HEMEL EN AARDE

13 E G E R G I E V F E S T I V A L 6 T / M 13 S E P T E M B E R 2 0 0 8

R O T T E R D A M S P H I L H A R M O N I S C H P R E S E N T E E R T

HEMEL EN AARDE13 E G E R G I E V F E S T I V A L R O T T E R D A M

6 T / M 1 3 S E P T E M B E R 2 0 0 8 , R O T T E R D A M

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

4

In ons hartNog geen vier maanden geleden hebben we afscheid genomen van Valery Gergiev als chef-dirigent van het Rotterdams Philharmonisch Orkest. Valery leidde drie werkelijk onvergetelijkeuitvoeringen van Brahms’ Deutsches Reqieum.Wat een groot kunstenaar! Tijdens deze laatsteontroerende concerten, voelde ik vaak mijn hart

in mijn keel kloppen – en ik weet zeker dat dat niet alleen bij mij zo was.Valery mag dan wel geen chef-dirigent van het Rotterdams PhilharmonischOrkest meer zijn, begin september is hij er weer, als eredirigent van hetRotterdams Philharmonisch en als artistiek leider van zijn Rotterdamsefestival, het Gergiev Festival. Het zijn stuk voor stuk mooie titels: chef-dirigent, eredirigent, artistiekleider. Het interesseert Valery echter niet wat er op het visitekaartjestaat. Hem gaat het in de eerste plaats om de muziek. In de afgelopenjaren heeft Valery ons steeds weer verrast met muziek die wij niet ofamper kenden, maar die hem na aan het hart lag. En steeds weer hebbenwij hem na afloop van de concerten gelijk moeten geven: dit is werkelijkprachtige muziek die het verdiend om gehoord te worden. Sjostakovitsj,Goebaidoelina, Prokofjev, Tisjtsjenko... hebben we dankzij Valery in onshart gesloten. En dit jaar introduceert Valery zijn land- en studiegenoot Alexander Smelkov. Hij vroeg hem het 225-jarige jubileum van het Mariinsky Theater luister bij te zetten door een nieuwe opera te schrijven voor hetensemble: De gebroeders Karamazov. Op 23 juli werd de opera voor heteerst uitgevoerd in Sint-Petersburg en kreeg een langdurige ovatie vanhet publiek. En nu, op 7 september, beleeft het stuk zijn Europese première in Rotterdam – waar anders... Maar om heel eerlijk te zijn, kijk ik het meeste uit naar twee andere concerten: naar de Missa solemnis gedirigeerd door onze nieuwe chefYannick Nézet-Séguin, die op uitnodiging van Valery te gast is op het festival, en naar het slotconcert als Valery Debussy en Stravinsky uit-voert met zijn Rotterdams Philharmonisch Orkest: want als er één werkop de lijven van Valery en het orkest geschreven is, dan is het wel Stravinsky’s Lenteoffer.

sylvia tóthvoorzitter Raad van Toezicht Rotterdams Philharmonisch Orkestvoorzitter Bestuur Gergiev Festival Rotterdam

Naar de sterrenOns woord ‘muziek’ hebben we te dankenaan de oude Grieken. Hun zang en snaren-spel noemden zij mousike, en dat betekendeletterlijk: ‘van de muzen’. Die muzen warendochters van oppergod Zeus persoonlijk. Methun negenen voorzagen zij de aardse kunste-naars van goddelijke inspiratie. Muziek was

dus eigenlijk een bericht van hoger sferen. En de musici waren er deboodschapper van: zij vormden de brug tussen hemel en aarde.

De tijd van de oude Grieken is voorbij. Toch zijn er nog steeds mensendie geloven dat muziek een openbaring kan zijn van iets hogers. Publieken musici van waar ook ter wereld, voor wie het de moedertaal van deziel is. Een jonge dirigent als Yannick Nézet-Séguin, die als kind nogoverwoog om paus te worden – gelukkig koos hij er uiteindelijk voorzijn spirituele ambities te sublimeren in de concertzaal. Een maestroals Valery Gergiev, bijna tribaal opgegroeid in de bergen van de Kauka-sus, die met iedere uitvoering opnieuw naar de sterren reikt.

In het Gergiev Festival ontmoeten zij elkaar, en zij vinden er een publiek dat méér verwacht dan alleen maar vermaakt te worden. Debezoekers zijn muziekliefhebbers die openstaan voor nieuwe ervaringen. Aandachtige luisteraars, de routine voorbij, die risico’sdurven te nemen. Concerten op ongebruikelijke locaties en tijd -stippen, muziek voor atypische bezettingen, exotische componistendie hier nog ontdekt moeten worden, composities waarvan de inktnog bijna nat is: ook in de gevaarlijkere programmering heeft het festival het vertrouwen van zijn publiek gekregen.

Voor Valery Gergiev is dat een doorslaggevende reden om ook de komende jaren naar het festival te blijven terugkeren. Het publiek sti-muleert hem om steeds weer nieuwe wegen in te slaan, zoals dit jaarmet de Europese première van de opera De gebroeders Karamazov.De negen muzen mogen dan uit de tijd zijn, festivalbezoekers als uhebben hun plaats duizendvoudig ingenomen als bron van bezieling.

jan raesalgemeen directeur Rotterdams Philharmonisch Orkest enGergiev Festival Rotterdam

Foto: G

overt de Roos

Foto: M

arco Borggreve

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

5

Inhoud6 Gergievs afspraak met de geschiedenis

Alexander Smelkov componeert De gebroeders Karamazov

10 Strijd met een open eindeBeethovens Missa solemnis

13 MetamorphosenPublius Ovidius Naso

14 ‘Dunkel ist das Leben...’ Verwante zielen: Gustav Mahler en Fjodor Dostojevski

18 Natuurlijk en overrompelendRalph van Raat over Arvo Pärts Lamentate

21 De engelAlexander Poesjkin

22 Componeren in overdrive Over de wording van de kindervoorstelling Alien en de stille planeet

25 To the Earth

26 De diverse kleuren van de altvioolAntoine Tamestit – Eersteklas pleitbezorger voor de altviool

29 Hooglied

30 Hemel op aardeDe natuur als inspiratiebron voor muziek

34 Hemelse modder en andere verleidingen...Bij de filmprogrammering van het Gergiev Festival 2008

37 Hemelse Modder

38 Steeds weer nieuwe ideeënPortret van een iconoclastisch saxofoonkwartet

41 De toren van Babel

43 De grootinquisiteurFjodor Michailovitsj Dostojevski

45 How I believeEvelyn Waugh

46 Programma-overzicht Gergiev Festival 2008

48 Met dank aan en colofon

49 Orkestleden en staf Rotterdams Philharmonisch Orkest

50 Hemel en Aarde in beeld gevangen

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

6door francis maes

Wie Gergievs hectische agenda een beetje kent, weet dat eriets op til is: een afspraak met de geschiedenis. Uit Gergievsrelaas over de voorbereidingen van de productie blijkt datde opera De gebroeders Karamazov, die op 7 september

tijdens het Gergiev Festival concertant in Rotterdam zal worden uitge-voerd, deel uitmaakt van een ambitieuze vernieuwingspolitiek. ValeryGergiev: ‘Deze productie is ons statement dat de Russische opera spring-levend is. Twintig jaar geleden hadden Russische operahuizen geen middelen om grote premières op de planken te brengen. Het ging nietgoed met de operahuizen. Het Mariinsky Theater was daarop een uit-zondering. Toen ik in 1988 artistiek leider van het theater werd, was ikjong en ambitieus. Samen wilden we vooruit. In Sint-Petersburg hebbenwe grote stappen gezet en de uitvoering van het internationale opera-repertoire – Wagner, Verdi, Berlioz en Bizet, om maar een paar voor-beelden te noemen – op een ander niveau gebracht. Voor onzeBerlioz-producties heb ik bijvoorbeeld mijn hele gezelschap Frans latenleren met uitstekende taalcoaches. We hebben Benvenuto Cellini ge-daan, Les troyens, Roméo et Juliette, La mort de Cléopâtre met Olga Borodina. Daarnaast hebben we onze eigen klassieke Russische ope-ra’s in de grote westerse steden gespeeld: van Glinka, Borodin en Tsjai-

kovski tot Prokofjev en Sjostakovitsj. Op vele plaatsen klonken ze voorhet eerst. Bovendien hebben we bijna alles opgenomen. Dat werk, de we-reld-wijde verspreiding van onze operaklassiekers, is gedaan en nu ishet tijd een volgende stap te zetten. De aandacht voor het eigentijdse repertoire zal groter worden. Nu wil ik composities van Sjtsjedrin brengen,van Goebaidoelina, Schnittke, Tisjtsjenko, Denisov en van Smelkov ommaar een paar componisten te noemen. De komende jaren zal ik samenmet het Mariinsky Theater een lange lijst van nieuwe symfonieën, ballet-ten en opera’s voorleggen. Voor de herdenking van Nikolaj Gogol in 2009plannen we een festival met vijf nieuwe kameropera’s van onbekendejonge componisten. Hun gemiddelde leeftijd is 33 jaar. Met een dergelijk project willen we de nieuwe generatie een kans geven.’

eigentijdsHoewel de eigen hedendaagse muziek altijd een vaste plek in het Russische muziekleven heeft gehad, was het eigentijdse westerse repertoire tot betrekkelijk kort geleden een ondergeschoven kind. Maar ook dit repertoire krijgt nu veel aandacht. Verlegt het MariinskyTheater daarmee het accent van het klassieke repertoire naar nieuwwerk? Valery Gergiev: ‘In het wereldwijde landschap van vandaag bestaan er meerdere grote scholen die ik hier heb geïntroduceerd of zalintroduceren. Je hebt bijvoorbeeld een Franse school, met Henri Dutilleuxals bekendste componist. Hij komt naar Sint-Petersburg met drie

gergievs afspraak met de geschiedenisalexander smelkov componeert de gebroeders karamazov

Rotterdam, eind mei 2008. Nog drie maanden te gaan. Dan, op 23 juli, klinkt ter gelegenheid van het 225-jarig jubileum van het

Mariinsky Theater een nieuwe opera, een opera-mysterie wel te verstaan: Alexander Smelkovs De gebroeders Karamazov. De inkt

van de partituur is nog niet droog, maar onlangs heeft de componist stukken uit het werk voorgespeeld en voorgezongen. De

orkestratie wacht nog op voltooiing, maar Valery Gergiev reserveert alvast drie maanden voor de intensieve voorbereidingen van

deze veelbelovende productie.

Foto: Marco Borggreve

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

7

composities. Ik beschouw dit als een groot project. Er vindt een Fransfestival plaats met hem als middelpunt. Er bestaat een Britse school,met Thomas Adès als jonge vertegenwoordiger. Hij kwam kort geledennaar Sint-Petersburg en ik wijdde drie avonden aan zijn werk, zijn operaPowder her Face inbegrepen. Twee jaar geleden kende niemand in Rus-land Thomas Adès. Nu is het misschien tijd voor de grote Amerikaanseof Duitse scholen. We richten ons op de oudere generatie componisten,zoals John Adams of John Corigliano, maar we willen ook nieuwe com-ponisten brengen. Hier ligt een taak voor ons. We brengen het beste uitAmerika, Europa, of China naar Rusland. Ik introduceerde Tan Dun tienjaar geleden, toen niemand zijn naam kende. En onze eigen componis-ten van nu moeten we mee op reis nemen. Toen ik vorig jaar een suite uiteen ballet van Boris Tisjtsjenko uitvoerde, had niemand van hem ge-hoord. Het werd een groot succes. Hetzelfde geldt voor Nikolaj Karetni-kov, volgens mij een groot en belangrijk componist; zijn mysterie overhet leven van de apostel Paulus is een cruciaal werk dat ik graag scènisch zou willen opvoeren.’

onbekendEen ander voorbeeld van een Russische componist die in het Westen nagenoeg onbekend is, is Alexander Smelkov. Valery Gergievs eerstekennismaking met deze componist dateert uit 1974 toen hij Smelkovs Eerste symfonie, diens examenstuk, in première bracht. Sindsdien is hijde componist trouw gebleven. Valery Gergiev: ‘Smelkov is hier inder-daad nog niet bekend, maar dat betekent niet dat hij tot nog toe geengoede werken geschreven heeft. Hij heeft verschillende kleinere opera’s

gecomponeerd. Zeker zijn laatste kameropera, Het schot, gebaseerd opeen novelle van Poesjkin, was een succes en kende meerdere producties.Dat wil wat zeggen. Het publiek vraagt er niet om hedendaagse muziekopnieuw te horen als zij niet sterk is. Dit was voor mij genoeg reden hemte vragen in opdracht van het Mariinsky Theater een nieuwe opera teschrijven. De gebroeders Karamazov is zijn eerste werk voor een grootoperahuis. Smelkovs generatie heeft, anders dan de generatie voor hem,waartoe Sofia Goebaidoelina en Edison Denisov behoren, wel aandachtvoor Russische opera in de strikte zin van het woord. De muzikale taaldie Smelkov spreekt, is dan ook een andere dan die van Schnittke of Goebaidoelina.’

een hoogtepuntAls onderwerp koos Smelkov voor een klassieker uit de Russische lite-ratuur: Fjodor Dostojevski’s De gebroeders Karamazov – het hoofdstuk‘De grootinquisiteur’ wordt gerekend tot een van de hoogtepunten uit dewereldliteratuur. Het libretto van de opera, dat is geschreven door JoeriDimitrin, blijft dicht bij de oorspronkelijke dialogen uit de roman. Hierinherkennen we een werkwijze die de Russische operacomponisten vanMoesorgski tot Prokofjev hanteerden. Ook laatstgenoemde ontleendede dialogen van zijn Oorlog en Vrede rechtstreeks aan de roman van Tolstoj. Hoe sterk is de band tussen Smelkov en de grote Russische tra-ditie? En in hoeverre kan die literatuur nog een actueel uitgangspuntbieden aan hedendaagse opera?Valery Gergiev: ‘Er heeft altijd een hechte band bestaan tussen Russi-sche literatuur en Russische muziek. Smelkov is een levend voorbeeldvan traditie. Hij schrijft zelf poëzie. Zijn leven bestaat niet louter uit muziek. Zijn literaire kennis heeft dertig jaar geleden, toen ik hem leerdekennen, al een zeer grote indruk op me gemaakt. Dit is een groot ver-schil met mijn manier van leven en werken. Ik dirigeer zeven dagen inde week, dag in dag uit. Maar Smelkov doet meer dan alleen compone-ren. Om te kunnen componeren moet hij veel lezen, analyseert hij historische werken en literatuur. Smelkov is een man die van binnenuitnaar Russische literatuur en poëzie kijkt. Hij besteedt veel tijd aan de zoek-tocht naar de kracht van de Russische taal: wat zijn de fundamentele ken-merken van het Russische woord in combinatie met muziek? Je kunt hemop dat vlak vergelijken met Schubert, Schumann, Mahler of Wolf. Waaromwaren zij zo goed in hun omgang met het Duitse woord? Zij waren gefas-cineerd door de magie van het Duitse woord, van de taal en van die helecultuur. We hebben vandaag ook behoefte aan componisten die dat kun-nen. Abstracte muziek kan heel interessant zijn en is belangrijk voor onzemuzikale ontwikkeling, maar we zullen altijd behoefte hebben aan muziekdie gebaseerd is op het woord. Bij Goebaidoelina krijgt de combinatie tus-sen woord en muziek een haast sacrale betekenis. Zij deed dat schitte-rend in haar Johannes-Passion. Smelkov gelooft dat je kunt blijven werkenmet Russische literatuur en dat je kunt voortgaan in de traditie van de Rus-sische opera. Hij is gefascineerd door de personages in Dostojevski’sroman. Smelkovs muziek zal niet radicaal zijn. Als je een opera schrijft opbasis van De gebroeders Karamazov moet de muziek aansluiten bij de

Alexander Smelkov en Valery Gergiev na afloop van de wereldpremière van de opera De gebroeders Karamazov. Foto: Jan Raes

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

8

wereld van Dostojevski. Muziek kopieert de woorden niet, maar zij mager ook niet te ver van afwijken. De muziek moet de kracht van dat gran-dioze verhaal omarmen. Waarom anders dan om zijn enorme kracht is dehele wereld gefascineerd door dit verhaal?’

krachtWaarin schuilt precies die kracht van het verhaal van De gebroeders Karamazov? Valery Gergiev: ‘De gebroeders Karamazov is op zichzelf eenkrachtig verhaal, maar er is ook een verhaal in het verhaal: de legende vande grootinquisiteur. Het is een bijzondere uitdaging om het verband tus-sen beide te onderzoeken, aan de ene kant de vertelling van de vadermoord op Fjodor Karamazov en het lot van zijn drie zoons, aan deandere kant het mysterieuze verhaal van de grootinquisiteur. De uitwer-king van de beide aspecten samen zal enigszins provocerend zijn, zelfs inRusland. Het gaat wezenlijk om de relatie tussen een Europese en eenRussische opvatting over moraal en religie. Zelfs literatuur wordt in som-mige katholieke landen anders ervaren dan in orthodoxe. We zullen nogveel werksessies nodig hebben om dit verband op het toneel juist te

krijgen. Ik werk met een hele jonge regisseur, Vasily Barchatov, die eerderJenufa van Janácek regisseerde, een productie die we ook in Baden-Baden hebben gedaan. Hij is een getalenteerde jongeman. En ook de ontwerperis jong. Voeg daarbij een componist van middelbare leeftijd en een erva-ren, oudere librettist – samen moeten wij erin slagen om modern theaterte maken. De productie is nog in ontwikkeling, omdat het levend theatermoet opleveren. Het hele team is behoorlijk zenuwachtig.’

