyalnzcaokazsaydainsan,gazetelerdekiyalanlarngrmezden gelinerek tarih kitaplarna konulmasndan rahatsz oluyor. Totaliterdevletlerinhayatageirdiirgtlyalansyleme durumu,kimizamaniddiaedildiigibiaskerialdatmacalarla aynniteliktegeicibirnlemdeil,toplamakamplarilegizli polistekilatlarzaruriolmaysrdrmediindedahivarolmay srdrecek; totalitarizmi btnleyici bir ey. Zekikomnistler arasndaRushkmetininimdiyalanlapropagandayapmak, dankldvtenibaretmahkemelerdzenlemekvs.zorunda olmasna ramen, gerek olgular kayt allna aldn ve gelecek-32 tebirgnyaymlayacamiddiaedenbiryeralhefsanesidolayor.Bunungereklemeyeceindenbtnyleeminolabiliiz sanrm;nkbutrbireyleminimlediizihniyet,liberalbir tarihininsahipolaca;gemiindeitirilemeyeceivetarihin dorubilgisininkanlmazolarakdeerliolduuinanc.Totalitertarihanlayndaysarenilecekdeil,yarahlacakeyler vardr.Totaliter bir devlet,aslna baklrsa, bir teokrasidir veynetici kademesi, konumunu korumak adna yanlmaz grnmek zorundadr.Ancakgerektekimseyanlmazolamayacandan, uyada bu hatann yaplmamolduunu veya u ya da bu hayalizaferingerektenkazanldngstermekadnagemiteki olaylanyenidendzenlemekskskzorunluhalegelir.Ayrca, herbykpolitikdeiiklik,doktrindekendisineuygunbirdeiim ve nl tarihi fgrlerin kefni gerektirir. Bu tr eyler her yerde olur; ama kahksz arptmaya yol amas herhangi bir anda yalnzcatek bir fkrin olmasnaizinverilentoplumlardaokdaha olasdr.Totalitarizm,aslndagemiinsreklideitirilmesine ve uzun vadedemuhtemelen nesnel gerekliin varlnainanszlaihtiya duyar.Totalitarizminbu lkedeki dostlarmutlak doruyaulalamayacaiinounluklabykyalanlarnkkyalanlardan daha kt olmadm iddia etmeeilimindedir. Tmtarihikaytlarntarafl vehatalolduuyadamodemfziin,bize gerek dnya olarak gzken eyin bir yanlsama olduunukantlad;dolaysylainsanalgsnntanklnainancn bayabirflistinizmolduuvurgulanyor.Kendisiniebediletirmehususundabaarlolantotaliterbirtoplummuhtemelen saduyukurallarnngndelikhayattavekimifenbilimlerinde geerliliinisrdrecei;ancakpolitikaclar,tarihilervesosyologlar tarafndan hie saylacaizofren bir dnce sistemi kuracaktr.Daha imdidenbilimsel birderskitab tahrifetmenin birskandalolduunudnen,ancaktarihselbirgereitahrif etmektebirsakncagrmeyensayszinsanvar.Totalitarizmin 33 entelektellereenbykbaskyuyguladyer,yaznilepolitikann kesitii noktadr. Gnmzde fen bilimleri ayn oranda tehditedilmiyor.Budurum,nedenoulkedebiliminsanlar iin kendihkmetlerinin arkasnda olmann yazarlar iin olduundan daha kolay olduunu ksmen aklyor. Konuya bi btn olarak bakabilmek iinmakalenin banda sylediim eyi tekrar edeyim: ngiltere' de drstln ve dolaysyla dncezgrlnnbirincil dmanlarmedya baronlar,sinemannkodamanlarvebrokratlardr;ancakentelektellerinkendisininzgrlktutkusununzayflamasuzunvadedetmsemptomlararasndaenciddiolandr.Tmbuzaman boyuncasansrclnbirbtnolarakyazmadeil,yalnzca siyasigazeteciliinbirkolunaetkilerihakkndakonumuum gibi gelebilir. Sovyet Rusya'nn Britanya basnnda bir eit yasak blgeoluturduu;Polonya,spanyaisava,Alman-Rus pakt gibi meselelerin ciddi tartmalara konu olmad; egemen ortodoksiyleatanbilgileresahipsenizyabunlararptanzya da konu hakknda susmanzn beklendii dnlecek olursa en genel anlamyla yazn bunlardan neden etkilensin? Her yazar bir politikacveherkitapsznsaknmayanbir"rportaj"mki? Bir yazar, en sk diktatrlkte bile kendi aklnn iinde zgr kalpaykrfkirleriniyetkililerinanlayamayacaekildedamtp tannmazhalegetiremezmi?Vezatenyazaregemenortodoksi ile ayn fkirdeyse neden hareket alan kstlansn ki? Temel gr atmalarnn ve sanat ile hedef kitlesi arasnda keskin bir ayrmn olmad toplumlarda yaznn ya da tm sanat dallarnn dier her yerden daha ok gelimesi gerekmez mi? nsan, her yazar bir asi, hatta zel bir insan olduunu farz etek zorunda m? nsannezamantotalitarizminsavlarnakarentelektel zgrlsavunmayakalksayleyadabylebuargmanlarlakarlayor.Szkonusuargmanlaryaznnneolduunave nasl-belkide neden demeliyiz- vcutbulduunadair katksz 34 bir yanl anlamaya dayanyor. Yazarn ya sadece bir elence reticisiyada birpropagandaizgisinden dierine birlateracnn akorlandeitirdiikolaylktageebilen,satlkveotomatie balambirkalemolduunuvarsayyorlar.Peki,sonuolarak nasloluyorda kitaplaryazlyor?Oldukadk birseviyenin stndeyeralanyazn,insanndeneyiminikaydederekadalarnn grlerini etkileme abasdr.fade zgrlsz konusuolduundaise birgazeteciile en "gayrisiyasi" kurmaca yazar arasndafazlabirfark yoktur.Yalanyazmayayadakendisine nemligelen haberlerisansrlemeyezorlandndagazetecizgrdeildirvezgrolmadnn bilincindedir.Kurmacayazarysa,kendi bakasndan bakldnda birer gerek olan znel duygulanarptmakzorundabrakldndazgrdeildir. Anlatmakistediinidahaakklmakiinhakikatiarptabilir yadakarikatrizeedebilir,amakendikafasndakimanzaray yanlyanstamaz; inanmad eye inandn, beenmedii eyi beendiini inanarak syleyemez. Bunu yapmaya zorlanmasnn yeganesonucuysayaratclkyetisininsolmasdr.Aynekilde, tartmal konulardan uzak durarak da sorunuzemez.Tmylegayrisiyasiolanbiryaznyoktur,zellikledebizimkisigibi dorudansiyasitrdenkorkularn,nefretlerinvesadakatlerin tminsanlanbilincininyzeyineyaknolduubirada.Tek bir tabunun bileakltamamenfeledici biretkisiolabilir,nk serbeste peinden gidilen herhangi bir dncenin yasak dnceyegtrmesi tehlikesi her zaman vardr.Buradankardmz sonu,totalitarizmortamdzyaz kalemealan hertryazar iinlmclolduu,ancak belki birairin,enazndanbirlirik airin buortamdanefesalabileceidir.Vebirka nesilden uzun bir sre hayatta kalmay baaran hertotaliter toplumda,son drt yzylboyuncavarolantrdendzyazmuhtemelenortadan kalkmak zorundadr. 35 Yaz kimizamandespotrejimlerdegeliti;amaska vurguland zere, gemiteki despotizmlertotaliterdeildi.Bask aygtlardaimaverimsiz,yneticisnflargenelde ya yozlam ya kaytsz ya da yan liberal grteydi ve egemen dini doktrinlergenelliklemkemmeliyetilieveinsannyanlmazlmefhumuna kar iliyordu. Byle olsa bile dzyaznn demokrasi ve zgr dncednemlerindedoruk noktasnaulatgenelanlamdadorudur.Totalitarizmde yeni olan,doktrinlerin yalnzca deitirilemezdeil;aynzamandadeikenolmasdr.Cehennemazabylakabuledilmekzorundaolsalarda,dieryandan her zaman apar topar deitirilme eilimindedirler. rein, bir ngiliz komnistinin ya dabir sempatizann Britanya ile Almanyaarasndakisavaadair taknmasgereken birbiriyle uyumsuz ok sayda tutumu ele alalm.1939 Eyll' nn drt yl ncesinde byle birinin"nazizr_korkunluu"ndansrekliendieduymas,yazdhereyibirBitlersulamasna evirmesi bekleniyordu.1939Eyll'ndensonra,yirmiayboyuncaAlmanya'nn ilediignahlarnkendisinekarilenenlerdenazolduuna inanmasveyazarken"nazi"szcnlgahndankarmas; 22 Haziran 1941sabah, sekiz haberlerini dinledikten hemen sonra ise yeniden nazizmin dnyann grd en korkun ktlk olduuna inanmaya balamasgerekiyordu.Bu trdeiiklikler yapmak politikaclar iin kolay olsa da yazarlar asndan durum