GIỚITHIỆU

PHẦNICONNGƯỜIVÀECON

Chương2CHỐNGLẠICÁMDỖ

Chương3TÂMLÝBẦYĐÀN

Chương4KHINÀOCHÚNGTACẦNMỘTCÚHÍCH?

Chương5KIẾNTRÚCLỰACHỌN

PHẦNIITIỀNBẠC

Chương7ĐẦUTƯCHẤTPHÁC

PHẦNIIISỨCKHỎE

Chương9CÁCHNÀOĐỂTĂNGSỐLƯỢNGNGƯỜIHIẾNTẠNG?

Chương10HÃYCỨULẤYHÀNHTINHCHÚNGTA!

PHẦNIVQUYỀNTỰDO

Chương12NÊNCHĂNGBUỘCBỆNHNHÂNMUAVÉSỐ?

PHẦNVSỰMỞRỘNGVÀNHỮNGÝKIẾNTRÁICHIỀU

Chương14NHỮNGÝKIẾNTRÁICHIỀU

Chương15LỰACHỌNTỐIƯU

GIỚITHIỆUEbookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

QuánăntựphụcvụCarolynlàgiámđốccủamộtcôngtychuyêncungcấpthựcphẩm

chomộtchuỗitrườnghọctạimộtthànhphốlớn.Côchịutráchnhiệmcungcấpthứcăntạihàngtrămngôitrườngvớihàngngàncôcậuhọctrònhỏănuốngtrongcáctiệmăncủacômỗingày.Carolynthườngxuyêntổchứcnhữngbuổihuấnluyệnvềkiếnthứcdinhdưỡng(côcóbằngthạcsĩcủamộttrườngđạihọccônglập)chonhânviêncủamình.Côthuộcloạingườinăngđộngsángtạovàthíchnghĩvềmọithứtheophongcáchphitruyềnthống.

Mộtbuổichiềunọ,bênchairượuvanghảohạng,côvàanhbạnAdam,mộtnhàtưvấnquảntrịđịnhhướngthốngkêbỗngnảyramộtýtưởngmớilạ:Khôngcầnthayđổithựcđơnhàngngày,liệubọntrẻtrongcáctrườnghọcmàcôphụcvụcóbịtácđộngvàthayđổiquyếtđịnhchọnmónănquacáchtrưngbàyhaykhông?Rồicôchọnmộtsốtrườnglàmthínghiệm.Nơithìcôbàymóntrángmiệngratrướccácmónchính,nơilạidọnracuốicùng,cónơilạixếpthànhmộtdãyriêng.Vịtríbàycácmónăncũngkhácnhaugiữacáctrường:nơithìmónkhoaitâychiênđượcbàyởđầubàn,nơithìnhữngthanhcà-rốtđượctrưngbàytrướcvàngangtầmmắtcủacácem.

Quakinhnghiệmthiếtkếtrưngbàysảnphẩmchocácsiêuthị,Adamchorằngkếtquảthuđượcsẽrấtngoạnmục.Vàanhđãđúng.Chỉđơngiảnthiếtkếlạitiệmăn,Carolyncóthểlàmtănghoặcgiảmsốlượngthứcănbánrađến25%!Từđó,côrútrađượcbàihọclớn:họcsinhtiểuhọc,cũnggiốngnhưngườilớn,cóthểbịtácđộnglớnbởinhữngthayđổinhỏcủahoàncảnh.Sựảnhhưởngđócóthểtốthoặcxấu.Chẳnghạn,Carolynbiếtrõcôcóthểtănglượngtiêuthụcácloạithứcăncólợichosứckhỏevàgiảmnhữngmónkhôngtốtchosứckhỏe.

Giờđây,Carolyntinrằngcôđangnắmtrongtaymột“quyềnlực”

lớnđểtácđộngđếnnhữngthứmàbọntrẻănhàngngày.Carolynđangcânnhắcvềnhữngviệccôcóthểlàmvớiquyềnlựcmớinày.Dướiđâylàmộtvàiđềnghịtừphíabạnbèvàcảnhữngngườilàmviệccùngcô:

1.Bàycácmónănsaochohọcsinhđượchưởnglợiíchcaonhất.

2.Giúpviệcchọnthứcănđượcthựchiệnmộtcáchngẫunhiên.

3.Cốsắpxếpcácmónăntheođúngcáchbọntrẻtựchọnkhikhôngcósựcanthiệpnào.

4.Tốiđahóadoanhsốbánhàngđốivớicácnhàcungcấpmuốnđềnghịnhữngkhoảnhoahồngcaonhất.

5.Tốiđahóalợinhuận,vàchấmhết.

Phươngán1rõrànghấpdẫn,nhưngcóphầnápđặt,thậmchímangtínhgiatrưởng.Phươngán2cóthểxemlàcôngbằng,hợplývàtrunglập.Phươngán3dườngnhưlàmộtnỗlựcđángkhenkhicốtránhlốitiếpcậnápđặt:bắtchướccáchchọnmónăncủabọntrẻ.Nếuchịukhósuynghĩmộtchútthìphươngánnàycũngkhôngdễthựchiện,vìtheoAdam,bọntrẻchọnmónăntheothứtựtrưngbày.Vậyđâulàtiêuchílựachọncủacáchọcsinhtiểuhọc?LiệucóýnghĩagìkhôngkhinóirằngCarolynphảitìmhiểutrướcxembọntrẻthườngchọnnhữnggì?Ngoàira,trongmộttiệmăntựphụcvụ,chúngtakhôngthểtránhmộtsốkiểutrưngbàynàođó.

Phươngán4cóthểthuhútsựchúýcủanhữngngườithíchlợidụngcôngviệccủaCarolynvàdùngmánhkhóeđểđảolộnthứtựcácmónănnhằmđạtmụctiêukinhtế.NhưngCarolynlàngườiuytínvàtrungthựcnêncôkhôngđểýđếnphươngánnày.Cuốicùng,phươngán5,giốngphươngán2và3,chothấycósứchấpdẫnriêngcủanó,đặcbiệtnếuCarolynnghĩrằngmộttiệmănhiệuquảnhấtlàtiệmlàmranhiềutiềnnhất.NhưngCarolyncóthậtsựmuốntốiđahóalợinhuận,trongkhilạilàmchosứckhỏecủacácemhọcsinhsútkémđibởinhữngloạithựcphẩmkhônglànhmạnh?

Carolynlàngườimàchúngtôigọilànhàkiếntrúclựachọn.Côngviệccủanhàkiếntrúclựachọnlàthiếtlậpcácphạmvihayhànhlangđểngườikhácraquyếtđịnh.Ởgócđộnày,hầunhưtấtcảchúngta

đềulànhữngnhàkiếntrúclựachọn,nhưngđaphầnchúngtakhôngnhậnrađiềuđó.Nếubạnlàbácsĩvàbạnphảimôtảcácphươngánđiềutrịkhácnhauchomộtbệnhnhân,khiđóbạnđãlàmộtnhàkiếntrúclựachọnrồiđó.Nếubạnthiếtkếmộtbiểumẫuđểnhânviêncủabạnđánhdấuchọnphươngántiếtkiệmhưubổnghaybảohiểmytế,bạnlànhàkiếntrúclựachọn.Nếubạnlàmộtbậcphụhuynhđangtraođổivớiconcáicácphươngánchọntrường,bạnlànhàkiếntrúclựachọn.Nếubạnlàngườibánhàng,bạnđươngnhiênlàmộtnhàkiếntrúclựachọn.

Cónhữngđiểmtươngđồnggiữakiếntrúclựachọnvàcáchìnhthứctruyềnthốnghơncủakiếntrúc.Mộttrongnhữngđiểmtươngđồngđólàkhôngcócáigọilà“trunglập”trongkiếntrúc.Vídụ,mộtkiếntrúcsưđượcmờithiếtkếmộttòanhàđểlàmhọcviệnvới120phònglàmviệc,12phònghọpnhỏ,8giảngđường…tạimộtđịađiểmchotrước,cùngvớihàngtrămquytắcvềchuẩnxâydựng,thẩmmỹvàtínhtiệndụng.Saukhitậphợpđủthôngtin,vịkiếntrúcsưnọsẽtrìnhbảnvẽtòanhàvớiđầyđủcửachính,cửasổ,cầuthang,hànhlang,phòngvệsinh…Mộtkiếntrúcsưgiỏisẽbiếtrõphòngnàođặtởđâuđểtạophongthủytốtnhấtchotòanhà,cũngnhưnhữngngườisửdụngnó.Mộttòanhàđẹpkhôngchỉđạtcácyêucầuvềthẩmmỹ,màcònđạtcảyêucầuvềcôngnăng.

Nhưchúngtasẽnhìnthấy,nhữngchitiếtnhỏvàdườngnhưkhôngđángkểlạicótácđộnglớnđếnsựlựachọncủaconngười.Quytắcphổquátlà“mọithứđềucónguyêndohayduyêncớcủanó”.Trongnhiềutrườnghợp,sứcmạnhcủanhữngchitiếtnhỏlạixuấtpháttừsựtậptrungchúýcủangườisửdụngtheocáchướngdẫncụthể.HệthốngphòngvệsinhdànhchoquýôngởPhitrườngSchiphol,Amsterdam,HàLan,làmộtvídụtiêubiểu.Ởđó,ngườitachokhắchìnhmộtconruồiđenvàotừngbồntiểu.Dườngnhưcácôngthườngkhôngchúýlắmmỗikhisửdụngphòngvệsinhnêncácbồntiểuthườngkhádơbẩn.Nhưngnếunhìnthấy“mụctiêu”thìhọsẽchúýhơnvàhànhđộngchínhxáchơnnhiều.TheoAadKieboom,nhàkinhtếhọc,ngườiđềraýtưởngnày,kếtquảthậtlàkỳdiệu.“Nếucácquýôngnhìnthấyconruồi,họsẽ“nhắm”thẳngvàonó!”.CáccộngsựcủaKieboomđãtiếnhànhnhiềuthínghiệmtươngtựvàkhámphárarằnglượngnướctiểuvươngvãirangoàigiảmđến80%!

Sựhiểubiếtsâusắcrằng“mọithứđềucónguyêndocủanó”vừalàmtalạnhcảngười,vừalàmtanhậnrađượcmộtquyềnnăngtiềm

ẩnlớnlao.Nhữngkiếntrúcsưgiỏiđềubiếtrằnghọcóthểkhôngthiếtkếđượcnhữngtòanhàhoànhảo,nhưnghọcóthểtạoranhữnglựachọnmanglạilợiíchchongườisửdụng.Chẳnghạn,cácchiếunghỉgiữacầuthanggiúpngườitacócơhộidừnglạinghỉchânvàtròchuyệnvớinhau-cảhaimụcđíchnàyđềurấtđượchoannghênh.Vàgiốnghệtnhưcácnhàkiếntrúcxâydựngvớinhữngcôngtrìnhcụthể,Carolyncũngcónhữngcáchtrưngbàymónănđặcbiệtsaochocáchọcsinhnhỏtuổicủachúngtacósựlựachọntốtnhấtchosứckhỏecủachúng.ChúngtanóirằngCarolynđãtácđộngđếnhànhvilựachọncủahọcsinh.Côđãhíchvàocácem.

Chủnghĩagiatrưởngtựdo(1)Nếumọithứđềucóýnghĩariêngcủanóthìbạncónghĩrằng

Carolynnêntậndụngmọicơhộiđểhíchcácemhọcsinhlựachọnnhữngmónăncólợichochúngkhông?NếubạnchọnPhươngán1,chúcmừngbạnđãđếnvớimộtkháiniệmmới:Chủnghĩagiatrưởngtựdo.

Chúngtôirấtýthứcrằngthuậtngữnàysẽkhôngđượcbạnđọcđónnhậnngayvìdườngnhưhaitừnàykhikếthợpvớinhaulạigâyramộtsựmâuthuẫn:giatrưởngnhưngtựdo.Tuynhiên,chúngtôichorằngnếuđượchiểuđúng,kháiniệmnàysẽphảnánhmộtcáchchínhxácnhữnghiểubiếtchungnhấtcủaconngười,vàtừghépnàycósứchấpdẫnlớnhơnnhiềusovớikhicácthànhphầncủachúngđứngriênglẻ.Cólẽrắcrốiduynhấtmàthuậtngữnàygặpphảilànóbịnhữngkẻgiáođiều“làmkhó”!

Nghĩatựdotrongkháiniệmmớicủachúngtanằmởsựkhẳngđịnhrằngconngườiphảiđượctựdolàmđiềuhọmuốnvàtựdotừchốinhữngthứhọkhôngmuốn.Ởđây,chúngtôixinmượnlờicủanhàkinhtếhọcvĩđạiMiltonFriedman(1912–2006)đểnóirằngnhữngngườitheochủnghĩagiatrưởngtựdoluônkêugọitraoquyềntựdolựachọnchoconngười.Chúngtôicốgắngthiếtkếcácchínhsáchcókhảnăngduytrìhoặctăngcườngquyềntựdolựachọnchomọingười.Khisửdụngtừtựdođểbổnghĩachochủnghĩagiatrưởng,chúngtôichỉđơngiảnmuốnđềcậpđếnvấnđềgiữgìnquyềntựdo,vàchúngtôithựcsựđãlàmđiềuđó.Nhữngngườitheochủnghĩagiatrưởngtựdoluônmuốntạođiềukiệndễdànghơncho

ngườikhácthựchiệnnhữnggìhọmuốntheocáchcủahọ,cũngnhưkhôngbaogiờgâytrởngạiđốivớinhữngngườimuốnthựchiệnquyềntựdocủamình.

Chủnghĩagiatrưởngnóirằngviệccácnhàkiếntrúclựachọntácđộngđếnhànhvicủangườikhácđểhọcóthểsốngthọhơn,lànhmạnhhơnvàgiàucóhơnlàhoàntoànhợppháp.Theochúngtôi,mộtchínhsáchđượcgọilà“cótínhgiatrưởng”nếunótácđộngđếnquyếtđịnhcủangườilựachọnnhằmgiúphọ(haycuộcsốngcủahọ)trởnêntốtđẹphơn,theocáchhọtựphánđoán.Xemxétkếtquảtừnhiềucuộcnghiêncứukhoahọc,chúngtôinhậnthấycánhânmỗiconngườithườngcónhữngquyếtđịnhkémcỏi-nhữngquyếtđịnhmàhọsẽkhôngbaogiờlàmnếuhọthựcsựchúývànắmtrongtayđầyđủthôngtin.

Chủnghĩagiatrưởngtựdolàmộthìnhtháikháctươngđốimềmdẻovàkhôngxâmphạm.Nóthuộcchủnghĩagiatrưởngvìcáclựachọnkhôngbịngăncản,chechắnhoặctạothànhgánhnặng.Nếuaiđóthíchhútthuốc,ănkẹohaychọnmộtgóibảohiểmsứckhỏekhôngphùhợpvớihọthìcácnhàchủnghĩagiatrưởngtựdocũngkhôngbắthọphảilàmngượclại.

Cúhích,nhưcácbạnsẽthấychúngtôisửdụngthườngxuyêntrongsuốtquyểnsáchnày,làbấtkỳphươngdiệnnàocủakiếntrúclựachọncóthểthayđổihànhviconngườinhưngkhôngthayđổisâusắccáclợiíchkinhtếcủahọ.Đểđượcxemlàmộtcúhích,sựcanthiệpphảidễthựchiệnvàkhôngtốnkém.Cúhíchkhôngmangtínhépbuộc.Đặttráicâyngangtầmmắtbọntrẻlàmộtcúhích,nhưngcấmănquàvặtchắcchắnkhôngphảilàmộtcúhích.

ConngườivàEcon:Tạisaonhữngcúhíchcóthểmanglạilợiích?

Nhữngngườiphảnđốichủnghĩagiatrưởngchorằngconngườiluônthựchiệnxuấtsắccáclựachọncủamình,hoặcnếukhôngmuốnnóixuấtsắcthìhọcũnglàmđiềuđótốthơnbấtcứsinhvậtnàokhác.Khôngrõhọđãtừngnghiêncứuvềkinhtếhọchaychưa,nhưngnhiềungườidườngnhưcứbámvàoýnghĩvềhomoeconomicus,hay

conngườikinhtế-mộtkháiniệmmàtừngngườitrongchúngtathườngnghĩvàchọnđúngnhưthế,vàthếlànóphùhợpvớihìnhảnhgiáokhoacủaconngườiđượccácnhàkinhtếhọcđịnhnghĩa.

Nếubạnđọccácsáchgiáokhoavềkinhtếhọc,bạnsẽthấyconngườikinhtếcócáchtưduygiốngnhưEinstein,cókhảnănglưutrữthôngtinnhưmáychủBigBluecủaIBMvàthểhiệnsứcmạnhýchícủahọnhưMahatmaGandhi.Nhưngconngườichúngtôiđềcậpởđâykhôngphảithế.Conngườicủachúngtôihaybịbốirốitrướcmộtphépchiacónhiềuchữsố,nếulúcđóhọkhôngcómộtcáimáytínhcầmtay,đôikhihọcònquêncảngàysinhcủavợ/chồngmìnhvàthườngsaytúylúyvàongàyđầunămmới.Họkhôngphảilàhomoeconomicus-conngườikinhtế,màhọlàhomosapiens-conngườitiếnhóa,hayconngườithôngminh.ĐểviệcsửdụngcáctừLa-tinhởmứcngắngọntốithiểu,từđâychúngtathốngnhấtgọihaiđốitượngnghiêncứuảovàthậtnàylàEconvàConngười.

Nguồnthôngtincơbảncủachúngtaởđâychínhlàkhoahọcvềsựlựachọn,baogồmnhữngnghiêncứuthậntrọngcủacácnhàkhoahọcxãhộitronghơnbốnthậpkỷvừaqua.Nhữngnghiêncứuđóđãnêulênnhiềuvấnđềnghiêmtrọngvềtínhhợplýcủarấtnhiềukiểuphánđoánvàquyếtđịnhmàconngườithựchiệnhàngngày.ĐểđượcxemlàEcon,conngườikhôngcầnphảiđưaranhữngnhậnđịnhhoànhảo(điềunàyđòihỏisựtoàntri(2)),nhưnghọcầnđưaranhữngướcđoánkhôngđịnhkiến.Cónghĩalà,ướcđoáncóthểsai,nhưnghọkhôngthểsaimộtcáchcóhệthốngtheomộtchiềuhướngcóthểdựđoánđược.KhôngnhưEcon,Conngười,nhưbạncóthểđoánra,thườngphạmsailầm.Vídụ,“ảotưởnghoạchđịnh”tứclàkhuynhhướnglạcquanphithựctếvềthờigiancầnthiếtđểhoànthànhmộtdựánnàođó.Nhữngaitừngthuênhàthầuphụđềucótrảinghiệmnày:Mọiviệcđềukéodàihơndựđịnhbanđầu,dùrằnghọđãdựtrùtrướcvấnđềvỡkếhoạch.

Hàngtrămcôngtrìnhnghiêncứuđãxácnhậnrằngnhữngdựđoáncủaconngườilàkhônghoànthiệnvàđầyđịnhkiến.Quátrìnhraquyếtđịnhcủahọcũngkhônghoànhảo.Mộtlầnnữahãyxemvídụvềcáiđượcgọilàđịnhkiếnnguyêntrạng-mộttêngọihoamỹchotínhỳtâmlýcủachúngta.Vìmộttálýdokhácnhau,màchúngtasắpsửatìmhiểutrongphầnsaucủaquyểnsáchnày,conngườicóxuhướngngảtheođịnhkiếnhaycáclựachọnđãđượcđịnhsẵn.

Chẳnghạn,khimuamộtchiếcđiệnthoạimới,bạnsẽcómộtchuỗilựachọn.Chiếcđiệnthoạicàngthờithượngthìbạncàngđốimặtvớinhiềulựachọnhơn,từhìnhnềnchođếnnhạcchuông,rồisốlầnđổchuôngtrướckhichuyểnsangtínhiệuhộpthưthoạihaytừchốinhậncuộcgọimộtcáchlịchsự…Trongmỗilựachọnnhưthế,nhàsảnxuấtđềuthiếtlậpmộtmặcđịnhvàthườngthìkháchhàngluônchọncácmặcđịnhấy,dùrằngtiếngchuôngmặcđịnhcóâmđộlớnhơnnhiềusovớikỳvọngcủabạn.