Zondag 7 september 200813.30-17.00 uur, Grote Zaal, de Doelen

concertante operaSolisten, koor en orkest van het Mariinsky TheaterValery Gergiev dirigent Jongenskoor Waterland instudering Jan Maarten Koeman

Smelkov De gebroeders KaramazovEuropese première

Slotscène eerste bedrijf uit Alexander Smelkovs De gebroeders Karamazov. Sint-Petersburg, 23 juli 2008. Foto: Natasha Razina

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

9

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

10

door christiane schima

Voor de jonge Canadees is Gergievs uitnodiging een hele eer.Yannick Nézet-Séguin: ‘Het Gergiev Festival biedt je de moge-lijkheid in een korte periode helemaal onder te duiken in muziek en nog veel meer. Er is misschien niet zoveel tijd om

alles tot in de puntjes te repeteren, simpelweg omdat er zoveel muziekop het programma staat, maar daar tegenover staat de intensiteit waar-mee gemusiceerd wordt. Die is tijdens het festival zeer groot. En omdater in korte tijd zoveel muziek klinkt, komt deze weer in een ander dag-licht te staan en luister je heel anders naar bekende werken. Dat maakteen festival tot een unieke gebeurtenis.’

voor en naDe komende jaren zal Yannick Nézet-Séguin zich met het RotterdamsPhilharmonisch Orkest vooral op één componist concentreren: Ludwigvan Beethoven. Hij is van plan met het Rotterdams Philharmonisch Orkest alle symfonische werken uit te voeren. De Derde symfonie (uit-gevoerd in november 2007), die ook op cd werd vastgelegd, was eenveelbelovend begin. Nézet-Séguin beschouwt Beethovens symfonischeoeuvre als een testcase voor zowel een orkest als een dirigent: ‘Er is eenvóór en een na Beethoven. Het is altijd goed aan zijn werk, dat iedereenvertrouwd is, opnieuw vragen te stellen.’ De Beethoven waarmee Yannick Nézet-Séguin zijn opwachting maakt op het Gergiev Festival, deMissa solemnis, ligt hem zeer na aan het hart – te meer omdat hij zijn

dirigeercarrière als koordirigent begon. Als klein jongetje werd hij lid vanhet kinderkoor van het Choeur Polyphonique de la Cathédrale in Montreal. Veertien jaar oud stond hij voor het eerst als dirigent voor ditkerkkoor. In 1994, hij was toen nog geen twintig, werd hij artistiek leidervan het koor en een jaar later richtte hij La Chapelle de Montréal op, eenvocaal en instrumentaal ensemble dat de verworvenheden van de oudemuziekbeweging ter harte neemt. De tijd als koordirigent heeft hij als zeerbelangrijk en vormend ervaren: ‘Muziek heeft een spirituele dimensie; muziek en kerk zijn hoe dan ook intiem met elkaar verbonden, omdat dekerk een wezenlijke rol heeft gespeeld in de vorming van de koorpraktijk,de vocale stijl en dus uiteindelijk ook de orkestrale muziek. Daarom alzou elke musicus zich moeten verdiepen in de kerkmuziek, in ieder gevalals onderdeel van zijn opleiding.’

Een van de sleutelwerken uit het koorrepertoire is Beethovens mis. DeMissa solemnis is om diverse redenen een zeer uitzonderlijke mis -compositie, al is het alleen al omdat er gerechtvaardigde twijfels overde religiositeit van deze klassieke meester bestaan. Yannick Nézet- Séguin: ‘Beethoven was niet werkelijk religieus, zoals bijvoorbeeld Bachen Bruckner dat waren. Misschien kun je hem meer met Mozart verge-lijken. Toch heeft Beethoven drie kerkelijke werken geschreven. Het fantastische aan een mis of requiem is het dramatische potentieel ervan.Zelfs tegenwoordig, in 2008: je kunt wel zeggen dat je niet gelovig bent,maar de christelijke religie blijft een onderdeel van onze opvoeding encultuur. Ook Beethoven – alhoewel hij niet gelovig was en in zijn kunstnaar een meer humanistische benadering zocht – werd erdoor beïnvloed.

Strijd met een open einde

Eind mei nam Valery Gergiev als chef-dirigent afscheid van het Rotterdams Philharmonisch Orkest. Bij deze gelegenheid liet hij

weten dat hij het niet als een echt afscheid zag: hij zou immers in september weer in Rotterdam zijn voor zijn jaarlijkse festival.

Tot nu toe werden de symfonische concerten tijdens het Gergiev Festival gedirigeerd door de naamgever ervan – onvoorziene

omstandigheden daargelaten. Nu komt daar verandering in: op uitnodiging van Gergiev zal zijn opvolger Yannick Nézet-Séguin

zijn opwachting maken. Hij dirigeert op 10 september 2008 Beethovens Missa solemnis.

beethovens missa solemnis volgens yannick nézet-séguin

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

11

Dit geldt overigens voor veel componisten. Neem Verdi. Zijn Requiemheeft meer weg van opera dan van een religieus werk in de strikte zinvan het woord. Maar traditionele liturgische vormen geven een compo-nist de gelegenheid zich kwetsbaar op te stellen. Niet dat de muziekzwak is – integendeel het is vaak de sterkste – maar omdat de ziel zichdaarin in al haar naaktheid toont.’

strijdlustige missa‘De Missa solemnis ontwikkelt zich tot een strijd tussen de lijdende mensen het “hogere” waarnaar hij verlangt. Dit aspect moet in mijn interpre-tatie goed uit de verf komen. Beethoven heeft lang met het stuk gewor-steld, maar het componeren ging hem nooit makkelijk af. Als je kijkt naarde doorwrochte fuga’s die in het stuk voorkomen en de behandeling vande stemmen: het werk is eigenlijk onzingbaar. De Missa is niet echt vanuit een vocale, maar meer vanuit een instrumentale invalshoek ge-componeerd. Dat geldt overigens ook voor de Fidelio en het slotkoor vande Negende. Ik herinner me een uitspraak van Harnoncourt die met be-trekking tot de Missa solemnis zei, dat je niet te lichte en te gemakkelijkzingende sopranen in het werk moet gebruiken.’‘Het bijzondere aan de Missa is ook dat Beethoven hier niet, zoals in veelvan zijn werken, een weg van het donker naar het licht beschrijft – denkbijvoorbeeld aan de Vijfde die met een ténèbre begint en in een over-winning eindigt. Ook verschilt het werk van andere miscomposities,

zoals die van Haydn en Mozart, die met een dramatisch “Heer ontfermU over ons” in het Kyrie beginnen en uitmonden in een verzoening vragend “Dona nobis pacem”. Bij Beethoven staat zelfs het Kyrie in eenhelder D-majeur, de sfeer is ingetogen maar niet donker. In het “Donanobis pacem” voegt Beethoven krijgshaftig aandoende paukenslagenin. Het laatste akkoord is zo’n beetje het meest problematische slot -akkoord dat ik ken [Nézet-Séguin zingt de laatste noten voor]. Het werkheeft een open einde. Beethovens strijd komt op mij een beetje over alseen spel waarvan hij aanvankelijk niet wist hoezeer het hem in de banzou krijgen en dat ten slotte eindigt zonder een duidelijk resultaat.’

Woensdag 10 september 200820.15-21.45 uur, Grote Zaal, de Doelen

Rotterdams Philharmonisch OrkestYannick Nézet-Séguin dirigent Laura Claycomb sopraan Cora Burggraaf mezzosopraan Werner Güra tenor Christopher Maltman bariton Tsjechisch Filharmonisch Koor Brno instudering Petr Fiala

BeethovenMissa solemnis

Foto’s: Marco BorggreveFoto’s: Marco Borggreve

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

12

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

13

in den beginne was er chaosVoordat er zee of land was en een lucht die alles toedekt,bestond er slechts één aanschijn der natuur in dit heelal.Men sprak van Chaos, een primaire ongevormde massa,niet anders dan een bonk gewicht, een samenraapsel van slordige kiemen van niet goed gecombineerde dingen.Er was nog geen Titanenzoon die rondom zonlicht gaf, geen Zuster Maan die steeds haar nieuwe sikkels vol liet groeien;er was geen aarde, zwevend in omsingelende lucht,op eigen zwaarte balancerend; Amphitrites zee hadtoen nog geen armen rond het lange wereldstrand gelegd.Aarde en zee en lucht, ze waren allemaal wel ergens,maar aarde niet begaanbaar, water niet bevaarbaar nogen lucht nog onverlicht; geen element had eigen omtreken alles zat iets anders dwars, omdat steeds in één dingstrijd tussen koud en warm gevoerd werd, tussen droog en vochtig,tussen wat hard en zacht was, tussen zwaar en zwaarteloos.

uit de chaos onstaat de kosmos: de eerste metamorphoseEen god van mildere natuur heeft die onenighedenverholpen, want hij scheidde lucht en aarde, aarde en zee,liet dichte onderlucht en helder hemelwerk uiteengaan,en toen hij in die zwarte chaos orde had gebracht,gaf hij aan alles wat ontward was evenwicht en vrede.De hemelkoepel, rijk aan lichtend vuur, ijl van gewicht,steeg stralend op en koos zichzelf de allerhoogste standplaats;de aardse dampkring kwam – in hoogte en dichtheid – vlak daarna;de aarde, die compacter was en grover van substantie,werd door haar eigen zwaarte neergedrukt; een waterrand omgaf haar kusten en hield zo haar massa bij elkaar.

Publius Oviduis NasoMetamorphosen, boek 1(vertaling: M. D’Hane-Scheltema)

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

13

Metamorphosen

‘M ahler heeft, zo lijkt mij, voor de muziek een nieuwe waarde ontdekt: de ethisch-mystieke mens.Hij heeft de uitdrukkingswereld van muziek, waarvan de inhoud tot dan toe bestond uit liefde,oorlog, religie, natuur en humaniteit, verrijkt met de eenzame mens, die – onverlost op deze

aarde – in het universum rondcirkelt. Hij heeft de levensvraag van Dostojevski in muziek gevangen:“Hoe kan ik gelukkig zijn als er ergens nog een ander schepsel lijdt?”’

alma mahler (Vorrede zu den Briefen, 1924)

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

14

‘Dunkel ist das leben...’Verwante zielen:

Gustav Mahler en Fjodor Dostojevskidoor christiane schima

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

15

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

16

Op de vraag wat hij later wilde worden, zou de jonge GustavMahler geantwoord hebben: ‘martelaar’. Op twintigjarige leef-tijd ontdekt hij het gedachtegoed van Dostojevski. Het middelpunt van de romans van de Russische schrijver is de

gekwelde mens. Ook in de muziek van Mahler staat het menselijke leedcentraal. Maar zowel bij Dostojevski als bij Mahler staan ertegenoverhet geloof in de waarde van de mens en de utopie van een werelds paradijs. Het ‘aardse donker’ en het ‘hemelse licht’: twee onlosmakelijkmet elkaar verbonden helften die samen één geheel, één universum vormen. Een uitvoering van Mahlers Das Lied von der Erde en AlexanderSmelkovs operaversie van Dostojevski’s De gebroeders Karamazov tijdens dit Gergiev Festival geven aanleiding om de gedachtewereld vande twee verwante zielen na te speuren.

tranendal‘Vanuit het dal van de mensheid stijgen klanken naar jou, je eenzamehoogte, omhoog. Besef je het onuitsprekelijke leed dat zich daar benedensinds eeuwige tijden tot bergen heeft opgehoopt?’ Aldus de negentien-jarige Mahler in een brief aan zijn vriend Josef Steiner. Het is de brief vaneen zwaarmoedige jongeman die onder de ‘afschuwelijke dwang vanonze door huichelarij en leugenachtigheid gekenmerkte maatschappij’lijdt en die klaagt over het ‘akelige en duffe moeras van het bestaan.’ Hetis de tijd waarin hij Das klagende Lied componeert, zijn officiële opus 1.Er volgt een oeuvre waarin de componist alle diepten en hoogten van hetmenselijk bestaan verkent. In veel van zijn symfonieën is – voor het eerstsinds Beethovens ‘Seid umschlungen, Millionen’ in de Negende – de men-selijke stem te horen. Mahlers levenswerk culmineert in zijn zwanenzangDas Lied von der Erde. ‘Wenn der Kummer naht’ zingt een tenor in heteerste deel van het werk, ‘liegen wüst die Gärten der Seele, welkt hin undstirbt die Freude, der Gesang. Dunkel ist das Leben, ist der Tod.’ De boeken van Dostojevski die de jonge Mahler verslindt, raken een ge-voelige snaar in hem. Ook in zijn latere leven komt de componist nog herhaaldelijk op de Russische schrijver terug. Zo raadde hij zijn vrouwAlma aan De gebroeders Karamazov te lezen en zei hij tegen ArnoldSchönberg: ‘Laat u de jongelui die bij u studeren, toch Dostojevski lezen– dat is belangrijker dan contrapunt.’ Net als Mahlers werken staat hetoeuvre van de Russische romancier van meet af aan in het teken vanhet medeleven met de armen en onderdrukten. Een eerste verhaal, datde schrijver Arme mensen noemt, vormt daartoe de opmaat. Op jongeleeftijd sluit de maatschappelijk betrokken utopist Dostojevski zich aanbij een revolutionaire beweging, hetgeen hem een vierjarige gevange-nisstraf in Siberië oplevert. Dostojevski heeft zijn indrukken van hetkamp onder andere verwerkt in Aantekeningen uit een Dodenhuis en Devernederden en gekrenkten. In zijn grote romans Misdaad en straf, Despeler, Aantekeningen uit het ondergrondse, Demonen, De idioot enDe gebroeders Karamazov zet hij de psyche van moordenaars en gok-verslaafden, rebellen en machtswellustelingen, intellectuelen en reli-gieuze fanaten, eenzame en door de maatschappij gek verklaardemensen uiteen.