farkldr. Eer balln tam doru anda deitirecekse, ya znel duygulan hakknda yalan sylemek ya da onlar tamamyla bastrmak zorunda kalacaktr. Her iki durumdada eneri kaynan yoketmiolur.Yalnzcafkirleraklnagelmeyireddetmeyecek, ayn zamanda kulland szckler dokunuu karsnda ta kesilecektir.Gnmzde siyasi yazlaryazmak;neredeyse tamamen bir ocuun meccano* setinin paralar birbirine geirmesi gibi *Meccano:Farklmetalparalardanoluanlegobenzeribirinaoyunu. (.n.) 36 ncedenhazrlanmcmlelerinbirbirinegeirilmesindenoluuyor.Bu,otosansrnkanlmazsonucudur. Yaln vecokulu birdilleyazabilmekiin insann korkusuzcadnmesigerekir veeerinsan korkusuzcadnrsepolitikadanortodoks olamaz.Bu,egemen ortodoksinin uzun zamandrkuruluolduuve pek deciddiyealnmasnngerekliolmad bir"inana"nda farklolabilir.Budurumda insan aklnn byk birksmresmi olarak inand eyden etkilenmemeyi srdrebilir ya da srdrmesimmknolabilir.Bu byleolsadahiAvrupa'mngeirdii yegane inan asresincedzyaznn neredeyseortadan kalkhmbelirtmektefaydavar.TmOrtaa boyuncanerdeyse hi kurmacadzyazyoktuveokaztarihyazmmevcuttu;toplumunentelektel liderleri enciddidncelerini bin ylsresince neredeyse hi deimemi olan l bir dilde ifade ediyorlard. Ancak totalitarizm,birinan andanokbirizofrenia vaat eder. Toplum, yaps belirgin bir biimde yapay hale gelince; yani yneticisnf ilevlerini kaybetesineramen g kullanarak ya da sahtekarlkla iktidara tutunmakta baarlolunca totaliterleir. Byle bir toplum ne kadar uzun varolursa olsun asla ne hogrl olabilir ne de entelektel adan istikrarl. Asla ne olaylarn geree uygun bir ekilde kaydedilmesine ne de yaznsal yarahmn ihtiyaduyduuduygusalsamimiyeteizin verir.Ancak totalitarizmtarafndanyozlatrlmakiininsanntotaliterbir lkedeyaamaszorunludeildir.Belirlifkirlerinyalnzcayaygnl bile yazn iin konular birbiri ardna eriilmez hale getirir. Nerede zorunlu bir -hattaskaolduugibi iki- ortodoksi varsa orada artk iyi yazlar yazlmaz. spanya isava buna ok gzel bir rnek sundu.Sava,pek ok ngiliz entelektelininderinden etkilendii,fakathakkndadrsteyazamad birdeneyimdi. Sylemenize izin olan yalnzca i ey vard ve bunlarn her ikisi dedpedzyaland:Sonuolarak,sava ynlayaynrettiyse de okumaya deer neredeyse hibir ey retemedi. 37 Totalitarizmin iire etkisinin dzyazya olduu kadar lmcl olup olmayaca kesin deil.Birairin kendisini otoriter bir toplumda rahat hissetmesinin dzyaz kaleme alan bir yazara oranla neden daha kolay olduuna iaret eden bir dizi ikna edici neden var.En bata brokratlar ve dier"pratik adamlar"genelde airi o kadar kk grrler ki,ne syledii ile fazla ilgilenmezler. kincisi,airin syledii -yani iirinin dzyazya tercme edildiinde "ne anlama geldii" -kendisi iin bile nispeten nemsizdir. iirin ierdiidnce herzaman basittir vehikayeninresimde yaptndandahafazlaiirin temel amacn oluturmaz. Resmin fradarbelerininbirdzenlemesiolmasgibi,iirdeseslerile armlarn bir dzenlemesidir. Bir arknn nakarat gibi kk paralardaiirgerektendeanlamdantamamylavazgeebilir. Bu nedenle bir airin tehlikeli konulardan uzak durmas ve aykr grleriniaavurmaktankanmasoldukakolaydr,kiaa vursa dahi gzden kaabilirler. Ancak hepsinden nemlisi, iyi dzyaznn aksine iyi iir bireysel bir rn olmak zorunda deildir. Baladlar gibi belirli iir trleri ya da olduka yapay iir biimleri, ibirlii yapan insan gruplar tarafndan yazlabilirler. Kadim ngilizveskobaladlarnnbalangtabireylertarafndanm, yoksagenelanlamdahalktaradndanmretilmiolduutartmaldr;ancak neolursaolsun azdan azageerkensrekliolarakdeimelerianlamndagayribireyseldirler.Baslhalde dahi bir baladn iki versiyonu asla tamamen ayn deildir. ou ilkel halk,iirleriortak olarak yazar.Birisi,muhtemelen bir mzikaletieliinde,doalamayabalar;ilkarkctkendiinde baka birisi bir dize ya da uyakla lafa girer ve kimlii saptanabilir bir yazar olmayan tam birark ya da baladoluuncaya dek bu sre byle devam eder. Dzyazdabutryaknbiribirliineredeyseimkanszdr. Bir grubunparasolma heyecan belirli iir trlerinin yazmn-38 da gerekten yardmc olurken, ne olursa olsun, ciddi bir dzyaz tek bana yazlmak zorundadr.iirin-belkidekenditrnn enmuhteemiolmasada iyileriarasnda olaniirin- enengizisyoncurejimdedahihayattakalmasmmkndr.zgrlkve bireyselliinortadankaldrldbirtoplumdabilevatansever arklara vezaferleriven ya da zenli bir dalkavukluklahazrlanm kahramanlk baladlarna ihtiya olacakhr; ve bu tr iirler sanatsal deerlerii kaybetmek zorunda kalmadan sipari stne ya da ortaklaa yazlabilir.Dzyaz kaleme alan yazar, yarahcln ldrmeden dncelerinin kapsamm daraltamayaca iin dzyaz baka bir alandr. Ancaktotaliter toplumlarn ya da totaliter dnya grn benimseyen insan gruplarnn tarihi, zgrln kaybnn her trden yazna zararl olduu izlenimini uyandryor.Almanyazm,Hitler rejimi boyunca neredeyse ortadan kalkt; talya' da da durum pek farkl deildi. evirilerden hkm verebileceimiz kadaryla Rus yazm da -kimi iirler, dzyazlardandahaiyidursa da- devrimin ilk gnlerinden buyana gzle grlrbiimde ktleti. Son on beyldaevrilen Rusromanlararasndaciddiyealnabilecekolanlarvarsabilesaylarok az.Bat Avrupa ve Amerika' da yazn entelijansiyasmn byk bir blm Komnist Parti' ye ye veya ciddi biimde sempati duyar oldu;ancak tm busol hareket son derece az sayda okunmaya deer kitapretti.Aynekilde ortodoks katolikliin de yaznn belirli trleri,zelliklede roman stnde ezici bir etkisi var gibi grnyor.yzyllk birsreboyuncakakiiaynzamanda hem iyi bir romanc, hem de iyi bir katolik olmay baard ki? Gerek uki, kimi konularszcklerlevlemez vetiranlk da bunlardan biri. Engizisyonu ven iyi bir kitap yazmay hikimse beceremedi. Totaliter birada belkiiir var olmay srdrebilir ve mimari gibi belirli yarsanatlar tiranlktan kazandahi salayabilir,ancakdzyazkalemealanyazarnsuskunlukilelm 39 dndabirseeneiyoktur.Bildiimizdzyazrasyonalizmin, Protestanyzyllarn,zerkbireyinrndr.Veentelektel zgrln yokedilmesigazeteciyi,sosyoloji yazarm,tarihiyi, romancy, eletrmeni veairi -busrayla- ktrm brakr.Gelecekte kiisel duygular ya da itengzlemciliiiermeyen yeni biryazntrnndomasmmkn;ancakgnmzdebyle bireyitasavvuretmekdahimmkndeil.Rnesans'tanbu yana iinde yaadmz liberal kltrn son bulmas ve yaznsal sanatn onunla birlikte can vermesi ok daha olas gzkyor. Yazl yaynlar, tabii ki, kullanlmaya devam edecek ve sk skya totaliter bir toplumda hangi okuma biimlerinin var olmay srdrebilecekleri haknda tahminde bulunmak ilgin olur. Gazeteler,televizyonteknolojisidahayksek biraamaya ulaana dek muhtemelenvar olmaya devam edecek;ancak gazetelerden bamsz olarak, endstriyellemi lkelerdeki byk insan kitlelerinin imdi dahi herhangi trden bir yaznaihtyaduyupduymadpheli.Ne olursa olsun, bu kitleler eitli elence trlerine harcadklarparayokumaya harcamayagnlsz.Filmler ve radyo yapmlarmuhtemelenromanlarveykleritedavlden kaldracak. Belki