Từđây,cóhaibàihọcđượcrútra:Mộtlàđừngbaogiờđánhgiáthấpsứcmạnhcủatínhỳtâmlý.Thứhai,sứcmạnhđócóthểđượckhaitháctheohướngcólợi.Nếucáccôngtytưnhânvàcácđịnhchếnhànướcchorằngmộtchínhsáchnàođómanglạikếtquảtốthơn,họcóthểtácđộngđếnkếtquảbằngcáchthiếtlậpmộtmặcđịnh,chẳnghạnđểnhữngngườilàmcôngănlươngcónhữnglựachọntốthơnchokếhoạchtiếtkiệmhưubổnghaygóibảohiểmytếcủahọ,kểcảvấnđềhiếntạngvàcấyghépnộitạngđangtrongtìnhtrạngđầytranhcãihiệnnay.

Kếtquảcủanhữngphươngánmặcđịnhđượccânnhắckỹlưỡngchỉlàmộtminhhọachoquyềnlựcnhẹnhàngcủanhữngcúhích.Theođịnhnghĩacủachúngtôi,cúhíchlàbấtcứnhântốnàolàmthayđổimộtcáchcóýnghĩahànhvicủaConngười,dùcóthểbịcácEconbỏqua.Econhànhđộngtheolợiíchkinhtế.Vớihọ,nếuchínhphủtăngthuếbánhkẹothìhọsẽmuaítbánhkẹođi,chứhọkhôngbịchiphốibởithứtựcácmặcđịnhđượcthiếtkếtrongkiếntrúclựachọn.Conngườicũngbịtácđộngbởilợiíchkinhtế,nhưnghọlạibịchiphốibởicảnhữngcúhích.Vậy,bằngcáchápdụngcảlợiíchkinhtếvànhữngcúhích,chúngtacóthểcảithiệnkhảnăngthayđổicuộcsốngcủaconngườivàgópphầngiảiquyếtnhiềuvấnđềlớncủaxãhội.Vàđiềuquantrọnglàchúngtacóthểlàmđiềuđótrongkhivẫnbảođảmđượcquyềntựdolựachọncủamọingười.

Mộtgiảthiếtsaivàhaikháiniệmnhầmlẫn

Rấtnhiềungườibảovệquyềntựdolựachọnphảnđốigaygắtmọihìnhthứccủachủnghĩagiatrưởng.Họmuốnnhànướcphải

traochocôngdânquyềntựdolựachọntuyệtđối.Mộtchínhsáchtiêuchuẩnphảicungcấpđủsốlượnglựachọnnhưcóthểvàtạođiềukiệnđểngườidânchọnphươngánhọcholàtốtnhất.Ýnghĩatốtđẹpcủacáchnghĩnàylàđưaramộtgiảiphápđơngiảntrướcnhiềuvấnđềphứctạp:TỐIĐAHÓA(sốlượngphươngánkhácnhau)CÁCLỰACHỌN.Chấmhết!Trongnhiềulĩnhvực,tốiđahóalựachọntrởthànhmộtcâuthầnchútronghoạchđịnhchínhsách.Đôikhiphươngánthaythếduynhấtchocâuthầnchúnàylàmộtquyđịnhbắtbuộccủachínhphủvốncónguồngốctừcâu"MộtCỡChoMọiNgười”(3).Nhữngngườiủnghộtốiđahóacáclựachọnkhôngnhậnracómộtkhoảngcáchlớngiữachínhsáchcủahọvàquyđịnhbắtbuộccủanhànước.Họphảnđốichủnghĩagiatrưởngvàhọhoàinghisứcmạnhcủanhữngcúhích.Chúngtôitinrằngsựngờvựccủahọđãdựavàomộtgiảthiếtsaivàhaikháiniệmnhầmlẫn.

Giảthiếtsailànóirằnghầuhếtmọingười,hầunhưmọilúc,đềucónhữnglựachọnphùhợpnhấtvớilợiíchcủahọ,hoặcchíitcũngtốthơnlựachọncủanhữngngườikhác.Chúngtôikhẳngđịnhgiảthiếtnàylàsai,thựcra,phảinóilàhiểnnhiênsai.

Giảsửcómộtngườimớibiếtchơicờvàanhtađấuvớimộttaycờlãoluyện.Chắcchắnlàngườimớibiếtchơisẽthuangayvìnhữngnướcđi(lựachọn)hạsáchcủamình.Trongnhiềulĩnhvực,đaphầnkháchhànglànhững“taycờnonnớt”,nhưnglạiphảiđươngđầuvớinhữngbộócchuyênnghiệptrongviệcthiếtkếsảnphẩmvàbánhàng.Việckháchhànglựachọntốt,xấuthếnàolàvấnđềthuộcvềkinhnghiệm.Nhưngcóthểnóirằngngườitasẽcónhữnglựachọnxuấtsắctrongnhữnglĩnhvựcmàhọcókinhnghiệm,cóđầyđủthôngtinvànhậnđượcnhữngphảnhồikịpthời.Nhưkhichọnhươngvịkemchẳnghạn.Ngườitaluônbiếtmìnhthíchkemsô-cô-la,va-ni,cà-phêhaycamthảo…Ngượclại,họsẽchọnkémhơntrongnhữnglĩnhvựchọkhôngcókinhnghiệm,khôngcóthôngtinđầyđủvàchỉnhậnđượcnhữngphảnhồichậmchạphoặckhôngthườngxuyên,chẳnghạnkhichọngiữatráicâyvàkem,giữagóibảohiểmytếphùhợphaymộtdanhmụcđầutưđadạngvàhiệuquả...Nếubạnđượctraocho50phươngánđiềutrịkhácnhau,bạnsẽchọnphươngánnào?Vìvậy,chotớikhinàoconngườicònkhôngcónhữnglựachọnhoànhảothìmộtvàithayđổitrongkiếntrúclựachọncòncóthểlàmchocuộcsốngcủahọtrởnêntốtđẹphơn.

Tiếptheo,kháiniệmnhầmlẫnđầutiênlàýkiếnchorằngcóthể

tránhđượcviệcgâyảnhhưởngđếnsựlựachọncủangườikhác.Trongnhiềutìnhhuống,mộttổchứchaymộtngườinàođóphảicómộtlựachọnlàmảnhhưởngđếnhànhvicủangườikhác.Cónghĩalàkhôngthểtránhviệchíchvàohọtừmộthướngnàođó,vàbấtkểcóchủđíchhaykhông,nhữngcúhíchnhưthếchắcchắnsẽtácđộngđếnnhữnggìhọlựachọn.Mộtsốcúhíchkhôngchủđíchnhưnglạichonhữngkếtquảđángngạcnhiên.Vídụ,cácchủcôngtycóthểquyếtđịnhtrảlươnghàngthánghaymỗihaituầnmàkhôngcóýđịnhtạoramộtcúhíchnào,nhưnghọrấtngạcnhiênkhibiếtrằngnhânviênsẽtiếtkiệmđượcnhiềuhơn,nếuhọđượcnhậnlươngmỗihaituần,vìsẽcóhailầntrongnămhọsẽđượcnhậnlươngbalầntrongmộttháng!

Kháiniệmnhầmlẫnthứhailàchủnghĩagiatrưởngluôngắnliềnvớisựépbuộc.Trongvídụvềtiệmănởtrên,việclựachọnthứtựsắpxếpcácmónănkhônghềépmộthọcsinhbấtkỳphảinhậnmộtkhẩuphầncụthểnàocả.Liệucóngườinàophảnđốiviệcbàytráicâyvàrautrộntrướcmóntrángmiệngnhằmkhuyếnkhíchbọntrẻănnhiềutáohơnvàănítbánhngọthơn?Câuhỏinàycógìkháckhông,nếuđốitượnglànhữnghọcsinhlớntuổihơn,cácemthiếuniên,thậmchícảngườilớn?Bởikhôngcósựcưỡngépnàoởđâynênchúngtôinghĩrằngmộtvàihìnhthứccủachủnghĩagiatrưởnglàcóthểchấpnhậnđược,ngaycảđốivớinhữngngườitrungthànhnhấtvớiquyềntựdolựachọn.

Trongcáclĩnhvựckhácnhaunhưtiếtkiệm,hiếntạng,vàchămsócsứckhỏe,chúngtôisẽđưaramộtsốđềnghịcụthểnhằmbámsátphươngphápchungcủamình.Docáclựachọnhoàntoànkhôngbịhạnchế,nênnguycơtừnhữngthiếtkếvớvẩnhaysailầmsẽđượcgiảmthiểu.

Quyềntựdolựachọnchínhlàláchắnbảovệtốtnhấttrướcnhữngkiếntrúclựachọntồi.

ThựchànhkiếntrúclựachọnCácnhàkiếntrúclựachọncóthểcảithiệnđángkểcuộcsốngcon

ngườibằngcáchthiếtkếnhữngmôitrườngthânthiệnvớingườidùng.Nhiềucôngtythànhcôngthườnggiúpđỡngườikhác,hoặc

chínhhọthànhcôngtrênthươngtrườnglànhờlýdonày.Đôikhikiếntrúclựachọnrấtdễnhìnthấyvàcảngườichủlẫnngườitiêudùngđềuhàilòngvớikiếntrúcđó.(iPodvàiPhonelànhữngvídụđiểnhình,khôngchỉvìchúngđượcthiếtkếtaonhã,màcòncónhữngtínhnăngrấtdễsửdụngvàthânthiệnvớingườidùng).Cũngcólúckiếntrúclựachọntựnhiênxuấthiệnvàcóthểhưởnglợitừsựchúýcẩnthận.

LấyvídụngaychínhtrườngĐạihọcChicagocủachúngtôi.Nhưnhiềunhàsửdụnglaođộngquymôlớnkhác,trườngchúngtôithựchiệnmộtchươngtrìnhtiếtkiệmhưubổngvàbảohiểmytế“đăngkýmở”vàotháng11hàngnăm,khiđónhânviêncóquyềnthayđổicáclựachọncủahọvàđăngkýlại.Toànthểnhânviênđượcyêucầuđăngkýtrựctuyếntrêntrangwebcủatrường.Tuynhiên,họcũngnhậnđượcthưgiớithiệuvềchươngtrìnhvàthưnhắcnhởđượcgửiquađườngbưuđiệnvàquaemail.

Vìnhânviêncũnglàconngườinênmộtsốtronghọquênđăngnhậpvàomạngđểđăngkýlại.Vìthế,cầnphảiquyếtđịnhmộtphươngánmặcđịnhchonhữngngườibậnrộnvàhayquên.Đểđơngiản,giảsửcóhaiphươngáncóthểthaythếnhau:mộtmặcđịnhlà“khôngthayđổi”vàmặcđịnhkialà“thayđổi”.Nhàkiếntrúclựachọnsẽquyếtđịnhnhưthếnào?

GiảsửJanetcókhoảnđónggópvàoquỹtiếtkiệmlươnghưunămtrướclà1.000đô-lavàcôcóhailựachọntrongnămnay:hoặctiếptụcđóng1.000đô-lanhưnămngoái,hoặckhôngđóngđồngnàocả.NhữngngườitheochủnghĩagiatrưởngtựdosẽthiếtlậpmặcđịnhbằngcáchhỏiJanetxemcôthíchchọnphươngánnào.Dùcáchnàykhôngphảilúcnàocũngdẫnđếnmộtlựachọnrõràng,nhưngnóchắcchắntốthơnviệcchọnmộtmặcđịnhngẫunhiên,haynóicáchkháctạomộtmặcđịnh“nguyêntrạng”hay“trởvềsố0”chotấtcảmọithứ.

Chúngtôitừngcómộtcuộchọpvớibađạidiệncaonhấtcủacácphòngbancóliênquantrongtrườngđểbànvềvấnđềthiếtlậpcácmặcđịnh.Vôtìnhhômấylàngàycuốicủathờihạnđăngkýlạitheochươngtrìnhmởđãnóiởtrên.Tôiđãhỏicácvịđạidiệnxemhọcónhắcnhởnhânviêncủamìnhvềhạnchótnàyhaykhông.Mộtngườiđápanhtasẽlàmchuyệnnàyngaysaucuộchọpvàbảoanhtarấtvuivìđượcnhắcnhở.Mộtngườikhácnóirằnganhtahoàntoànquên

bẵngvụnàyvàngườithứbatrảlờianhtahyvọngvợmìnhđãgửithôngbáonhắcnhởđếnnhânviên!Trởlạivấnđềlậpmặcđịnh.

Đầutiên,chúngtôichọnmặcđịnh“trởvềsốkhông”,tuynhiênnghĩlạichúngtôinhậnthấycáckhoảnđónggópvàochươngtrìnhcóthểdừnglạibấtcứlúcnàonêncuốicùngchúngtôithốngnhấttốthơnhếtlàchuyểnsangmặcđịnhnguyêntrạng“giốngnhưnămtrước”.Chúngtôitựtinrằngnhiềuvịgiáosưđãngtrísẽđượchưởngmộtquỹhưubổngcánhânthoảimáihơnvớimặcđịnhnày.

Vídụtrênminhhọachocácnguyêntắccơbảncủamộtkiếntrúclựachọntốt.Ngườilựachọnlàconngười,vìvậy,cácnhàthiếtkếnênlàmsaođểcuộcsốngcàngdễdàngcàngtốt.Gửithôngbáonhắcnhởvàsauđócốgắngtốithiểuhóachiphíđốivớinhữngngườivẫnchọnquyếtđịnhthoátrakhỏichươngtrìnhbấtchấpnỗlựckêugọicủabạn(vàcủahọ).Rồibạnsẽthấynhữngnguyêntắcnày(cùngnhiềunguyêntắckhácnữa)cóthểđượcápdụngtrongcảkhuvựctưnhânlẫnnhànước,vàcònrấtnhiềuđiềucóthểlàmngoàinhữnggìđangđượcthựchiệnhômnay.

Mờibạnnhìnhaichiếcbàntronghìnhdướiđây:

Hình1.1–Haicáibàn(phỏngtheoShepard,1990)

Giảsửbạnđangtìmmộtcáibànthíchhợphơnđểlàmbànuốngtràtrongphòngkháchnhàbạn,bạnsẽnóigìvềkíchthướccủahaicáibànnày?Bạnthửđoántỉlệgiữachiềudàivàchiềurộngcủatừngcáibànxemsao.Hãysửdụngđôimắttinhtườngcủabạn!

Nếubạngiốngnhưđasốngườikhácthìbạnsẽnóirằngbànbêntráidàihơnnhiềusovớibànbênphải.Và,tỉlệgiữachiềudàisovớichiềurộngcủabànbêntráivàokhoảng3:1,trongkhibànbênphảilà1,5:1.Nào,mờibạnlấythướcravàđothửtừngcáibàn.Bạnthấythếnào?Kíchthướchaimặtbànlàgiốnghệtnhau.Hãyđolại,nếubạn

muốn,chođếnkhibạnhoàntoànbịthuyếtphục,bởiđâylàmộtvídụvềviệc“thấymàkhôngtin”.KhiThalerđưaravídụnàychoSunsteinvàomộtbữaăntrưachỉcóhaingười,Sunstein,lúcđócólẽcũngcóýnghĩgiốngbạn,đãvơngaymộtchiếcđũađểđo!

Chúngtacóthểkếtluậngìquabàitrắcnghiệmnày?Nếubạn“thấy”bànbêntráidàihơnvàhẹphơnbànbênphải,bạnchắcchắnlàmộtngườibìnhthường.Bạnkhôngcógìsaicả(vâng,ngoạitrừđiềuchúngtavừakhámpháởtrên).Tuynhiên,phánđoáncủabạnrõràngđầyđịnhkiến,nhưngcóthểhiểuđược.Khôngainóirằngbànbênphảihẹphơncả!Khôngnhữngbạnđãnhậnđịnhsai,màbạncòntựtinnóirằngmìnhđúng.Nếumuốn,bạncóthểkiểmchứngđiềunàyvớinhữngngườibìnhthườngkhác,hoặcthậmchílấyvídụnàyramàcácượcvớinhữngngườicómáucờbạctrongmộtquánrượunàođó.

Hình1.2–Mặtbàn(phỏngtheoShepard,1990)

BâygiờbạnhãynhìnvàoHình1.2.Haihìnhnàygiốnghaykhácnhau?Mộtlầnnữa,nếubạnlàngườibìnhthườngvàcóthịlựcbìnhthường,bạnsẽnóihaihìnhnàygiốngnhaunhưhaigiọtnước.ThựcrachúnglàhaimặtbànđượclấyratừHình1.1.Chínhnhữngcáichânbànvàcáchđặtbànlàmchochúngtacócảmgiáchaimặtbànkhácnhau.Nhưvậy,việcbỏbớtnhữngchitiết“đánhlừa”thịgiácsẽmanglạiướcđoánchínhxácchochúngta.

Haihìnhnàychothấysựthấuhiểusâusắcmàcácnhàkinhtếhọchànhvivaymượntừcácnhàtâmlýhọc.Thôngthường,đầuócconngườihoạtđộngrấthiệuquả.Chúngtacóthểnhậnranhữngngườiquensaunhiềunămkhônggặp,hiểuđượcnhữngcungbậcphứctạp

củangônngữvànhắmmắtchạymộtmạchxuốngcầuthangmàkhôngbịngã.Vàingườitrongchúngtacóthểnói12thứtiếng,cảithiệncôngsuấtlàmviệccủamộtchiếcmáyvitínhhaythậmchíphátminhracảthuyếttươngđối!

Tuynhiên,ngaycảEinsteincólẽcũngbịđánhlừabởihaicáibànnày.Điềuđókhôngcónghĩalàđầuócchúngtađanggặptrụctrặc,màchỉchothấysựhiểubiếtcủachúngtavềhànhviconngườicóthểđượccảithiệnquasựđánhgiáđúngviệchọthườngphạmsailầmmộtcáchhệthống.

Đểcóđượcnhậnthứcđó,chúngtacầncónhữnghiểubiếtcơbảnvềmộtvàikhíacạnhtưduy.ChínhsựhiểubiếtvềcơchếnhậnthứchìnhảnhcủanãobộđãgiúpRogerShepard,mộtnhàtâmlýhọcvàhọasĩ,vẽranhữngcáibànđánhlừathịgiácnóitrên.Ôngcóthểvẽnhữngthứlàmchođầuócchúngtalẫnlộn.Vìvậy,hiểubiếtvềhệthốngnhậnthứcchophépngườikháckhaithácnhữngđịnhkiếnmangnặngtínhhệthốngtrongcáchnghĩcủachúngta.

Cáccơchếvậnhànhcủanãobộkhônghơnsựngớngẩnchútnàocả.Tạisaocólúcchúngtathựchiệnmộtnhiệmvụvôcùngkhókhănmộtcáchhếtsứctàitình,trongkhilúckhácđầuócchúngtalạiquátămtốiđếnmụmẫm?Saukhibịđiếc,BeethoventừngviếtBảnGiaohưởngsố9xuấtthầnđếnmứckhôngthểtinđược,nhưngchúngtasẽkhôngngạcnhiênlắmnếubiếtrằngôngthườngkhôngnhớmìnhđãcấtchìakhóanhàởđâu.

Tạisaomộtngườivừathôngminhlạivừangớngẩn?Rấtnhiềunhàtâmlýhọcvàthầnkinhhọcđãđồngývớinhautrongviệcdiễngiảichứcnăngcủanãobộ,vốngiúpchúngtalýgiảiđượcnhữngchuyệndườngnhưhếtsứctráingượcnày.Đólàsựkhácbiệtgiữahaiphươngthứctưduy:tưduytrựcgiácmangtínhtựđộngvàtưduyphảnxạmangtínhlýtrí(trongngànhtâmlýhọc,haiphươngthứctưduynàyđôikhiđượcgọilàPhươngthứcIvàPhươngthứcII).Nhữngđặcđiểmchínhcủatừngphươngthứcđượcminhhọaqua

Bảng1.1.