De rouw om het menselijke noodlot loopt als een rode draad ook doorMahlers werk heen – denk aan ‘Urlicht’ uit de Tweede symfonie (‘DerMensch liegt in tiefster Not’) of de Derde symfonie waarin een altstemwaarschuwt: ‘O Mensch! Gib’ acht!’ Uit de melancholieke Lieder einesfahrenden Gesellen en het Rückert-Lied ’Ich bin der Welt abhanden gekommen’ spreekt het ontheemde gevoel van de eenzame wandelaar,de mens en kunstenaar voor wie aards geluk niet is weggelegd. De ‘Trauermarsch’ uit de Vijfde Symfonie en de duistere marsritmes in deZesde symfonie weerspiegelen het verloren levensgeluk en de confron-tatie met de dood. In de onvoltooide Tiende symfonie was een deel metde titel ‘Purgatorio’ gepland.Evenals de werken van Dostojevski, die zichzelf in onder andere De speleren De idioot heeft geportretteerd, vertonen ook Mahlers composities autobiografische trekken. Zo klinken in veel van zijn symfonieën herders-klokken als symbool van eenzaamheid. De componist was een gepassio-neerd bergwandelaar en voor de bergwandelaar is het geluid vanherdersklokken de laatste klank die hij, hoger en hoger stijgend, hoort.Gustav Mahler zei in een van zijn brieven, dat zijn muziek ‘zijn gehele leven’bevat. ‘Al mijn ervaringen en alle leed zijn erin gevangen. Wahrheit en Dichtung in tonen. En als iemand goed erin leest, zou hem mijn leven daad-werkelijk doorzichtig lijken. Zozeer is bij mij scheppen en beleven met elkaar verbonden dat wanneer mijn leven verder rustig als een beekje zouvoortvloeien ik niets waarachtigs meer tot stand zou brengen.’

geloofZowel Mahlers als Dostojevski’s Weltschmerz is zonder hun geloof in hetgoede van de mens en het ideaal van een paradijs op aarde niet

Gustav Mahler in de Dolomiten, 1907

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

17

verklaarbaar. Eerst tegen deze achtergrond krijgt hun aanklacht reliëf.Geen van beiden is blind voor de schoonheid van de wereld. Kunst, liefdeen religie zijn voor Mahler ‘heilig’. Reeds in de boven geciteerde brief uitzijn jonge jaren staan ‘een verterend doodsverlangen’ en de ‘hoogstegloed en blije levenskracht’ tegenover elkaar. De componist fantaseert:‘Daar lacht de zon me tegemoet, en verdwenen is het ijs uit mijn hart. Ikzie de blauwe hemel weer, de wiegende bloem en mijn hoongelach slaatom in een huilen van blijdschap…’ Uit zijn met vrolijke Ländler en popu-laire marsmelodieën gelardeerde muziek spreekt een sympathie voorde ‘eenvoudige, naïeve mensen.’ Ook dat verbindt Mahler met Dosto-jevski. Zo geloofde de schrijver zijn leven lang in de zuivere ‘Russischeziel’ en mengde hij zich graag onder het boerenvolk. In De idioot tekenthij in de persoon van vorst Mysjkin het beeld van een volmaakt mens,een soort Christus-figuur, die door zijn omgeving als gek wordt beschouwd. In Demonen stelt hij in de persoon van de politieke aanvoerder Stavrogin het intellectuele nihilisme aan de kaak. En in Degebroeders Karamazov vertegenwoordigt de religieuze Aljosja in tegen-stelling tot zijn atheïstische en louter in zijn verstand gelovende broerIvan het principe van de hoop. Uit Dostojevski’s biografie blijkt dat hijaan zijn Siberische gevangenschap een Nieuw Testament overhield waar-uit hij nog op zijn doodsbed troost putte. Dostojevski in Dagboek vaneen schrijver: ‘Zonder een hoger idee kan noch een mens noch een natiebestaan. Er is maar één hoogste idee op aarde – het idee van de on-sterfelijkheid van de menselijke ziel […] Alle overige hoge ideeën komenhieruit voort.’ Ook Mahlers werken hebben dikwijls religieuze trekkenwaarvan de Tweede – de zogenoemde ‘Auferstehungssymphonie’ – enlater het grandioze ‘Veni creator spiritus’ in de Achtste getuigen.

droomMahler is op z’n ontroerendst wanneer hij zich overgeeft aan zijn kinder-dromen. Voorbeelden hiervan zijn de Wunderhorn-lieder en de Vierdesymfonie, waarvan het laatste deel ‘Wir genießen die himmlischen Freuden’ een hemels luilekkerland beschrijft. Daarvan zijn er in Dosto-jevski’s werk eveneens parallellen. In De droom van een belachelijkmens droomt de hoofdpersoon van de aarde als een paradijs: ‘Dit waseen aarde, niet door zonde besmet. Daarop leefden mensen die niet gezondigd hadden. Ze leefden in een paradijs dat volgens oude overle-veringen onze gevallen voorouders bewoonden. […] Deze mensen omringden mij met vrolijk lachen en waren teder tegen mij.’ Ook de religieuze Aljosja in De gebroeders Karamazov ziet, buiten zich van verrukking, een visieon van een paradijselijke wereld.

Dostojevski’s laatste roman De gebroeders Karamazov en Mahlers driejaar voor zijn dood gecomponeerde Das Lied von der Erde vormen de somvan hun creatieve leven. De roman ontwikkelt zich tot een staalkaart vanmenselijke eigenschappen, van karakters die op elkaar botsen en die iedervoor een levensprincipe staan. Evenals Dostojevki’s laatste roman zijn ge-hele poëtische universum weerspiegelt, kan Mahlers Das Lied von derErde worden beschouwd als de meest omvattende en kleurrijke uitdruk-king van het levensgevoel van de componist. Liefde, verlies, jeugdige onschuld, visioenen van een bloeiend droomland, eenzaamheid en dood– alles is erin gevangen. Het werk eindigt met een ode aan de aarde: ‘Dieliebe Erde, allüberall blüht auf im Lenz und grünt. Auf’s neu. Allüberall undewig blauen licht die Fernen. Ewig... ewig...’

Zaterdag 6 september 200820.15-22.30 uur, Grote Zaal, de Doelen

openingsconcertRotterdams Philharmonisch OrkestValery Gergiev dirigentNederlands Kamerkoor instudering Klaas StokRalph van Raat pianoEkaterina Gubanova mezzosopraanAnthony Dean Griffey tenor

Pärt Da pacem DominePärt LamentateMahler Das Lied von der Erde

Zondag 7 september 200813.30-17.00 uur, Grote Zaal, de Doelen

concertante operaSolisten, koor en orkest van het Mariinsky TheaterValery Gergiev dirigentJongenskoor Waterland instudering Jan Maarten Koeman

Smelkov De gebroeders KaramazovEuropese première

Fjodor Dostojevski, geschilderd door Ilja Repin, 1872. Moskou, Tretjakov Galerie

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

18

Foto: Marco Borggreve

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

19

door michiel cleij

Het is juli en Ralph van Raat heeft een ticket naar Tallinn ge-boekt: Arvo Pärt, weet hij sinds kort, is bereid hem in augus-tus te ontvangen. Als Van Raat een levende componist op zijnprogramma zet – en dat is dikwijls – zoekt hij contact om zijn

interpretatie te verfijnen op de intenties van de maker. Bij zijn recentevertolkingen van Debussy en Messiaen kon dat niet, bij werken van JohnTavener, Jukka Tiensuu en Magnus Lindberg kon het wel. ‘Sommigen ont-halen je hartelijk, zoals bijvoorbeeld Tavener vorig jaar – die man bleekbereid om de expressie van zijn eigen werk ter discussie te stellen.

breed paletAntwoord kreeg hij wel van Arvo Pärt, de Estlandse componist die in dejaren 1980 in het Westen doorbrak met veelal meditatieve, ‘neo-tonale’muziek. Pärt bleek toen een balsem voor muziekliefhebbers die zichgeen raad wisten met de piep-knars-avant-garde, een openbaring voorklassiek-haters van de popgeneratie en een Oost-Europese verrassingvoor liefhebbers van de Amerikaanse minimal music. Van Raat: ‘Na Pärtontdekte men dat er meer componisten waren die welluidende, toe-gankelijke muziek schreven, vaak met een spirituele lading – Tavener, bij-voorbeeld, en Górecki. Maar Pärt was een van de eersten die dat idioomverkenden – en hij had al een hele geschiedenis van atonaliteit en twaalf-toons muziek achter zich.’Dat laatste verklaart mede waarom Pärts naam beklijft nu de rage van‘mystieke muziek’ geluwd is. Pärt heeft een breed muziekhistorisch palet

en is niet de groothandelaar in etherische, warme drieklanken waarvoorveel critici hem houden. En het was geen kopschuwe monnik die VanRaat aan de telefoon kreeg. ‘Op foto’s zie je altijd die heremiet met eenbaard en borende ogen, maar ik sprak een vrolijke man met een kwinkelerende stem, helemaal niet introvert of streng. Hij was benieuwdhoe ik Lamentate ging benaderen.’

geen echt pianoconcertLamentate is een vrij recente Pärt, uit 2002, maar Van Raat ziet een ver-wantschap met het vroege, baanbrekende pianostuk Für Alina. ‘Dat werktrof me destijds enorm: weinig noten, heel ruimtelijk in de tijd geplaatst,bijna tergend langzaam – en ontzettend mooi. Prikkelend was ook hetvoorwoord in de partituur: een soort waarschuwing dat juist in de een-voud van het klankbeeld de grootste valkuil schuilt, en dat alles draaitom de juiste dosering van klank en toucher. Dat fascineert me enorm in muziek, geen donderende romantische virtuositeit uit kracht en snel-heid, maar subtiliteit in beheersing en voordracht – zelfs als er in achtmaten maar één enkele noot staat.’Een echt pianoconcert is Lamentate dan ook niet. De traditionele ‘competitie’ tussen solist en orkest ontbreekt; ‘het orkest fungeert eerder als een soort pedaaltoon van de piano,’ aldus Van Raat. Maar ergebeurt genoeg. ‘In het begin denk je soms dat het Schnittke is, of eenonbekende Prokofjev – een dissonant geschreeuw dat het milde imagovan Pärt totaal onderuit haalt. En geleidelijk gebeurt er iets wonderlijks:de muziek kalmeert, maar wordt ook intenser. Heel anders, dus, dan romantische muziek waarin de climax juist veroorzaakt wordt door

natuurlijk en overrompelend

Pianist Ralph van Raat toerde de afgelopen maanden rond met een intensief Messiaen-programma, maar hij gunt

zichzelf weinig tijd om daarvan bij te komen. In september vertolkt hij de solopartij in Arvo Pärts ‘pianoconcert’

Lamentate. Ter voorbereiding heeft hij een ontmoeting met de componist.

ralph van raat over arvo pärts lamentate

verdichting van de noten, hogere tempi, fortissimo’s. Hier wordt hetklankbeeld steeds dunner en kaler, en uiteindelijk resteert alleen nogmaar een soort waas, met een paar ijle, tranentrekkend mooie noten.Ontroerend. Bedwelmend.’

overdonderend ‘Volgens Pärt zelf is Lamentate een van zijn meest persoonlijke stukken.Het werk gaat over de dood. Hij schreef het naar aanleiding van eenenorme sculptuur die hij in de Londense Tate Gallery zag – de afme tingenvan dat ding gaven hem een griezelig gevoel van nietigheid en vergan-kelijkheid.’ Die sculptuur van Anish Kapoor blijkt een meterslange, vlees-rode en vliesachtige abstractie en verwijst naar een oud-Griekse mythe:de muzikant Marsyas daagde de god Apollo uit tot een artistiek duel,verloor en werd als straf voor zijn overmoed levend gevild.‘Dat ding is niet te overzien, je moet eromheen lopen en ziet steeds maareen stukje ervan. Geen wonder dat Pärt overdonderd was. Hij zag er zijneigen dood in, zei hij. Lamentate is dan ook een bespiegeling van zijneigen leven, vanaf zijn vroege, “kraai-dissonante” taal tot die kale welluidendheid van zijn latere werk. In het eerste deel hoor je, zoef, eenstrijkstok over een vibrafoon gaan – een onwezenlijk klankdecor waar-tegen de piano zijn noten speelt, alsof je opstijgt en de wereld als eenstipje in een groter geheel ziet verdwijnen.’‘Als ik het zo verwoord, lijkt het misschien filmmuziekachtige kitsch.

Daarvan is Pärt trouwens vaak beschuldigd. Maar het gaat bij hem nietom goedkope, quasi-mystieke effecten: zijn klankkleuren zijn misschienmakkelijk te imiteren, maar zijn bouwsels niet. Toen ik dit werk instu-deerde, merkte ik dat elke noot en elke frase naar een andere verwijst.Die samenhang neem je als luisteraar onbewust waar, en maakt dat jeveertig minuten geboeid blijft. Het is moderne muziek, maar er is – netals bij Bach – een duidelijk grondplan. Het klinkt allemaal heel natuur-lijk en overrompelend – als men tenminste niet merkt hoe ik zit te zwetenop al die voortdurende maatwisselingen.’

Zaterdag 6 september 200820.15-22.30 uur Grote Zaal, de Doelen

openingsconcertRotterdams Philharmonisch OrkestValery Gergiev dirigentNederlands Kamerkoor instudering Klaas StokRalph van Raat pianoEkaterina Gubanova mezzosopraanAnthony Dean Griffey tenor

Pärt Da pacem DominePärt LamentateMahler Das Lied von der Erde

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

20

Zaterdag 6 september 200823.00-23.45 uur Jurriaanse Zaal, de Doelen

meet the artistChristiaan van Schermbeek in gesprek met Ralph van Raat

Marsyas van Anish Kapoor, een installatie in de Tate Modern, Londen, 2002

‘Woensdag 6 augustus ben ik bij Arvo Pärt op bezoek geweest. Ikvond het een geweldige ervaring. Hij onthaalde me allerhartelijksten we hebben samen aan Lamentate gewerkt. Pärt heeft me velewaardevolle en inspirende adviezen gegeven. Je moet de muziek,elke noot, vooral helemaal op je laten inwerken – dat is voor hemheel belangrijk. Op een gegeven moment speelde hij een passagevoor aan de piano: aan het eind leek het of handen in een gebedstand stonden.’

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

21

De engelEen engel stond op wacht bij Edenen boog het hoofd: maar de rebel,de Boze, zweefde ontevredenboven de afgrond van de hel.

De geest van al wat negatief isbezag de hoge, reine geest,en vatte vaag wat warm en lief isen somberheid noch twijfel vreest:

‘Het licht dat ik in jou ontwaardewas niet vergeefs: niet puur gehaatheb ik de hemel en de aardeniet enkel en alleen gesmaad.’

alexander poesjkin (1827)Vertaling Hans Boland

Je geliefde verrassen met muziek. Een mooier cadeau bestaat er niet. Alleen, als je van een stille planeet komt, is dat ingewikkeld.

Toch wil het alienmeisje het proberen. Kinderboekenschrijver Sjoerd Kuyper, regiseur Maarten Lok, en componistenduo Kok & Van

Warmerdam maken van de missie een kindervoorstelling. Halverwege het proces legt driekwart van het creatieve team uit hoe.

Vincent van Warmerdam, Almar Kok en Sjoerd Kuyper, Amsterdam 2008. Foto’s: Hélène van Domburg

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

23

door marjolein van rotterdam

‘De alien loopt nonchalant over straat, tot zij eenjongen ziet. Haar ogen puilen uit, haar hart slaatin haar keel, ze is op slag verliefd. […] Dan hoort zevan ver weg in het heelal muziek komen. Prach-

tige muziek. Die wil ze halen voor haar lief. Dus vliegt ze, haararmen gespreid, als Supervrouw van Krypton, naar de planeetaarde. Om muziek te halen. Alle muziek.’ (fragment uit SjoerdKuypers synopsis)

Het móest er een keer van komen. ‘Ik wilde al zo lang een zwijgende hoofdpersoon,’ zegt kinderboekenschrijver Sjoerd Kuyper. ‘Omdat ik denk dat het kan, zonder woorden een ver-haal vertellen. Alleen lukte het meestal net niet. Nu wel. Hetthema van het festival, Hemel en Aarde, is ervoor gemaakt. Elfpersonages, tien orkestleden en de alien zeggen de hele voor-stelling niets. Dus ik schiet op.’Alien en de stille planeet klinkt naar science fiction. ‘Maar dat ishet niet,’ zegt Almar Kok, een van de twee componisten. ‘Nietecht. Er zijn geen enge wezens op Sjoerds planeet. Het is eenhippieplaneet vol love en peace.’ Kuyper zucht diep, en zegt: ‘Ja.Het is toch weer lief hè? Misschien kan ik niet anders.’ Volgens Vincent van Warmerdam, de andere helft van het com-ponistenduo, geldt dat niet voor de muziek. ‘We houden geenrekening met de tere kinderziel. Almar en ik maken moderne muziek, hoewel we in stijl en moderniteit niet verder gaan danStravinsky.’ Kok: ‘Je hoeft er ook geen rekening mee te houden.Kinderen kunnen alles hebben. Het is helemaal niet gauw temoeilijk voor ze. En als het wel te moeilijk is, geeft dat nog niet.’Van Warmerdam: ‘Toen ik een jaar of vijf, zes was, hadden wethuis de plaat van West Side Story. Die maakte een enorme in-druk. Ik snapte het niet, maar dát vond ik juist mooi. Je hebt tweesoorten mensen, de ene soort wil alles snappen, de andere vindtmysteries juist mooi. Dat geldt heel erg ook voor muziek.’‘Licht en vrolijk wordt de muziek trouwens wel,’ vertelt Van Warmerdam even later. Het is waar. Je hoort van alles voorbij-komen in de Alien, maar zwaar en somber is de muziek ner-

gens. Net zoals Kuypers alienverhaal, dat, aldus de schrijverzelf, grappig is, ‘want zonder grappen is het zonde van de tijd’.’

lekker volstoppenDe nadruk in Alien en de stille planeet ligt op de muziek. ‘Maarer komt zeker theater bij,’ zegt Van Warmerdam. ‘De muzikan-ten doen ook dienst als acteur. Ze mogen meer dan muziekmaken. Het orkest is zelfs tevens decor. Dat er geen echt decoris, vinden we trouwens wel jammer. Maar misschien komt dater ooit nog eens van. Er zit een musical in deze voorstelling.’ Het alienmeisje uit ‘de musical in spe’ zorgt ook voor theater.Het meisje reist naar de aarde om muziek te verzamelen, maarkan niet praten, en dus ook niet zingen. Ze wordt daarom

Componeren in overdriveover de wording van de kindervoorstelling alien en de stille planeet

Regisseur Maarten Lok, Amsterdam 2008

Je hebt twee soorten mensen, de ene soort wil allessnappen, de andere vindt mysteries juist mooi. Dat geldt heel erg ook voor muziek.