de insan inisiyatifni minimuma indiren bir eit retim band srecinin rettii dk kalitededuygusal bir kurmaca var olmay srdrecek. Makinelere kitap yazdrmak, byk olaslkla insan yarahclnntesinde bir eylemolmayacaktr.Ama bireit makineletrmesrecinin flm ve radyoda, reklam ve propagandada vegazeteciliin dk kaliteli sahalarnda imdiden i banda olduu grlebilir. rein, Disney flmleri ksmen makinelerce, ksmen sanatlarn bireysel stillerinin tabiolduugruplarda olmak zere znde bir fabrika sreciyle retiliyor.Radyoprogramlar genelde konununveilenitarznnnceden dikteedildiiyorgun dmikincisnfyazarlartarafndanyazlyor;budurumda 40 dahi yazdklar, yapmclar ve sansrcler tarafndan ekle emale sokulmay bekleyen bir hammadde oluyor. Ayn durum devlet kurumlarnn sipari verdii saysz kitap ve bror iin de geerli. Hatta ksa yklerin, yaz dizilerinin ve ucuz dergiler iin yazlan iirlerin retimi daha da makinelemi durumda.Writer gibi dergiler, hepsi de nceden hazrlanm taslaklar tanesi birka ilineteklif eden yazarlk okullarnn reklamlar iledoluptayor. Kimileri taslaklarn yannda her blmn al ve kapan cmlelerini de veriyor. Dierleri,sizi kullandnzda kendi banza taslak oluturabileceiniz bir eit cebir formlyle donahyor. Bir dierinde, stlerinde karakterler ve durumlar olan; otomatik olarak usta ii ykler yaratmak iin sadece karhrlmay ve dahlmay bekleyen kart paketleri var. Eer hala gerekli grlrse totaliter bir toplumda yazn muhtemelen bu ya da benzeri bir yolla retilecek. Hayalgc -hatta mmkn olduunca bilin- yazma srecinden tasfye edilmi olacak.Kitaplar byk lde brokratlar tarafndan planlanacak ve o kadar ok elden geecekler ki, bittiklerinde Ford marka bir otomobilin montaj srecinin sonundaolduundandahabireyselrnlerolmayacaklar.Buekilde retilecek her eyin erp olacan belirtmeye gerek yok. Zaten er p olmayan tm kitaplarn da devlet yaps tehlikeye sokacaklar iin gemiten arta kalan yazmlar gibi yasaklanmas ya da en azndan dikkatle yeniden yazlmas gerekecektir. Buarada,totalitarizmheryerdetamamylazaferkazanm deil.Bizimtoplumumuzhala -genel anlamda- liberal.Konumazgrlhakkullanabilmek iin ekonomik basklara vekamuoyununglkesimlerinegsgermenizgerekiyor olabilir, ancak henz gizli polistekilatlarylauramak zorunda deilsiniz.Buileri gizli kapakl yapmayahazrolduunuzsrece her eyi syleyebilir ya da yazabilirsiniz.Ancak, makalenin bandadasylediimgibi,esasktolanzgrlnbilinli 41 dmanlarnnaynzamandazgrlnenfazlaeyifadeetmesigerekenlerolmas.Halkynlar bu konudaneolduuyla ilgilenmiyor.Ne sapknlara eziyet edilmesi taraftarlar nedeonlar savunmak iin aba sarf edecekler. Totaliter dnya grne sahip olmak iin hem fazla akl banda hem de fazla aptallar. Entelektel ahlaka kar dorudan ve bilinli saldr, yine entelektellerinkendisinden geliyor. Eer bu mit karsnda dizkmemi olsa Russever entelijansiyanndahemenhemenaynekildebirdierikarsndadiz kecek olduu dnlebilir. Ancak ne olursa olsun bir Rus miti mevcut ve bu mit, kokumu bir yozlamaya yol ayor. Son dereceeitimliinsanlarn baskvezulmlere umursamazca bakbn grdndeinsan,sinizmlerinemi,yoksageleceigrmeyetsinden bukadaryoksunolmalarnamsinirleneceiniaryor. rein, ok sayda bilim insan SSCB'n akaks. Kendi almasahalarna bir ey olmad srece zgrln ortadan kaldrlmasnn nemsiz olduunu dndkleri izlenimini uyandryorlar. SSCB byk ve hzl gelien bir lke ve bilim emekilerine iddetleihtiyacvar;dolaysylaonlarakarcmert davranyor. Biliminsanlar,psikolojigibitehlikelikonulardanuzakdurduklarsreceayrcalklkonumdalar.Dieryandanyazarlara acmaszcazulmediliyor.lyaEhrenburgveAlexeiTolstoygibi iktdarn fahiesiolanyazarlarabykparalardendiidoru; ancak yazar iin deerli olan yegane ey -ifade zgrl- elinden alnyor. Rusya' daki meslektalarnn sahip olduu olanaklar hakkndabyk bircokuylakonuan ngilizbilim insanlarnn en azndan bir blm bunu anlayabilecek apta.Ancak dnceleriuynde:"Rusya' dayazarlarazulmediliyormu.Nefark eder?Benyazardeilim."Entelektelzgrleve nesnel gerekliktasavvurunayaplan hersaldrnn uzun vadedetmdnce dallarn tehdit ettiini gremiyorlar. 42 Totaliterdevlet,ihtiyaduyduuiinimdilikbiliminsanlarnahogryleyaklayor.NaziAlmanyas'ndadahiYahudi olmayanbiliminsanlarnagreceiyidavranlyorduvebirbtn olarak Alman bilim camias Hitler' e kar direni gstermedi. Ksmenliberaldncealkanlklarnnkolaycaalamamas, ksmendesavahazrlihtiyacnedeniyletarihinbuaamasndaenzorba hkmdar bilefizikselgerekliidikkate almak zorunda. Fiziksel gereklik tamamyla grmezden geliemeyecei -rein bir uak projesitasarlanrken ikiart ikidrt etmeye devam ettii- srece bilim insannn bir ilevi vardr ve bir dereceye kadar zgr olmasna bile braklabilir.Uyan dahasonra, ancak totaliter devlet iyice pekitikten sonra gerekleecektir. Bu aradabiliminsaneerbiliminbozulmasnnnnegemekistiyorsayazararkadalarylabirekildedayanmasve yazarlar susturulduunda ya da intihara srklendiinde ve gazetelerde sistematik olarak tarifat yapldnda, bunu ilgilenmeye demeyecek bir mesele olarak grmemelidir. Ancak fen bilimlerinde ya da mzik, resim vemimaride durum nasl olursa olsun, gstermeye altm zere,dnce zgrlnnortadankalktyerdeyaznnlmemahkumolduu kesindir.Yalnzcatotaliter bir yap edinen lkelerde yazn lme mahkum olmakla kalmaz; ayn zamanda, totaliter bir dnya grn benimseyen, zulm ve hakikatin tahrif edilmesi iin bahaneler reten yazarda, bir yazarolarak kendini yok eder. Bu durumunkyoktur.Ne"bireycilik"ve"fildiikule"ye kar nutuklar ne de "gerek bireysellie ancak toplumla zdeleerek ulalabilir"sonucuna varan gstermelik klieler satlk bir akln bozulmubiraklolduugereinin zerini rtebilir.Bir noktada kendiliindenlik devreye girmedii srece yaznsal yaratclk imkanszdr ve dilin kendisi kaskat kesilir. Gelecekte bir gn insanakluandaolduundantamamen farkl bireyeevrilirse, yaznsalyaratclentelektel drstlkten ayrmay renebi-43 liriz. u anda tek bildiimiz, kimi vahi hayvanlar gibi hayalgcnndeesaretalhndareyemeyecei.Bugereigrmezden gelen her yazar ya da gazeteci -ki Sovyetler Birlii' ne ynelik neredeyse her vg bu t bir inkar anlamna geliyor-aslnda kendi mahvoluunaarda bulunmu oluyor. Polemic, Say 2,Ocak 1946 4 lkemSa m,Sol mu ? Yaygn inann aksine gemi,gnmzden daha fazla olaylarla dolu deildi. yle grnyorsa bunun nedeni,gemiebakhnzda arasnda yllar olan eylerin i ie gemi ekilde grlmesi ve anlarnzn ok aznn size gerekten bakir olarak ulamasdr; byk lde 1914-18sava dnemine ait kitaplarn, flmlerin ve anlarn, imdikilerin sahip olmad muhteem, destans bir nitelie sahipolduunun sanlmasdr. Ancak sava srasnda hayattaydysanz ve gerek anlarnz sonrakigeliimlerindenayrabiliyorsanz,siziozamanlarheyecanlandrann genellikle byk olaylar olmadn fark edersiniz. rein,MameMuharebesi'ninhalkngeneliiin,osonradan atfedilen melodram niteliini tadna inanmyorum. stnden yllargeenedek,"MameMuharebesi"lafnduyduumubile