Bảng1.1

Haiphươngthứctưduy

Tưduytrựcgiác TưduyphảnxạKhôngkiểmsoát KhôngcầncốgắngLiêntưởng NhanhTiềmthứcCầncókỹnăng CókiểmsoátCầnsựnỗlực SuydiễnChậmTựnhậnthức Theoquytắc

Tưduytrựcgiácdiễnrarấtnhanh,mangtínhbảnnăngvàkhôngliênquangìđếnđiềuchúngtathườngnghĩvềtưduy.Khibạntránhmộtquảbóngbấtngờbaythẳngvềphíabạn,haybạncăngthẳngkhimáybaycủabạnrơivàovùngápsuấtkhôngkhínhiễuđộng,hoặcbạnmỉmcườikhinhìnthấymộtchúcúncondễthương,lúcđóbạnsửdụngtưduytrựcgiác.Cácnhànãohọcnóirằngcáchoạtđộngcủatưduytrựcgiáccóliênquanđếnnhữngvùngcótừrấtsớmcủanãobộ,giốngnhữngvùngnãocủaloàithằnlằnvàchó.

Tưduyphảnxạ,ngượclại,diễnratừtừvàthểhiệntínhtựnhậnthức.Chúngtasửdụngtưduyphảnxạtrướcnhữngcâuhỏinhư“411nhânvới37bằngbaonhiêu?”.Hầuhếtmọingườisửdụngtưduyphảnxạkhicânnhắclộtrìnhcủamộtchuyếnđi,khihọchọnvàotrườngluậthaytrườngkinhdoanh.Trongkhiviếtquyểnsáchnày,chúngtôigầnnhưchỉsửdụngtưduyphảnxạ,nhưngthỉnhthoảngvẫncónhữngýtưởngmớinảyratrongđầukhiđangtắmdướivòisenhoặcđangđidạo,dùlúcđóchúngtôikhônghềnghĩgìtớicuốnsáchmìnhđangviết.

Cólẽnhữngýtưởngđóđếntừtưduytrựcgiác.Nhânđâyxinnóimộtchútvềvấnđềbầucử.Cáccửtridườngnhưchỉdựavàotưduytrựcgiáckhithựchiệnquyềncôngdâncủamình.Vìvậy,cácứngviêntạoấntượngbanđầukhôngtốtđẹphoặccốthắngđượcnhiềuphiếubằngnhữngluậnđiểmphứctạphaycácconsốrốirắmthườnglànhữngngườithấtbại.(4)

HầuhếtngườiMỹđềucókiểuphảnứngtheotưduytrựcgiáckhiđọcnhiệtkếtheođộFahrenheit(độF),nhưnglạisửdụngtưduyphảnxạkhihọnghenhiệtđộtheođộCelsius(độChaybáchphân);cònngườichâuÂuthìngượclại.Ngườinóitiếngbảnngữluônsửdụngtưduytrựcgiác,nhưngthườngchậtvậtnóimộtngônngữkhácthôngquatưduyphảnxạ.Khibạnnóicùnglúchaithứtiếnglàbạnđangsửdụngtưduytrựcgiác.Nhữngkỳthủxuấtsắcvàcácvậnđộngviênchuyênnghiệplànhữngngườicótrựcgiácvôcùngnhạybén.

Nóingắngọn,tưduytrựcgiáclàphảnứngsâuthẳm(haylinhtính,tiềmthức,bạnmuốngọithếnàocũngđược)trongbạnvàtưduyphảnxạlànhữngsuynghĩcóýthứccủabạn.Nhữngcảmnhậnbêntrongcóthểrấtchínhxác,nhưngchúngtathườngphạmsailầmvìquátintưởngvàotưduytrựcgiác.Tưduytrựcgiácnóirằng“máybayđangrunglắc,mìnhsắpchếtđếnnơirồi!”,trongkhitưduyphảnxạbảo“máybaylàphươngtiệnvậnchuyểnrấtantoàn!”.Tưduytrựcgiácnói“conchótolớnấyđịnhcắnmình”,trongkhitưduyphảnxạchorằng“hầuhếtthúcưngđềurấtdễthương!”.Trongcảhaitrườnghợp,tưduytrựcgiácchỉbiếtkêulamộtcáchvôthức.Tưduytrựcgiáckhởiđầumàkhônghềcómộtýtưởnggìvềcáchchơitennishaygolf.Tuynhiên,cầnlưuýrằnghàngngàngiờluyệntậpkhôngngừngmớilàyếutốgiúpcáctaygolfsừngsỏtránhđượcnhữngcúđánhtheophảnxạđểđánhtheotưduytrựcgiáccủahọ.Cũngnhưđốivớicáckỳthủhayvậnđộngviênhàngđầu,nhữngngườibiếtrõmốinguyhạicủaviệc“suynghĩquánhiều”,họbiếthọcóthểchơitốthơnnhờ“niềmtinvàotrựcgiác”haychơitheobảnnăng.Tưduytrựcgiáccóthểđượcrènluyệnbằngsựlặpđilặplại,dùcáchnàytốnrấtnhiềuthờigianvàcôngsức.Mộttrongnhữnglýdonhữngngườiláixetrẻtuổithườnggâytainạnhơnsovớicácbáctàilớntuổilàtưduytrựcgiáccủahọchưađượctậpluyệnđủ,vìthếtrongtìnhhuốngkhẩncấp,họchỉcóthểsửdụngtưduyphảnxạ,vốnchuyểnbiếnsuynghĩthànhhànhđộngchậmhơnnhiều.

Muốnxemtrựcgiáchoạtđộngnhưthếnào,mờibạnlàmbàitrắcnghiệmnhỏdướiđây.Ởmỗicâuhỏi,bạnhãyviếtcâutrảlờiđầutiênxuấthiệntrongtâmtríbạn.Sauđóngừnglạiđểsuyngẫm.

1.Mộtcâygậy(bóngchày)vàmộtquảbóngcógiátổngcộnglà1,1đô-la.Câygậycógiáđắthơnquảbóng1đô-la,vậyquảbónggiábaonhiêu?___xu.

2.5cáimáytrong5phútsảnxuấtra5sảnphẩm,vậy100cáimáysẽlàmra100sảnphẩmtrongbaonhiêuphút?___phút.

3.Tronghồcómộtđámbôngsúng.Mỗingày,đámbôngsúngtănglêngấpđôi.Nếuđámbôngsúngcần48ngàyđểphủđầymặthồthìchúngcầnbaonhiêungàyđểphủđầynửamặthồ?___ngày.

Câutrảlờiđầutiêncủabạnchobacâuhỏitrênlàgì?Hầuhếtmọingườiđáplà10xu,100phútvà24ngày.

Tấtcảđềusai!Nếubạnngừnglạiđểsuynghĩmộtchút,bạnsẽbiếttạisaosai.Nếuquảbónggiá10xuvàcâygậyđắthơnquảbóng1đô-langhĩalàcâygậycógiá1,1đô-la,vàtổngsốtiềncủaquảbóngvàcâygậylà1,2đô-la,chứkhôngphải1,1đô-lanhưđềbàiđãcho.Khôngaichịukhóthửlạixemcâutrảlờiđầutiêncủamình(10xu)đúnghaykhông,nhưngmộtnghiêncứucủaShaneFrederick(2005),ngườigọiloạtcâuhỏinàylàbàikiểmtraphảnxạtheonhậnthức,đãđưarakếtluậnrằngđâylànhữngcâutrảlờiphổbiếncủađasốchúngta,kểcảnhữngsinhviênđạihọcthôngminhnhất.

Câutrảlờiđúnglầnlượtlà5xu,5phútvà47ngày.Nếuvậndụngtưduyphảnxạ,bạnđãchorađápánnày.CácEconkhôngbaogiờramộtquyếtđịnhquantrọngnàomàkhôngkiểmtratrướckếtquảbằngtưduyphảnxạ(nếuhọcóthờigian).Nhưngconngườiđôikhilạiđưarangaycâutrảlờimàkhôngchịungừnglạiđểsuynghĩ.Nếubạnlàmộtngườithườngxemti-vi,hãynghĩtớiNgàiSpocktrongphimStarTrek,ngườinổitiếngcótưduyphảnxạnhanhnhạy.Cuộcđàmthoạinhưsau:

ThuyềntrưởngKirk:“Anhđúnglàmộtchiếcmáytínhtuyệthảo,Spockạ!”

Spock:“Ngàithậttửtế,thưaThuyềntrưởng.”

Ngượclại,dườngnhưHomerSimpsonquênmấtnơianhtađặttưduyphảnxạcủamình.KhinhânviênmộtcửahàngbánsúnglưuýHomerrằngtrongluậtphápMỹcóđiềukhoảnbắtbuộcngườimuốnmuasúngphảichờnămngàytrướckhiđượcnhậnvũkhí,Homerđãtrảlời:“Gìcơ?Nămngàyà?Chắctôiđiênmất!”.

Mộttrongnhữngmụctiêuchínhcủachúngtôitrongquyểnsách

nàylàtìmhiểuxemthếgiớimàchúngtađangsốngcóthểdễdànghơn,antoànhơnchonhững“anhchàngHomer”đangcưngụbêntrongmỗichúngtahaykhông.Nếumọingườicóthểdựavàotưduytrựcgiáccủamìnhmàkhônglosợphảivướngvàorắcrốithìcuộcsốngcủahọsẽdễdànghơnvàtốtđẹphơnbiếtbao!

Hầunhưaicũngrấtbậnrộn.Cuộcsốngcủachúngtathậtphứctạpvàvìthếchúngtakhôngthểdùngtoànbộthờigianđểsuynghĩhayphântíchtấtcảmọithứ!Khiphảiphánđoán,nhưđoánAngelinaJoliebaonhiêutuổihaykhoảngcáchtừClevelandđếnPhiladelphialàbaonhiêuxa,chúngtasửdụngmộtquytắcrấtđơngiản:Quytắcngóntaycái.

Chúngtadùngquytắcnàyvìtrongđasốcáctrườnghợp,nótỏracóhiệuquảnhanhchóngvàhữuích.ThựcracómộttuyểntậpkháđồsộtênlàQuytắcNgóntaycáiđượcTomParkerthuthậpvàbiêntập.Parkerviếtbộsáchnàybằngcáchđềnghịbạnbècủaônggửichoôngnhữngquytắcphổquátnhất.Chẳnghạn,“mộtquảtrứngđàđiểuđủcho24ngườiănbữaxế”,“mườingườitrongmộtcănphòngcókíchthướctrungbìnhsẽlàmtăngnhiệtđộmỗigiờlên1oC”.Vàđâylàchủđềchúngtasẽcònquaylại:“Khôngdưới25%kháchmờitrongmộtbuổidạtiệccủatrườngđạihọccóthểđếntừkhoakinhtếmàkhônglàmhỏngcuộcvui”.

MặcdùQuytắcngóntaycáirấthữuích,songnócũngcóthểdẫnđếnnhữngđịnhkiếnmangtínhhệthống.Sựhiểubiếtsâusắcnày,vốnđượcpháttriểntừhàngchụcnămtrướcbởihainhàtâmlýhọcngườiIsrael,AmosTverskyvàDanielKahneman,đãlàmthayđổicáchthứcmàcácnhàtâmlýhọc(vàsauđólàcácnhàkinhtếhọc)nghĩvềtưduyconngười.CôngtrìnhnguyêngốccủahọxácđịnhbaphươngphápgiảiquyếtvấnđềbằngcáchkiểmchứnghaydùngQuytắcngóntaycái–đólàướcđịnh,sựsẵncóvàtínhđạidiện–cùngvớinhữngđịnhkiếncóliênquanđếntừngphươngpháp.Nghiêncứucủahọđượcbiếtđếnvớitêngọilà“Heuristics(5)vàđịnhkiến”,đượcsửdụngđểtìmhiểuvềhoạtđộngphánđoáncủachúngta.Gầnđây,cácnhàtâmlýhọcbắtđầuhiểurarằngphươngphápgiảiquyếtvấnđềbằngkiểmchứngvàđịnhkiếnnàylàmlộrõsựtácđộngqualại

giữatưduytrựcgiácvàtưduyphảnxạ.

GiảsửcóngườibảobạnđoánxemdânsốcủaMilwaukee,mộtthànhphốnằmcáchChicagohaigiờđixevềphíaBắc,bạnsẽtrảlờirasao?KhôngaitrongchúngtabiếtchínhxácmọithứvềMilwaukee,nhưngchúngtabiếtrằngđólàthànhphốlớnnhấtbangWisconsin.Vậychúngtasẽđoánthếnào?Vâng,trướctiênchúngtađitừnhữnggìchúngtađãbiết,giảsửchúngtabiếtdânsốcủaChicagogần3triệungười.Thếlàchúngtanghĩtheocáchnày:Milwaukeelàmộtthànhphốlớn,nhưngkhônglớnbằngChicago,ừmmm,vậydânsốcủanócólẽchỉbằng1/3Chicago,tứckhoảng1triệungười.Nào,bâygiờhãyxemmộtngườiđếntừGreenBay,Wisconsin,nóigìkhiđượchỏicâuhỏitươngtự.Côấykhôngbiếtconsốlàbaonhiêu,nhưngcôấybiếtGreenBaycókhoảng100.000dânvàMilwaukeelớnhơnGreenBay,vậycólẽdânsốcủaMilwaukeeđônggấpbalần,tứclàkhoảng300.000người.

Quátrìnhnàygọilà“Ướcđịnhvàđiềuchỉnh”.Bạnbắtđầubằngmộtướclượng,từmộtconsốmàbạnđãbiết,sauđóđiềuchỉnhdầnchotớikhibạncholàhợplý.Bạnchấpnhậnmộtkếtquảángchừng.Địnhkiếnxảyrakhicácđiềuchỉnhcủabạnkhôngmanglạimộtđápánđúng.Cácthínghiệmliêntụcchỉrarằngtrongnhữngtìnhhuốngnhưtrongvídụtrên,nhữngngườiđếntừChicagothườngđưaraconsốcaohơn(dohọcóướcđịnhcao),trongkhinhữngngườiđếntừGreenBaylạiđưaraconsốthấphơn(dohọcóướcđịnhthấp).Trênthựctế,Milwaukeecókhoảng580.000dân.

Thậmchínhữngướcđịnhhoàntoànkhôngănnhậpgìcũnglenlỏivàoquátrìnhraquyếtđịnhcủachúngta.Hãythửchínhbạnxemsao.Hãylấybaconsốcuốitrongsốđiệnthoạicủabạnvàcộngvào200rồiviếtkếtquảragiấy.Bâygiờ,bạnnghĩThiềnVuAttilatànpháchâuÂunămnào?Trướchaysaunămđó?Consốướcđịnhchínhxácnhấtcủabạnlàgì?(Gợiý:nămđóthuộcCôngnguyên).Thậmchí,nếubạnkhôngbiếtnhiềuvềlịchsửchâuÂu,bạncũngthừabiếtAttilalàmgì,khinàovàngàythángnămđóchẳngcóquanhệgìvớiconsốđiệnthoạicủabạn.Vậymà,khichúngtôithựchiệnphépthửnày,cácsinhviênđưaranhữngconsốchênhlệchnhautớihơn300năm!

(Câutrảlờiđúnglànăm411).

Ướcđịnhcòntácđộngđếncảcuộcsốngcủabạn.Trongmộtthínghiệmkhác,cácsinhviênphảitrảlờihaicâuhỏi:(a)Bạncóhạnhphúckhông?(b)Bạncóthườngxuyênhẹnhòkhông?Khihaicâuhỏinàyđượcđưaratheothứtựtrên,mốitươngquangiữachúngnóichunglàkháthấp(0,11).Nhưngkhiđảongượcvịtrí,đặtcâuhỏihẹnhòlênđầuvàsauđólàcâuhỏihạnhphúc,mốitươngquancaohơnnhiều(0,62).Rõrànglà,khibấtngờđượchỏivềchuyệnhẹnhò,sinhviênthườngsửdụngcáimàchúngtacóthểgọilà“phépthửhẹnhò”đểtrảlờicâuhỏisauđóvềhạnhphúc.“Này,tôikhôngnhớlầncuốimìnhhẹnhòlàkhinào!Chắclàtrôngtôirấttộinghiệp”.Bạncũngsẽthuđượckếtquảtươngtự,nếuracâuhỏihẹnhòchocáccặpđôiđãkếthôn,trướckhihỏitiếpcâuhỏivềtìnhyêu.

Theongônngữcủaquyểnsáchnày,cácướcđịnhcótácdụngnhưnhữngcúhíchthúcđẩychúngtaquyếtđịnhhaythựchiệnviệclựachọn.Chúngtôicóthểtácđộngđếnconsốmàbạnsẽchọntrongmộthoàncảnhcụthểbằngcáchbấtngờđưaramộtđiểmxuấtphátchoquátrìnhsuynghĩcủabạn.Khicáctổchứctừthiệnkêugọibạnđónggóp,họthườngđềnghịsẵnmộtchuỗicáclựachọntừ100đô-la,250đô-la,1.000đô-la,5.000đô-lavà“sốtiềnkhác”.Nếunhữngngườigâyquỹhiểurõviệchọđanglàmthìcácconsốnhưtrênkhôngphảiđượcchọnngẫunhiên,vìchúngtácđộngtrựctiếpđếnquyếtđịnhcủanhữngngườisẽmởhầubaorađểquyêntặng.Ngườitacókhuynhhướngchonhiềuhơnkhiđọcdãysố100đô-la,250đô-la,1.000đô-la,5.000đô-la,hơnlàcáclựachọntừ50đô-la,75đô-la,100đô-lavà150đô-la.

Cóbằngchứngtrongnhiềulĩnhvựcchothấybạncàngxinnhiềuthìbạncàngnhậnđượcnhiều,tấtnhiêntronggiớihạnchophép.Cácluậtsưkiệncáccôngtythuốcláthườngnhậnđượcnhữngkhoảnbồithườngkhổnglồ,mộtphầnvìhọdẫndắtthànhcôngquantòaxuấtpháttừmộtướcđịnhkhởiđiểmvớiconsốnhiềutriệuđô-la.Cácnhàđàmphánthôngminhthườngđạtđượcnhữngthươngvụđầylợithếbằngcáchđưaramộtconsốkhởiđầucaođếnmứcđốiphươngchỉchấpnhậnởmức50%và…bịhố!

Bạnlolắngvềlốcxoáy,ròrỉphóngxạ,khủngbố,bệnhbòđiên,bịcásấutấncônghaynhiễmcúmgà?Bạnquantâmphòngtránhthếnàođốivớitừnghiểmhọanóitrên?Chínhxáclàbạnsẽlàmgìđểđềphòngnhữnghiểmhọađótrongcuộcsốngthườngnhậtcủabạn?

Đểtrảlờinhữngcâuhỏiloạinày,đaphầnmọingườisẽsửdụngnhữngướcđịnhcósẵntheokinhnghiệmcủahọ.Họđánhgiákhảnăngxảyracácrủirobằngcáchtựhỏinhữngướcđoánxuấthiệntrongđầuhọnhanhnhưthếnào.Nếuhọcóthểdễdàngnghĩracácphỏngđoánđó,họkhônglosợgìcả.Ngượclại,nếuhọkhôngcókháiniệmgì,họsẽrấthoangmang.Mộtrủiroquenthuộc,chẳnghạncóliênquanđếnhậuquảcủavụtấncôngkhủngbố11/9,sẽđượcnhìnnhậnnghiêmtúchơnsovớimộtrủirochưatừngxảyralầnnào,nhưnhữnghậuquảliênquanđếnviệctắmnắnghaymộtmùahènóngkỷlục.Hànhđộnggiếtngườithườngthấyhơnhànhđộngtựtử,vìthếmàngườitatin(mộtcáchsailầm)rằngsốngườichếtvìbịgiếtnhiềuhơnsốngườitựtử.