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

24 gespeeld door mimespeler Leela May Stokholm (29). Helemaalstil is haar rol nu ook weer niet. Ze blijkt uiteindelijk wel te kunnen fluiten. En mooi ook – het einde van Dock of the Bay iser niets bij, schrijft Kuyper in het script. Een fijne bijkomstigheidhiervan is dat ze zo de muziek van de aarde naar haar stille planeet kan brengen. En zo ervoor zorgt dat de hele kosmos inde muziek deelt. Kuyper schrijft dat letterlijk in de synopsis: muziek kun je delen. Maar hij kijkt wel uit dat de boodschap vanhet stuk te noemen. ‘Voor de boodschappen gaan we naar AppieHein, zeg ik in de geest van Reve.’Dat mag zo zijn, de voorstelling lijkt één groot pleidooi voor demuziek. Er komt ongelooflijk veel muziek voorbij. De prachtigstemuziek van de aarde, dat verschrikkelijk mooie liefdesliedje, bekende en onbekende stukken, maar ook lelijke muziek. De alienvraagt of het orkest soms kliekjes heeft die zij mag hebben. Danklinken er huiveringwekkende klanken. Kuyper: ‘Ik ben benieuwdhoe de kinderen daarop reageren. Op het hele stuk trouwens. Eenmuzikale voorstelling als deze heb ik nog nooit gemaakt.’ Van Warmerdam: ‘Hoe kinderen van zes jaar en ouder muziek ervaren,weet je niet. Daarom maken Almar en ik gewoon wat we zelf mooivinden.’ Kok: ‘Gelukkig is dat vaak hetzelfde. Dat klinkt misschiengek, gezien het leeftijdsverschil. Maar het is echt zo. Misschienkomt dat doordat we allebei filmisch denken, en allebei vindendat je het voor kinderen lekker vol mag stoppen. Componerenvoor kinderen is componeren in overdrive.’

slapstick Op het moment dat Kok, Van Warmerdam en Kuyper praten overAlien en de stille planeet, is het verhaal af, de muziek halverwege,en moet de regisseur nog beginnen. ‘We kunnen er dus eigenlijknog niks over zeggen,’ zegt Van Warmerdam. Kok: ‘Of een hele-boel. Maar dan is het misschien allemaal onzin.’Niet waar, natuurlijk. Kok en Van Warmerdam hebben het conceptbestudeerd, en de losse stukken zijn al gecomponeerd. Er moet al-leen nog een geheel van worden gebreid. Geen probleem, volgensKok: ‘Het gaat allemaal redelijk vanzelf. Op één dingetje na. In hetconcept staat dat alle muziek van de planeet aarde moet opstijgenuit de zak waarin de alien ze verzameld heeft. Hoe we dat moetenoplossen, weten we nog niet.’Van Warmerdam: ‘Het probleem is niet de kakofonie van bekendemelodieën, en het weer tot harmonie laten komen daarvan, zoalsSjoerd voorschrijft. Dat lukt allemaal. Maar hóe maak je duidelijkdat alle muziek uit een zak komt?’ Kuyper: ‘En als we het nu eens gewoon drie keer doen? Dan snap-pen ze het toch wel?’Van Warmerdam: ‘Probleem opgelost, haha.’Kuyper: ‘Componisten kunnen alles.’Als Van Warmerdam even weg is, zegt Kuyper: ‘Ik heb deze op-dracht aangenomen omdat ik een muziekvoorstelling spannendvond, maar ook omdat Vincent meedoet. Het is zó leuk om metdie man te werken.’Van Warmerdam, even later, over Sjoerd Kuyper: ‘Hij is geweldig.En wat ook zo fijn is aan Sjoerd: niet alles ligt al vast. Je kunt hetoveral over hebben. Almar en ik wilden bijvoorbeeld iets doen methet opstijgende ruimteschip. Een beetje slapstickachtig, iets datwe het lekker kunnen laten misgaan. Maar in het script staat datde alien en de jongen over het toneel zweven. En geen ruimte-schip dat half neerstort en hortend en stotend de lucht ingaat.’Kuyper: ‘Dan maak ik er hortend en stotend van. Het is mijn ver-haal, maar het hoeft niet mijn stuk te worden. Vanmiddag pratenwe voor het eerst met Maarten Lok. Die krijgt ook inbreng.’Van Warmerdam: ‘Ik zei het je toch, er is nog niets over de voor-stelling te zeggen.’

Zondag 7 september 200811.00-12.00 uur en 14.00-15.00 uur, Jurriaanse Zaal

kindervoorstelling 6+Alien en de stille planeet

Domestica Rotterdam o.l.v. Wim SteinmannVincent van Warmerdam en Almar Kok muziekSjoerd Kuyper tekstMaarten Lok regieLeela May Stokholm en Ferdi Janssen spelIsobel Dunhill kostuums

Kuyper schrijft dat letterlijk in de synopsis: muziek kun je delen.

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

25

To the Earth,Mother of all,I will sing: the well established,the oldest, who nourishes on her surfaceeverything that lives:those things that walk upon the holy groundand those that swim in the sea and thosethat fly; all these are nourished byyour abundance.It is thanks to you if we humans havehealthy children and rich harvests.Great Earth, you have the power to givelife to and to take it away from creaturesthat must die.Happy are the ones whom you honourwith your kindness and gifts;what they have built will not vanish.Their fields are fertile, their herds prosper,and their houses are full of good things.Their cities are governed with just laws;their women are beautiful;good fortune and wealth follow them.Their children are radiant withthe joy of Youth.The young women….The young women play….The young women play in the flowery meadows,dancing with happiness in their hearts.Holy Earth,undying spirit,so it is with those whom you honour.

Hail to you,Mother of Life,You who are loved by the starry sky;and give me a happy lifein return for my songso that I can continue to praise youwith my music.

Donderdag 11 september 200820.15-21.45 uur, arminius

to the earthSlagwerkensemble Rotterdams Philharmonisch Orkest

Rzewski To the EarthKlatzow Dances of Earth and FireTakemitsu Rain TreeHatzis Fertility RitesCage Third ConstructionDonatoni Omar

To the Earth

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

26

Voor zijn debuut bij het Gergiev Festival speelt

de jonge altviolist Antoine Tamestit een somber

kamermuziek programma rondom de dood.

Werken van Britten, Stravinsky en Sjostakovitsj

bieden hem een uitgelezen kans om de warme

klankkleuren van de altviool onder de aandacht

van een breed publiek te brengen. Tamestit

ijvert voor een volledige erkenning van zijn

instrument. ‘We worden nog te vaak als geman-

keerde violisten beschouwd.’

door michel khalifa

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

27

De diverse kleurenvan de altvioolantoine tamestit – eersteklas pleitbezorger voor de altviool

Het gaat Antoine Tamestit voor de wind. DeFranse altviolist viert pas volgend jaar zijndertigste verjaardag, maar is al kind aanhuis in de grootste concertzalen ter wereld.

Een voorlopig hoogtepunt wordt, vijf dagen voor zijnoptreden in Rotterdam, in Luzern bereikt, als hij metde Wiener Philharmoniker soleert onder leiding van Riccardo Muti.Toch weet Tamestit dat hij als altviolist nog harder aande weg moet timmeren dan violisten of pianisten vanzijn generatie. ‘Bij sommige luisteraars en concert-organisatoren blijft de altviool een marginaal ver-schijnsel,’ zegt hij. ‘We worden nog te vaak als gemankeerde violisten beschouwd. Ik verzet me daar-tegen en probeer aan te tonen dat de altviool een volwaardige plek op het concertpodium verdient,zowel solistisch als in kamermuziekverband.’Daarom was hij oprecht blij toen het Gergiev Festivalhem voor een recital uitnodigde, samen met zijn muzikale partner, de Duitse pianist Markus Hadulla.Tamestit: ‘Het door het festival aangedragen reper-toire is specifiek voor de altviool geschreven en pastgoed bij de persoonlijkheid van het instrument. Ik hebbovendien veel belangstelling voor de balans tussenaltviool en piano. De altviool blinkt uit in het midden-register en doet aan de zangstem denken, terwijl depiano haast orkestraal kan klinken en bij uitstek geschikt is voor de polyfonie.’

spiritueelIn overeenstemming met het festivalthema Hemel enAarde hebben de drie werken op het programma eenhoog spiritueel gehalte. Brittens Lachrymae is een vari-atiereeks op een thema van de luitist-componist JohnDowland, die rond 1600 muziek met een uitgesprokenmelancholisch karakter schreef. Stravinsky’s Elegie iseen treurzang ter nagedachtenis aan violist AlphonseOnnou, oprichter van het Pro Arte strijkkwartet. Deschemerachtige Altvioolsonate van Sjostakovitsj, tenslotte, vormt de zwanenzang van een zieke en gekweldecomponist die zich kennelijk met zijn lot verzoend heeft.Antoine Tamestit heeft een hechte band met de sonate:‘Deze compositie is even krachtig als aangrijpend endaagt de uitvoerenden uit om te blijven zoeken naar hetpassende gevoel. Bovendien eindigt elk deel met eenmorendo, alsof Sjostakovitsj de luisteraar uitnodigt omstil te staan bij deze lange momenten van sterven.’ Kan een jonge musicus de betekenis van deze muziekten volle begrijpen en weergeven? Tamestit denkt evenna. ‘Natuurlijk heeft de leeftijd van de uitvoerende in-vloed op de muzikale interpretatie. Maar dit wil nietzeggen dat de visie van een zestigjarige musicus perse diepzinniger zal zijn dan het gevoel dat een jongereartiest in het diepste van zichzelf heeft gevonden.’De mix van moderne en traditionele elementenmaakt het gekozen repertoire extra aantrekkelijkvoor Tamestit, die zelf graag hedendaagse en oude

Foto: Nigel Luckhurst, Hollandse Hoogte

H

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

28

composities naast elkaar programmeert. Vooral Brittens Lachrymaespreekt hem in dit opzicht aan: ‘Het thema van Dowland klinkt pashelemaal aan het eind. Wat de luisteraar in de voorafgaande varia-ties hoort zijn slechts splinters, waarbij onorthodoxe speeltechnie-ken voor een hedendaagse uitstraling zorgen. Ik houd van dat speltussen heden en verleden. Lachrymae kan vergeleken worden meteen tijdmachine, omdat Britten de complexe variaties van nu laatuitmonden in een heel eenvoudig thema van eeuwen geleden.’

hedendaags...Met zijn eerste cd Chaconne baarde Tamestit vorig jaar opzien.Daarin koppelt hij een transcriptie van de Tweede vioolpartita vanBach aan de Sonate voor altviool solo van Ligeti. ‘Klassieke muziekwordt zo banaal gemaakt dat men allerlei vooroordelen gaat ont-wikkelen. Velen denken bijvoorbeeld dat Barokmuziek te eenvou-dig zou zijn, en hedendaagse muziek te complex. Ik vind juist dat ervaak in de eeuwenoude werken iets heel actueels zit en andersom.Tijdens de opnamesessies van Bach en Ligeti wist ik soms niet meerwie van de twee de hedendaagse componist was.’

Zijn tweede cd komt deze maand uit, met de Altvioolsonate vanSjostakovitsj en het Altvioolconcert van Schnittke. Voorafgaand aande opname heeft Tamestit zijn licht opgestoken bij zijn collega YuriBashmet, voor wie Schnittke het concert had geschreven. ‘Dit waseen inspirerende ontmoeting,’ vertelt hij. ‘Tijdens het gesprek heb ikgemerkt hoe respectvol Bashmet over Schnittke denkt. Dat vind ik essentieel, los van de verschillen in muzikale interpretatie.’

inspirerend Tamestit worstelt nog steeds met de vraag in hoeverre de uitvoe-rende zich artistieke vrijheden kan veroorloven. Hij wil uiteraard decomponist dienen, maar dat moet niet ten koste gaan van de ex-pressie. Tijdens zijn opleiding in Parijs, Yale en Berlijn heeft hij ge-merkt dat er verschillende manieren zijn om deze kwestie tebenaderen.‘Van mijn docent aan het Parijse conservatorium, Jean Sulem, hebik geleerd om de structuur van elke compositie te doorgronden. Ditis een onmisbare stap. Later heb ik bij Jesse Levine en Tabea Zim-mermann iets meer vrijheid in mijn spel gevonden, wat ook nood-zakelijk is om de pennenvruchten van de componist aan het publiekte kunnen overdragen. Ik heb ook baat gehad bij masterclasses, kamermuziekconcerten en ontmoetingen met musici als Gidon Kremer, Boris Pergamenschikow en Frank Peter Zimmermann.’Valery Gergiev kent hij nog niet persoonlijk, maar hij heeft hem veel zien dirigeren, onder meer het Altvioolconcert van Schnittke. Tamestit: ‘Wat mij bij hem inspireert, is dat hij de slag minder con-creet aangeeft dan andere dirigenten. Ik denk dat hij daardoor deklankkleuren van de muziek kan dirigeren. De vingerbewegingengeven iets heel subtiels aan de klank. Zijn slag is niet zwart of wit,maar zit vol met kleurendetails.’Tamestit benadrukt dat hij veel aan anderen verschuldigd is, watniet wegneemt dat hij op eigen kracht veel bereikt heeft. Zo heeft hijin de loop der jaren verschillende concoursen gewonnen, die telkens nieuwe optredens hebben opgeleverd. Jongste voorbeeld isde Credit Suisse Young Artist Award 2008, waaraan hij zijn optredenin Luzern te danken heeft.Zelf is hij daar nuchter over: ‘Ik heb niet aan die wedstrijden mee-gedaan omdat ik van competitie houd, maar alleen om geloof-waardigheid te verdienen.’

Zaterdag 13 september 200816.45-18.00 uur Jurriaanse Zaal

swan songAntoine Tamestit altvioolMarkus Hadulla piano

Britten LachrymaeStravinsky ElegieSjostakovitsj Altvioolsonate

Foto: Alvaro Yanez

Je bent zo mooi, vriendin van mij, je bent zo mooi!Je ogen zijn duiven, door je sluier heen.Je haar golft als een kudde geiten die afdaalt van Gileads bergen. Je tanden zijn als witte schapen: klaar voor de scheerderkomen ze twee aan twee uit het water, er ontbreekt er niet een. Als een koord van karmozijn zijn je lippen, je mond is betoverend.Als het rood van een granaatappel fonkelt je lach, door je sluier heen. Je hals is als de toren van David, die in ringen is gebouwd,die met schilden is behangen, met wel duizend schilden van helden. Je borsten zijn als kalfjes, als de tweeling van een gazelle,die tussen de lelies weidt. Nu de dag weer ademt en het duister vlucht,ga ik naar de mirreberg, ga ik naar de wierookheuvel. Vriendin, aan jou is alles mooi, niets ontsiert je schoonheid.