hatrlamyorum.Yalnzca,AlmanlarParis' eyirmiikimilkalacakkadaryaklam-vebuBelika' dangelenzulmhikayelerininardndan yeterince korkuntu- ve nedense geri dnmlerdi.Savabaladndaonbiryandaydm.Anlarmdrste ayklaypsonradanrendiklerimibirkenarabraktmda,savatakihibireyinbenbirkaylncesindekiTitanikin kayb kadarderinden etkilememiolduunuitiraf etek zorundaym. Bu grece kk facia btn dnyay ok etmiti ve o ok bugn dahi kaybolmu deil.Kahvalt sofrasnda yksek sesleokunan okorkun,ayrntlhaberlerihahrlyorum(ozamanlargazeteyi 45 sesli okumak yaygn biralkanlkt)ve o uzun korkunolaylar listesinin iinde benienok etkileyenin,Titanik ensonunda birden altst olup tam pruva batarken geminin kna skca tutunan insanlarndipsizderinlikleregmlmedenncedoksanmetredenfazlahavalanmasolduunuhatrlyorum.Bamdanaa kaynar sular dklm gibi oldum; zaman zaman yine byle hissederim. Savankmasylailgilikkvebamszolduklarndan, daha sonra gelien hibir eyden etkilenmemi olan canl anm var.Biri,temmuzunsongnlerindekan"GermanEmperor" (Alman mparatoru) adl izgi romanla ilgili (sannn nefret edilen o"Kaiser"szcksa birsresonrayaygnlamt).Kraliyet ailesininalaya alnmas,savaaramakkalmolmasnaramen insanlar hafften ok etmiti. ("Ama o ok yakkl bir adam, gerekten!")Birdieri,ordununkkkasabamzdakitmatlara el koyduu zamana ait.Birtaksici,yllardr onun iin alan at elinden alnnca pazar yerinde gzyalarna boulmutu.tekisiyse,birgrupgenadamntrenistasyonundaLondratreniyle yenigelmiakamgazetelerineulamakiinabalamasyd.Ve bezelye yeili gazeteynn(ozamanlar bazlarhalayeildi), kalkkyakalar,darpantolonlarvemelon apkalar,Franszsnrnda oktan patlak vermi olan korkun muharebelerin isimlerinden ok daha iyi hatrlyorum. Sava yllarnn ortalarna dair en ok niformalarm kesinlikle svarilerinkine tercih ettiimtopularn geniomuzlarm,imi baldrlarm, ngrdayan mahmuzlarn hatrlyorum. Savan son dnemiyle ilgili balca an ne olduunu drste sylememi isteyecekolursanzen basitindenmargarindemek zorundaym. 1917'den itibaren savan bizi midelerimizin aracl olmakszn etkilememeye balamas,ocuklarn korkun benclliine bir rnek.Okulktphanesinin panosundaraptiyelerinzikzaklarnn zerinde uzand krmz ipekten bir iplikten oluan dev bir bat 46 cephesi haritas aslyd. Arada srada ip oraya buraya iki buuk santimkayyor,herhareketibirceset dangsteriyordu.Hi aldrmyordum. Okulda ortalama zeka seviyesinin stndeki olanlararasndaydm,amayinedeo dnemin tek bir byk olaynn bile nemini kavrayabildiimizidnmyorum.rnein RusDevrimi,aileleriRusya'yayahrmyapmolanbirkamz harihibiriizietkilememiti.okgenolanlararasndapasifsttepkiler,savanbitmindenokncesindebagstermiti. Officers' Training Corps* geitlerinde olabildiince laka davranmak vesavaahiilgi gstermemek,aydnlanma belirtisi kabul ediliyordu. Korkun deneyimleri yznden kahlamve bu deneyimin hibir ey ifade etediigen kuan tavrndan irenmi olan gen subaylar, bizi gevekliimiz nedeniyle paylarlard. Tabii ki, anlayabileceimz bir argman sunamaz; sadece savan "iyibirey"olduunu,sizi"salamkldn","zindetuttuunu"vs.haykrrlard.Onlara yalnzca ks ksglerdik. Bizimkisi, deniz kuvvetleri gl olan korunakl lkelere zg tek gzl bir pasifzmdi. Savan ardndan, askeri konularda bilgi sahibi olmak ya da bu konulara yalnzca ilgi gstermek, hatta kurunun silahn hangiucundankhnbilmekbile"aydn"evrelerdepheli grlyordu.1914-18anlamszbirkatliamolarakalglanyor, hatta katledilen insanlar bile bir ekilde knanyordu. Bir ocuun utaniindekibabasna,"DnyaSava'ndaneyaphnbaba?" diye sorduu o asker toplama afini ve o afin ordunun tuzana drd, somadan vicdani reti olmadklar iin ocuklar tarafndan hor grlen tm o adamlar dnrken hep glerdim. Ancakllersonundaintikamlarnaldlar.Savagenite kaldka,tamda"klpayylafazlagen"olanbenimkua, karddeneyiminbyklnnbilincinevard. Kardnz iinkendinizitambiradamgibihissedemiyordunuz.1922-27 *OTC:"Asker Eitim Birlii"anlamnda, Britanya niversitelerinde rencilere askeri liderlik eitimi veren kara kuvvetlerine bal kurum.( .n.) 47 yllarnounluklabendenbirazdahabyk,savayaam adamlarla geirdim. Hi durmadan, kukusuz dehetle, ama ayn zamanda giderek artan birnostaljiylesavatan bahsediyorlard. Bunostaljiyingilizsavakitaplarndamkemmelbiimdegrebilirsiniz.Ayrca,pasifisttepkiyalnzca birdnemliktive"kl payylafazlagen"olanlarbilesavaiineitilmilerdi.ngiliz ortasnfnn byk blm beiktenitibaren,teknik ada olmasa da manevi adansava iin eitilir. Anmsayabildiim en eski politik slogan,"Sekiz(sekiz zrhlsavagemisi)istiyoruzve beklemeyeceiz."YediyandaykenDenizKuvvetleriBirlii'ne yeydimvedenizciformasilestnde"H.M.S.Invincible"* yazan bir kepgiyiyordum.Hattasekin bir okul olanOTC' den nce zel okul harbiyeli birliindeydim.O yandan beri arada kesintilerleelimdetfektutuyorveyalnzca herhangibirsavaadeil,silahlarnlgnbirsesorgazmnaeriti,kararlahrlanandahrnaklannzkumtorbalarnaarppkraraksiperden glkle dar hrmandnz ve amur ile telleri arasndan sendeleyerekgeipmakinelitfeklerdenkanyaylmateininstne kotuunuz bir trsavaahazrlanyordum.Benyalardakiinsanlarnspanyaisava'nncazibesinekaplmasnda,baz anlamlarda Byk Sava' aok benemesinindepay olduuna eminim. Franco, belirlianlardasava moder dzeye karmaya yeteceksaydauabirarayatoplayabildivebuanlardnm noktas oldu. Ancak geri kalan1914-18' in kt bir kopyas; yani siperli,toplu,aknl, keskin niancl,amurlu,dikenlitelli,bitli veduraanbirmevzisavayd.1937'ninbalarnda,benimde bulunduumAragoncephesinin birparas,1915'teFransa'nn bir blgesine baya benziyor olmal.Eksik olan yalnzcatoplard. Huesca ve evresindeki btn silahlarn ayn anda atelendii nadiranlardadahi,yalnzcagk grltlbirfrtnann bitini and.ran,kesintiliveetkileyiciolmaktanuzakbirseskaracak *"Namalup" anlamnda, bir Britanya muharebe kruvazrnn ad. ( .n.) 48 kadarsilahvard.Franco'nun6inliksilahlarndan kan fekleryeterinceseskaryordu,amaaslaaynanda birdzineden fazlas bir araya gelmezdi. Toplarn"hedef gzeterek"atelendiini ilk duyduumdahissettimeyin enazndan ksmen hayal krkl olduunu biliyorum.Duyularmn yirmi yld bekledii kesintisiz, muazzam grlemeden ok farklyd bu. imdikisavan geleceiniilkhangiylkesinolarak bildiimi tam olarak bilmiyorum.1936'dan sonra tabii kiaptallar hari herkesiindurumaikard.Birka yl boyuncasava,kabusum olmutuvehattazaman zamansavakartkonumalaryapp bildirileryazdm.AmaAlman-Ruspaktnnilanedimesinden ncekigeceryamdasavanbaladngrdm.Freudyen ianlamlarneolursaolsunbazenduygularnzngerekdurumunuaakartanryalardanbiriydi.Banaikieydndrd:Birincisi,uzunsredirkorkuyla beklenensavabaladndasadecerahatlamamgerektii;ikincisi,aslndavatansever olduumu,kenditarafmsaboteetmeyeceimveonakar bir davrantabulunmayaca,savadestekleyeceimiveeer mmknolursasavaacam.Merdivenlerdenaayainip Ribbentrop'unMoskova'yautuunuilanedengazeteyibuldum.