Tínhdễtiếpcậnvàsựnổibậtcómốiliênhệrấtgầnvớitínhcósẵn,vàcũngrấtquantrọng.Nếubạnđãtừngtrảiquamộttrậnđộngđất,chắcchắnbạntinrằngnókinhkhủnghơnnhiềusovớinhữnggìbáochíthườngmiêutả.Vìthế,nhữngnguyêndosốngđộngvàdễđểlạihìnhảnhsâuđậmtrongtâmtríbạnvềcáichết(chẳnghạnnhưlốcxoáy)thườngđưabạnđếnnhữngướcđịnhphóngđạivềkhảnăngcóthểxảyra,cònnhữngnguyênnhânítđểlạiấntượng(nhưbịlêncơnhensuyễn)thườngnhậnđượcnhữngướcđịnhthấp,mặcdùchúngxảyrarấtthườngxuyên(gấp20lầnsovớilốcxoáy).Vìthế,nhữngsựkiệnmớixảyrathườngtácđộnglênhànhvivànỗisợhãicủachúngtamạnhhơnsovớinhữngsựkiệnxưacũ.Trongtấtcảcácvídụtrên,tưduytrựcgiácrấtchútrọngđếnrủiromàkhôngcầnphảithamchiếubấtcứbảngthốngkêdàyđặcnhữngconsốtẻnhạtnào.

Phươngpháptựkhámpháquacáicósẵngiảithíchhànhviđềphòngrủirotrongcảquyếtđịnhcủacánhânlẫntổchức.Việcchúngtacósẵnsàngbỏtiềnramuabảohiểmthảmhọathiênnhiênhaykhôngcòntùythuộcvàonhữngkinhnghiệmgầnnhấtcủachúngta.Sauhậuquảcủamộtcơnđộngđất,tựnhiênsốlượnghợpđồngbảohiểmđộngđấttănglênrõrệt,vàgiảmdầnkhinhữngkýứcvềnóphai

mờđi.Nếulũlụtkhônghoànhhànhtànkhốctrongthờigiangầnđâythìnhữngcưdânsốngtrongvùngrốnlũchẳngmàngtớichuyệnmuabảohiểm.Vànhữngaiquenbiếtmộtngườinàođótừnglànạnnhâncủabãolụtcũngcókhuynhhướngmuabảohiểmlũlụtchomình,bấtkểhọcókhảnăngtrởthànhnạnnhâncủacuồngphonghaybãolũtrongtươnglaikhông.

Nhữngphánđoánmangtínhđịnhkiếnvềrủirocóthểtácđộngmộtcáchtaihạiđếncáchchúngtaphảnứngvớikhủnghoảng,lựachọnphươngánkinhdoanhvàcáctiếntrìnhchínhtrị.Khicổphiếuđượcraobánnhiềutrêninternet,ngườitađổxôđimuabấtkểchúngcóthểtrởthànhnhữngkhoảnđầutưlỗngaysauđó.Hoặc,cóngườinghĩrằngmộtsốrủiro(nhưthảmhọahạtnhân)thườngcóxácsuấtcaohơnsovớinhữngrủirokhác(nhưđộtquỵ).Nhữngnhậnđịnhsailầmnhưthếsẽảnhhưởngđếnviệchoạchđịnhchínhsách,vìchínhphủcácnướcthườngcókhuynhhướngphânbổcácnguồnlựctheocáchtươngthíchvớinỗilosợchungcủadânchúng,chứkhôngnhằmđốiphóvớinhữngthảmhọalớnnhấtcóthểxảyra.

Khi“địnhkiếnvềcáicósẵn”làmviệcđúngcách,cảhaiquyếtđịnhcủacánhânvàtổchứcsẽđượccảithiệnđángkểvớiđiềukiệncácphánđoánđược“chỉnhhướng”theocáckhảnăngthựcsựcóthểxảyra.Mộtcáchlàmtăngnỗisợcủaconngườivềnhữnghậuquảxấulànhắcnhởhọvềtìnhhuốngdẫnđếntainạnkhinhữngđiềutồitệxảyra;cáchlàmtăngsựtựtincủahọlànóivềmộttìnhhuốngtươngtự,nhưngtrongđómọiviệcdiễntiếntốtđẹp.Nhữngrắcrốidễlàmngườitanhớđếncácsựkiệnquákhứcóthểchiphốimạnhcácphánđoáncủahọ;ngượclại,nếunhữngsựkiệnđókhônginsâuvàotâmtríhọthìnhữngđoánđịnhtheophéptươngtựgầnnhưkhôngxảyra.

Phươngpháptìmgiảiphápquakinhnghiệmthứbađượcđặtchomộtcáitênngherất“kêu”làTínhđạidiện.Bạncóthểxemđólàphươngphápđitìmcáitươngtự.VídụkhiđượchỏirằngphầntửAcóthuộcnhómBhaykhông,ngườita(đặcbiệtlàtưduytrựcgiáccủahọ)sẽtrảlờibằngcáchtựhỏiAgiốngBnhưthếnàovềhìnhảnhhaykhuônmẫu(cónghĩalàAcóthể“đạidiện”choBđếnmứcnào).Giốngnhưhaiphươngphápđầutiên(ƯớcđịnhvàTínhsẵncó),

phươngphápnàyđượcsửdụngvìnócũngmanglạikếtquả.ChúngtanghĩcầuthủbóngrổchuyênnghiệpphảilàmộtngườiMỹgốcPhicaohaimét,chứítainghĩlàmộtanhchàngDoTháimộtmétsáu,bởichúngtathườngthấycórấtnhiềucầuthủbóngrổdađencaolớn,trongkhihiếmkhithấymộtcầuthủDoTháinhỏcon.Phỏngđoánquasosánhkhuônmẫuđôikhirấtchínhxác!

Mộtlầnnữa,địnhkiếnsẽlenlỏivàotâmtríchúngtakhitínhtươngtựvàtầnsuấtcósựbấtđồngvớinhau.MinhhọanổitiếngnhấtchonhữngđịnhkiếnkiểunàylàthínghiệmvềmộtngườiphụnữgiảđịnhtênlàLinda.NhữngngườithamgiathínghiệmđượcthôngbáorằngLindađộcthân,31tuổi,trựctínhvàrấtthôngminh.Côhọcngànhtriết,rấtquantâmđếnvấnđềphânbiệtchủngtộcvàcôngbằngxãhội.Côcũngthamgianhiềucuộctuầnhànhchốngchiếntranhhạtnhân.Sauđó,họđượcyêucầukểratheothứtựtámnghềnghiệpmàLindacóthểtheođuổitrongtươnglai.Haicâutrảlờiđượcnhiềungườiđưaranhấtlà“nhânviêngiaodịchngânhàng”và“nhânviêngiaodịchngânhàngvànhàhoạtđộngnữquyền”.HầuhếtmọingườinóirằngkhảnăngLindalàmviệctrongngànhngânhàngthấphơnkhảnăngcôvừalàmgiaodịchviênngânhàng,vừalàmnhàhoạtđộngvìquyềnphụnữ.

Đâylàmộtsựnhầmlẫntựnhiên.Vềmặtlô-gicthìhaisựkiệnbấtkỳkhóxảyrahơnmộtsựkiệnđơnlẻ.TrongtrườnghợpcủaLinda,khảnăngcôlàmộtgiaodịchviênngânhànglớnhơnxácsuấtcôlàmộtnhàhoạtđộngnữquyềnlàmgiaodịchviênngânhàng.Sựnhầmlẫnnàyxuấtpháttừviệcsửdụngphươngphápđạidiện:MôtảvềLindadườngnhưphùhợphơnvới“nhânviêngiaodịchngânhàngvànhàhoạtđộngvìquyềnphụnữ”sovới“giaodịchviênngânhàng”.StephenJayGould(1991)từngnhậnxét:“Tôibiết(câutrảlờiđúng),nhưngcómộtanhlùncứnhảychồmchồmtrongđầutôimàhéttoánglênrằng‘côấykhôngthểđơnthuầnlàgiaodịchviênngânhàngđược,hãyđọclạibảnmôtảđinào!’”.“Chúlùn”củaGouldchínhlàhoạtđộngcủatưduytrựcgiác.

Sửdụngphươngphápđạidiệncóthểgâyranhữngnhậnthứcsailệchnghiêmtrọngtrongnhiềutìnhhuốngcủacuộcsốnghàngngày.Khicácsựkiệnđượcquyếtđịnhmộtcáchngẫunhiên,chẳnghạnnhưkếtquảcủaviệctungđồngxu,ngườitathườngtrôngđợichuỗikếtquảsấp–ngửalàđạidiệnchocáimàhọgọilàsựngẫunhiên.

Khôngmaylàngườitathườngkhôngcónhữngnhậnthứcchínhxácvềnhữnggìkếtquảngẫunhiênmanglại.Khihọnhìnthấykếtquảcủacácquátrìnhngẫunhiên,họthườngkhámpháranhữngkhuônmẫumàhọchorằngcóýnghĩalớnlao,nhưngthựcrachúngkhônglàgìkháchơnngoàisựngẫunhiên.Bạncóthểtungđồngxubalầnvàlầnnàocũngthấynóhướngmặtngửalêntrên,rồibạnkếtluậnrằngchuyệntungđồngxuthậtlàbuồncười.Trênthựctế,nếubạntungđồngxunhiềulầnthìviệcnhậnđượckếtquảbalầnngửaliêntiếpsẽkhôngxảyrathườngxuyênnhưbạntưởng.

SauđâylàmộtvídụkháccủanhàtâmlýhọcTomGilovich(1991)thuộctrườngCornell,đượcrútratừkinhnghiệmcủacáccưdânLuânĐôntrongcáctrậnnémbomcủaquânĐứcthờiThếchiếnthứII.CáctờbáoởLuânĐônthờiđópháthànhcácbảnđồ,nhưminhhọaởHình1.3,thểhiệncácvịtríthuộctrungtâmLuânĐônbịtênlửaV-1vàV-2củaquânĐứctấncông.Bạncóthểthấycáckhuvựcdườngnhưkhônghềngẫunhiên.BomrơidàyquanhsôngThamesvàvùngtâybắc.NgườidânLuânĐônkhiđótinrằnghọađồấychothấykhôngquânĐứccóthểnémbommộtcáchchínhxácnhữngnơichúngmuốn.MộtvàingườiLuânĐônkhácthậmchícònchorằngnhữngvùngkhôngbịnémbomcólẽlàcáckhucógiánđiệpĐứctrúẩn.Họhoàntoànsai!SựthậtlàkhôngquânĐứcnémbừakhắpnơivàchỉhyvọngbỏbomtrúngmụctiêu.MộtphântíchchitiếthơnchothấycácvịtrínémbomcủaquânĐứcđượclựachọnrấtngẫunhiên.

Mặcdùvậy,vịtríoanhtạccủakhôngquânĐứcdườngnhưkhônghềngẫunhiên.Vậylàsao?Chúngtathườngchỉnhìncáckhuônmẫu,bởichúngtahìnhthànhcácbàikiểmtrakhôngchínhthứcsaukhinhìnthấybằngchứng.VídụvềThếchiếnthứIIlàmộtminhhọathuyếtphục.GiảsửchúngtachiatấmbảnđồrathànhbốnphầnbằngnhaunhưtrongHình1.4a,nếutiếnhànhmộtthốngkêchínhxác,hoặcchỉcầnđếmquacácđiểmbịbắnphátrongmỗigóctư,chúngtasẽthấybằngchứngcủamộtkhuônmẫuhoàntoànkhôngngẫunhiên.Tuynhiên,khôngcógìbảođảmrằngđâylàcáchduynhấtđểkiểmtratínhngẫunhiên.Vậy,chúngtathửchiatấmbảnđồthànhbốnphầntheođườngchéo(nhưHình1.4b)xemsao.Lúcnày,chúngtakhôngthểtừbỏgiảthuyếtrằngnhữngquảđạnpháođượcnémxuốngmộtcáchngẫunhiên.Khôngmaylàchúngtakhôngchủquanhướngnhậnthứccủamìnhvàonhữngbàikiểmtrakháccóthểthaythếvàkhắtkhenhưvậy.

Hình1.3:BảnđồLuânĐônthểhiệncácvịtríbịtênlửaV-1tấncông(phỏngtheoGilovich[1991]).

Hình1.4a,1.4b:BảnđồLuânĐônthểhiệncácvịtríbịtênlửaV-1tấncông,vớiđườngchiacắttheochiềudọcngang(a)vàtheođườngchéo(b).Cácconsốbênngoàilàsốlượngcácđiểmtrongmỗiô(phỏngtheo

Gilovich[1991]).

GilovichcùnghaiđồngsựVallonevàTversky(1985)cũngđưaramộtvídụđượcnhiềungườibiếtđếnvềnhậnthứcsailầmđốivớitínhngẫunhiên,rằngcómộtvùng“némbóngchínhxác”trongsânbóngrổ.Chúngtasẽkhôngđivàochitiếtvìkinhnghiệmchothấyảogiácvềnhậnthứcởđâymạnhđếnmứchầunhưmọingười(bịtácđộngbởitưduytrựcgiáccủahọ)đềukhôngmuốnthừanhậnrằngniềmtincốhữucủahọlàsailầm.Nhưngnóingắngọnlàthếnày:Hầuhếtnhữngngườihâmmộmônbóngrổđềunghĩrằngnếumộtcầuthủđãnémbóngvàorổthìcúnémtiếptheocủaanhtacũngsẽthànhcông,thậmchícònhoànhảohơnnhữngcúnémtrướcđó.Nhữngcầuthủcónhữngcúghiđiểmliêntụctrongmộtchuỗiđượcđặtchobiệthiệulà“anhchàngmáttay”vàlàcáccầuthủđầytriểnvọng,nhưlờicácbìnhluậnviên.Chuyềnbóngchocầuthủnàyđượcxemlàmộtchiếnthuậttấncôngghiđiểmhiệuquả.

Nhưnghóarađóchỉlàchuyệnhoangđường.Nhữngcầuthủghiđiểmtrongvàibacúnémkhônghẳnsẽthànhcôngtrongnhữngcúnémtiếptheo(thựcrathìkhảnăngbóngvàorổcònthấphơn).

Khiđượcbiếttrướccácdữkiện,chúngtathườngnhanhchónghìnhthànhnhữngphiênbảncóthểthaythếlẫnnhautheothuyết“anhchàngmáttay”.Cóthểhàngthủđốiphươngsẽcửngườibámsátvàvôhiệuhóa“anhchàngmáttay”củabênkia.Cóthểcầuthủnọphảiđiềuchỉnhvàgặpkhókhănkhitungcáccúném.Nhữngquansátnàycầnđượcnghiêncứukỹlưỡng.Nhưngbạncầnlưuýrằng,trướckhinhìnthấydữkiện,khingườihâmmộđượchỏivềtỉlệnémrổthànhcôngsaumộtchuỗinémtrúng,họthườngnêulýthuyết“anhchàngmáttay”chứkhôngphảibấtcứcầuthủnàokhác.NhiềunhànghiêncứuquảquyếtrằngcáckếtquảcủaGilovichlàsailệchvàhọcốtìmchora“anhchàngmáttay”.Nhưngchođếntậnhômnay,vẫnkhôngaitìmđược.

JayKoehlervàCarynConley(2003)tiếnhànhmộtbàikiểmtrarõràngđếntừngchitiếtbằngcáchsửdụngmộtcuộcthinémbóngvàorổởkhuvựcbađiểmtrongmộttrậnđấutoànsaocủaHiệphộiBóngrổHoaKỳ.Trongcuộcthinày,cáccầuthủ(lànhữngngườicónhữngcúnémănbađiểmxuấtsắcnhấtcủaLiênđoàn)sẽthựchiệnnhữngcúnémtừngoàivòngbađiểm.Mụctiêucủahọlànémvàorổcàngnhiềucàngtốttrongvòng60giây.Khôngbịngángtrởvàkhôngcóngườikhácnémthay,cólẽđâylàđiềukiệnlýtưởngđểquansáthiệntượng“máttay”.Tuynhiên,cũngnhưnghiêncứubanđầu,họkhôngtìmthấymộtbằngchứngmảymaynàocủasựghiđiểmliênhoànkhithựchiệnnhữngcúnémtrongđiềukiệnnhưthế.Việcnàycũngkhôngngăncácbìnhluậnviênpháthiệnrasựthayđổiđộtngộttrongthânnhiệtcủacáccầuthủ.(Chẳnghạn,“DanaBarosđangnónglên!”hay“Leglerđangđứngtrênđốnglửa!”).Tâmtrạngcủacácbìnhluậnviênlàkhôngthểtiênđoánđược.Trướckhihọnóivềchuyệnnóngnguộithìcáccầuthủđãthựchiệnđược80,5%cúnémghiđiểmtrướcđó.Nhưngsaukhichuyệnnóngnguộiđượcđềcập,cáccầuthủchỉthựchiệnđược55,2%cúnémthànhcông–khôngkháhơnkếtquảtrungbình53,9%củacuộcthi.

Tấtnhiên,sẽkhôngphảilàvấnđềlớnnếungườihâmmộbịlẫnlộnvềnhữnggìhọnhìnthấytrongkhixemcáctrậnđấuquati-vi,nhưngnhữngđịnhkiếnmangtínhnhậnthứclạixảyratrongnhữngphạmvikhácvớimứcđộnặngnềhơn.Hãyxemxéthiệntượng“ungthưtheonhómdâncư”,vốngâynênnỗikinhhoàngchocảcánhânlẫncộngđồng.Chúngthườngthuhútnhữngcuộcnghiêncứuliêntụcđểtìmxemtácnhânnàotrênđờinày(hayởmộtnơinàokhác)cóthểtạorasựbùngnổbấtngờhoặckhôngthểgiảithíchđượcvềcácca

ungthư.Giảsử,chúngtađangsốngtrongmộtvùngđấtcótỉlệmắcungthưđặcbiệtcao,vídụ10ngườitrên500dân,vàđượcpháthiệntrongvòngsáutháng.Cóthểtoànbộ10ngườinàychỉsốngcáchnhauvàibakhunhà.Thựcra,cácnhàchứctráchHoaKỳđượcbáocáohơn1.000ca“ungthưcộngđồng”mỗinăm,trongđónhiềutrườnghợpnghivấnđãđượcnghiêncứusâuhơnnhằmtìmramột“dịchbệnh”khảdĩnàođó.

Vấnđềlàvớisốdântrên300triệungườicủanướcMỹ,rõràngrằngmộtsốvùngnàođósẽcótỉlệungthưcaobấtthườngtínhtrongkhoảngthờigianmộtnăm.Chonên,cáigọilà“ungthưcộngđồng”cólẽchỉlàsảnphẩmcủanhữngbiếnđộngngẫunhiên.Tuynhiên,ngườitalạikhăngkhăngrằngchúngkhôngthểxảyramộtcáchtìnhcờ.Thếlàhọsợ,vàthỉnhthoảngchínhphủlạinhândanhhọđểrataycanthiệpmộtcáchsailầm.Thựcramànói,chẳngcógìđángphảilolắng,ngoạitrừsựthậtrằngviệcsửdụngphươngphápgiảiquyếtvấnđềbằngphépđạidiệncóthểlàmchomọingườinhầmlẫngiữabiếnđộngngẫunhiênvànhữngmôhìnhmangtínhnhânquả.

TrướcgiờhọcmônRaQuyếtđịnhQuảntrị,cácsinhviênđượcyêucầuđiềnmộtbảnkhảosátkhôngkýdanhtrênmộtwebsite.Mộttrongnhữngcâuhỏihọphảitrảlờilà“Bạnnghĩxácsuấtbạnđượcnhậnvàolớpnàylàbaonhiêuphầntrăm?”.Cácsinhviêncóthểthamkhảodanhsáchmườingườigiỏinhất,rồimườingườitiếptheovàcứtiếptụcnhưthế.VìđâylàsinhviênCaohọcQuảntrịKinhdoanhnênhọýthứcrấtrõthứhạngcủamìnhtronglớp,cólẽmộtnửasẽđứngvàotốpđầuvàmộtnửaởtốpsau.Thựcra,chỉ10%sinhviêntronglớpkếtthúckhóahọcvớicácthứhạngcaonhất.