Zusje, bruid van mij, je brengt me in vervoering, je brengt me in verrukkingmet maar één blik van je ogen, met één flonker van je ketting. Zusje, bruid van mij, hoe heerlijk is jouw liefde,hoeveel zoeter nog dan wijn.Hoeveel zoeter is je geur dan alle balsems die er zijn. Mijn bruid, je lippen druipen van honing,melk en honing proef ik onder je tong,je kleed geurt naar de Libanon.

Zusje, bruid, een besloten hof ben jij,een gesloten tuin, een verzegelde bron. Aan jou ontspruit een boomgaard vol granaatappels,met een overvloed aan vruchten,hennabloemen, nardusplanten, nardus en saffraan, kalmoes en kaneel,wierookbomen, allerlei soorten,mirre, aloë, balsems, allerfijnst. Je bent een bron omringd door tuinen,een put met helder water, een bergbeek van de Libanon.

Hooglied 4: 1-7, 9-15

hooglied

Jean Fouquet, Madonna omringd door serafijnen en cherubijnen (ca. 1450). Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

30

In juni 1988 was Olivier Messiaen uitgenodigd voor een festival in Australië ter gelegenheid van zijn tachtigste

verjaardag. Daar ging een van zijn grootste wensen in vervulling. In het Tidbinbilla-bos bij Canberra mocht de

gevierde componist getuige zijn van de spectaculaire baltszang van de liervogel, een flink uit de kluiten gewassen

zangvogel met liervormige sierveren aan zijn staart die de meest buitenissige imitaties in zijn zang verwerkt.

Messiaen was zo ondersteboven van het hoor- en schouwspel dat hij een heel deel van zijn nieuwe orkestwerk

Eclairs sur l’au-delà aan de vogel wijdde. Het riep bij de vrome Fransman het beeld op van de terugkeer van Christus

en het neerdalen van het Nieuwe Jeruzalem, zoals beschreven in Openbaring 21:2. Messiaen had een glimp van de

hemel opgevangen. De hemel op aarde.

op aarde

d e n at u u r a ls i n s p i r at i e b r o n vo o r muz i e k

door martijn voorvelt gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

31

aardeMuziek onderhoudt nauwe banden met de natuur. In zijn boek Musique,Mythe, Nature beschrijft componist François-Bernard Mâche op leven-dige wijze hoe de eerste muziek kan zijn ontstaan uit imitaties van natuurgeluiden. De geluiden die de oermens omringden, maakten hemsoms bang of vrolijk; door ze te imiteren en ze tot iets van hemzelf om tevormen, kon hij die emoties bedwingen. Niemand weet of het zo gegaanis. Wel staat vast dat de natuur altijd een onuitputtelijke inspiratiebronis geweest voor musici. De natuur ontroert en overweldigt, houdt onsverbazingwekkende spiegels voor, herinnert mensen aan hun nietigheid– of misschien juist aan hun grootsheid, als zijnde de ‘kroon op de schep-ping’. Dus zit de Westerse muziekgeschiedenis vol natuurgeluiden. Zoliet Josquin stemmen krekelen in El grillo en liet Janequin vogels kwin-keleren in Le chant des oiseaux. De vier jaargetijden worden voelbaarbij Vivaldi, maar het onweer barst pas echt los bij Beethoven (Zesde symfonie ‘Pastorale’). Debussy schildert een zee in muziek (La mer), bij

Schönberg horen we de schittering van het zonlicht op een meer (Farben). Dankzij Sibelius kunnen we in extase raken van de terugkeervan de wilde zwanen in het voorjaar (Vijfde symfonie). Ruisende beekjesbij Schubert, zingende walvissen bij Crumb, schuivende rotsformatiesbij Birtwistle, krakende ijsschotsen bij Torstensson... het wordt alsmaarspectaculairder en levensechter. Door de ontwikkeling van de opname-technologie is het tegenwoordig zelfs mogelijk de natuurgeluiden letterlijk te citeren, in de muziek te integreren – en te manipuleren.

Je kunt als componist nog een stap verder gaan en je door de natuur latenleiden. De Canadees Barry Truax vergroot geluidssamples enorm uit, hoortdaarin compositorische mogelijkheden, en componeert dan als het waremet de moleculen van het geluid (Pacific, Song of Songs). Of je kunt wiskundige formules die een expressie zijn van natuurlijke materialen enprocessen op muziek toepassen, zoals Iannis Xenakis deed. De natuurmag sinds de twintigste eeuw steeds meer zichzelf zijn, is niet meer loutereen model voor muzikale aquarelleertechnieken of een projectie van men-selijke gemoedstoestanden. De natuur wordt minder antropomorf. We zijngaan inzien dat de natuur uit complexe modellen en patronen bestaat diebetekenisvol zijn in zichzelf, zonder menselijke waarden als goed, slecht,mooi, lelijk, slim, dom, vrolijk of droevig. De mens ziet zichzelf niet meerper se als het centrum van de wereld en dat heeft zijn weerslag op de mu-ziek. Veel hedendaagse muziek gaat niet over het ego van de componist,maar wordt gevormd door natuurwetten, statistische informatie, toeval.Met name John Cage heeft ons geleerd hoe ver we kunnen gaan met hetloslaten van de menselijke controle. In een artikel over hedendaagse muziek en paddestoelen vertelt hij hoe hij graag zijn ‘silent piece’ (beterbekend als 4’33’’ ) in het bos dirigeerde. Dat leidde tot verrassende ver-tolkingen door de natuur zelf:

At one performance, I passed the first movement by attemptingthe identification of a mushroom which remained successfullyunidentified. The second movement was extremely dramatic, beginning with the sounds of a buck and a doe leaping up to within ten feet of my rocky podium...

terra incognitaOnze fascinatie en bewondering voor de natuur groeit met het besef datwe haar niet de baas zijn. Wetenschap en vooruitgang hebben nog altijdniet geleid tot onze totale beheersing van de natuur. Integendeel. Hoemeer we weten, hoe meer we ons beseffen hoe weinig we nog weten.Welbeschouwd zijn nieuwe technieken als genetische manipulatie gebaseerd op wetenschappelijk drijfzand. Biologen beschrijven nog dagelijks onbekende plant- en diersoorten. De verwantschappen tussende levensvormen zijn nog uiterst onduidelijk, en hun gewoontes, be-weegredenen en interacties blijven grotendeels voor ons verborgen. Dewegen van de natuur zijn ondoorgrondelijk, terwijl ze zich toch continurondom ons afspelen. Het observeren van bijvoorbeeld vogeltrek geeft

John Cage zoekt paddestoelen. Foto: William Gedney

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

32

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

33

het gevoel alsof je daar een heel klein beetje deel van mag uitmaken,en elke observatie draagt een beetje bij aan onze kennis ervan – maarhoe de vork precies in de steel zit, zullen we misschien wel nooit weten.Zelfs de werking van ons eigen lichaam, onderdeel van diezelfde natuur,is nog altijd grotendeels een mysterie.Terra incognita fascineert. Hoe meer we in het duister tasten, hoe meerwe ons door de natuur laten inspireren. Nee, wetenschap geeft ons nietalle antwoorden. Maar kunst, en muziek in het bijzonder, kan de natuur opandere, minder logische manieren onderzoeken. En daarvoor hoeven weniet per se naar grootschalige orkestwerken te kijken. Kaija Saariaho’sSept papillons, zeven miniaturen voor cello, zijn ook een soort onderzoek:naar beweging, naar hoe het leven vervliegt en toch blijft, naar verschil-lende manieren waarop de dingen aan ons voorbijgaan, en dat aan dehand van zeven vlinderachtige stukjes muziek. Het is een niet-academischonderzoek, afstandelijk en toch emotioneel. Er is geen vraagstelling, er

zijn geen verwijzingen naar eerdere onderzoeken, er is geen logische argumentatie, zelfs geen conclusie. En toch denk ik dat we na het beluis-teren van Sept papillons iets wijzer zijn. We weten dan ietsje meer overhoe de natuur werkt, ook al is het moeilijk te verwoorden wat we dan precies wijzer zijn geworden.

hemelAls we al zo weinig weten van onszelf en de wereld waarop we staan,hoezeer schiet dan onze kennis over wat zich daarbuiten bevindt danwel niet te kort? De wetenschap dat we er nog maar heel weinig vansnappen, schrijdt voort. En daarmee groeit de fascinatie. Je zou dan denken dat het heelal de inspiratiebron is geweest voor duizenden com-posities, maar dat lijkt toch niet het geval te zijn. Misschien is het tegroot, te weinig tastbaar, te ver van ons bed. De onhoorbare geluidenuit de ruimte, de bewegingen van de hemellichamen, die gigantische catastrofes, ze hebben vooralsnog niet tot veel meesterwerken geleid.Gustav Holst heeft als het ware een zwart gat in de markt ontdekt: zijnorkestwerk The Planets is de bekendste en populairste ode aan het fysieke heelal. Het heeft echter relatief weinig navolging gekregen: ColinMatthews voegde in 2000 Pluto toe en in 2006 schreven Kaija Saariaho,Mathias Pintscher, Brett Dean en Mark-Anthony Turnage een viertal asteroïden in opdracht van Simon Rattle en de Berliner Philharmoniker.In de afgelopen honderd jaar zijn het vooral de meer metafysische as-pecten van het heelal geweest die tot muziek leidden. De mystiek van dekosmos is onder meer bezongen door Messiaen, Stockhausen en SunRa. Onze angst voor dat onmetelijk grote onbekende heeft songwritersDavid Bowie en Peter Hammill in de late jaren 1960 geïnspireerd tot pop-liedjes met symfonische aspiraties (respectievelijk Space Oddity en ThePioneers Over C). Verder is het een en al ‘Twinkle, twinkle, little star’ en‘Zie de maan schijnt door de bomen’ wat de klok slaat, want de hemel-lichamen zorgen toch altijd weer voor sfeervolle decoratie.

Toch is er een eeuwenoude, meer wetenschappelijke connectie tussenmuziek en heelal. Die connectie ontstond minstens 2500 jaar geledenen staat aan de basis van het Westerse toonsysteem. De aan Pythago-ras toegeschreven berekening van toonsafstanden (en daarmee vantoonladders) werd door de oude Grieken gerelateerd aan de proportiesvan het heelal. Alles moest immers volgens dezelfde proporties zijn samengesteld. Dit idee is in de Middeleeuwen door diverse theoreticiopnieuw opgepikt, onder wie de invloedrijke Boethius. En in de muziekleidde dat dan weer tot pogingen om de ‘harmonie der sferen’ te her-scheppen, de muziek van het heelal, de hemelse zang van de sterren enplaneten. Eeuwenlang waren muziek, astronomie en wiskunde nauw metelkaar verbonden wetenschappen. En dat is niet zo gek. Alledrie zijn zeeen fysieke expressie van de wetten van de natuur: in geluidsgolven, inbewegingen van hemellichamen, in formules. In muziek, astronomie enwiskunde kunnen we een glimp van de kosmos opvangen. Ze zijn ver-schillende manieren om die tastbare en toch zo ongrijpbare natuur tebegrijpen. Ze brengen de hemel op aarde.

Illustratie uit een twaalfde-eeuwse kopie van Anicius Manlius Torquatus SeverinusBoethius’ De institutione musica (Cambridge University, MS Ii3.12, ff73v-74r)

Het is de naam van een goddelijke chocolademousse en de titel van het programma in bioscoop Cinerama: Hemelse Modder. Culinaire films

zijn zo langzamerhand een op zichzelf staand genre in de cinematografie. De keuze die in het kader van het Gergiev Festival is gemaakt,

biedt een beeld van de veelzijdigheid van het genre. Het gaat, voor alle duidelijkheid, niet om kookcursussen, maar om speelfilms waarin

eten hoofdonderwerp is en tegelijkertijd een metafoor voor gevoelens als liefde en extase, vergetelheid, doodsverlangen of fungeert als

vorm van communicatie.

het filmprogramma van het gergiev festival 2008Eat Drink Man Woman

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

35

door erik beenker

Word je van lekker eten een beter mens,maakt het mooie gevoelens in je los? In defilm Babette’s Feast ontdooien de kwezel-achtige dorpsbewoners tijdens het copieuze

diner dat zeer in strijd is met hun sobere, religieuze le-vensstijl. Ze zijn dan ook met tegenzin aangeschoven,maar het exquise eten en de heerlijke drank missen hunuitwerking niet. Oude conflicten worden opgerakeld enbijgelegd, hartsgeheimen ontboezemd. Het leidt tot eengrote verbroedering. Zou het ook in werkelijkheid kunnenhelpen bij het oplossen of voorkomen van conflicten? AlsWilders nou eens couscous zou gaan eten en allochtonemoslims stamppot boerenkool met een lekkere Hema-worst? Zou het helpen? Dat vreetzaam en vreedzaam synoniem worden? Babette’s Feast is, hoewel in de negentiende eeuw gesitueerd, een bruikbare aanzet.

authentiek keukensAan de andere kant is eten juist zeer cultuurbepaald enonderdeel van je identiteit en die geef je niet zomaar op.Dat is de strijd die de Italiaanse kok Primo in Amerikavoert in Big Night. Hij trekt met zijn superieure kook-kunst geen klanten, maar wil niet assimileren, geen con-cessies doen. Hij houdt vast aan de Italiaanse keukenen daarmee aan zijn Italiaanse identiteit. De conse-quentie is dat hij, zoals aan het slot gesuggereerd wordt(het restaurant is dan failliet), terugkeert naar Italië enin het restaurant van zijn oom in Rome gaat werken. Terecht, want hoewel Primo Amerikanen wilde bekerentot de Italiaanse keuken, is zijn eigenlijke hoofddoel dezuiverheid daarvan bewaken.Iets dergelijks speelt ook in Eat Drink Man Woman vande Taiwanese regisseur Ang Lee. Chef-kok Tao Chu is bezorgd over de verloedering van de authentieke Chinese keuken. Bij een belangrijk diner is hij de redderin nood als hij een typisch Chinees gerecht, waarvoor

alleen inferieure namaak haaienvinnen beschikbaarzijn, vervangt door een ander Chinees gerecht waarvoorhij wel de juiste ingrediënten heeft. Het is veel te duur,maar de eer is gered. Bovendien wint hij ook op eenander front de strijd. Elke dag brengt hij een klein meisjeop school een door hem bereide lunch. De typisch Chinese gerechten slaan zo aan dat ook andere kinde-ren hun fastfood en hamburgers laten staan en van zijnlunch gaan meesmullen – de toekomst is gered. Het iseen subtiel detail in deze film die ook gaat over de strijdtussen Chinees traditionalisme en een moderne westerse levensstijl.Hoe funest die westerse, in dit geval Amerikaanse levensstijl voor kinderen kan zijn, is het onderwerp inSjakie en de chocoladefabriek. De ogenschijnlijk luchtige film met lieve liedjes heeft een grimmige on-dertoon: kinderen die hun hebberigheid niet weten tebedwingen, worden zonder pardon opgeslokt door apparaten of verdwijnen op andere manieren. Het is danook een sprookje met een moraal om kinderen op tevoeden tot burgers die hun snoeplust weten te beteu-gelen en verleidingen kunnen weerstaan. Helaas voorAmerika (het land waarheen Holle Bolle Gijs emi-greerde), het heeft niet geholpen. De film dateert uit1971, maar sindsdien is ongeremde vraatzucht uitge-groeid tot een nationale plaag.Vraatzucht in extreme vorm wordt beleden in La grandebouffe (Het grote vreten) waarin vier notabele heren –rechter, piloot, tv-regisseur en chef-kok – zich in eenchique huis overmatig te goed doen aan de heerlijkstegerechten en daaraan sterven. Ook hier gaat het om eenmetafoor, een sprookje. De mannen sterven bijna terloops terwijl, zoals een medicus in een weblog overde film laat weten, de werkelijkheid er anders uitziet: ofje sterft door zuurstofgebrek en dat is geen vrolijk stik-ken, of aan een zeer pijnlijke maagperforatie. Wat is demetafoor? Dat de bourgeoisie zich door te overeten –overconsumptie – willens en wetens ten gronde richt?

hemelse modderen andere verleidingen...