[21Austos1939'da Ribbentrop Moskova'yadavet edildi ve 12 Austos'taMolotoflabirlikteAlman-Rus paktnimzalad.]Bylece savageliyorduvehkmet,hattaChamberlain hkmetibile sadakatimden emin olabilirdi. Bu sadakatin yalnzca bir jest olduunu belirtmeye gerek yok.Herkesgibi bende hkmetin beni herhangi bir mevkide, hatta katip ya da er olarak dahi grevlendirmeyikesinliklereddettiinibiliyorum.Fakat bu,insann hislerini deitirmiyor. Aynca eninde sonunda bizden yararlanmak zorunda kalacaklar. Sava destekleme nedenlerimi savunacak olsaydm bunu yapabilirdim herhalde. Bitler' e direnmek ve ona teslim olmak haricinde gerek bir alteratf yok ve sosyalist bir bak asndan di-49 renmenin daha iyi olduunu sylemek zorundaym. Ne olursa olsun, teslim olmak iin spanya' daki cumhuriyeti direnii, in' in Japonya'ya kar direniini vs. komik duruma drmeyecek bir nedengremiyorum.Ama bu,eylemleriminduygusaltemeliymi gibi yapmyorum. O gece ryamda farkna vardm ey, orta snfn uzun sredir kar karya olduu beyin ykayc vatanseverliin hedefne ulat ve ngiltere bir kez ciddi biimde onun kskacnagirdiktensonrabenimiin bu durumu sabote etmenin imkanszolacayd.Ancakkisebunuyanlanlamasn.Vatanseverliin muhafazakarlkla hibir ilgisi yoktur. Deien,ama mistikolarakdeimiyormugibihissedilen bireye ballktr; ayneskiBoleviklerinRusya'yaolanballndaolduugibi. Eer insan bunun gndelik bir fenomen olduunu bilmezse hem Chamberlain'inhemdeyarnnngilteresi'nebalolmakimkansz gibigrnebilir.ngiltere'yi yalnzcadevrimkurtarabilir, buyllardrak;ancak devrimartkbaladveHitler'idarda tutabilirsek olduka hzl bir ekilde ilerleyebilir. ki, belki de bir yl iinde dayanmay becerebilirsekngrsolmayansalaklar artacak deiiklikler grebiliriz. Londra' nn su yollarnn kanla doluptaacansylemecretinigsteriyorum.Pekiozaman, zorunluysa yle olsun. Ama kzl milisler Rt' e yerletiinde deok uzun zaman nce bambaka nedenlerle sevdiimi dndm ngiltere'n var olmay srdrdn hala hissedeceim. Militarizm kokan birortamdayetitm ve arddan borazan sesleri iinde be skc yl geirdim. O gn bu gndr "God Save The Kig" (Tanr Kral Korusun) sylenirken hazrola gememek, bana haff bir kutsala saygszlk hissi veriyor. Bu tabii ki ocuka, ancak bu tarz bir terbiye alm olmay, ou sradan duyguyu anlayamayacak kadar"aydnlanm"olan solcuete-tktellergibi olmayaterchederim.Doruangeldiindedevrimdenkcak olanlarla, Union Jack*'i grdklerinde hi comam. olanlar mm*Birleik Krallk'n bayrana verilen ad.(.) 50 insanlar.Herhangibirisine,John Cornford'un lmeden ksabir sre nce yazd iir ("Hueska Frtnasnda nce") ile Sir Henry Newbolt'un"There'sabreatlesshushintheclosetonight"n (Bu Gece Yaknlarda Nefessiz bir Skunet Var) karlahrn. Yalnzca dnemle ilgili olan teknik farklar bir kenara brakhnzda, iki iirin duygusal ieriklerinin neredeyse tamamen ayn olduu grlecektir. Uluslararas Tugaylar' da kahramanca len gen komnist, kkne kadar halk adamyd. Bal olduu eyi deitirmi,ama duygularn deitirmemiti.Buneyi kantlar?Sadece bir vatanseverin iskeletinden birsosyalistin inaedilebileceini, birballkeidinin kendinidierinedntrebilmegcn, soldaki kafasnda birka tahtas eksiklerin ne kadar az houna gidiyor olursa olsun, yerlerine geecek bir ey henz bulunamam olan vatanseverlie ve askeri erdemlere olan manevi ihtiyac. Folios ofNew Writing, Sonbahar 1940 51 Yoksullarn lm 1929ylnda Paris'te 15.blgesindeki Xhastanesinde birka haftageirmitim.Darumadakilerbenikabulmasasndaalldk ikencelisorguyatabitutuvegerektendeieriyegirmeme izinverilenekadaryaklakyirmidakikaboyuncasorulanlara cevap vermek zorunda kalmtm.Eerdaha nce Latin lkelerinden birinde form doldurmak zorunda kaldysanz, ne tr sorulardanbahsettiimi biliyorsunuzdur.BirkagndrReaumur'u Derece'yeevirmektezorlansamdaateiminaayukar39,5 dereceolduunubiliyordumvemlakatnsonuna doru ayakta durmaktazorlanmayabalamtm.Arkamda kaderine boyun emi kk bir hasta kitlesi,renkli mendillerden yaplm bohalarntayarakkendisorgulanmasralarnngelmesinibekliyordu. Sorgulamadan sonra banyo fasl geldi; grne gre bu tpk hapishane ve dknlerevindeolduu gibi btn yeni gelenler iin zorunlu ve rutin bir uygulamayd. Elbiselerim elimden alnd ve on iki santimetrelik scak suyun iinde titreyere titreye birka dakikaoturduktansonraketenbirgecelikvetylkumatan ksa,mavibir sabahlk verdiler.Dediklerine gre ellerinde bana olacak kadar by olmadndan terlik vermediler ve ak havaya karldm.Bir ubat gecesiydi ve zatrreydim.Gittiimiz kou yaklak 200 metre uzaklktayd ve oraya ulamak iin hastanesahasnbirbandantekibanagemenizgerekiyordu. 53 Birisi, nmde sokak lambasna taklptkezledi. akl patikann zeminibuztutmutuverzgar,geceliimiplakbaldrlarma yaptryordu. Koua girdiimizde gecenin ge saatlerine kadar kaynan belirlemeyibaaramadmgaripbirtamdklkhissinin ayrdnavardm.Uzun, bask tavanl,ktaydnlatlm,mrldananseslerledoluvebirbirineartcderecede yakn yatak srasndanoluan bir odayd. Pisama ekerli bir dk kokusu vard.Yataayattmdahemenhemenkarmdaduranbiryataktayuvarlak omuzbalar,saman sarssalarolan ufaktefek biradamn oturduunu ve birdoktorilerencinin adama garip birtedaviuyguladmgrdm.ncedoktorsiyahtorbasndan arapkadehine benzeyen bir dzine kk bardak kard;sonra renci,havay tketmek iin her bardan iinde bir kibrit yakt; ardndan bardaklaradamn srtnayada gsne yapverdi ve vakum kocaman,sar,su toplam kabarcklar oluturdu. Ancak birsresonraneyaptklarnnfarknavarabildim.Bardakekmekadverilen,eski tpderskitaplarnda rastlayabileceiniz,ancako zamana kadaratlara uygulanan bireyolarak hayal meyal anmsadm bir tedavi yntemiydi. Dardakisoukhavamuhtemelenateimidrmtve bubarbarcatedaviyikaytszca,hattabirazelenerekizliyordum. Ancak hemen sonra doktorla renci yatama gelerek beni dikletirdilervetekkelimebileetmeden,hibirekildesterilizeetmedikleriaynbardaksetinibendekullanmayabaladlar. Dilegetirdiimclz itiraz, bir hayvan olsaydmdahaazkarlk bulmazd.kiadamn benimleilgilenileriningayriahsilii beni oldukaetkilemiti.Dahancehibirhastaneninhalkkouundabuluamtmve bu,konumaksznyadainsanianlamda hibir ekilde farknavarmakszn insan tedavi eden doktorlarla ilkdeneyimimdi.Bende yalnzcaaltbardakkullandlar,ancak bunu yaptktan sonra su toplam kabarcklar kazyptekrar bardaklarayneldiler.Bardaklarnherbiri,birtatlkanayakn 54 koyu renkli kan toplamh. Bana yaphklanndan korkmu,aalanm ve tikinmi bir ekilde tekrar yattmda en azndan beni arlkrahat brakacaklarnddm.Amahideyleolmad. Uygulanacak birtedavidahavard.Anlalan,hardallapasda ayn scak banyo gibi rutin bir uygulamayd. ki pasakl hemire, hazrda tuttuklar lapaygsme deli gmlei giydirir gibi iyice yedirdiler.O srada,koutagmlek-pantolondolaan adamlar, yar sempatik bir srtla yatamn etrafda toplamaya balad. Sonradan,hardallapastedavisiuygulanan hastalar izlemenn kouta en sevilen zaman geirme yntemlerinden biri olduunu renecektim. Bu yntem on be dakika