Tuynhiên,kếtquảcuộckhảosátnàychothấycómộtsựlạcquanphithựctếvềkếtquảhọctậpcủalớp.Nhìnchungdưới5%sinhviêntronglớpchorằnghọsẽrơivàotốpdướitrungbìnhvà50%chorằnghọsẽđứngvàotốp20sinhviêngiỏinhất.Vàlúcnàocũngvậy,nhómđôngnhấtluôntựđặtmìnhvàotốpmườingườithứnhì.Chúngtacóthểgiảithíchđiềunàylàdotínhkhiêmtốn.Họthựcsựnghĩrằngmìnhphảithuộcvàotốpgiỏinhất,nhưngvìquákhiêmtốnnênhọđãkhôngnóiranhưthế.

KhôngchỉcósinhviênMBAtỏratựtintháiquávềkhảnăngcủahọ.Hiệuứng“trêntrungbình”hiệndiệnởkhắpnơi.Cóđến90%tàixếnghĩrằngtayláicủamình“trêntrungbình”.Vàhầunhưtấtcảmọingười(gồmcảmộtsốngườirấthiếmkhimỉmcười)đềuchorằngmìnhcókhiếuhàihướctrêntrungbình(vìhọbiếtnhậnranhữngđiềubuồncười!).Đốivớicácvịgiáosưđángkínhtạicáctrườngđạihọclớncũngthế,khoảng94%trongsốhọtinrằngmìnhuyênbáchơnmộtvịgiáosưbìnhthường.Tấtnhiên,mỗingườiđềucómộtlýlẽriêngchosựtựtintháiquácủamình.

Ngườitathườnglạcquanđếnmứcphithựctế,ngaycảkhihọcóthểgặprủirocao.Khoảng50%cáccuộchônnhânkếtthúcbằnglydịvàaicũngtừngmộtlầnnghenóiđếnconsốthốngkênày.Nhưngquanhthờiđiểmđámcưới,hầuhếttấtcảcácđôivợchồngđềutinrằngxácsuấtđểhọlydịnhaugầnnhưbằng0,kểcảnhữngngườiđãtừnglydịtrướcđó!(SamuelJohnsoncólầnnóimộtcáchhàihướcrằng:“Hônnhânlầnhailàsựchiếnthắngcủahyvọngtrướckinhnghiệm”).Tươngtự,đốivớicácdoanhnhân,họluônchorằngcơhộikhởinghiệpthànhcôngcủahọítnhấtlà50%.Trongmộtcuộckhảosátnhữngngườivừamởdoanhnghiệp(chủyếulàcácdoanhnghiệpnhỏnhưcôngtytưvấnluật,nhàhàng,thẩmmỹviện...),ngườitađưarahaicâuhỏisau:(a)Bạnnghĩcơhộithànhcôngchomộtdoanhnghiệptươngtựnhưcủabạnlàbaonhiêu?(b)Cơhộithànhcôngchochínhbạnlàbaonhiêu?Haicâutrảlờiphổbiếnnhấtlầnlượtlà50%và90%,thậmchínhiềungườicònđưaraconsố100%chocâuhỏithứhai!

Lạcquantháiquácóthểgiảithíchnhiềuđiềuvềviệcchấpnhậncácrủirocánhân,nhấtlàkhiphạmvicủacácrủirođóliênquanđếntínhmạngvàsứckhỏeconngười.Khiđượchỏivềhìnhảnhtươnglaicủamình,cácsinhviênnhìnchungđềunóirằnghọsẽkhácxađaphầnnhữngngườibạncùnglớp,cụthểlàhọsẽkhôngbịđuổiviệc,khôngbịđộtquỵhayungthư,cũngkhôngphảilydịvàinămsauđámcướihayvướngvàoconđườngnghiệnngập.NhữngngườiđồngtínhthìchorằngkhảnănghọnhiễmHIV/AIDSlàrấtthấp,vìhọđãđượctrangbịkiếnthứckháđầyđủvềcănbệnhnanynày.Nhữngngườilớnthườngđánhgiáthấpkhảnănghọbịtainạnxecộhaymắcbệnhnặng.Nhữngngườihútthuốcrấtcảnhgiáctrướccáccảnhbáovềtáchạicủathuốclámàgiớiyhọcthườngnóiquávềchúng,nhưnghầuhếthọtinrằngkhảnănghọmắcbệnhungthưphổihaybệnhtimcũngkhôngcaohơnnhữngngườikhônghútthuốc.Cáchãngxổsố

kinhdoanhthànhcôngmộtphầncũnglànhờvàotinhthầnlạcquanphithựctếnày.

Lạcquantháiquálàmộttrongnhữngđặctrưngthườngthấycủađờisốngxãhội.Nóđịnhratừngdạngngườitrongcáctầnglớpxãhội.Khitựđánhgiáquácaokhảnăngđượcmiễnnhiễmtrướccáchiểmhọa,chúngtasẽgặpsailầmtrongviệcthựchiệnnhữngbiệnphápphòngtránh.Nếungườitagặprủirovìsựlạcquantháiquácủamình,cólẽmộtcúhíchsẽhữuíchđốivớihọ.Thựcra,chúngtôitừnglưuýrằngnếuchúngtađượcnhắcnhởvềmộthậuquảtồitệnàođó,cólẽchúngtasẽkhôngcònlạcquannữa.

Conngườitathườngkhôngthíchbịmấtgìcả(tưduytrựcgiácrấtmẫncảmtrướcvấnđềnày).Chínhxáchơn,mấtđithứgìđóthườnglàmhọkhổsởgấpđôisovớiniềmvuikhihọđượcđúngthứđó!Nóitheongônngữhọcthìconngườilàloài“khôngthíchbịmấtmát”.Làmthếnàochúngtabiếtđượcđiềunày?

Hãyxemthínghiệmđơngiảnnhưsau.Mộtnửasinhviêntrongmộtlớphọcnọđượctraochonhữngcốccà-phêcóhuyhiệutrườngcủahọđượcinnổi,nửasốsinhviênkhôngđượctraocốcnhưngđượcyêucầuxemxétkỹcốccủangườibêncạnh.Nhữngngườicócốcvàkhôngcócốcđượcmờibán–muavớinhau.Họthựchiệncuộcmuabánbằngcáchhỏi:“Bạnsẽmua/khôngmuacáicốcnàyvớigiánàosauđây?”.Kếtquảlànhữngcáicốcđượcragiácaogấphailầntrởlênđượcmuabánrấtdễdàng.Hàngngàncáicốcnhưthếđãđượcsửdụngtronghàngchụccuộcthínghiệmvàkếtquảhầunhưlầnnàocũnggiốngnhau.Mộtkhitôicócáicốc,tôikhôngmuốnchođi.Nhưngnếutôikhôngcócáicốcnào,tôicũngkhôngcảmthấynhấtthiếtphảicómộtcái.Điềunàycónghĩalàngườitakhôngápđặtmộtgiátrịcụthểnàochođồvật.

Khiphảichođi,họcảmthấyđaulònghơnkhihọđượcnhậnchínhđồvậtđó.Tínhkhôngthíchbịmấtmátởconngườicóthểnhìnthấyquatròbàibạc.Giảsửtôihỏibạncómuốnđánhcượcbằngcáchtungđồngxuvớitôikhông.Nếusấp,bạnthắngxxxđô-la;nếungửa,bạnthua100đô-la,vậybạnmuốnconsốxxxđólàbaonhiêu?Câutrả

lờicủahầuhếtnhữngngườiđượcmờithamgialà200đô-la.Cónghĩalàhyvọngthắng200đô-lađểbùchokhảnăngbịthua100đô-la!

Tínhkhôngthíchbịmấtmátlạisinhracáigọilàsứcỳ,tứclàướcmuốnmãnhliệttiếptụccầmgiữnhữngthứmìnhđangcó.Nếubạndodựkhôngmuốnchođivìbạnkhôngmuốnbịmất,thìtrongnhiềutrườnghợpbạnsẽđánhmấtnhữngcơhộivàng.Ởmộtthínghiệmkhác,mộtnửasinhviêntronglớpđượcnhậnnhữngcốccà-phê,vànửacònlạiđượcnhậnnhữngthỏisô-cô-lalớn.Cảhaimónnàycógiábằngnhau.Kếtquảlàsốngườichọncốcvàsốngườichọnsô-cô-lalàngangnhau.Khiđượcyêucầutraođổivớinhau,chỉcó10%trongsốhọthayđổilựachọnbanđầu.

Thếđấy,tínhkhôngthíchbịmấtmáthoạtđộngnhưmộtloạicúhíchcủanhậnthức,kìmgiữchúngtatrướcnhữngthayđổi,dùnhữngthayđổiđócólợichochúngta.

Tuynhiên,sợmấtmátkhôngphảilàlýdoduynhấttạorasứcỳhayhànhvithíchcầmgiữ.Vìrấtnhiềunguyênnhânkhácnhau,conngườithíchgiữnguyênhiệntrạngcủamình.Hiệntượngnày,WilliamSamuelsonvàRichardZeckhauser(1988)gọilà“địnhkiếnnguyêntrạng”(“statusquobias”),vốnđượcminhhọatrongvôsốtìnhhuốngkhácnhau.Hầunhưmọigiáoviênđềubiếthọcsinhcủahọcóxuhướngngồiđúngmộtchỗtronglớp,dùchẳngcósơđồxếpchỗbắtbuộcnàocả!Nhưngđịnhkiếnnguyêntrạngcóthểxảyrakhiphạmviảnhhưởngtrởnênrộnglớnhơnvàcóthểgâyrakhánhiềurắcrối.

Chẳnghạn,trongnhiềukếhoạchtiếtkiệmhưubổng,hầuhếtnhữngngườithamgiađềuchọncáchđầutưvàomộttàisảnvàrồihọquênbẵngnóđi.Trongmộtnghiêncứuđượctiếnhànhvàonhữngnăm80,baogồmcácvịgiáosưđạihọclànhữngngườithamgiachươngtrìnhhưubổng,consốtrungbìnhvềthayđổicơcấuphânbổvốntrongsuốtcuộcđờihọlà,tinhaykhôngtùybạn,số0!Nóicáchkhác,trongsuốtsựnghiệpcủamình,quánửasốhọkhônghềcóýđịnhthayđổibấtcứphươngphápđónggópvàokếhoạchtiếtkiệm

hưubổngđãxácđịnhtừtrước.Thậmchí,cóngườibắtđầuthamgiachươngtrìnhtừkhicònđộcthânđếnkhilậpgiađình,nhưngvẫnđểnguyêntênngườithụhưởnglàngườimẹthânyêucủahọ!

Địnhkiếnnguyêntrạngrấtdễbịkhaithác.Nhiềunămtrước,AmericanExpressviếtchoSunsteinmộtbứcthưthôngbáorằngôngsẽđượcnhậnmiễnphítrongvòngbathángnămtờtạpchítùyý.Bathángnhậnbáomiễnphírõrànglàmộtquàtặng“từtrêntrờirơixuống”,dùhiếmkhiôngđọcbáohaytạpchí,thếlàSunsteinvuivẻchọnranămtờtạpchí.Điềuôngkhôngnhậnralàtrừphiônghủylệnhđặtbáosaubathángmiễnphí,ôngmớikhôngphảitrảtiềnchonhữngtờtạpchívẫnđượcgửiđềuđặnđếnnhàôngtrongnhữngthángsauđó.(Chúngtasẽquaylạivấnđềnàytrongchươngtiếptheo).

Mộttrongnhữngnguyêndocủađịnhkiếnnguyêntrạnglàsựthiếuchúý.Nhiềungườithảnnhiênchấpnhậncáichúngtôigọilàlốisuynghĩvàhànhđộngcảmtính“Vâng,saocũngđược!”.Mộtminhhọaxácđángcóthểnhìnthấylàhiệuứng“mangsang”từchươngtrìnhnàysangchươngtrìnhkháctrongkhixemti-vi.Cácnhàsảnxuấtchươngtrìnhtruyềnhìnhbỏrarấtnhiềuthờigianđểsắpxếplịchphátsóngsaochokhimộtkhángiảnàođóđãmởkênh,nhưkênhNBCchẳnghạn,thìsẽxemmãikênhđómàkhôngchuyểnkênh.Vìnhữngcáiđiềukhiểntừxađãcómặttrênhàngchụcnămnay,nênhànhđộngchuyểnkênhcủakhángiả,vốngâytốnkémkhánặngnềchocácnhàsảnxuấtvàquảngcáo,chỉcầnmộtcửđộngnhỏcủangóntaycái.Nhưngkhimộtchươngtrìnhkếtthúcvàchươngtrìnhtiếptheoxuấthiện,thậtngạcnhiênvìmộtsốlượnglớnkhángiảnói“Vâng,saocũngđược!”vàtiếptụcxem.Sunstein,cólẽlànạnnhânduynhấtcủahệthốngđặtbáotựđộng,cũngthế.Cácnhàpháthànhbáobiếtrằngkhihệthốngtựđộnglàmviệcvànếungườiđặtbáokhôngcóyêucầuhủy,khảnăngsốlượngbáođượcgiahạnđặtmuasẽlớnhơnnhiềusovớinhucầuđặtbáocóchủđích.

Sựkếthợpgiữatínhsợmấtmátvàtínhlơđễnhámchỉrằngnếumộtlựachọnđượcđặtởchếđộ“mặcđịnh”thìnósẽtạorathịphầnlớnhơn.Chếđộ“mặcđịnh”,vìthế,hoạtđộngnhưmộtcúhíchmạnhmẽ.Trongnhiềutrườnghợp,các“mặcđịnh”còntạoranhữngcúhíchcộngthêm,bởikháchhàngcóthểcảmnhận,dùđúnghoặcsai,rằngcáclựachọn“mặcđịnh”đicùngvớimộtxácnhậnngầmtừngườiđịnhsẵnchohọ,cóthểlàngườichủlaođộng,chínhphủhay

cácđàitruyềnhình.Vìlýdonàyvàmộtsốlýdokhác,mặcđịnhcáclựachọntốtnhấttrởthànhchủđềchúngtasẽkhámpháthườngxuyêntrongsuốtquyểnsáchnày.

Giảsửbạnbịsuytimtrầmtrọngvàbácsĩđềnghịbạnthựchiệnmộtcuộcphẫuthuậtlớn,dễhiểulàbạnsẽtòmòmuốnbiếtkhảnăngthànhcônglàbaonhiêu.Bạnhỏivàvịbácsĩbảo:“Trong100bệnhnhântừngtrảiqualoạiphẫuthuậtnày,có90ngườitiếptụcsốngsaunămnăm”.Bạnquyếtđịnhthếnào?Nếuchúngtôicungcấpthêmmộtsốdữliệuvàkhuyếnkhíchbạnrằngphátbiểucủabácsĩlàđángtincậy,cólẽbạnsẽchọncâutrảlời“Đồngý!”.

Nhưngnếuvịbácsĩđóngkhungcâutrảlờicủaôngấytheomộtcáchkhác,như“Trong100ngườitrảiquaphẫuthuậtnày,có10ngườichếtsaunămnăm”,chắclàbạnsẽtừchốiđềnghịcủaôngấy.

Tưduytrựcgiácsuyluậnnhưsau:“Mộtsốlượngđángkểbệnhnhânkhôngquakhỏivàbiếtđâumìnhlàmộttrongsốđócũngnên!”.Trongnhiềuthínghiệmkhác,ngườitalạiphảnứngkhácđitrướcthôngtin“90trong100ngườicònsống”,sovới“10trên100ngườiđãchết”,mặcdùnộidunghaiphátbiểutrênhoàntoàngiốngnhau.Ngaycảcácchuyêngiaytếcaocấpcũngbịtácđộngbởi“hiệuứngđóngkhung”.Khihọđượcbáocáo“90trên100ngườicònsống”,họsẽcóxuhướngkhuyênbệnhnhânthựchiệnphẫuthuậthơnkhihọnhậnđượcthôngtin“10trongsố100ngườiđượcphẫuthuậtchếtsaunămnăm”.

Sự“đóngkhung”gâyảnhhưởngtrongnhiềulĩnhvựckhácnhau.Khithẻtíndụngtrởthànhphươngtiệnthanhtoánphổbiếntrongnhữngnăm70,nhiềunhàbánlẻmuốntínhgiákhácnhauđốivớikháchhàngtrảtiềnmặtvàkháchhàngthanhtoánbằngthẻtíndụng.(Thườngthìcácnhàpháthànhthẻthuphícácnhàbánlẻ1%trênhóađơn).Đểngănchặnchuyệnnày,cácnhàpháthànhthẻcùngđặtraquyđịnhcấmcácnhàbánlẻhànghóabángiákhácnhauđốivớikháchhàngsửdụngthẻcủahọ.Tuynhiên,khidựluậtđượctrìnhlênQuốchội,cácnhàpháthànhthẻtíndụngđãdùngkỹthuậtngônngữđểđánhlạchướngsựchúýcủacácnhàlậppháp.Quyềnưuđãicủa

quyđịnhnàylànếumộtmónhàngđượcniêmyếthaigiá,giádànhchokháchhàngsửdụngthẻtíndụnglàgiá“bìnhthường”(địnhsẵn),còngiádànhchokháchhàngsửdụngtiềnmặtphảilàgiácóchiếtkhấu,chứkhôngphảikháchhàngdùngthẻphảitrảgiácaohơn!

Cácnhàpháthànhthẻtíndụngrõràngcósựhiểubiếtrấtsâusắcvềđiềumàcácnhàtâmlýhọcgọilà“đóngkhung”.Vấnđềnằmởchỗcáclựachọnsẽphụthuộcvàocáchthứcchúngtađặtvấnđề.Điểmnàyrấtquantrọngtrongviệcbanhànhchínhsách.Cáccuộcthảoluậnvềnănglượnghiệnđangnhậnđượcsựquantâmlớncủacộngđồng,vậyhãyxemxétcácchiếndịchtruyềnthôngsauđây:(a)Nếubạnsửdụngcácphươngpháptiếtkiệmnănglượngnày,bạnsẽtiếtkiệm350đô-lamỗinăm;(b)Nếubạnkhôngsửdụngcácphươngpháptiếtkiệmnănglượngnày,bạnsẽmất350đô-lamỗinăm.Rõràng,chiếndịchtruyềnthông(b),vốn“đóngkhung”bằng“sựmấtmát”,hiệuquảhơnnhiềusovớichiếndịchtruyềnthông(a).Nếuchínhphủmuốnkhuyếnkhíchngườidânsửdụngnănglượngtiếtkiệmvàhiệuquả,việcsửdụngchiếndịch(b)sẽtạoramộtcúhíchmạnhmẽhơn.

Sởdĩ“đóngkhung”cótácdụnglàvìngườitacókhuynhhướngtrởthànhnhữngngườiraquyếtđịnhthụđộngvàlơđễnh.Tưduytrựcgiáccủahọkhônglàmcôngviệcmàlẽranóphảilàmđểkiểmtraxemviệc“đóngkhung”cótạoramộtcâutrảlờikháchaykhông.Mộttrongnhữnglýdohọkhônglàmviệcnàylàvìhọkhôngbiếtđâulàcáitạoranghịchlý.Cónghĩa“đóngkhung”làmộtcúhíchcótácdụngmạnhmẽvàcầnđượclựachọnvớisựcẩntrọngcaođộ.