Big Night

Babette’s Feast

Unser täglich Brot

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

36

Het past in de linkse retoriek in films van Marco Ferreriuit het begin van de jaren 1970.Eén ding is zeker, een dierenactivist en vegetariër zalgeen van de eetfilms vrolijk stemmen. De kwetterendekwartels, het speenvarken, de levende zeeschildpad, zeverdwijnen allemaal in de pan van die lieve Babette, netals de vissen, kikkers en kippen bij de sympathiekechef-kok Chu. En in La grande bouffe wordt een ganspubliekelijk onthoofd en raakt de tuin van het herenhuisbezaaid met kadavers. Ook in Unser täglich Brot, een documentaire over deproductie van ons dagelijkse eten anno nu, loopt hetniet goed af met de dieren. Ze worden in een industrieelproces als producten verwekt, gevoed, geslacht en verwerkt. Het stemt niet vrolijk hun onvermijdelijke lotte zien, maar dat geldt ook voor de kunstmatige wijzewaarop gewassen worden verbouwd. Bestaan er trou-wens vegetarische eetfilms?

heilig en heidensSommige eetfilms zouden ook in het programma- onderdeel Sacred and Profane – Hemels en Heidens –passen. In Babette’ s Feast zitten veel religieuze aspec-ten en in Eat Drink Man Woman wordt een Taiwanees

bekeerd tot het christendom. Maar als het echt om heilig en profaan gaat dan spant Brideshead Revisited de kroon. In deze elfdelige monumentale tv-serie, dieintegraal wordt vertoond, zit naast veel wellust, verlei-ding en verloedering ook een sterk religieus element;de worsteling met het katholieke geloof van de familieMarchmain. Na 35 jaar het katholieke geloof verketterdte hebben, laat de pater familias zich op z’n sterfbedtoch nog op het nippertje bekeren (onder meer op aan-dringen van de minnares met wie hij 35 jaar in zondeleefde). Hij mag dan z’n ziel gered hebben en richtinghemel gaan, op aarde gaat daardoor een streep doorhet voorgenomen huwelijk van zijn dochter Julia met devroegere huisvriend Charles. Julia wordt ook weer katholiek en wil niet meer scheiden omdat de Kerk datniet toestaat.Een andere Engelse tv-serie met geloof in de hoofdrolis Oranges Are Not the Only Fruit waarin de kleine Jesszich gaandeweg ontworstelt aan een stelletje fanatiekeevangelisten waaronder haar moeder. Het is een strijdtussen de vrijheid het leven naar eigen inzicht te kun-nen leven (Jess’ ontdekt dat ze lesbisch is) of het keurs-lijf van de beperkende regels maar ook de geborgenheidvan religieus fundamentalisme.Die strijd wordt ook gestreden in Breaking the Waves vanLars von Trier waar Bess zich uit zuivere liefde voor haarverlamde man Jan met andere mannen afgeeft omdat hijdat wil. Door haar zedeloos gedrag wordt ze door dedorpsgemeenschap verstoten. Als ze kort daarna, mis-handeld en verkracht, sterft, geeft klokgebeier uit dehemel aan dat haar offer aanvaard is. Een regelrechte heiligverklaring. Ondanks dit topzware einde blijkt het inde hemel zelf wel mee te vallen, ook daar is ruimte voorironie en (zelf )spot. Die troost biedt Wim Wenders in zijnmeesterwerk Der Himmel über Berlin, een ode aan hetleven (vanuit de optiek van engelen) en aan Berlijn anno1987. Een fijnzinnig poëtische film die je een hemels gevoel bezorgt en tegelijkertijd met beide benen op aardezet, ook wat culinaire zaken betreft. Zo verlangen de engelen hevig naar een patatje-met.

hemelse modder

cinerama

Zaterdag 6 september14.00-16.00 uur Babette’s Feast

Woensdag 10 september14.00-16.00 uur Big Night

Woensdag 10 september14.00-16.00 uur Sjakie en de chocoladefabriek

Donderdag 11 september14.00-16.15 uur La grande bouffe

Vrijdag 12 september14.00-15.45 uur Unser täglich Brot

Zaterdag 13 september14.00-16.15 uur Eat Drink Man Woman

sacred and profane

centrale bibliotheek

Maandag 8 september14.00-17.15 uur Oranges Are Not the Only Fruit

Dinsdag 9 september14.00-17.00 uur Breaking the Waves

Woensdag 10 september11.00-15.30 uur Brideshead Revisited, deel 1-3

Donderdag 11 september11.00-16.00 uur Brideshead Revisited, deel 4-7

Vrijdag 12 september11.00-17.00 uur Brideshead Revisited, deel 8-11

goethe-institut rotterdam

Maandag 8 september20.00-22.15 uur Der Himmel über Berlin

Breaking the Waves

La grande bouffe

Der Himmel über Berlin Brideshead Revisited

Hemelse Modder

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

37

Tijdens het Gergiev Festival worden er in filmtheater Cinerama een zestal culinaire films vertoond onder de titel Hemelse Modder. Na afloop

van de voorstelling wordt u door T[J]OKO getrakteerd op dit goddelijke chocoladegerecht. Mocht u het thuis willen maken...

bereiding1. Doe de chocolade, samen met 2 eetlepels water, in een hittebestendige kom. Plaats

deze op een pannetje met een laagje kokend water (let op: zorg ervoor dat de chocolade niet in aanraking komt met het water). Smelt de chocolade op deze manier (au bain-marie) tot hij vloeibaar en glanzend is.

2. Haal de kom met chocolade van de pan met heet water en voeg nu de eierdooiers toe.Klop de dooiers met een mixer door de chocolade tot alles goed gemengd is.

3. Pak een tweede kom en doe daar de crème fraîche in. Klop dit met een mixer tot er fijnepieken ontstaan. Spatel vervolgens de crème fraîche door de chocolade.

4. Doe de eiwitten in een derde (vetvrije!) kom en klop ze met een mixer tot ze stijf zijn(witte pieken). Voeg dan snel de suiker toe en klop dit er nog even doorheen.

5. Spatel voorzichtig eerst één helft van de opgeklopte eiwitten door de chocolade (dit isom de chocolade los te maken) en daarna de andere helft (dit maakt het tot een luch-tig geheel).

6. Doe de chocolademousse in een grote kom of verdeel het over een aantal kleine glaas-jes en laat het ongeveer 1 uur in de ijskast opstijven.

Eventueel serveren met vers geklopte slagroom en chocoladeschilfers.

ingrediënten• 200 gram pure chocolade* in kleine stukjes • 4 eieren, gesplitst • 200 ml crème fraîche • 1 eetlepel suiker

• eventueel verse geklopte slagroom en chocoladeschilfers

* minstens 70% cacao

Steeds weer nieuwe ideeënportret van een iconoclastisch saxofoonkwartet

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

38

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

39

door doron nagan

Oprichter, motor, huiscomponist en lid (tenorsax)van dit eigenwijze ensemble is de Belg EricSleichim. Een zeer vriendelijke, nieuwsgierige,iconoclastisch ingestelde man van 49 die al

dertig jaar geleden korte metten wilde maken met de heer-sende muziekpraktijk. Thuis hoorde hij uitsluitend roman-tische muziek, zo veel dat hij vervreemd raakte van dit inzijn ogen tot cliché geworden symbool van de bourgeoisie.

Als eigenwijs tienjarig jongetje zocht hij bevrediging voorzijn nieuwsgierige en onconventionele geest in onderzoeknaar de klankmogelijkheden van zijn net gekochte elektri-sche gitaar. Deze experimenten zette hij voort met zijngroep Purple Haze, vernoemd naar een hit van zijn idoolJimi Hendrix. In zijn puberteit ontstond de fascinatie voorde saxofoon en volgden lessen op de conservatoria vanBrussel en Luik. Hij luisterde naar alles: van Ockeghem totLigeti en de toenmalige avant-garde, maar bleef altijd opzijn hoede voor de burgerlijke Romantiek.

dadaïstischNog op het – naar zijn smaak – conservatieve Conservato-rium van Brussel richtte Sleichim in de jaren 1980 de groepMaximalist! op om ‘de gesloten deuren van het muziek -onderwijs in te stampen en de ramen open te gooien,’ zoalshij dat zelf formuleert. Sleichim: ‘Het ging mij om de stilis-tisch gesloten deuren in Brussel. Het meest gedurfde watje daar in die jaren mocht aanhalen, was Schönberg. TerwijlBoulez en Stockhausen al wereldberoemd waren.’Gedreven door zijn vernieuwingsdrang en omdat Maxima-list! niet het gewenste ‘rendement’ haalde, richtte Sleichimhet saxofoonkwartet BL!NDMAN op. De naam, naar het da-daïstische tijdschrift The Blind Man uit 1917 van beeldendkunstenaar Marcel Duchamp, is geen toeval. Duchamp was

iconoclast bij uitstek en vader van de avant-garde. Het ideeachter Duchamps The Blind Man, dat slechts twee num-mers kende, was dat een blinde het publiek langs een ex-positie leidt. Dit beeld prijkte op de omslag van het eerstenummer. ‘Dat vond ik een heel mooi idee,’ zegt Sleichim.‘Op die manier wilde ik ook de saxofoon hanteren, om zomijn visie op muziek te kunnen overbrengen. Die visie was,om te beginnen, het breken met de traditie. Ik heb nog altijd een hekel aan het protocol van klassieke concerten,met het orkest dat eerst aan het stemmen is, dan opstaatals de dirigent opkomt, het applaus dat daarop volgt enz.Dat zat, zeker twintig jaar gelden, allemaal vastgeroest.Daar wilden we met BL!NDMAN mee breken. ‘Ik vond het zo mooi dat dada in het begin heel iconoclas-tisch te werk ging. De dadaïsten hebben met het protocolde vloer aangeveegd. Duchamp stuurde een omgekeerdepispot naar een expositie in Parijs. Ik hield van deze punk-dimensie van de dadaïsten – een punkdimensie weliswaarmet heel veel spiritualiteit. De humor bij dada vond ik ookzo belangrijk. Dat mis ik in de punkbeweging.’Want ook van punk had Eric Sleichim iets opgestoken. Hijnam het mee naar BL!NDMAN. ‘De geëngageerdheid vande punkers met hun concerten – punk against fascism,punk against racism of punk against religion – beviel me.Dat waren zeer gerichte festivals en ik had een zeer speci-fieke reden om mee te doen: de muziek was weliswaar nietinteressant, maar het was een wapen, een instrument omeen message over te brengen via het podium. En dat gevoel heb ik nog steeds op het podium. Dat is altijd heelbelangrijk – dat je met een boodschap op de bühne staaten weet waarom je daar staat en waarom je deze muziekdie je speelt, brengt.‘Kenmerkend voor dada is de tabula rasa,’ vervolgt Sleichim, ‘het onbeschreven blad, waarbij alles van tafelwordt geveegd om vervolgens met iets geheel nieuws tekomen.’ Dat is wat Sleichim met BL!NDMAN ook ambieert.

BL!NDMAN – wat een intrigerende naam voor een muziekensemble. Het saxofoonkwartet dat deze

naam draagt, staat dan ook voor alles wat u níet gewend bent in de klassieke muziek. BL!NDMAN

is in 1988 opgericht met een duidelijk doel voor ogen: iets drastisch veranderen aan de gang-

bare, vastgeroeste muziekpraktijk, aan de uitvoering van en de manier van luisteren naar muziek.

Een kleine revolutie? Misschien, maar een pijnloze en vreedzame.

Foto: Guy Kokken

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

40

eclectische schoonheidAls voorbeeld van het zoeken naar nieuwe mogelijkheden noemtEric Sleichim het eerste concert van BL!NDMAN in 1988, met eenwerk getiteld Five movements for Beuys. ‘Het eerste deel is eensolo voor tenorsax, het instrument dat ik in het ensemble be-speel, waarin je alleen maar de kleppen hoort. Maar de manierwaarop ik op het podium zat, was identiek aan hoe Beuys zat tijdens een van zijn prachtige performances getiteld “Hoe men debeelden aan een dode haas verklaart”.’Joseph Beuys (1921-1986) is een beeldend kunstenaar, die metzijn werk en performances grote indruk op Sleichim maakte. Inzijn performances (bijvoorbeeld ook in I Like America and Ame-rica Likes Me) schuilt volgens Sleichim een diepe poëzie. ‘En alseen kunstwerk of muziekstuk poëzie heeft, dan sta je in contactmet schoonheid.’Deze schoonheid vindt Sleichim terug in de meest uiteenlopendemuziekwerken. ‘Ik houd van alles. Behalve Romantiek dus enmisschien moet ik daarvoor in psychotherapie,’ zegt hij lachend.‘Mijn smaak is heel eclectisch, en beperkt zich tot een bepaaldecomponist en zijn oeuvre. Ik houd meer van bepaalde stukken,en dat kunnen werken zijn van uiteenlopende componisten alsJosquin, Ockeghem, Byrd en Purcell tot aan Ligeti, Xenakis, Varèse en jonge hedendaagse componisten zoals de veel tevroeg overleden Fausto Romitelli.’In de eerste tien jaar van BL!NDMAN speelde het ensemblevooral hedendaagse muziek. In de laatste tien jaar ligt de nadrukop het bespelen van bestaande, veelal oude muziek. Zoals in hethuidige programma Chromatic Variations, met werken uit de laat-

Renaissance en vroeg-Barok. Dit is een bewuste keuze van hetkwartet. Door het uitvoeren van nieuwe ideeën via bestaande,herkenbare werken, brengt Sleichim zijn muziek dichter bij eengroter publiek. Elk programma dat Sleichim met BL!NDMAN maakt, vertrekt van-uit een idee en moet het publiek niet alleen een soort anthologievan een muziekstijl geven, maar de mensen ook in een bepaaldesfeer brengen. ‘Je komt bij onze programma’s in de huiskamervan de bedenker of componist terecht, je komt in een grot dieeigen projecties heeft, je komt niet alleen in een klankwereld,maar ook in een visueel gebeuren. De bezoeker moet onttrokkenworden aan het rode pluche van de concertzaal,’ zegt Sleichim, enmet deze laatste zin verraadt hij zijn vriendelijk-iconoclastischeinstelling. ‘Natuurlijk is het het beste als je naar Wagner luistertin een goede zaal en een lekkere zetel. Maar ik toon geen symfo-nie van Beethoven, of een compositie van Monteverdi in haar oor-spronkelijke vorm. Als ik het doe, dan doe ik het op een manier diede mensen zal ontredderen. Ik wil geen agressie, ik probeer agres-sie te vermijden. Ik schop niet tegen schenen. Dat doe ik weltegen mensen die actíef vernieuwende ideeën tegenwerken. Maarik heb geen reden om het publiek af te schrikken of te beledigenof geweld aan te doen. Wat ik probeer te doen, is een context tescheppen om een nieuw idee aan te reiken. Ik wil dat mensen zichopenstellen om Beethoven op een andere manier te beleven. Ikwil de mensen in de zaal eigenlijk niet zozeer ontredderen als weldesoriënteren. Ik wil ze in eerste instantie buiten hun normale habitat trekken, ik wil dat ze open gaan, dat ze minder slachtof-fer zijn van hun vooroordelen.’

Zondag 7 september 200820.15-22.15 uur, Arminiuskamermuziek

voorprogrammaJan Jansen klarinetBram van Sambeek fagotBL!NDMAN

Dusapin IpsoHamburg Sparkle wereldpremièreFeidman ImprovisatieBach Koraalpartita

chromatic variationsBL!NDMANMarnix De Cat countertenor

muziek van Byrd, Cage, Carter, Gesualdo/Stravinsky, Lasso, Marenzio, Sleichim en anderen

Eric Sleichim. Foto: Arthur Péquin

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

41

De toren van BabelEn de ganse aarde was van enerlei spraak en enerlei woorden.Maar het geschiedde, als zij tegen het oosten togen, dat zij eenlaagte vonden in het land Sinear; en zij woonden aldaar. En zijzeiden een ieder tot zijn naaste: Kom aan, laat ons tichelen,strijken, en wel doorbranden! En de tichel was hun voor steen,en het lijm was hun voor leem. En zij zeiden: Kom aan, laat onsvoor ons een stad bouwen, en een toren, welks opperste in denhemel zij, en laat ons een naam voor ons maken, opdat wij nietmisschien over de ganse aarde verstrooid worden! Toen kwamde HEERE neder, om te bezien de stad en den toren, die de kin-deren der mensen bouwden. En de HEERE zeide: Ziet, zij zijn

enerlei volk, en hebben allen enerlei spraak; en dit is het, datzij beginnen te maken; maar nu, zoude hun niet afgesnedenworden al wat zij bedacht hebben te maken? Kom aan, laat Onsnedervaren, en laat Ons hun spraak aldaar verwarren, opdatiegelijk de spraak zijns naasten niet hore. Alzo verstrooide hende HEERE van daar over de ganse aarde; en zij hielden op destad te bouwen. Daarom noemde men haar naam Babel; wantaldaar verwarde de HEERE de spraak der ganse aarde, en vandaar verstrooide hen de HEERE over de ganse aarde.