boyunca uygulanyordu vesrlen siz deilseniz kesinlikle epey elenceliydi. lk be dakika boyuncasert ama dayanlabilecek bir ar oluyor. kinci be dakikada,budayanma hissi buharolup uuyor,ancak srhnzla btnletiindenlapayskpatamyorsunuz.Seyircilerinen ok hazaldevre buoluyor.Son be dakikada ise bir tr uyumageliverdiinifark ettim.Lapaskldkten sonra kafamn allna buz dolu,sugeirmezbiryastkdayadlarvekendi hallne brakldm.Uyumadm ve kesinlikle biliyorum ki bu,hayahmda birdakikabileuyumadmyeganegeceydi,dahadorusuyatakta geirmeme ramen uyumadm yegane geceydi. X hastanesinde geirdiim ilk bir saat boyunca bir dizi farkl ve tutarsztedavigrmtm,ancak budurum yanlhcyd,zirailgin ve retici bir hastalnz olmad srece, iyi ya da kt, geneldeok atedavi gryordunuz. Sabah bete hemireler geldi; hastalaruyandrpateleriniltlersedekimseyi ykamadlar. Eer yeterince iyi durumdaysanz kendi kendinizi ykyordunuz, aksihaldeyryebilenhastalardanbirinininsafnakalnnhnz. Lacasserolelakabtaklmolanlesiyeirenlazmlklarverdekleri tayan da yine genellikle hastalar oluyordu. Sekizde, ordu usul la soupe ad verilen kahvalh geldi.orbayd bu; ama iinde smmsiriekmekparalaryzen,sukvamndabirsebze 55 orbas.Gnn ilerleyensaatlerindeuzun boylu,heybetli,kara sakall doktor; peisra yryen bir stajyer ve bir grup renciyle birlikteviziteyekt,amakoutaaltkiiydikvebakakoularladailgilenmesigerektiiakt.Hergn,kimizaman yalvaran lklar eliinde yanndan geti birsryatak vard.te yandan, eer rencilerin tanmak istedikleri bir hastalnz varsa epey ilgi gryordunuz. Bronlarmdaki rek olacak hrltyla, bazen benim nmde bir dzine kadarrencinin gsm dinlemek iin srayagirdiioluyordu.ok acayipbir histi. Acayipti, nk mesleklerini renmektekian isteklilikleri, hastalarn insan olduunualglamakta baarsz olmalaryla birleiyordu. Karlatrmakgaripkaacak,amakimizamangen birrencisizi ellemek iin ne ktndaheyecandano kadargergin olurdu ki, pahal bir makineyi nihayet eline geirebilmi bir olana benzerdi. Vesrtnzadayanankulaklar -genadamlarn,kzlarn,zencilerin kulaklar- birbiriniizler,parmak ulanarbal bir biimde, ancakacemice srtnza dokunurken rencilerin bir tanesiolsun tek kelime muhabbet etmeyecek ya dadorudanyznze bakmayacaktr.Parademeyen,tek tipgecelie brnmbir hasta olarak her eyden nce bir rneksinizdir; bu, kzmasam da bir trl alamadm bir eydi. Birka gn sonra dorulupoturacak ve evremdeki hastalar inceleyecek kadariyilemitim.Komunuzun elinedokunabileceiniz kadar birbirine yakn yataklaryla bu boucu ve dar odadaok bulacvakalar harihertr hastalk mevcuttusanrm. Bir baca dierinden daha ksa olan kzl sal bir ayakkabc olan sa komum bana slk alp,"Numeo 43! " (ya da her neyse) diye bararak ve kollarn kafasnn stne savurarak tm dier hastalarnlmnduyurankiiydi.(Buolaybirkasefergereklemive ilk duyan hepkomumolmutu.) Buadamn fazla bir eyi yoktu, ancak grama giren dier yataklarn ouna sefl bir trajedi ya da su katlmam bir dehet hkmediyordu. Ayaku-56 cumdaki yatakta, bilmem ne hastalndan lene dek (lmn grmedim; baka bir yataa geirmilerdi),ama tm vcudunu, yataktadnerken,hattakimizaman nevresimlerinarlndan bileaclklaratacakderecedehassashalegetiren bireyden mustarip, prsm bir adam yalyordu.En byk acy, byk zorluklarla idrar karrken ekiyordu. Adam en sonunda acl bir "fepisse"*lylaiemeyebalayanadek,rdeigetrdikten sonra yatann yanndauzun sre bekleyen hemire,seyislerin atlara yaplgibislkalard.Onun yanndakiyatakta,bardak ekiliiniizlediim,saat ba kanl balgam karan samansars salbiradamvard.Soltarafmdakikomum uzun boylu,yumuak grnl, dzenli aralklarla srlna bir tp sokulup, vcudunun bir yerlerinden inanlmaz miktarlarda kpkl bir sv ekilen gen bir adamd. Onun arkasndaki yatakta beyaz kei sakall yal bir adam olan bir 1870sava gazisi lyordu. Ziyaret saatinde her zaman yatann evresinde siyahlar kuanm drt yal kadn akrabas kargalar gibi oturur, belli ki kuruluk mirasiin entrikalarevirirdi.Uzaksradabenimkininkarsnda olan yataktasarkk bykl, kel kafal bir ihtiyar yalyordu. Kafas ve vcudu ktk gibi imiti, neredeysearalksz iemesine neden olan bir hastalktan mustaripti. Camdan dev bir kap srekli yatannyanndaduruyordu.Birgkarsilekzziyaretine geldiler.Onlar grnce yal adamn davul gibi imi yzarlcderecedetatl birglmsemeyleaydnlandveyirmiyalarndakihokzyataayaklalndaelininyavaayorgann altndan klm grdm. Ardndan gelecek hareketi ise nceden grrgibioldum; kz diz kecek, yal adamn eli,lm ncesi hakknhelaletmeduygusuylakzn bamokayacakl.Ancak yle olmad, adam kza sadece rdeini uzatt, kz ise ieyi elinden alp kaba boalth. *"iyorum" anlamndaki Franszca cmle. (e.n) 57 Bendenaayukarbirdzineyatak tede birkaraciersirozu vakas olan Numeo 57 (sanrm numaras buydu) vard. Zaman zaman bp dersine konuolduundan,koutaki herkes onu simaentanyordu.Uzunboyluvakurdoktorhaftadaiakam kouta bir grup renciye ders verir ve yal Numeo 57, ou sefer bir tr sedyeyle kouun ortasna getirilirdi. Ardndan doktor, geceliinikaldrpadamnbelindekikocamangevek yumruyu -sanrmhastalklkaracieri- parmaklarylaiirirveyznde ciddi bir ifadeyle bunun alkolden kaynaklanan bir hastalk olduunuvearapiilenlkelerdedahaskgrldnaklard. Her zamanki gibi, ne hastasyla konuur ne onaglmser ne bam eerek selam verir ne de baka herhangi bir ekilde tandnbelliederdi.Konuurkensonderecevakurvedimdikdurur, adamntkenmivcudunuellerininalbndatutar,kadnlarn merdaneyleyapbgibi,aradabirotarafabirbutarafaevirirdi.Numeo 57,butreylerealdretmezdi.Belli kihastanenin eski sakinlerinden biri,derslerdedzenli olarak tehir nesnesiydi vekaracieriepeydir birpatolojimzesindesergilenmekzere kaydedilmiti. Doktor onu Antik in' den bir para gibi sunarken, renksizgzleri kendisi hakknda nesylendii ile hi ilgilenmeksizin bolua bakakalrd.Altm yalarnda,inanlmaz derecede klm bir adamd. Kire gibi soluk yz kak kadar kalmb. Bir sabahayakkabc komum yasbmekitirerek beni hemireler gelmeden uyandrd."Numeo 57!",kollarm bann stne savuruyordu.Koutagrmeyeyetecekkadarkvard.Yal Numeo 57'nin, ba yatan yanndandar,banadoruuzanacak ekilde,yana devrilmi halde yattn grebiliyordum.Gece biraralmt,kimsenezamanolduunubilmiyordu.Gelen hemirelerlmhaberinikaytszcakarlaypiekoyuldular. Uzunzaman,belkibirsaat,belkidedahauzunsregetikten sonraaskergibiyanyanayryenihemire,sabolarmnsesi 58 yanklanarakgelipcesediarafadoladlar,ancakcesetgtrlenekadar bir sredahageti.Buarada benimde Numeo 57'ye aydnlkta iyice bakacak zamanm olmu oldu. Hatta ona bakmak iin yan dndm. lgintir ki, grdm ilk lm Avrupalyd. Daha nce de l adamlar grmtm, ama grdklerimin hepsi Asyalyd ve iddet sonucu lmlerdi. Numeo 57'nin hem gzleri hem deaz hala akl, yz ise can ekitiini gsterir biimde bzmt.Ancak benienok etkileyen yznn beyazl oldu. Daha nce de soluk olan yz, imdi araflardan sadece biraz daha koyu renkteydi. Gzlerimi ufack, harap