Chươngnàymangđếnchobạncáinhìntổngquátvềkhảnăngsailầmtrongnhậnđịnhcủaconngười.Cólẽbứctranhnổilêntrongđầubạnbâygiờlàhìnhảnhmộtngườibậnrộngiữamộtthếgiớiphứctạp,dođóhọkhôngcókhảnăngsuynghĩthấuđáotrướctừngchọnlựaphảithựchiện.Ngườitachấpnhậncácquytắcphổquátmộtcáchcảmtínhđếnmứcđôikhihọlạclối.Vìconngườiquábậnrộnnhưnglạithiếutậptrung,họchấpnhậnvấnđềđặtranhưmộtsựthậthiểnnhiênhơnlàcốgắngtìmhiểuxemcâutrảlờicủahọcóthểkhácđitrongcácngữcảnhhaytìnhhuốngkhácnhau.Điềucốtyếutheocái

nhìncủachúngtôi,conngườilàloàisinhvậtcóthểsailầm.Nhữnglựachọncủahọ,thậmchítrướcnhữngquyếtđịnhquantrọngnhấttrongđời,bịảnhhưởngbởinhữngcáchmàhọkhôngthểtiênđoánbằngbấtcứkhungthamchiếuchuẩnmựcnàovềmặtkinhtế.Dướiđâylàvídụminhhọacuốicùngchochươngnày.

MộttrongnhữngconđườngđôthịnhộnnhịpnhấtthếgiớilàđườngLakeShoreởChicago,HoaKỳ.ĐâylàconđườngômlấyhồMichiganvềphíađôngthànhphố.Lưuthôngtrênconđườngnày,dukháchsẽcócơhộingắmnhìnbứctranhđườngchântrờirựcrỡcủathànhphốChicago.CómộtđoạntrênconđườngbuộccáctàixếphảiđánhnhiềuvòngcuahìnhchữSrấtnguyhiểm.Rấtnhiềutàixếquênbiểnbáogiớihạntốcđộ(40km/h)vàbịvăngrangoài.Hiệntại,thànhphốđangápdụngphươngphápmớibuộccácbáctàiphảichạychậmlại.

Trướcmỗivòngcuanguyhiểm,cáctàixếsẽnhìnthấymộtbiểnbáogiảmtốcđộđượcsơntrênmặtđường,tiếpsauđólàmộtloạtnhữngvạchtrắng.Cácvạchnàykhôngcótácdụnggìnhiềungoạitrừviệccungcấpmộtthôngtincóthểnhìnthấy(chúngkhôngphảilàgờgiảmtốc).Rồicácvạchgiảmtốcxuấthiện.Banđầu,chúngcáchđềunhauvớikhoảngkháxa.Nhưngtrướckhivàocua,chúngxuấthiệndàyhơn,ởgầnnhauhơnvàtạochocáctàixếcảmgiácrằngtốcđộđangtănglêntrongkhihọđangvàocua,vàthếlàtựnhiênhọđichậmlại.Khichúngtôiláixetrênđoạnđườngquenthuộcnày,chúngtôinhậnrarằngcácvạchgiảmtốc“nói”vớichúngtôirằng“bạncầngiảmtốcđộ”trướckhivàovòngcuanguyhiểm.Vàchúngtôiđãbịhíchnhưthế.

Hình1.5Conđườngvenbờhồ,Chicago

Chương2CHỐNGLẠICÁMDỖ

CámdỗCáchđâyvàinăm,Thalertổchứcmộtbữaăntốivớikháchmờilà

cácnhàkinhtếhọctrẻtuổi.Ôngmangramộtđĩahạtđiềulớnđểhọnhấmnhápvớichairượuvangđầutiên.Chỉtrongvàiphút,đĩahạtđiềuvơiđirấtnhanhvàthựckháchcóthểmấtkhẩuvịkhithưởngthứccácmónchínhsauđó.Thấyvậy,nhânlúccácvịkháchđithamquancácphòngtrongnhà,Thalercầmđĩahạtđiềuđưatrảvềnhàbếp.

Khiôngquaylại,cácvịkháchmờicảmơnôngđãmangđĩahạtđiềuđi.Cuộctròchuyệnngaylậptứcchuyểnsangvấnđềtriếtlýlàlàmthếnàohọcóthểtiếptụccuộcvuikhiđĩahạtđiềukhôngcòntrướcmặthọ.(Đếnđây,cólẽbạnđãnhậnraQuytắcngóntaycáiđượcđềcậptrongChương1).Trongkinhtếhọc(vàcảtrongđờithường),cómộtquyluậtrấtcănbảnlàbạnkhôngbaogiờrơivàohoàncảnhxấuhơnnếucónhiềulựachọnhơn,vìbạnluônluôncóthểlậtlạimọivấnđề.TrướckhiThalercấtđĩahạtđiều,cácvịkháchcủaôngcóquyềnchọnănhaykhôngăn,nhưngbâygiờthìkhông.TronglãnhđịacủaEcon,điềunàyđingượclạiquyluậthạnhphúcqualựachọn!

Đểhiểuđượcvídụnày,hãyxemcácưutiêncủanhómthựckháchtiếntriểnnhưthếnàotheothờigian.Vàolúc7giờ15tối,ngaytrướckhiThalermangđĩahạtđiềuđi,cácvịkháchcóbalựachọn:ănhạtđiều;ănhếtsốhạtđiều;vàkhôngănthêmhạtnàocả.Lựachọnđầutiêncủahọlàchỉănthêmmộtíthạtđiềuvàsauđólàkhôngănnữa.Lựachọnkémnhấtlàchénsạchtấtcảhạtđiềutrongđĩa,vìviệcđósẽlàmhỏngsựngonmiệngcủahọtrongtoànbữatiệc.Nhưngvàolúc7giờ30,nếuhạtđiềuvẫncòntrongđĩathìcólẽhọđãănhếtnhẵn,vànhưthếlàhọđangtiếnđếndầnlựachọnítđượcưathíchnhất.Tạisaohọthayđổiýđịnhchỉtrongvòng15phút?Haythựcsự

chúngtamuốnnóirằngnhómthựckháchnọđãđổiý?

Nóitheongônngữkinhtếhọc,nhómnàyđangthểhiệnhànhvigọilàsựkhôngnhấtquánlinhhoạt(6).Đầutiên,ngườitathíchAhơnB,nhưngsauđóhọlạichọnBthayvìA.Chúngtacóthểnhìnthấysựkhôngnhấtquánlinhhoạttrongnhiềuhoàncảnhkhácnhau.VàosángthứBảy,nhiềungườinóirằnghọthíchtậpthểdụchơnlàxemti-vi,nhưngkhichiềuđến,họnhậnrarằngmìnhđangnằmtrêntrườngkỷởnhàxembóngđátrêntruyềnhình.Làmsaochúngtacóthểhiểuđượcnhữnghànhvinhưthế?

Cóhaiyếutốcầnđượcgiớithiệuđểlàmrõhiệntượngđĩahạtđiều,đólà:sựcámdỗvàtínhlơđễnh.Conngườinóichungrấtcảnhgiáctrướcnhữngsựcámdỗ,ítnhấtlàtừthờiAdamvàEva,nhưngvìmụcđíchhiểurõgiátrịcủanhữngcúhích,kháiniệmđócầncósựkhảosátkỹlưỡng.Nhưthếnàođượcgọilà“cámdỗ”?

NóinhưPotterStewart,thẩmphánTòaánTốicaoHoaKỳ,vềphimảnhđồitrụy:“Tôichỉbiếtnótồntạikhitôinhìnthấynó”,ngườitadễdàngnhậnracámdỗhơnlàđịnhnghĩanó.Địnhnghĩaưathíchcủachúngtôiđòihỏibạnphảithừanhậntrạngtháithứctỉnhcủaconngườithayđổitheothờigian.Đểđơngiảnhóavấnđề,chúngtahãyxemxéthaitháicựcnày:nóngvàlạnh.KhiSallyđóicồncàovàhươngthơmthứcănbốclêntừnhàbếp,chúngtacóthểnóirằngcôấyđangtrongtrạngthái“nóng”.VàothứBa,khiSallyđangvẩnvơnghĩvềlượnghạtđiềucônênnhấmnháptrướcbữaăntốithứBảy,đólàlúccôấyđangtrongtrạngthái“lạnh”.Vậy“cámdỗ”làkhichúngtatiêuthụmộtmónnàođólúcnócòn“nóng”,chứkhôngphảilúcnóđã“lạnh”đi.Tuynhiên,điềunàykhôngcónghĩalànhữngquyếtđịnhđượcthựchiệntrongtrạngthái“lạnh”sẽluônluôntốthơn.Vídụ,thỉnhthoảngchúngtacần“nóng”đểvượtquanỗisợvềnhữngthứmớimẻ.Đôikhimóntrángmiệngrấtngonvàchúngtacốhếtsứcđểđượcthưởngthứcnó.Cũngcólúctốtnhấtlàchúngtanênyêumộtaiđó.Nhưngrõràngvớicáiđầuđang“nóng”,chúngtathườnggặprấtnhiềurắcrối.

Nhiềungườinhậnrarằngcámdỗthựcsựtồntạitrênđờinàyvàhọrènluyệntừngbướcđểchiếnthắngsựcámdỗ.MộtvídụkinhđiểnlàcâuchuyệnvềUlysses,ngườiliềumạngđốimặtvớimỹnhânngưvàgiọnghátkhôngaicưỡnglạiđượccủaloàicáđượcmệnhdanhlàthầntiênnày.Khicònởtrạngthái“lạnh”,Ulyssesđãkhôn

ngoanralệnhchocácthủythủcủamìnhdùngsápbịtkíntaiônglạiđểkhôngbịquyếnrũbởitiếnghátcủacácnàngtiêncá.Ulyssescũngyêucầuhọtróiôngvàocộtbuồmđểôngchỉcóthểnghetiếngcủachínhmìnhchứkhôngvìgiọngháthúthồnmàđưaconthuyềnđếngầnhiểmhọa.VàUlyssesđãvượtquatrởngạiđó.

Tuynhiên,đốivớinhiềungườitrongchúngta,vấnđềtựchủcầnđượcđặtralàvìchúngtathườngđánhgiáthấptácđộngcủatỉnhthức.NhàkinhtếhọchànhviGeorgeLoewenstein(1996)gọiđólà“khoảngthấucảmnóng–lạnh”.Khiởtrạngthái“nóng”,chúngtakhôngđánhgiácaoviệccácướcmuốnvàhànhvicủamìnhsẽbịthayđổitronglúcchúngtachịuảnhhưởngcủamộtcáitâmtỉnhthức.Kếtquảlàhànhvicủachúngtaphảnánhsựngờnghệchtrongnhậnthứcvềcáctácđộngmàmộttìnhhuốngnàođógâyra.Vídụ,Tomđangănkiêng,nhưngnhậnlờiđitiệcvớibạnbèvìchorằngmìnhcóthểtựchủtrongphạmvimộtlyrượuvangvàsẽkhôngdùngmóntrángmiệng.Nhưngngườibạnlạigọithêmchairượuthứhaivàmóntrángmiệnghấpdẫncũngđượcmangra,thếlàmọi“camkết”trướcđócủaTomvớichínhmìnhbỗngdưngbiếnmất!Marilynnghĩrằngcôđisiêuthịmỗikhiởđócóđợtgiảmgiáchỉlàđểxemcómónnàocôthựcsựcầnvàđangđượcbánvớigiárẻhaykhông.Cuốicùng,cômuađượcmộtđôigiàyđượcgiảmgiáđến70%nhưngcôđikhôngvừa,màlạilàmcôđauchânđếnmấyngày.Roberttựnhủrằnganhchỉthựchiệntìnhdụcantoàn,nhưngrồianhphảiđấutranhvớichínhmìnhmộtcáchkhổsởkhiđốidiệncámdỗ.Nhữngngườinghiệnthuốclá,rượubia,lườitậpthểdục,vaymượnquákhảnăngchitrả…cũngthườnggặpvấnđềtươngtự.

Cácvấnđềvềtựchủbảnthâncóthểđượcsoisángbằngsuynghĩvềhaicáitôibántựchủtrongmộtconngười:mộtcáitôinhìnxatrôngrộngtênlà“Ngườihoạchđịnh”vàcáitôikialà“Kẻthihành”.Bạncóthểxem“Ngườihoạchđịnh”làtiếngnóicủatưduyphảnxạvà“Kẻthihành”làphầnchịutácđộngsâusắcbởitưduytrựcgiác.“Ngườihoạchđịnh”cốgắnglàmviệcvìsựannguylâudàicủabạntrướccảmgiác,cáitâmkhôngthiệnvàýmuốnmạnhmẽcủa“Kẻthihành”,vốnluônbịlôikéobởinhữngcámdỗtừbênngoài.Mộtnghiêncứumớiđâytrongngànhkinhtếhọcthầnkinhđãtìmthấybằngchứngphùhợpvớiquanniệmvềtínhhaimặtcủasựtựchủ.Trongkhimộtvàiphầncủanãobộbịcámdỗthìnhữngphầnkhácgiúpchúngtachốnglạicámdỗđóbằngcáchđánhgiáxemchúngtanênhànhđộngnhưthếnào.Đôikhihainửabáncầunãonàytrởnên

đốiđầunghiêmtrọngvớinhau–nhưmộttrậnđánhmàmộttronghaiphảithắng.

LựachọnkhôngchủtâmKhidẫnracâuchuyệnthưởngthứchạtđiềunóitrên,chúngtôi

khôngchỉnóivềvấnđềcámdỗ,màchúngtôimuốnnóivềhànhvikhôngchủtâmvừathảoluậntrongphầnsứcỳtâmlý.Trongnhiềutìnhhuốngkhácnhau,ngườitathườngtựđặtmìnhvàotrạngthái“láitựđộng”,tứclàhọkhônghềđểtâmđếnviệchọđanglàm.(Tưduytrựcgiáchoạtđộngrấtthoảimáitrongtrườnghợpnày).VàomộtsángthứBảynàođó,chúngtadễthấytựnhiênmìnhlạiláixetheođúnglộtrìnhđilàmhàngngày,thayvìđitheohướngngượclạiđểđếncửahàngbáchhóa.RồichúngtatậnhưởngngàyChủnhậtnhưthườnglệvớitáchcà-phêsángthơmlừngcùngmấytờbáomàquênmấtcuộchẹnvớingườibạntrướcđómộtgiờ.Ănlàmộttrongnhữnghoạtđộngkhôngchủtâmnhấtmàchúngtathườnglàm.Nhiềungườitrongchúngtađơngiảnlàăntấtcảnhữngmónđượcdọnratrướcmắtmình.Đólàlýdotạisaohàngđĩahạtđiềukhaivịmangrađềuhếtnhẵn,bấtkểbữaănchínhsauđócóbaonhiêusơnhàohảivị.

Vàinămtrướcđây,BrianWansinkvàcácđồngnghiệpthựchiệncuộcthínghiệmtạimộtrạpchiếuphimởChicago,trongđónhữngngườiđixemphimđượcănbắpnổmiễnphí(đượcrangtừnămngàytrướcvàcốtìnhđểchothậtỉuđi).Nhữngngườithamgiakhôngđượcbáotrướcđólàbắpcũ,nhưnghọkhôngthíchmónbắpmiễnphíkémchấtlượngnày.Họbảo:“Bắpgìmàdainhưcaosuấy!”.Trởlạithínghiệm,mộtnửasốngườixemphimđượcphátmộttúibắploạilớnvànửacònlạimộttúitrungbình.Nhữngngườinhậntúilớnănhết53%lượngbắpđược“tặng”,dùhọbảohọkhôngthích.Saubuổichiếuphim,Wansinkhỏihọcómuốnănthêmhaykhông,hầuhếtđềutrảlời“Không!Đừnghònglừatôibằngthứnàynữanhé!”.

Vớimónxúp,kếtquảcũngtươngtự.TrongmộtthínghiệmkháccủaWansink(2006),nhữngngườithamgiađượcmờinhữngđĩaxúpcàchuangoạicỡvàhọcóthểănbaonhiêutùythích.Đĩaxúpcủahọliêntụcđượcbơmthêmbởimộthệthốngbímậtđượcthiếtkếdướimặtbàn,vìthếhọcóănnhiềubaonhiêuthìđĩaxúpvẫncứđầy.Nhiềungườicứănmãimàkhôngđểýrằnghọđangănmộtđĩaxúp

“khôngđáy”.Thếđấy,nhữngđĩathứcăncỡlớnlàmchongườiănnhiềuhơn.Đólàmộthìnhthứclựachọnvànóhoạtđộngnhưnhữngcúhích.(Máchnước:nếumuốngiảmcân,bạnhãyănbằngchénnhỏ,đĩanhỏ,muathứcănđựngtrongtúinhỏvàđừngtrữnhữngmónkhoáikhẩucủabạntrongtủlạnh).

Khivấnđềtựchủ(haykiềmchế)vàlựachọnvôtâmkếthợpvớinhau,kếtquảlàsẽcómộtloạthậuquảtaihạiphátsinh.HàngtriệungườiMỹvẫnđanghútthuốclá,dùđượccảnhbáovàhọcũngnhậnthứcrõcáchiểmhọacủathuốcláđốivớisứckhỏe,nhưnglạhơnnữalàđasốhọnóirằnghọmuốnbỏthuốc.GầnhaiphầnbadânMỹđangbịthừacânhaybéophì.Rấtnhiềungườikhôngbaogiờmuốnthamgiacácchươngtrìnhtiếtkiệmhưubổngcủacôngtyhọ,ngaycảkhiđượctrợcấpvớitỉlệrấtcao.Tấtcảnhữngđiềunàychothấy,chúngtacóthểnhậnđượcrấtnhiềulợiíchtừchỉmộtcúhích.

CácbiệnpháptựchủVìconngườiquantâmđếnnhữngđiểmyếucủabảnthânnênhọ

luôncốgắngtựhoànthiệnmình.Chúngtaviếtranhữngmóncầnmuakhiđisiêuthị.Chúngtamuađồnghồbáothứcđểdậyđúnggiờ.Chúngtanhờbạnbècanngănkhichúngtaănnhiềuhaynhờhọđộngviênkhichúngtađangcốgắngcaithuốclá.Đóchínhlàlúc“Nhàhoạchđịnh”củachúngtađangthựchiệnnhữngbướckiểmsoáthànhđộngcủa“Kẻthihành”,thườnglàbằngcáchthayđổicácđộngcơhaycámdỗmà“Kẻthihành”đangđốidiện.

Khôngmaylànhững“Kẻthihành”thườngkhókhuấtphục,thậmchíchúngcònđẩyluimọinỗlựclớnnhấtcủa“Ngườihoạchđịnh”.Hãyxemvídụrấtđơngiảnnhưngđầyýnghĩavềchiếcđồnghồbáothức.“Ngườihoạchđịnh”tỉnhtáođặtchuôngbáothứclúc6giờ15sángvớimongmuốndậysớmđểcómộtngàylàmviệcdàihơn,nhưng“Kẻthihành”trễnảilạimuốnhủybáothứcđóđểngủchođến9giờ.Điềunàycóthểdẫnđếnmộtcuộcchiếngaygắtgiữa“Nhàhoạchđịnh”và“Kẻthihành”.Nhiều“Nhàhoạchđịnh”cốýđểđồnghồtrongmộtphòngkhácđể“Kẻthihành”cómuốntắtbáothứccũngphảithứcdậyđisangphòngấy.Nhưngnếu“Kẻthihành”sauđólạitrườnvàogiườngngủtiếpthìviệcnàyxemnhưthấtbại.

Hãyxemchiếcđồnghồbáothứccótênlà“Clocky”trongHình2.1.Clockylà“mộtđồnghồbáothứccókhảnăngchạytrốnvàtựẩnnấpnếubạnkhôngrakhỏigiườngkhichuôngreo”.VớiClocky,“Nhàhoạchđịnh”cóthểcàiđặtchếđộchuôngnhắclạisauvàiphútđểchophép“Kẻthihành”cóthờigiantỉnhngủ.Khihếtthờigianchờ,Clockysẽ“nhảy”xuốngkhỏitủđầugiườngvàchạyvòngquanhphòngbạn,trongkhivẫntiếptụcphátranhữngâmthanhkhóchịulàmbạnkhôngthểngủyênđượcnữa.Cáchduynhấtđểtắtcáicủanợấyđilàbướcrakhỏigiườngđểtìmnó.Lúcbấygiờ,dùngầyngậtnhưcu-lingủngàythìbạncũngphảitỉnhcảngườira!

Hình2.1:QuảngcáoClocky(đãđượcsựchophépcủanandallc.)