Genesis 11:1-9 (Statenvertaling)

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

42

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

43

[…] Er zijn drie krachten, de enige drie krachten op aarde, die in staat zijn het geweten van die

zwakke rebellen voor altijd te overwinnen en in hun ban te krijgen, ter wille van hun geluk. Die drie

krachten zijn: het wonder, het mysterie en de autoriteit. Die heb je alledrie verworpen en je hebt er zelf

het voorbeeld voor gegeven. Toen de verschrikkelijke en wijze geest je boven op de tempel zette en

tegen je zei: “Je wilt weten of je Gods Zoon bent, werp je dan naar beneden, want over Hem is gezegd

dat de engelen Hem zullen opvangen en dragen, en dat Hij niet zal vallen en Zich niet zal bezeren, dus

dan weet je zeker of je Gods Zoon bent en dan bewijs je van welke aard je geloof in je vader is,” toen

hoorde jij Hem aan, maar verwierp het voorstel, je gaf niet toe en sprong niet naar beneden. O, natuur-

lijk, je optreden was trots en groots, als van een God, maar de mensen, dat zwakke, rebellerende volk,

zijn dat soms goden? O, je begreep toen dat je maar één stap hoefde te zetten, maar één beweging te

maken om naar beneden te springen, en je zou de Heer tarten en al je geloof in Hem verliezen, en je zou

te pletter vallen op de aarde die je juist was komen redden, tot vreugde van de grote geest die jou

hiertoe had verleid. Maar, ik herhaal, hoevelen als jij zijn er nu helemaal? En heb je werkelijk ook maar

een ogenblik kunnen veronderstellen dat de mensen bestand zijn tegen een dergelijke verleiding? Is de

menselijke natuur geschapen om op zulke verschrikkelijke ogenblikken van het leven, ogenblikken van

de allerverschrikkelijkste fundamentele en kwellende geestelijke vragen het wonder te verwerpen en

slechts bij de vrije beslissing van het hart te blijven? O, jij wist dat jouw daad in de boeken bewaard zou

blijven, de verste tijden en de laatste uithoeken der aarde zou bereiken, en je hoopte dat door jou te

volgen de mens met God zou blijven zonder het wonder nodig te hebben. Maar je wist niet dat de mens,

zodra hij het wonder verwerpt, ook onmiddellijk God verwerpt, want de mens zoekt niet zozeer God,

alswel wonderen. En aangezien de mens niet in staat is het zonder wonder te stellen, zal hij zich nieuwe

wonderen scheppen, ditmaal van eigen makelij, en buigen voor het wonder van de kwakzalver of de

heks, al is hij ook honderdmaal rebel, ketter en goddeloze. Jij kwam niet van het kruis toen ze je uit-

jouwden en pestten: “Kom van het kruis af, dan weten we zeker wie je bent.” Je kwam niet van het kruis

af omdat je alweer de mensen niet door een wonder tot slaven wilde maken en je verlangde naar het

geloof dat vrij is en met van wonderen afhangt. Je verlangde naar liefde uit vrije wil en niet naar de

slaafse aanbidding van de onvrije voor een macht die hem angst en ontzag inboezemt. Echter, ook hier

overschatte je de mensen, want natuurlijk zijn het slaven, ook al zijn ze als rebellen geschapen. Kijk om

De grootinquisiteur

‘

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

44

je heen en oordeel, er zijn nu vijftien eeuwen voorbijgegaan, ga naar ze kijken: wie heb je tot jezelf

kunnen verheffen? Ik zweer het, de mens is zwakker en lager geschapen dan jij dacht! Hoe zou hij dan in

staat zijn hetzelfde te verrichten als jij? Door hem zo hoog aan te slaan, ben je juist zonder mededogen

opgetreden, door te veel van hem te eisen, en dat van de man die hem meer liefhad dan zichzelf! Had je

hem minder hoog aangeslagen, dan had je minder van hem geëist, en dat zou dichter bij de liefde zijn

geweest, want zijn last zou dan lichter zijn. Hij is zwak en laag. Dus wat betekent het dat hij nu gelijk tijdig

rebelleert tegen onze macht en trots is op zijn rebellie? Dat de trots van een kind, een schooljongen.

Het zijn kleine kinderen die in de klas rebelleren en de leraar hebben verjaagd. Maar ook aan de

vreugde van kleine kindertjes komt een eind, en het zal hun duur komen te zijn. Zij zullen de tempels

verwoesten en de aarde met bloed doordrenken. De domme kinderen zullen ten slotte echter beseffen

dat zij toch niet meer dan rebellen zijn, zwakke rebellen die niet opgewassen zijn tegen hun eigen

rebellie. Nat van hun eigen domme tranen zullen ze ten slotte inzien dat degene die hen als rebellen

heeft geschapen zonder twijfel een lelijke grap met hen wilde uithalen. Dat zullen ze in hun wanhoop

zeggen en wat zij zeggen zal als heiligschennis zijn waarvan ze nog ongelukkiger zullen worden, aange-

zien de menselijke natuur geen heiligschennis verdraagt en deze per slot van rekening altijd zal werken.

Kortom, onrust, verwarring en misère, dat is het lot van de tegenwoordige mens nadat jij zozeer voor

vrijheid hebt geleden! Die grote profeet van jou zegt in een visioen en een parabel dat hij alle deel -

nemers aan de eerste opstanding heeft gezien en dat er van iedere stam twaalfduizend waren. Doch

indien dat het juiste aantal is, dan waren het geen mensen maar goden. Zij hebben jouw kruis kunnen

dragen, zij hebben tientallen jaren in de hongerige en kale woestijn doorgebracht en zich gevoed met

sprinkhanen en wortels, en uiteraard kun je met trots wijzen op die kinderen van de vrijheid, van de

liefde in vrijheid, van het vrije en grootse offer dat ze in jouw naam brachten. Doch bedenk dat het er

alles bijeen maar enkele duizenden waren, en dat het goden waren, maar de rest dan? Konden de ove-

rige zwakke mensen er iets aan doen dat ze niet hetzelfde hadden doorstaan als de sterken? Kan het

zwakke hart er iets aan doe dat het niet in staat is plaats te bieden aan zulke verschrikkelijke gaven?

Ben jij dan werkelijk alleen gekomen tot de uitverkorenen en voor de uitverkorenen? Als dat zo is, dan is

dat een mysterie dat wij niet kunnen begrijpen. En als er sprake is van een mysterie, dan hebben ook

wij het recht het mysterie te verkondigen en hen te leren dat niet het vrije besluit van hun harten be-

langrijk was, noch ook hun liefde, maar het mysterie, waaraan zij zich blindelings moeten onderwerpen,

zelfs indien dat tegen hun geweten indruist. En dat hebben wij gedaan. Wij hebben jouw daden gecorri-

geerd en ze gegrondvest op het wonder, het mysterie en de autoriteit. […]

Fjodor Michailovitsj Dostojevski De broers Karamazov (boek V, hoofdstuk 5 ‘De grootinquisiteur)’.

Vertaling Arthur Langeveld. Amsterdam. Uitgeverij G.A. van Oorschot, 2005: 310-313.

’

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

45

Often, almost daily, since I had known Sebastian, some chance wordin his conversation had reminded me that he was a Catholic, but I tookit as a foible…. We never discussed the matter until on the second Sun-day at Brideshead, when Father Phipps had left us and we sat in thecolonnade with the papers, he surprised me by saying: ‘Oh dear, it’svery difficult being a Catholic.’ ‘Does it make much difference to you?’‘Of course. All the time.’‘Well, I can’t say I’ve noticed it. Are you struggling against tempta-tion? You don’t seem much more virtuous than me.’‘I’m very, very much wickeder,’ said Sebastian indignantly. ‘Well then?’‘Who was it used to pray, “Oh God, make me good, but not yet”?’‘I don’t know. You I should think.’‘Why, yes, I do, every day. But it isn’t that.’ He turned back to the pagesof the News of the World and said, ‘Another naughty scout-master.’‘I suppose they try and make you believe an awful lot of nonsense?’‘Is it nonsense? I wish it were. It sometimes sounds terribly sensibleto me.’‘But, my dear Sebastian, you can’t seriously believe it all.’‘Can’t I?’‘I mean about Christmas and the star and the three kings and the oxand the ass.’‘Oh yes, I believe that. It’s a lovely idea.’‘But you can’t believe things because they’re a lovely idea.’‘But I do. That’s how I believe.’

Evelyn Waugh, Brideshead Revisited. The Sacred and ProfaneMemories of Captain Charles Ryder (1945), 83-84.

how i believe

sacred and profane

centrale bibliotheek

Woensdag 10 september11.00-15.30 uur Brideshead Revisited, deel 1-3

Donderdag 11 september11.00-16.00 uur Brideshead Revisited, deel 4-7

Vrijdag 12 september11.00-17.00 uur Brideshead Revisited, deel 8-11

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

46

ZATERDAG 6 SEPTEMBER

11.00-11.45 uur, Jurriaanse Zaalmeet the artistEverything you always wanted to know about conductingChristiaan van Schermbeek in gesprek met Otto Tausk

Aansluitend tot 13.00 uur, Grote ZaalrepetitiebezoekRepetitie Rotterdams Philharmonisch Orkest o.l.v. Valery Gergiev

14.00-16.00 uur Wereld Muziek en Dans CentrumworkshopPlanetenmuziek Onder leiding van Martin Baai

14.00-16.00 uur, Cineramafilm – hemelse modderBabette’s Feast

16.45-18.00 uur, Jurriaanse ZaalkamermuziekVluchtige visioenenConcerto RotterdamBenjamin Hulett tenor

Prokofjev Visions fugitivesBritten Now Sleeps the Crimson PetalBritten Les illuminations

17.00-20.00 uur Hal, de Doelenfestivaldiner

19.15-19.45 uur JZinleidingMichel Khalifa

20.15-22.30 uur, Grote ZaalopeningsconcertRotterdams Philharmonisch Orkest o.l.v. Valery Gergiev Nederlands Kamerkoor instudering Klaas StokRalph van Raat pianoEkaterina Gubanova mezzosopraanAnthony Dean Griffey tenor

Pärt Da pacem DominePärt LamentateMahler Das Lied von der Erde

23.00-23.45 uur, Jurriaanse Zaalmeet the artistChristiaan van Schermbeek in gesprek met Ralph van Raat

ZONDAG 7 SEPTEMBER

11.00-12.00 uur en 14.00-15.00 uur, Jurriaanse Zaalkindervoorstelling 6+Alien en de stille planeet premièreDomestica Rotterdam o.l.v. Wim SteinmannVincent van Warmerdam en Almar Kok muziekSjoerd Kuyper tekstMaarten Lok regieLeela May Stokholm en Ferdi Janssen spelIsobel Dunhill kostuums

11.00-13.00 uur en 13.00-15.00 uur,Museum Boijmans Van Beuningenrondleiding en workshop De toren van Babel

12.30-13.00 uur, Jurriaanse ZaalinleidingFrancis Maes in gesprek met Alexander Smelkov

13.30-17.00 uur, Jurriaanse Zaalconcertante operaSolisten, Koor en Orkest van het Mariinsky Theatero.l.v. Valery GergievJongenskoor Waterland instudering Jan Maarten Koeman

Smelkov De gebroeders KaramazovEuropese première

17.30-19.45 uur, Arminiusarminius festival diner

20.15-22.15 uur, ArminiuskamermuziekVoorprogrammaJan Jansen klarinetBram van Sambeek fagotBL!NDMAN

Dusapin IpsoHamburg Sparkle wereldpremièreFeidman ImprovisatieBach Koraalpartita

Chromatic VariationsBL!NDMANMarnix De Cat countertenormuziek van Byrd, Cage, Carter, Gesualdo/Stravinsky,Lasso, Marenzio, Sleichim en anderen

MAANDAG 8 SEPTEMBER

14.00-17.15 uur, Centrale Bibliotheekfilm – sacred and profaneOranges Are Not the Only Fruit

20.00-22.15 uur, Goethe-Institut RotterdamfilmDer Himmel über Berlin

DINSDAG 9 SEPTEMBER

14.00-17.00 uur, Centrale Bibliotheekfilm – sacred and profaneBreaking the Waves

19.15-19.45 uur, LaurenskerkcarillonconcertGlass on BronzeBoudewijn Zwart carillon

Glass GlassworksGlass Metamorphosis

20.15-21.45 uur, LaurenskerkorgelconcertHell und DunkelHayo Boerema orgelLaurenscantorij o.l.v. Wiecher MandemakerMartin van de Merwe hoornJuliette Hurel fluitKarel Schoofs hobo

Bach Passacaglia in cPeeters Missa festivaGoebaidoelina Hell und DunkelMessiaen Appel interstellaireMartin Sonata da chiesaCarter Inner SongImprovisatie over een tape van Bart Spaaneerste uitvoering

WOENSDAG 10 SEPTEMBER

11.00-12.30 en 14.00-15.30 uur, Museum Boijmans Van Beuningenrondleiding Erik Beenker

11.00-15.30 uur, Centrale Bibliotheekfilm – sacred and profaneBrideshead Revisited, deel 1-3

programma-overzicht

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

47

13.00-13.30 uur, Museum Boijmans Van BeuningenlunchconcertSimone Lamsma viool

Bach CiacconaYsaÿe Sonata op. 27, nr. 5

14.00-16.00 uur, Cinerama film – hemelse modderBig Night

14.00-16.00 uur, Cineramafilm – hemelse modder juniorSjakie en de chocoladefabriek

17.00-20.00 uur, Hal, de Doelenfestivaldiner

19.15-19.45 uur, Jurriaanse Zaalmeet the artistChristiaan van Schermbeek in gesprek met Yannick Nézet-Séguin

20.15-21.45 uur, Grote ZaalconcertRotterdams Philharmonisch Orkest o.l.v. Yannick Nézet-SéguinLaura Claycomb sopraanCora Burggraaf mezzosopraanWerner Güra tenorChristopher Maltman baritonTsjechisch Filharmonisch Koor Brno instudering Petr Fiala

Beethoven Missa solemnis

22.30-23.30 uur, Jurriaanse Zaalcarte noire Trio Suleika

Beethoven GeistertrioOlthuis Voyage a l’horizon... seulRavel Alborada del gracioso eerste uitvoering

DONDERDAG 11 SEPTEMBER

11.00-16.00 uur, Centrale Bibliotheekfilm – sacred and profaneBrideshead Revisited, deel 4-7

13.00-13.30 uur, Burgerzaal StadhuislunchconcertOphelia TrioGeert Bierling harmonium

Franck Prélude, fugue et variations Voorvelt Breite und Tiefe wereldpremièreLoeffler Quatre poèmes

14.00-16.15 uur, Cineramafilm – hemelse modderLa grande bouffe

17.30-19.45 uur, Arminiusarminius festival diner 20.15-21.45 uur, Arminius

kamermuziekTo the EarthSlagwerkensemble Rotterdams Philharmonisch Orkest

Rzewski To the EarthKlatzow Dances of Earth and FireTakemitsu Rain TreeHatzis Fertility RitesCage Third ConstructionDonatoni Omar

23.00-4.00 uur, Off_Corsocarte noireLimbo LoungeNieuw Trombone CollectiefFlorian Magnus Maier (bas)gitaarHitmeister D dj

Monteverdi OrfeoSweelinck Mein junges Leben hat ein End Lindberg Under the Pillow Bourgeois Scherzo funèbre Vinex Productions Beat wereldpremièreTer Veldhuis Jesus Is Coming Vinex Productions Lounge wereldpremièreMaier Limbo Lounge wereldpremière