haldeki yzne diktiimde gtrlp terih odasndaki bir tablayaahlmay bekleyen butiksinatikparasnn,ayinlerdeurunaduaettiimiz "doal"lmn bir rei olmas beniderinden etkiledi. Al ite, dedim;yirmi,otuz,krkylsonrasenindesonunbyleolacak; anslolanlar,yalanacakkadaruzunyaayanlarbylelyor. nsan,tabii kiyaamak istiyor; gerektendelmkorkusundan trhayattakalyor;amahpkozamanolduugibiimdide iddet sonucundave fazla yalanmadanlmenindaha iyi olduunudnyorum.nsanlarsavandehetindenbahsediyor, fakat hangi insan icad silah gaddarlkta sradan hastalklara yaklaabilir ki?"Doal" lm, adeta ta gerei, yava; kokumu veshraplbireyanlamnageliyor.Byleykendahi,birdevlet hastanesinde mi,yoksaevinizdemildnz farkediyor.Bitmekzereolanbirmumgibi titreyip snen buzavallgariban, lmdeindebanda bekleyecek birisinesahipolacakkadar bilenemlideildi.O,yalnzcabirnumaraverencilerinneterleri iin bir "ders" ti. Ve byle bir yerde lmenin iren umuma akl! X hastanesinde yataklar birbirine ok yaknd ve aralarnda paravan yoktu. rein, bir sre yata benimkinin ayakucundaolan ufak tefekadamgibinevresimler vcudunuzadedike lklar atarak ldnz hayal edin!Duyulan sonszleri,"Je 59 pisse! " idi herhalde. Belki lenler byle eylere aldrmyordur, en azndan hep byle olduu sylenir; bununla birlikte, yaklak son bir gne kadar lmekte olan insanlarn akl iyi kt yerindedir. Sanki belirli hastalklar sadecedk gelirli insanlara musallat olurmu gibi, bir hastanenin halk kouunda, kendi evlerinde lmeyibaaraninsanlararasndarastlamayacandehetvericieylergrrsnz.Ancak,Xhastanesindegrdmkimi eylerihibirngilizhastanesinde grmeyeceinizde bir gerek. rein,insanlarnhayvanlar gibi,yanlarnda hikimseolmadan,kimseninruhuduymadanlmesi,lmlerininsabahtan nce fark bile edilmemesi vakas ok kez gerekleti. ngiltere' de bunukesinliklegrmezsiniz,hattabircesedindierhastalarn gznnnndebrakldngrmeniziyiceihtimalddr. Hatrlyorumda,ngiltere' dekibirtarahastanesindeadamn biri biz ay ierken lm ve kouta yalnzca alt kii olmamza ramen hemireler aymz bitene dek adamn ldn ve naann gtrldn duyamayacamz kadar hnerli bir ekilde iin stesindengelmiti.Belkide,ngiltere' dedeeriniyeterince bilmediimiz eylerden biri, ok sayda iyi eitimli ve son derece disiplinlihemireyesahipolmaansnanailolmamzdr.phesiz,ngilizhemirelerdeziyadesiyleaptal;ayyapraklaryla fal bakyor, Union Jack rozetleri takyor ve minelerinin stne kralienin fotoraflarn koyuyor olabilirler,amaenazndan srf tembelliktensizi ykanmam ve kabz halde,yaplmam bir yataktabrakmyorlar.Xhastanesindekihemireleryinebirnebze olsun Mrs. Gampvariydiler; sonradan, Cumhuriyeti spanya'nn askeri hastanelerinde hastalarn ateini lmek iin bile fazlasyla cahilhemirelergrecektim.Aynekildengiltere'de,Xhastanesindeki gibi bir pislik de gremezsiniz. Kendimi ykayabilecek kadar iyiletikten sonra banyoda kouun yemek artklarnn ve kirli kyafetlerin atld kocaman bir sandk olduunu ve banyonun crcr bceklerinin istilas altnda olduunu kefettim. 60 Giysilerimi geri alp ayaa kalkacak kadarg topladmda vaktim dolup da taburcu olmay beklemeden hastaneden kahm. Katm yalnzca hastane deil, ayn zamanda kasveti ve plakl,hastalk kokusuvehepsindenokdahafzamdaolaanst bireyolarakyereden havasndakibireydi.Bulunduum blgeninhastanesiolduuiinorayagtrlmtmveorada bulunmadanncede kt bir n olduunu bilmiyordum.Bir yadaiylsonratutukluluusrasndahastalanannldolandrc Madame Hanaud,X hastanesine gtrlmve birka gn sonragardiyanlarnatlatmay baararak bir taksiye binmi vehapishaneyednerekoradadaharahatettiiniaklamt.X hastanesinin o tarihte bile Fransz hastaneleri iin oldukaallmndndaolduundanphemyok.Fakatneredeysehepsi iilerden oluan hastalarartcderecede kaderlerini kabullenmilerdi.Bazlar,koullanneredeysekonforlu buluyorgibiydi; zira ilerinden en a ikisi, bunu k geirmenin iyi bir yolu olarak gren ve hasta numaras yapan muhta insanlard. Hemireler bu durumagzyumuyordu,nkhastanumarasyapanlararada srada eitli grevler stlenip bir ie yaryorlard. Ama ounluun yaklam,"Tabii k buras berbat bir yer,ama baka ne bekliyorsunuz ki?"eklindeydi.Bete uyandrlp,gne su kvamndabirorbayla balayanadek saatbeklemekzorundaolmak ya da insanlarn yinlarnda kimse olmakszn lmesi,hatta tbbi yardm grme ansnzn geerken doktorun gzne taklmanza bal olmas onlara garip gelmiyordu. Onlarn geleneklerine gre hastane zaten byle bir yerdi: Ciddi bir hastalnz varsa ve kendievinizdetedaviedilmek iin paranzyoksahastaneyegitmek zorundaydnzve bir kez oradaolduktan sonrada,aynorduda olduugibi,rahatszkoullardavesertearlanrdnz.Ancak bunun yansrangiltere'ninhafzasndanartkneredeysesilinmieskihikayelere,reinsadecemeraktaniiniziapbakan yadasizyeterince"dalmadan"ameliyatabalamannelenceli 61 olacan dnen doktorlar hakkndaki hikayelere ben de inanmak istiyordum. Banyonun tam arkasnda olduu rivayet olunan kkbirameliyathanehakkndakaranlkhikayelervard.Bu odadantylerrperticilklar geldii sylenirdi.Bu hikayeleringerekliinikantlayacak hibireygrmedimvehepsisamalktan ibaretti elbette; ancak yine de iki rencinin,paradeyen birhastastndebykihtimalleyapamayacaklarmuzip birdeney sonucundaonalh yanda birolan ldrdne ya da ldrmek zereolduunaahit oldum.(Ben hastaneden ayrldmda lecek gibi grnyordu, sonradan iyilemi de olabilir.) Londra' da baz byk hastanelerin hastalarnn terih nesnesi ihtiyacn karlamak iin ldrld inana hafzalarda hala tazeliinikoruyor.Xhastanesindebu efsaneninanlabldnhi duymadm, ama adamlarn bazlarnn bu hikayeyi inandra bulaca dnyorum.nk19.yzyln,belkiyntemlerinin olmasa da atmosferinden bir eylerin hala yaamaysrdrd bir hastaneydi ve kendine has ilginlii tam da bundan kaynaklanyordu. Son elli ylda doktor-hasta ilikisinde byk bir deiim oldu. 19. yzyln son dnemlerinden nce yazlm neredeyse her metinde halk arasnda hastanenin hapishaneyle, hem de zindanms bir hapishaneyle hemen hemen ayn grldn fark edersiniz. Hastane bir pislik,ikence velmmekan,bireitmezar ncesibeklemesalonudur.okyoksulolmayanhikimsetedavi iin bylesi bir yere gitmeyi dnmezdi. zellikle de getiimiz yzyln balarnda, hp bilimi daha baars artmadan nce cretkar hale geldiinde sradan insanlar arasnda doktorluk mesleine tamamyla dehet ve korkuyla baklrd. Bilhassa cerrahlk, sadizmin zellikle dehet verici bir biimindan baka bir ey olarak grlmez ve ancak mezar soyguncularnn yardmyla mmkn olduudnlenterih,nekromansidenayrtedilemezdi.19. yzylaait doktorlar ve hastanelerle ilgili byk bir korku edebi-62 yal sekisi oluturabilirsinz. Bunaklnda,cerrahlarnn kendisine "bilincini kaybedenedek kanatmak"zereyaklatngrdnde merhamet lklar atan zavall III.George'u dnn! BobSawyerileBenjamin Allenarasndakiparodiolmaihtimali neredeysehi olmayanmuhabbetleriyadaLa Debacle*ileSava ve Bar'taki sahra hastaelerini ya da Melville'in Witejacket** adl romannda bir amptasyonun ok edici betimlemesini dnn helebir!19.yzylngilizedebiyahndadoktorlarnadlardahi Slasher,Carver,Sawyer,Fillgravevesairedirve taklan"sawbones" lakab gln olduu kadar zalimdir de.