Những“Nhàhoạchđịnh”luôncórấtnhiềubiệnpháp,màClockylàmộttrongsốđó,đểkiểmsoátnhững“Kẻthihành”ngoancố,nhưngđôikhihọcũngnhờđếnsựhỗtrợtừbênngoài.Trongphầnsau,chúngtasẽtìmhiểuxemcáchcáctổchứccôngvàtưcóthểcungcấpnhữnghỗtrợđó.Thalertừnggiúpmộtđồngnghiệptrẻtheocáchnày.Sốlàngườinày,tạmgọilàDavid,đượctuyểnvàokhoacủaThalerlàmgiảngviênvớiđiềukiệnanhphảihoàntấtchươngtrìnhtiếnsĩkhoahọcvàlấybằngtrướckhichínhthứclàmviệc,hoặcítnhấthoànthànhluậnvăntiếnsĩkhoahọctrongnămthứnhấtởvịtríthànhviêncủakhoa.Davidcórấtnhiềuđiềukiệnthuậnlợiđểhoànthànhluậnvăncủamình,kểcảcáchỗtrợtàichính.Chẳnghạn,ngaytừđầu,trườngsẽcôngnhậnanhlàgiảngviênchínhchứkhôngphảingườitrợgiảng,mứcđónggópvàochươngtrìnhtiếtkiệmhưubổngdànhchoanhlà10%,caohơnmứcbìnhthường.“Nhàhoạchđịnh”củaDavidbiếtrằnganhkhôngnênchầnchừ,màphảibắttayngayvàoviệchoànthànhluậnvăncàngsớmcàngtốt,nhưng“Kẻthihành”tronganhlạiquantâmđếnnhiềudựánkháchấpdẫnhơnvàluôntìmcáchtrìhoãncôngviệclàmluậnvăngiankhổ(Thựchiệnnhữngýtưởngmớithườngthúvịhơnviếttớiviếtluinhữngchủđềcũ!).

ThếrồiThalercanthiệpbằngcáchđưarachoDavidmộtgiaokèorằngDavidsẽviếtchoThalermộtloạtchiphiếutrịgiá100đô-lamỗitờ,đượcrúttiềnvàongàyđầumỗithángtrongvòngvàithángtiếptheo.Thalersẽrúttiềnmặtbằngtấmchiphiếucủatháng,nếuDavidkhôngnộpmộtchươngmớicủaluậnvănchoThaler(tệnhấtlàbằngcáchnhétquakhecửa)trước12giờđêmngàycuốitháng.Ngoàira,ThalerđượctoànquyềnsửdụngsốtiềntrênvàomộtbuổitiệcvàcóquyềnkhôngmờiDavid.Davidđãhoànthànhluậnvăncủamìnhđúnghạntrongvòngbốnthángsauđóvàchưabaogiờtrễhẹn(dùphầnlớncácchươnganhchỉnộpmộtvàiphúttrướckhihếthạn).Rõràng,biệnphápchếtàinàycótácdụngdùphầnhỗtrợtàichínhDavidnhậnđượctừchươngtrìnhhưubổngmàtrườngdànhchoanhlớnhơnnhiềusovớiconsố100đô-latrêntừngtấmchiphiếu.

Biệnphápnàytỏrahiệuquả,bởivìnỗiđaucủaDavidtrướckhảnăngbịmấttiềnvàotayThalervàkhôngđượcthamdựtiệctùngcùngmọingườicònlớnhơnnhữnghứahẹntrừutượngvềkhoảntiếtkiệmhưubổngtrongmộttươnglaixavời.NhiềungườibạncủaThalerbảohọsẽmởcôngtycạnhtranhvớiôngbằngphươngphápchếtàinày,dùThalerchỉrarằngđểcóthểbiếnchuyệnnàythànhmộtngànhkinhdoanh,trướchếtbạnphảinổitiếnglàngườithật

mạnhtaytrongviệclấytiềncủangườikhácngaytrongtìnhthếkhókhăncủahọ.

Thỉnhthoảng,bạnbècóthểchấpnhậnvớinhaunhữnggiaokèokiểunày.JohnRomalisvàDeanKarlan,hainhàkinhtếhọc,nhậntháchđấunhauvềviệcgiảmcân.ThờiJohnvàDeanhọcnghiêncứusinh,họnhậnrarằngmìnhđanglêncânnhanh,nhấtlàtronggiaiđoạnthâmnhậpthịtrườnglaođộngvàthùtạcliênmiênvớicácchủdoanhnghiệpthuêmướnlaođộng.Thếlàhọđánhcượcvớinhaurằngmỗingườisẽgiảm15kgtrongvòngchíntháng.Aithấtbạisẽphảitraochongườikia10.000đô-la.Giaokèonàycógiátrịvàcảhaiđềuđạtđượcmụctiêucủamình.

LưuýrằngcũngnhưtrongtrườnghợpcủaDavid,giaokếtcủaDeanvàJohnchothấynếukhôngcókhoảntiềnđánhcượclàmđộngcơ,cólẽhọđãănuốngtùythích,dùhọvẫnmuốngiảmcân.

Rấtdễtưởngtượngnhiềudẫnchứngkhácvềcácbiệnpháptựchủ.Ởphầnsau,chúngtasẽnghiêncứuStickk.com(doKarlanlàmđồngsánglậpviên)làtrangwebđưarabiệnphápgiúpcác“Nhàhoạchđịnh”cóthểkiểmsoátnhững“Kẻthihành”.Trongmộtsốtìnhhuống,ngườitamuốnchínhphủgiúpđỡhọgiảiquyếtvấnđềtựchủ.Cựcđoanhơn,chínhphủcóthểralệnhcấmmộtsốhànhvinhưsửdụngcácchấtgâynghiện,mạidâm,vàláixetronglúcsayrượu.Nhữngluậtcấmnhưthếcóthểđượcnhìnnhậnnhưmộtthứchủnghĩagiatrưởngtựdo,dùlợiíchcủabênthứbacũngbịđedọa.Trongmộtvàitrườnghợpkhác,cánhâncóthểmuốnnhànướcgiữvịtríítxâmphạmtựdohơn.Chẳnghạn,nhữngngườihútthuốclácóthểhưởnglợitừthuếthuốclá,vốnkhôngkhuyếnkhíchngườidântiêuthụnhưngcũngkhôngcấmsửdụngthuốclá.Ngoàira,mộtvàibangcủaHoaKỳđãtìmcáchgiúpnhữngngườiđánhbạcbằngcáchtạoramộtcơchế,quađóhọcóthểtựghitênmìnhvàodanhsáchnhữngngườibịcấmlaivãngđếncácsòngbạc(bạncóthểxemchitiếtởChương13).Vìkhôngaiđượcyêucầuphảiđăngkývàvìviệctừchốithựchiệncáchànhviđógầnnhưkhôngtốnkémgì,nênphươngphápnàycóthểđượcsửdụngmộtcáchtựdođúngtheoýnghĩacủatừnày.

Mộtvídụkháhayvềsựcanthiệpcủachínhphủđốivớivấnđềtựchủlàquyđịnhvềtiếtkiệmđiệnchiếusángtrongmùahè(haygọitắtlàquyđịnhgiờmùahè).Cáckhảosátchothấyđasốnhữngngười

đượchỏiđềuchorằngđâylàmộtýtưởnghay,trướchếtvìngườidâncóthêmmộtgiờ“dôidư”vàobuổitốihômđó.Tấtnhiên,sốlượnggiờcóánhsángmặttrờitrongmộtngàynàođólàcốđịnhvàviệcvặnđồnghồđitrướcmộtgiờcũngkhônglàmtăngsốlượnggiờbanngày.Chỉcómộtthayđổiduynhấtlàthayvìnói6giờsáng,ngườitanói7giờsángvàhọphảithứcdậysớmhơnmộtgiờ.Nhưvậy,cùngvớiviệc“cóthêm”thờigianđểxemmộttrậnbóngvàobuổitối,chúngtacòntiếtkiệmđượcnănglượng.Quaylạilịchsử,ýtưởngnàykhởinguồntừBenjaminFranklintrongthờigianônglàmngườiđạidiệncủaHoaKỳtạiParis.Làmộtngườinổitiếngtiếtkiệm,ôngđãtínhralàcóthểtiếtkiệmhàngngàncânnếnnhờýtưởngđó.Tuynhiên,sángkiếnnàyđãkhôngđượcápdụngchođếnThếchiếnthứI.

Trongnhiềutrườnghợp,thịtrườngcóthểcungcấpnhiềudịchvụhỗtrợchovấnđềtựchủmàkhôngcầnđếnsựgiúpđỡcủanhànước.Cáccôngtycóthểkiếmrấtnhiềutiềnquaviệccungcấpdịchvụgiatăngsứcmạnhchocác“Nhàhoạchđịnh”trongcuộcchiếnvớinhững“Kẻthihành”,vàhọthườnggặtháinhiềukếtquảxuấtsắc.MộtvídụthúvịnữalàvềđịnhchếdịchvụtàichínhđặcbiệttừngđượcsửdụngrấtphổbiếntạiMỹ:CâulạcbộtiếtkiệmGiángsinh.Địnhchếnàyhoạtđộngnhưsau:vàothángMườimột(dịpLễTạơn),ngườithamgia(kháchhàng)mởtàikhoảntạimộtngânhàngnơihọsinhsốngvàcamkếtmỗituầnsẽbỏvàotàikhoảnmộtsốtiềnnhấtđịnh(10đô-lachẳnghạn)vàkhôngđượcrútratrongsuốt12thángsauđó.Lãisuấtchokhoảntiềngửinàygầnnhưlà0%.ChođếnkỳGiángsinhnămsauvàngaytrướckỳmuasắmGiángsinhvànămmới,toànbộsốtiềntrênsẽđượcrútra.

HãynghĩvềCâulạcbộGiángsinhtheoquanđiểmkinhtếhọc.Đólàmộttàikhoảnkhôngcótínhthanhkhoản(bạnkhôngthểrúttiềncủamìnhtrongvòngmộtnăm),chiphínghiệpvụcao(bạnphảikýquỹtiềnvàotàikhoảnhàngtuần),vàhầunhưkhôngcólợinhuậngì(lãisuấtgầnbằng0).Rõràngxéttrênphươngdiệnkinhtế,mộtđịnhchếnhưvậykhómàtồntại,nhưngthựctếcácCâulạcbộGiángsinhđượchìnhthànhkhắpmọinơitrênđấtMỹvàhàngtỉđô-lađãđượchuyđộngtheophươngthứctrên.NếunhậnrarằngchúngtađangnóivềConngười,chứkhôngphảivềEcon,thìkhôngkhóđểgiảithíchhiệntượngnởrộcủacácCâulạcbộGiángsinh.CácgiađìnhthiếuhụttiềnbạcđểchitiêutrongmùaGiángsinhsẽcócáchgiảiquyếtvấnđềtrongnămtớibằngcáchcamkếtgianhậpmộtCâulạcbộGiángsinhđịaphương.Sựbấttiệntrongviệcnộptiềnhàngtuầnvàotài

khoảnvàkhoảnlỗdophảichịulãisuấtgầnbằng0thựcrakhôngđángkểsovớisựchắcchắncóđượcmộtkhoảntiềnlớnđểmuasắmtrongmùaGiángsinhnămsau.Ởđây,việckhôngđượcrúttiềntrongnămchínhlàđiểmmấuchốtcủabiệnphápnày.Thựcra,cácCâulạcbộGiángsinh,xéttrênnhiềukhíacạnh,làbảnsaocủangườilớntừnhữngchúheođấttiếtkiệmcủatrẻcon,nhưngđượcthiếtkếsaochoviệcbỏtiềnvàodễhơnrúttiềnra.

TrongkhicácCâulạcbộGiángsinhvẫnđangtồntạithìsựrađờicủathẻtíndụnglàmchođịnhchếxưacũnàytrởnênkhôngcòncầnthiếtnữađốivớihầuhếtcácgiađình.Vìchuyệnmuasắmcuốinămngàynaycóthểđượccácnhàtíndụngtàitrợnênhọkhôngcònthấybứcthiếtphảitiếtkiệmtừtrướcđócảnăm.Dĩnhiên,điềunàykhôngnóilênrằngthẻtíndụngvàmọimặtphải–tráicủanóđềutốthơn.Gửitiếtkiệmvớilãisuấtbằng0vàkhôngđượcrúttrướchạncamkếtxemralàmộtviệclàmngungốc,vàrõrànglàtệhơnđemtiềngửitiếtkiệmthôngthườngđểhưởnglãihàngtháng.Nhưngthàhưởnglãisuất0%còntốthơntrả18%hoặccaohơnnữachocáckhoảnvaychitiêuquathẻtíndụng!

CuộcchiếngiữathẻtíndụngvàcácCâulạcbộGiángsinhlàmộtminhhọaxácđángchomộtquanđiểmphổbiếnhơnnữamàchúngtôisẽsớmđềcậptrởlại.Thịtrườngcungcấpnhữngphươngtiệntàichínhmạnhmẽchocáccôngtyđểphụcvụngườitiêudùng,vàcáccôngtysẽcạnhtranhvớinhautrongviệcđápứngnhucầuthịtrường,bấtkểcácnhucầuđócóđạidiệnchonhữnglựachọnkhônngoannhấthaykhông.Mộtcôngtynàođócóthểsángchếracôngcụkiểmsoátsựtựchủmộtcáchthôngminh,giốnghìnhthứcCâulạcbộGiángsinh,nhưngcôngtyấykhôngthểngăncảncáccôngtykháccungcấpcáckhoảntiềnchokháchhàngchitiêutrướcvàthanhtoánsau.ThẻtíndụngvàcácCâulạcbộGiángsinhcạnhtranhnhauvàthựcracảhaiđềuvậnhànhthôngquamộtđịnhchếgiốngnhaulàngânhàng.Sựcạnhtranhgiúpgiácảgiảmxuống,nhưngkhôngphảilúcnàocũngmanglạinhữngkếtquảtốtđẹpchongườitiêudùng.

Ngaycảkhichúngtađangcânnhắcnhữnglựachọntốtnhất,thịtrườngcạnhtranhđãcócáchbắtchúngtaphảivượtquaràocảncuốicùngtrướcnhữnglựachọntệhạinhất.TạiPhitrườngO’HareởChicago,cóhainhàcungcấpthứcăncạnhtranhnhautừhaiquầyđốidiệnnhau.Mộtbênbántráicây,sữachuavàcácloạithựcphẩmcólợichosứckhỏe.Bênkiabánnhữngchiếcbánhnướngthơmlừng,

béongậy“đầytộilỗi”,cungcấptới730ca-lovà24gamchấtbéo.“Nhàhoạchđịnh”củabạncóthểthiếtlậpngaycơchếbảovệbằngtráicâyvàsữachua,nhưngnhữngcáibánhnướngđầymalựckiađangtỏaramộtthứmùihươngquyếnrũngaytrướcmũibạn.Bạnnghĩbênnàoluôncómộtđoànngườixếphàngrồngrắn?

KếtoántâmlýĐồnghồbáothứcvàcácCâulạcbộGiángsinhlànhữngphương

tiệnbênngoàingườitasửdụngđểgiảiquyếtcácvấnđềvềtínhtựchủhaykiềmchếtrướccámdỗ.Mộtcáchkháclàgiảiquyếtvấnđềtừbêntrong,haycòngọilàkếtoántâmlý.

Kếtoántâmlýlàmộtphươngphápmàcácgiađìnhsửdụngđểđánhgiá,điềuchỉnhvàthựchiệnkếhoạchchitiêucủahọ.Hầunhưtấtcảchúngtađềusửdụngkếtoántâmlýtrongcuộcsốnghàngngày,bấtkểchúngtacóđểýđếnđiềunàyhaykhông.

KháiniệmnàyđượcminhhọamộtcáchxuấtsắcquacuộctraođổigiữahaidiễnviênGeneHackmanvàDustinHoffmantrongmộtsiêuphẩmcủaHollywood.HackmanvàHoffmanlàhaingườibạnthuởhànvitrongnhữngngàyđầuhọmớithamgiađiệnảnh.HackmankểlạirằngmộtlầnôngđếnchơinhàHoffman;chủnhàhỏimượnôngmộtmóntiềnvàHackmanđồngý.Nhưngsauđó,khicảhaivàobếpnhàHoffman,Hackmannhìnthấytrênkệbếplàmấycáilọđượcxếpngayngắnvàlọnàocũngcótiền.Mộtlọđượcdánnhãn“tiềnnhà”,lọkháclà“sinhhoạtphí”…HackmanngạcnhiênhỏinếuHoffmanđãcónhiềutiềnnhưvậythìcònhỏivaylàmgì,Hoffmanliềnchỉvàolọ“thựcphẩm”.Cáilọnày…trốngrỗng.

Theokinhtếhọc(hayđơngiảnlàtheosuyluậnlô-gic),tiềnbạclà“cóthểthaythếđược”chonhau,nghĩalàcóhaykhôngcónhãnthìnóvẫnlàtiền.20đô-latronglọ“tiềnnhà”cóthểmuamộtlượngthứcăntrịgiá20đô-la.Tuynhiên,nhữngngườichủgiađìnhkhôngnghĩthế.

Họchấpnhậnmộtphươngphápkếtoántâmlývàtuânthủnghiêmngặtđểkhôngviphạmtínhcóthểthaythếcủatiềnbạc,cũnggiốngnhưcáctổchứcvẫnlàmvớimụcđíchkiểmsoátchiphí.Hầu

hếtcáctổchứcđềuhoạchđịnhngânsáchchonhữnghoạtđộngkhácnhau.Nhữngaitừnglàmviệctrongcáccôngtyđềuhiểucảmgiácthấtvọngnhữngkhihọmuốnmuasắmmộttàisảnquantrọng,nhưngkhoảnngânsáchtươngứngđãbịxuấttoán.Sựthậtlàcómộtkhoảntiềnchưasửdụngnằmtrongmộttàikhoảnkhác,nhưngnóđượcxemlàkhôngcómốiquanhệnàovớikhoảnchichotàisảnnọ.

Ởtầmgiađình,cácviphạmvềtínhchuyểnđổimụcđíchsửdụngcủatiềnbạcxảyrakháthườngxuyên.Mộtgiáosưtàichínhđãnêuramộttrongnhữngvídụsángtạonhấtvềkếtoántâmlý.Cứvàođầumỗinămmới,ônghoạchđịnhmộtkhoảntiền(khoảng2.000đô-la)đểdànhmuaquàtặngchoHộitừthiệnUnitedWay.Nếutrongnămôngbịthâmhụtchitiêu,dophảiđóngtiềnphạtgiaothôngchẳnghạn,trongthâmtâmôngsẽtrừvàokhoảnquàtặngdànhchoUnitedWay(CóthểbạnchorằnglàmnhưthếthìkhácnàokhoảntiềnôngấydựđịnhtặngchoUnitedWaybịcắtxénđi.Khôngphảithế,vịgiáosưphảibảođảmrằngngânsáchquàtặngđượctínhtoándưdảmộtchútđểtrangtrảichonhữngrủirocóthểxảyratrongnăm).Cáchnàygiúpôngcảmthấy“đượcbảohiểm”trướcrủiroxảyranhữngthiếuhụtnhỏtrongngânsáchcánhân.

Bạncũngcóthểnhìnthấyphépkếtoántâmlýởmộttaychơibàimaymắn.Nếuthắngđượcmộtíttiềnvàođầucuộcchơi,anhtasẽcấtkhoảntiềnấyvàomộttúikhác,chứkhôngnhậpchungvớikhoảntiềnanhtamangđếnbanđầu.Thậmchíđólànguyêntắcbấtdibấtdịchcủacáctaycờbạc.Tiềnthắngcượcđượcgọitheongônngữcácượclà“tiềnnhàcái”.Chơibằngtiềnthắngcượcđượcgọilà“chơibằngtiềnnhàcái”vìtheomộtnghĩanàođó,khoảntiềnnàykhácvớikhoảntiềnvốncủabạn.Cónhiềubằngchứngchothấyngườitathườngthíchđánhcábằngtiềnthắngcượchơn.