VRIJDAG 12 SEPTEMBER

11.00-17.00 uur, Centrale Bibliotheekfilm – sacred and profaneBrideshead Revisited, deel 8-11

12.00-13.30 uur, Jurriaanse ZaallunchconcertPresentatie jaarlijkse meestercursus Natalia Morozova

14.00-15.45 uur, Cineramafilm – hemelse modderUnser täglich Brot

16.45-18.00 uur, Jurriaanse Zaalkamermuziek Songs of Nature Felicia van den End fluitJeroen den Herder celloDaria van den Bercken piano

Saariaho Couleurs du vent en Sept papillonsMessiaen Le merle noir en L’alouette luluCrumb Vox balaenae

17.00-20.00 uur Hal, de Doelenfestivaldiner

19.15-19.45 uur, Jurriaanse ZaalinleidingMichel Khalifa

20.15-22.15 uur, Grote ZaalconcertRotterdams Philharmonisch Orkest o.l.v. Valery Gergiev

Hindemith Mathis der MalerBruckner Derde symfonie

23.00-23.45 uur, Jurriaanse Zaalmeet the artistRuud Lubbers in gesprek met Valery Gergiev

ZATERDAG 13 SEPTEMBER

11.00-15.00 uur , Jurriaanse Zaal en Eduard Flipse Zaaljonge artiesten op het podium

11.00-12.00 uur, Jurriaanse ZaalIcarus en de toren van BabelJeroen Kunstman vertellerm.m.v. Sofie Wentholt en Rhea Bogaart

12.00-13.00 uur Foyer Jurriaanse ZaalKnutselhoek en instrumentenparade

13.00-14.00 uur, Jurriaanse ZaalDe vier elementenPianocarrousel

14.00-15.00 uur, Jurriaanse ZaalEngelen en robots dansen de moonwalkGroot kinderdansgala

14.00-16.15 uur, Cineramafilm – hemelse modderEat Drink Man Woman

16.45-18.00 uur, Jurriaanse Zaalkamermuziek Swan SongAntoine Tamestit altvioolMarkus Hadulla piano

Britten LachrymaeStravinsky ElegieSjostakovitsj Altvioolsonate

17.00-20.00 uur Hal, de Doelenfestivaldiner

19.15-19.45 uur, Jurriaanse ZaalinleidingMichel Khalifa

20.15-22.30 uur, Grote ZaalslotconcertRotterdams Philharmonisch Orkest o.l.v. Valery Gergiev Charlotte Sprenkels harp

Debussy Danse sacrée et danse profaneStravinsky OrpheusStravinsky Le sacre du printemps

22.30-23.45 uur, Hal de Doelennazit

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

48

met dank aanHet Gergiev Festival Rotterdam werkt samen met een aantal partners. Door hunbijdrage en inzet is de programmering zo uitgebreid als hij is. Naast de GemeenteRotterdam, die wederom garant staat voor structurele subsidiëring danken wij Unilever, Electrabel, het Philharmonisch Fonds, de Vrienden van het RotterdamsPhilharmonisch Orkest, Rotterdam Festivals en andere fondsen voor hun bijdrage.

Samenwerkingspartners Centrale Bibliotheek Rotterdam | Centrale Discotheek Rotterdam | Cinerama Film-theater Rotterdam | Goethe-Institut Rotterdam | Laurenskerk | Off_Corso | Arminius| Stadhuis Rotterdam | Filmmuseum Amsterdam | Codarts | Nederlands Kamerkoor| Willem de Kooning Academie | Stichting Vrienden van het Rotterdams Philharmo-nisch Orkest | Mariinsky Theater | Museum Boijmans Van Beuningen | BibliotheekMuziekcentrum van de Omroep Hilversum | T[J]OKO catering | Tsjechisch Filharmo-nisch Koor Brno | Stichting Kunstzinnige Vorming Rotterdam | Rotterdams Hel-lendaal Muziekinstituut | Rotterdams Jeugd Orkest | Rotterdam Festivals |Rotterdam Marketing | Radio 4 klassiek | KRO Radio | Radio/TV Rijnmond | WereldMuziek en Dans Centrum

Met dank aan Gabriëlle Anceaux | Marianne Bakelaar | Valentina en Adri Barentsen | Jasper Bartlema | Arno Bauman | Kirsten Beerenbroek | Eelco Beinema | Geert Bierling |Hans Bijloo | Cora Blad | Rhea Bogaart | Marco Borggreve | Annemieke Bos | Maurice Brandt | Bob Bruyn | Jessica Buchanan-Barrow | Deirdre Carasso | MaximChapochnikov | Blakemore Chernyakov | Patrick De Clerck | Freek van Diest | Myrthevan Dijk | Hélène van Domburg | Frank van Donkersgoed | Eric van Duin | Wil Egberts| Inge van Eijck | Laurel Fay | Maddie Felix | Peter Floor | Valeria Gorokhovskaya |Emmy Harskamp | Gisa van der Heijden | Geertje Hoekstra | Christa Huis in ’t Veld |Heleen Hulshof | Nel Hupkes | Alexander Ivashkin | Rince de Jong | Annemiek deJong | Dick de Jonge | Jan Jaap Kassies | Anne Keereweer | Marie Keprtova | Michel Khalifa | Zdenka Kochlová | Jan Maarten Koeman | Nel van der Kolk | Tatiana Konopelko| Martin de Korte | Alexei Kouchnaenko | Caroline Kuijpers | Jeroen Kunstman | Joh.de Lange | Arthur Langeveld | Elana Lollo | Ruud Lubbers | Eric Marinitisch | KrijnMeerburg | Eugenie Carolina van der Meulen | Alisa Meves | Frank Migchielsen |Mark Mik | Marjoleine Molenaar | Natalia Morozova | Sacha Nelstein | Mary O’Reilly| Gabriël Oostvogel | Ivo Opstelten | Yonca Ozbilge | Arvo Pärt | Hans Peters | RussellPostema | Ralph van Raat | Gonda Raben | Herman Raes | Jeroen Roffel | Leo Samama| Ruben Scheers | Christiaan van Schermbeek | Vincent Schipper | Esther Schwemm-lein | Elena Shubina | Charlotte Sienema | Alexander Smelkov | Pavel Smelkov | HenkSmit | Bart Spaan | Jurjen Stekelenburg | Jessica Stentler | Kwannie Tang | Otto Tausk| Maron Teerds | Ilse Thienpont | Jennifer Tokromo | Peter Trimbos | Klaas Uitvlugt | Joachim Umlauf | Veerle Vaes | Aat Vandersmissen | Anton Vliegenthart | Alma vanVliet | Martijn Voorvelt | Jeep de Vries | Matthijs Waardenburg | Neil Wallace | JeroenWalta | Suzanne Weijers | Sofie Wentholt | Anne Wijkamp | Jeroen de Wijs | Maartje deWit | Hans van der Woerd | Huub Zegers | Irja Zeper | en alle medewerkers van de Doelen | het Rotterdams Philharmonisch Orkest | het Gergiev Festival | het bestuurvan het Gergiev Festival | de actieve Vrienden van het Rotterdams PhilhamonischOrkest

RedactieEelco Beinema | Bart Diels | Geertje Hoekstra | Jan Raes | Henriette Straub | Ariadne Veenhuizen

MedewerkersErik Beenker | Michiel Cleij | Joke Dame | Bart Diels | Michel Khalifa | Paul Janssen |Francis Maes | Doron Nagan | Emanuel Overbeeke | Marjolein van Rotterdam | Christiane Schima | Martijn Voorvelt

VormgevingHans van der Woerd | grafisch ontwerper BNO

InternetsiteTorus Design | Rotterdam (Bob Bruyn)Tekst en vertaling Geertje Hoekstra

Comité van aanbevelingJoop van Caldenborgh algemeen directeur CaldicJan Franssen Commissaris van de Koningin Zuid-HollandKirill Gevorgian ambassadeur Russische FederatieMr. Frits Korthals Altes Minister van StaatFrans Lavooij Voorzitter Rotterdamse Kamer van KoophandelMr. Ivo Opstelten burgemeester RotterdamIr. Drs. Hans Smits President-Directeur Havenbedrijf RotterdamJan Zekveld artistiek manager Het Brabants Orkest

Bestuur Gergiev Festival RotterdamSylvia Tóth voorzitterDrs. Frans Tummers penningmeester/secretarisJohan MoermanDrs. Martijn SandersDrs. Jan ValkierNeil Wallace

Organisatie Gergiev Festival RotterdamValery Gergiev artistiek leiderJan Raes algemeen directeurMichael Fine artistiek managerHenriette Straub artistiek coördinatorMaren Slieker productieleiderMedewerkers staf Rotterdams Philharmonisch Orkest

Het Gergiev Festival Rotterdam heeft getracht alle rechthebbenden te achterhalen.

Het Gergiev Festival Rotterdam is een productie van het Rotterdams Philharmonisch Orkest (www.rpho.nl).

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

49

chef-dirigentYannick Nézet-Séguin

eredirigentValery Gergiev

eerste vioolKees HülsmannIgor GruppmanBart VandenbogaerdeBenzion ShamirEdward LeCouffeAesil KimItamar ShimonArno BonsMireille van der WartShelly GreenbergCor van der LindenRachel BrowneMaria DingjanJanwillem ToebesMarie-José SchrijnerNoëmi BoddenPetra VisserSophia TorrengaAnnelieke van BeestLoortje van den Brink

tweede vioolMieke BiestaCharlotte PotgieterMisha FurmanFrank de GrootNonna KnuuttilaAgnes TönköZsofia KissMieke BruijningEbred ReijnenTomoko HaraElina Hirvilammi-StaphorsiusJun Yi DouBob BruynLaurens van VlietLetizia SciaroneEefje HabrakenMaija Jaatinen

altvioolRon EphratAnne HuserMaartje van RheedenMichel DobrowolskiCoen van der HeideWilbert ScheifesDavid CoxAlison EwerKerstin BonkAlexander PrummelJanine BallerFrancis Saunders

Anne MelseGaëlle BayetGalahad Samson

violoncelloMarien van StaalenFloris MijndersWladislaw WarenbergJoanna PachuckaRob HagemanToshifumi WakiEekje HoenderdaalGeneviève LeCouffeMario RioGé van LeeuwenEelco BeinemaCarla SchrijnerPepijn Meeuws

contrabasPeter LuitMatthew MidgleyYing Lai GreenHarke WiersmaRobert FranenbergPeter LeerdamJonathan FocquaertSamuel Alcántara BelisarioJoost Maegerman

fluitJo HagenJuliëtte HurelDésirée Woudenberg

fluit/piccoloWim Steinmann

hoboRemco de VriesKarel SchoofsHans CartignyAnja van der Maten

hobo/engelse hoornRon Tijhuis

klarinetJuliën HervéJan Jansen

klarinet/basklarinetRomke-Jan Wijmenga

fagotBram van SambeekPieter NuyttenMarianne PrommelAnna Moe

fagot/contrafagotHans Wisse

hoornMartin van de MerweBob StoelNico van VlietJos BuurmanWendy LeliveldRichard Speetjens

trompetAd van ZonAndré HeuvelmanArto HoornwegSimon WierengaJos Verspagen

trombonePierre VoldersAlexander VerbeekRemko de Jager

bastrombone/contrabastromboneBen van Dijk

tubaHendrik-Jan Renes

pauken/slagwerkRandy MaxDanny van de WalHuub RighartsRonald EntMartin Baai

harpCharlotte Sprenkels

assistent-dirigent tijdens Gergiev FestivalMichael Francis

Staf Rotterdams Philharmonisch Orkest en Gergiev Festival

algemeen directeurJan Raespersoonlijk assistenteSylvia van der Graafsecretaris/ tourneemanagerDaniël Rosenquistproductieleider Gergiev Festival Maren SliekeradviseurPieter Pryck

artistieke zaken artistiek managerMichael Fineartistic administratorAlie MinkproducentMerlijn Harms

artistiek coördinator Gergiev FestivalHenriette Straub coördinator educatieKatinka Reindersmedewerker educatieSuzanne OvervoordebibliothecarisGuillaume Maessen assistenteSuzanne Overvoorde

orkestinspectiemanager orkestzaken/orkestinspecteurHelga van Renesse plv. orkestinspecteurDavid EijlanderassistenteElly van Sliedregtassistent proefspelenPieter van der Peijl orkestbodeFrans van Gelder

personeelszakenHR-managerSandra van Leeuwenmedewerker personeelszakenMonique van der Waartlogistiek medewerkerMichel Berkelaar

financieel-economische zakenfinancieel managerArie van Dongenfinancieel medewerkersHidde FrankenaHarry de GraafSjanie van der Velden-Boertje

sponsoring en relatiebeheermanager sponsoring en relatiebeheerMargot PalmenmedewerkersLisanne BrandsmaRachelle Harel

marketing & communicatiemanager marketing & communicatieAriadne Veenhuizentekstschrijver/communicatieadviseurBart Dielscördinator marketing & communicatieEsmeralda Wenasmedewerker pers & communicatieNancy Tulnermedewerker algemene zakenRegina den Ouden

IntradaHenriette Straub

bespreekbureauRini Klaassen Pauline van der Vlugt

secretariaat vereniging vriendenPetra Roozendaal

rotterdams philharmonisch orkest

gergie

v f

estiv

al r

otterdam

hem

el e

n a

arde,6-13

septem

ber2008

50

Hemel en Aarde, licht en donker, heilig en heidens, zwart en wit – het zijn tegenstellingen die tot de verbeeldingspreken. Studenten van de Willem de Kooning Academie Hogeschool Rotterdam hebben het thema van het Gergiev Festival 2008, Hemel en Aarde, in beeld omgezet. Hun foto’s (tweeluiken) sieren, net als vorig jaar, deramen van de foyer van de Grote Zaal van de Doelen.

Een van die studenten is Halil Turaçtemur. Over zijn tweeluik schrijft hij: ‘Ik was met mijn neefje van 17 mee omzijn haar te laten knippen bij de Kocatepe moskee, op het Afrikaanderplein in Rotterdam Zuid. Nog nooit eerderwas ik daar geweest. De moskee is gevestigd in een oud, maar zeer inspirerend en geheimzinnig pand. De plekfascineerde me. Gelukkig had ik mijn camera bij me en ik besloot een kijkje te nemen in het gebouw. In het midden van het gebouw was een prachtig trappenhuis. Ik begon foto’s te schieten. Op de eerste verdie-ping aangekomen, zag ik in de verte twee oude mannen die de Koran lazen. Stiekem nam ik een foto. Onderwegnaar de volgende verdieping kwam ik een verdwaalde vogel tegen die steeds weer iets verder weg vloog naarmateik dichterbij kwam. Het leek alsof hij wilde dat ik hem zou volgen. Dat deed ik. Zo kwam ik uiteindelijk in een verlaten, lege ruimte terecht. De vogel was opgesloten en kon nergens naar buiten. Hij zat stil voor een raam dat op een kiertje stond. Mijn pogingen om hem naar buiten te helpen – terug naar de vrijheid – mislukten keer op keer. Uiteindelijk vloog hijterug naar het trappenhuis. Wat er verder met hem is gebeurd, of hij zijn weg uit het gebouw heeft kunnen vinden,weet ik niet.Eenmaal thuis bekeek ik mijn foto’s en vond ik een gelijkenis tussen de foto van de verdwaalde vogel en de lezende moslimmannen – ze zoeken allen de weg naar de hemel.’

Hemel en Aarde in beeld gevangen

Foto's pagina 2 en pagina 51: Halil Turaçtemur

Stichting Swart-van Essen

Van Cappellen Stichting

Stichting Kleijn Van Willigen-GoddardJ.E. Jurriaanse StichtingStichting Bevordering van Volkskracht

Van Ommeren -De Voogt Stichting

Stichting Organisatie van Effectenhandelaren te Rotterdam

Stichting Animus Donandi

mediapartners prefered partner

fondsen

Gergiev Festival Business Lounge

hoofdsponsors

www.gergievfestival.nlHet Gergiev Festival Rotterdam is een productie van het Rotterdams Philharmonisch Orkest (www.rpho.nl).

Stichting Thurkow Fonds