*** Cerrahlk karl gelenek, belkide Tennyson'naslndakloroform ncesi dneme aitbirmetinolsadaancak1880' deyazlmgibigrnenThe Children'sHospital(ocukHastanesi)adl iirinde eniyi ifadesinibulur.Dahas,Tennyson'niirinde kaytallnaaldmanzarannbykldehakllkpayvardr.Eeranestezisizbir ameliyaln nasl bir ey olmu olabileceini, halkn diline dm halinin nasl olduunu gznzn nne getirecek olursanz, bu trdenbireyiyapacakinsanlarnsaikleriniphelibulmaman zor olduunu fark edersiniz. Zira rencilerin heves ve sabrszlkla bekledii bu kanl ve dehet verici ey("Slasher yaparsa grnt muhteem olacak! "), itiraf etmek gerekiyor ki neredeyse tamamen bounayd: oktan lmeyen hastalar,genelde,olacana kesin gzyle baklan kangrenden lrd. imdi bile pheli saiklere sahip doktorlar bulunabilir. Hastalarn ya da lp renci-*"Heziet":EmileZola'nn1892tarihli,III.Napolyon'un hkmdarlna ve kinci mparatorlua son veren politik ve askeri olaylara deinen roman. ( .n.) ** "Beyaz Ceket ya da Bir Sava Gemsinde Dnya": Herman Melville'in 1850 tarihli, yazarn 184344 tarihinde USS UnitedStates gemisindeki gzlemlerine dayanan roman. ( .n.) *** Slasher: yaralayc, yarc; carver: paralayc; sawyer: bkc; fllgrave: fil doldurmak,graveisemezaranlamnageliyor.Sawbones:Sawtestere, bone ise kemik,iskelet anlamnda. (.n.) 63 !erinin konumalarn dinlemiolan herkes ne demek istediimi anlayacakhr.AxelMunthe'ninTheStorOfSan Michele'de(San Michele'in Hikayesi) tasvir etti, kolal gmleinin nne kan ve irin sram,silindir apkal ve frakl ktclcerrahn,hastalar birbiri ardna ayn bakla kestii ve kopard uzuvlar masann yanndast steyd sahneye muhtemelen bugndnyann hibiryerinderastlayamazsnz.Dahas,ulusalsalksigortas ii snfna mensup hastalarn pek de stndedurulmaya layk olmayan yoksullarolduu fkrini ksmenortadan kaldrmdurumda."Bedava"hastalarnanestezi kullanlmakszn dilerinin ekilmesi bu yzyla kadarolaand."Parademiyorlarsa neden anestezi verilsin ki?";tutum buydu. Bu da deiti. Ve yine de her kurum, daima gemiinden kalma anlarla ilikilendirilecektir.Barakalarda hala Kipling'inhayaletidolarve bir dknler yurduna girerken Oliver Twist'i hahrlamamak gtr.Balangtahastaneler,czzamllarvebenzerlerininlmesi iin sradan koulard ve hp rencilerinin yoksullarn vcutlar stndemesleklerinirendiklerimekanlarolarakvarolmaya devam ettiler.Karakteristik olan kasvetli mimarilerinde, hala tarihleri hakknda belli belirsiz fkir veren bireyler yakalayabilirsiniz.Hibirngiliz hastanesindegrdm tedaviden ikayeti deilim;amainsanlarmmknolduusrecehastanelerden, zellikle de halk koularndan uzak durmalar konusunda uyaran gl bir his olduunu biliyorum. Hukuki durum neolursa olsun, "ya disiplini kabul et ya da defol" durumlarnda tedaviniz zerinde ok daha az etkiniz olduu, stnzde anlamsz deneyler yaplmayacandan ok daha az emin olabileceiniz phe gtrmez. Ve her ne kadar hala ayaktayken lmek daha iyi olsa da, kendi yatanda lmek muazzam bir eydir. Hastaneler ne kadar efkatli ve verimliolursaolsun herhastanelmnde,hergn insanlarn yabanclararasnda ld bir mekanngayriahsiliinden,acelesindenveyounluundandoanacmaszca,sefl 64 bir aynnh, belki anlahlmak iin fazlasyla kk,ama arkasnda korkun derecede ac veren anlar brakan bir ey olacakhr. Hastanekorkusuenyoksullararasndamuhtemelenhala varlm srdryor ve oumuzdaksabirsrence yok oldu. Zihnimizinyzeyininokdaalhnda olmayan karanlk biralan bu. Daha nce X hastanesindeki koua girdiimde garip bir tandklk hissinin bilincine vardm sylemi hm. Manzarann bana anmsath,tabii ki, hi grmemiolsam da hakkndageleneksel bilgiyesahipolduum19.yzylnpiskokan,acdoluhastaneleriydi.Vebirey,belkikfkokulusiyahantasylasiyahlara brnm doktor, belki de hastalk kokusu banatuhaf bir oyun oynayarakTennyson'nyirmiyldraklmdangeirmediimo iirini,"TheChildren'sHospital"(ocuk Hastanesi) hafzamn derinliklerindengnnakard.Oiiribana,almahayatTennyson'nyazd gnlere kadar uzanyorolabilecek hasta ruhlu bir hemire, ocukluumda okumutu. Eski tarz hastaneler dehet vericilii ve oralarda ekilen aclar, o hemire iin canl bireranyd.iir,ikimizindetylerinirpertmiti,ancaksonra grnrdeunututum.Muhtemelenadbilebanahibirey artrmayacakt.Amabirbirineokyaknyataklaryla,kt aydnlatlm,mrltlarladoluodailkbaktaiirinaitolduu dnce silsilesini canlandrd ve bir sonraki gece kendimi iirin tmhikayesiniveortamn,oudizelerinintamamylabirlikte hatrlar buldum. Now, 6. say, Kasm 1946 65 Ne Gnlerdi! 1 St Cyprian' s' a geldikten ksa bir sre sonra (hemen deil, ama bir yadaikihaftasonra,tamda okulyaamnn gnlk dzenine alr gibiolduumda)yatamslatmaya baladm. Sekiz yandaydm; yani bu,en ge drt yl nce byypbrakmolmam gereken bir alkanla geri dn anlamna geliyordu. Arlk, byle koullar altnda yata slatmann doal karlanmas gerektiine inanyorum.Evlerinden alnp yabana bir yere gtrlenocuklariinnormalbirtepki bu.Ancakozamanlar bunaocuun bilerek ilediiiren birsugibi baklyorduve uygun grlen are de dayakl. Kendi adma bunun su olduununsylenmesineihtiyaduymuyordum.Hergecedahance hisahipolmadmbircokuyladuaediyordum,"Ltfentanrm, yatamslatmamaizin verme!A,ltfen tanrm,yatam slatmamaizinverme!"Ama bu hibireyideitirmiyordu.O eybaz geceler oldu,dierlerindeolmad; stnde biriradem, onadairbirbilincimyoktu.Aslnsylemekgerekirse,eylemi yapmyordunuz: Yalnzca uyanyor ve arafarn srlsklam olduunu fark ediyordunuz. Suu ikinci ya da nc ileyiimden sonra bir dahaki sefere dvleceim ynnde uyarldm, ama uyar bana garip derecede dolayl bir ekilde ulal. Bir leden sonra, biz ay koyarken okul 67 mdrnn kars Bayan W masalardan birinin banda oturmu, daha nce bir leden sonra okulu ziyaret etmi olmas haricinde hakknda hibir ey bilmediim bir kadnla konuuyordu. Kadn gz korkutucu, erkeksi grnml birisiydi ve binici kyafeti ya da benim binici kyafeti sandm bir ey giymiti. Bayan W szde ziyaretiyetantacakmgibi beniardndaodadantamkmak zereydim. Bayan W'n lakab Flip'ti*; bu yazda da onu byle anacam, zira onu dndmde aklma baka isim gelmiyor. (Fakat resmiolarak "hamfendi"diye hitap ediliyordu,muhtemelenokul ocuklarnn mdrlerininkarsnahitapederken kullandklar "hanmefendi" den bozma bir kelimeydi.)** Tknaz, sert ve krmz yanakl kadnn kafasnn st yamyassyd; dikkat ekici kalar, derin gz ukurlarnn iinde pheyle bakan gzleri vard. ou zamansahtebirsamimiyetgsteripinsanerkeksibirargoyla ("Canlan moruk!" vesaire) harekete geirse ve hatta bize admzla seslense bile gzlerindeki huzursuz edici, sulayc baktan bir ey eksilmezdi. Belirli bir su ilemediiniz anlarda dahi kendinizi sulu hissetmeden yzne bakmak ok zordu. Flip,"te her gece yatanslatan kk bir olan,"diyerek beni garip bayana gsterdi ve bana dnerek,"Bir daha yat