Tâmlýnàycũngảnhhưởngđếnnhữngngườikhôngcótínhcờbạc.Khinhậnlạivốncộngvớilãitừcáckhoảnđầutư,ngườitathườngmuốntậndụngnhữngcơhộilớnvớikhoảntiềnmàhọđã“thắng”được.Vídụ,kếtoántâmlýtừnggópphầnlàmtăngmạnhgiácổphiếutrongnhữngnăm90,khicácnhàđầutưliêntụcbỏthêmtiềnvàocácthươngvụđầyrủirovớiýnghĩrằnghọsẽthuvềlợinhuậncaonhưnhữngnămtrướcđó.Tươngtự,ngườitathườngmạnhtaychixàichonhữngkhoảnmuasắmxaxỉkhihọbỗngdưngnhậnđượcmộtkhoản“trờicho”,màkhônglấytừnhữngkhoảntiềnhọtíchcópsuốtnhiềunămròng,dùnhữngkhoảnnàyvẫnđủđểhọ

muanhữngthứhọmuốn.

Kếtoántâmlýchínhxáccóýnghĩaquantrọngnhưthếvìcáctàikhoảnđượcxemlàkhôngthểthaythếlẫnnhauđược.Thậtvậy,cáclọtiềntiếtkiệmtrongnhàbếpcủaDustinHoffman(vàcủathếhệchamẹôngấy)ngàynaygầnnhưđãbiếnmấthoàntoàn.Tuynhiên,nhiềugiađìnhvẫnđangthiếtkếnhữngtàikhoảnriêngchonhiềumụcđíchsửdụngkhácnhau:chiphíhọchànhcủaconcái,nhữngchuyếnnghỉmát,tiềnhưu...Trongnhiềutrườnghợp,chúngđượcđưavàonhữngtàikhoảnhoàntoànkhácnhau,vàkhônggiốngvớinhữngtàikhoảnkếtoánmàchúngtathườngghivàosổcái.Tínhbấtkhảxâmphạmcủanhữngtàikhoảnnàycóthểdẫntớihànhvicóvẻkỳcục,nhưthườngxuyênvaymượntiềnbạcởnhữngmứclãisuấtrấtkhácnhau.DavidGrossvàNickSouleles(2002)nhậnrarằngmộtgiađìnhtiêubiểutrongmẫukhảosátcủahọtrungbìnhcóhơn5.000đô-latàisảncótínhthanhkhoảncao(thườngnằmtrongcáctàikhoảntiếtkiệmcómứcthunhậpdưới5%mộtnăm)vàgần3.000đô-lasốdưtrongthẻtíndụng(phảichịulãisuấtítnhất18%mộtnăm).Sửdụngtiềntiếtkiệmđểtrảnhữngkhoảnnợtừthẻtíndụngđượccácnhàkinhtếhọcgọilà“cơhộichứngkhoán”,tứclàmuagiáthấpvàbángiácao,nhưnghầuhếtcácgiađìnhđềuquêntậndụngcơhộinày.

Dùvậy,ngayđốivớicácCâulạcbộGiángsinh,hànhvinàykhôngđếnnỗingốcnghếchnhưmọingườicóthểnghĩ.Nhiềungườichỉvaymượntronggiớihạnmàhọtựđặtrađốivớithẻtíndụngcủamình.Rằngnếuhọtrảhếtcáckhoảnnợtrênthẻtíndụngbằngtiềntiếtkiệm,sớmmuộnhọsẽlạichitiêuđụngtrầnhạnmứctíndụng.(Cáccôngtycungcấptíndụnghiểurấtrõđiềunàyvàhọthườngnângmứctíndụngchonhữngkháchhàngthườngchixàivượthạnmức,miễnlàhọkhônglỡhẹnthanhtoántiềnlãihàngtháng).Vìthế,giữtiềntrongnhữngtàikhoảnriêngbiệtlàmộtbiệnpháptựkiểmsoátchitiêutốnkém,cũngnhưcácCâulạcbộGiángsinhvậy.

Tấtnhiên,nhiềungườitrongchúngtakhôngtúngthiếuđếnmứckhôngcókhảnăngdànhdụm.Vàingườithựcsựgặprắcrốitrongvấnđềchitiêuvàởvàonhữngtìnhthếtrầmtrọng,chúngtagọihọlànhữngkẻkhốnquẫn,nhưngngaycảnhữngngườibìnhthườngcũngnhậnrarằnghọkhôngđủcứngrắnđểnói“không”trướcnhữngcámdỗ.Dennis,mộtngườibạncủachúngtôi,cómộtcáchrấthayđểđốiphóvớirắcrốinày.KhiDennisbướcvàotuổi65,ôngbắtđầuđểdành

cáckhoảnchitrảtừquỹansinhxãhội,dùcảhaivợchồngôngđềucònlàmviệctoànthờigian.Vìlàmộtngườitiếtkiệmtriệtđểquanhiềunăm(mộtphầncôngtycủaôngcóchínhsáchhưubổngtốt),Dennismuốnsaunàyôngcóthểtựdolàmđiềumìnhthích(nhấtlàđidulịchchâuÂuvàthưởngthứcnhữngmónănngonnhất)màkhôngphảilolắngvềchuyệntiềnbạc.Vìthế,ôngđặttêntàikhoảntiếtkiệmcủamìnhlà“tàikhoảnniềmvui”.Tàikhoảnnàychophépông“mua”nhữngniềmvuinhonhỏnhưchiếcxeđạpthểthaohaymộtthùngrượuvang,nhưngnhữngviệclớnnhưsửanhàthìchắcchắnlàkhông!

Đốivớimỗingườichúngta,cáctàikhoảntâmlýcóthểhếtsứcquýgiábởichúngbảođảmchochúngtamộtcuộcsốngtốtđẹphơnvàantoànhơn.Chúngtacóthểhưởnglợirấtnhiềutừnhữngtàikhoản“tíchcốcphòngcơ”vànhữngtàikhoản“vuichơigiảitrí”.Việchiểurõnguyêntắchoạtđộngcủatàikhoảntâmlýcòngópphầnhoànthiệncácchínhsáchcông.Nhưchúngtacóthểthấy,nếumuốnkhuyếnkhíchtiếtkiệm,điềuquantrọnglàphảihướngcáckhoảntiếtkiệmvàomộttàikhoảntâmlý(hoặctàikhoảnthật).Làmđượcnhưthếthìvấnđềchitiêusẽkhôngcònlàmộtcámdỗđánglongạinữa.

JimJoneslànhàsánglậpkiêmnhàlãnhđạotinhthầncủagiáopháiPeople’sTemple.Năm1978,trongkhiđốimặtvớimộtcáobuộctrốnthuế,JonesđãchuyểnhầuhếtcáctínđồcủamìnhtừSanFranciscođếnmộtkhuđịnhcưnhỏởGuyanađượcôngtađặttênlàJonestown.Trướccuộcđiềutracấpliênbangvềnhữnghànhđộnglạmdụngvàngượcđãitrẻem,Jonesbắtcáctínđồcủaôngtaphảiđầuđộcbọntrẻvàsauđóuốngthuốcđộctựtử.Họđãchuẩnbịhàngthùngthuốcđộc.Mộtvàingườichốngcựquyếtđịnhcủaôngta;mộtsốkháclớntiếngphảnđối,nhưngtấtcảhọđềubịbuộcphảicâmlặng.TheolệnhcủaJonesvàáplựcchungđènặnglêntừngngười,mỗichamẹphảicótráchnhiệmđầuđộcconcáimìnhtrướckhitựtử.Khinhàchứctráchpháthiệnvụviệc,họchỉnhìnthấynhữngthithểtaytrongtayđangnằmsátcạnhnhau.

Econ(vàvàinhàkinhtếhọcchúngtôibiết)lànhữngngườikhógần.Họchỉgiaotiếpvớingườikháctheonguyêntắc“cóqua,cólại”.Họxemtrọnguytíncánhânvàchỉhọcngườiđốidiệnnhữnggìthựcsựcóích,nhưngEconkhôngphảilànhữngkẻăntheongườikháctheokiểuphongtrào.Vạtáocủahọkhôngcaohaythấphơn,ngoạitrừkhicólýdothựctế,vàcra-vát,nếucótrongthếgiớiEcon,cũngkhônghẹphơnhayrộnghơnnhau,đơnthuầnchỉvìvấnđềthờitrang.(Nhânđây,xinnhắccácbạnrằnglúcbanđầu,cra-vátđóngvaitròlàkhănănvàđóchínhlàchứcnăngnguyênthủycủanhữngchiếccra-vát“trangsức”ngàynay).ConngườilạithườngbịhíchbởinhữngConngườikhác.Đôikhinhữngthayđổihàngloạtvớiquymôlớn,trênthịtrườnghaytrênchínhtrường,chỉbắtđầubằngnhữngcúhíchtừnhữngnhómnhỏ.

Conngườidễbịảnhhưởngbởilờinóihayhànhđộngcủangườikhác,cónghĩalàngườitatinbởivìnhữngngườikháctinnhưthế.(Tuynhiên,câuchuyệnvềvụtựsáttậpthểJonestownkhôngphảilàmộttruyềnthuyết).Nếubạnxemmộtcảnhphimtrongđóngườitacười,bạncũngsẽcười,bấtkểphimấycóhàihướchaykhông.Hànhđộngngápcủaconngườicũngthế-cũngcótínhlâylan.Chúngtađểýthấyrằngnếucóhaingườisốngvớinhautrongmộtthờigiandài,

họtrôngrấtgiốngnhau.(Dànhchocácbạnhaytòmò:họgiốngnhaubởihọănuốngnhữngthứgiốngnhau,thóiquenănuốngnhưnhauvàquantrọnghơnlàhọcócáchbiểulộcảmxúcquagươngmặttươngtựnhau).Thựcsựnhữngđôivợchồngtrônggiốngnhauthườngcócuộcsốnghạnhphúchơnnhữngcặpđôikhác.

Trongchươngnày,chúngtasẽtìmhiểucáchthứcvànguyênnhâncáctácđộngxãhộiảnhhưởngđếnconngười.Sựhiểubiếtvềnhữngảnhhưởngđólàrấtquantrọngtrongphạmvicuốnsáchnàyvìhailýdo:Mộtlà,hầuhếtmọingườihọctừngườikhácvàđiềuđóthườnglàtốt.Họchỏilẫnnhaulàcáchđểtừngcánhânvàcảxãhộipháttriển.Tuynhiên,nhữngkháiniệmsailầmnhấtcũngxuấtpháttừkiểuhọchỏinày.Khitácđộngxãhộilàmconngườicónhữngniềmtinsailệchhayđịnhkiến,chínhnhữngcúhíchsẽpháthuytácdụng.Hailà,mộttrongnhữngcáchhiệuquảnhấtđểtạoranhữngcúhíchlàthôngquatácđộngxãhội.TrongvụJonestown,tácđộngđómạnhđếnmứccảmộtcộngđồngchấpnhậntựtửtậpthể.Nhưngtrêntấtcả,tácđộngxãhộitạoranhữngphépmàu.Tạinhiềuthànhphốlớn,nhữngngườidắtchóđidạothườngmangtheotúinilôngvàviệcđivòngquanhcôngviênđãtrởthànhmộtthúvuimangtínhxãhội.Ngườitaluônmangtheotúinilông,dùkhảnăngbịphạtvicảnh(nếunhữngchúchócưngcủahọlàmbẩncôngviên)gầnnhưbằng0.Cácnhàkiếntạosựlựachọncủaconngườiphảibiếtkhuyếnkhíchcáchànhvixãhộicóíchcủangườikhác,đồngthờingăncảnnhữngvụviệctồitệnhưtừngxảyraởJonestown.

Tácđộngxãhộiđếntừhaiyếutốchính,màyếutốthứnhấtliênquanđếnthôngtin.Nếunhiềungườicùngnghĩvềmộtđiềugìđóhaycùnglàmmộtchuyệngìđó,suynghĩvàhànhđộngcủahọsẽtruyềntảithôngtinvềnhữnggìtốtnhấtđểbạnnghĩvàlàmtheo.Yếutốthứhaithuầntúylàáplựcxãhội.Nếubạnquantâmđếnnhữnggìngườikhácnghĩvềbạn(cólẽdonhậnthứcsailầmrằnghọchúýđếnviệcbạnđanglàm),khiđóbạnsẽđitheođámđôngđểtránhsựtứcgiậnhayđểlàmvuilònghọ.

Đểcómộtcáinhìnnhanhvềsứcmạnhcủanhữngcúhíchxãhội,hãyxemxétmộtsốkhámphásauđây:

1.Cácbégáivịthànhniênthườngdễbịcóthaihơn,nếuchúngthấynhữngngườibạngáiđồngtranglứacủamìnhcócon.

2.Béophìcótínhlâylan.Nếubạnthâncủabạnlêncânthìbạncũngcónguycơlêncânđấy!

3.Cáchãngtruyềnthônghaybắtchướclẫnnhauđểlàmranhữngsảnphẩmkhôngthểgiảithíchđược.(Hãynghĩvềcácchươngtrìnhtruyềnhìnhthựctế,AmericanIdolvànhữngbiếnthểcủanó,nhữngtròchơivừaxuấthiệnđãbiếnmất,sựlên–xuống–lêncủatiểuthuyếtkhoahọcgiảtưởng…).

4.Nỗlựchọctậpcủasinhviênthườngbịảnhhưởngbởinhữngngườibạncùngtrườnghaycùnglớpvớihọ.Ảnhhưởngnàylớnđếnmứccácbàitậpngẫunhiêncủasinhviênnămthứnhấtởcùngkýtúcxáhaycùngphòngcóthểgâynênnhữnghậuquảlớnvàảnhhưởngđếncảtươnglaicủahọ.(Cólẽcácbậcphụhuynhnênbớtlolắngvềchuyệnconcáimìnhhọctrườngnào,mànênquantâmxemchúngcónhữngngườibạncùngphòngnhưthếnào).

5.Hãyghinhớđiềunày:cácthẩmphántrongbồithẩmđoànbangườiđềubịtácđộngbởicácđồngnghiệpcủahọ.MộtnghịsĩĐảngCộnghòacóthểđưaranhữngýkiếnkhá“tựdo”khihọngồigầnhainghịsĩĐảngDânchủ;vàmộtnghịsĩĐảngDânchủsẽcónhữngýkiếnkhá“bảothủ”khihọngồigầnhainghịsĩĐảngCộnghòa!

Nóitómlại,ConngườirấtdễbịtácđộngbởiConngười.Tạisao?Lýdochínhlàvìchúngtathíchgiốngngườikhác.

Hãytưởngtượngbạnđangởtrongmộtnhómsáungườithamgiamộtbàikiểmtravềnhậnthứctrựcquan.Bạnđượctraochomộtnhiệmvụđơngiảnđếnmứcbuồncười.Giảsửbạnphảitìmramộtđườngkẻđặcbiệttrongbađườngkẻcóđộdàigiốnghệtnhauđượcchiếulênmànhình.

Trongbavòngđầutiêncủabàitrắcnghiệm,mọithứđềudiễnrasuônsẻ.Mọingườicùnglúctìmrađápánđúngvàđềuđồngývớinhaumộtcáchdễdàng.Nhưngđếnvòngthứtư,trụctrặcbắtđầuxảyra.Cónămngườitrongmộtnhómnọtuyênbốrằnghọtìmrakếtquảtrướcbạn,vàtấtcảnhữngngườicònlạiđềusai.Giờđếnlượtbạn

đưaratuyênbốcủamình,bạnsẽlàmgì?

Nếubạngiốngnhưđasốngườikhác,bạnnghĩthậtdễđoánrahànhvicủabạntrongbàitrắcnghiệmnày.Bạnsẽnóichínhxácnhữnggìmìnhnghĩ.Bạnthấysaonóivậy.Bạnlàngườicóđầuócđộclậpvàbạnchỉbiếtnóisựthật.NhưngnếubạnlàConngườivàbạnthựcsựthamgiavàothínghiệmnày,cólẽbạnsẽnghetheonhữngngườiđãlàmtrướcbạn,tứclànóiđiềuhọđãnói,bấtchấpnhữngbằngchứngđángtincậycủariêngbạn!

Vàonhữngnăm50,nhàtâmlýhọcxãhộiSolomonAschtiếnhànhmộtchuỗithínghiệmtươngtự.Khiđượcyêucầutựquyếtđịnhmàkhôngthamkhảoýkiếncủangườikhác,ngườitahầunhưkhôngbaogiờphạmsaisót.Nhưngnếucóaiđóđưaramộtđápánsai,ngườitalạitrảlờisaihơn2/3lầntrắcnghiệm.Thựcra,trongmộtloạt12câuhỏi,có3/4ngườithamgiatrảlờitheosốđôngítnhấtmộtlần,màphủnhậncâutrảlờiđúngquachínhtrựcgiáccủahọ.LưuýrằngtrongthínghiệmcủaAsch,ngườitathườnghưởngứngtheoquyếtđịnhcủanhữngngườilạmặt,nhữngngườicólẽhọkhôngbaogiờgặplạilầnnữavàhọcũngchẳngcólýdogìđểphải“lấylòng”nhữngngườilạnàycả.

PháthiệncủaAschdườngnhưđãchạmđếnmộtvấnđềmangtínhphổquátvềbảnchấtconngười.Cácthínghiệmnhưtrênđãđượclặpđilặplạivàmởrộngravớihơn130cuộcở17quốcgia,trongđócóZaire,Đức,Pháp,Nhật,Na-uy,Li-băng,Cô-oét,v.v.(Sunstein,2003).Tỉlệchungcủasaisót–đốivớinhữngngườinghetheongườikháctừ20%đến40%–khôngcósựkhácbiệtlớngiữacácnước.Vàdù20%-40%chưaphảilàmộtconsốlớn,hãynhớrằngcôngviệcnàyrấtđơngiản.Nhưthểngườitabịhíchtrongviệcxácđịnhbứctranhvẽmộtconchóvậy:Nếungườitrướchọnóiđólàconmèo,họcũngsẽnóiconmèo!

Tạisaođôikhingườitabỏquasựmáchbảocủatrựcgiác?Chúngtađãcóhaicâutrảlờiởtrên.Câutrảlờithứnhấtliênquanđếnthôngtin,đượcchuyểntảibằngcâutrảlờicủanhữngngườithamdự.Câutrảlờithứhailàáplựcnganghàngvàướcmuốnkhôngphảiđươngđầuvớisựbàibáctừphíanhữngngườicònlại.TrongcácnghiêncứucủariêngAsch,rấtnhiềungườilàmtheongườikhácđãnóirằngnhậnthứcbanđầucủahọchắchẳnlàsailệch.Nếutấtcảmọingườitrongphòngchấpnhậnmộtlờituyênbốnàođó,hoặcnhìn

nhậnsựvậttheomộtcáchnàođóthìbạncókhuynhhướngchorằnghọđúng.Đánglưuýhơn,cácthínghiệmgầnđâyvềcơchếxửlýhìnhảnhcủanãobộchothấykhingườitalàmtheonhữngsắpđặtgiốngnhưcủaAsch,họthựcsựnhìnnhậnvấnđềgiốngnhưnhữngngườikhác.

Mặtkhác,cácnhàkhoahọcxãhộithườngnhậnthấymứcđộnghetheoíthơnkhingườitađượcyêucầuđưaranhữngcâutrảlờinặcdanh,dùhọvẫnởtrongnhữnghoàncảnhtươngtựnhưthínghiệmcủaAsch.Nóichung,conngườicóxuhướnglàmtheosốđông,nếuhọbiếtrằngngườikhácsẽnhìnhaynghethấyđiềuhọlàmhaynói.Thỉnhthoảng,ngườitacũngđứngvềphíađasố,ngaycảkhihọbiếtrằngmọingườiđangphạmmộtsailầmngớngẩn.Nhữngnhómcósựđồngthuậncaothườngcókhảnăngtạoranhữngcúhíchmạnhnhất,dùtrướcmộtvấnđềđơngiảnnhất,vànhữngngườicònlạiđềusai!

CácthínghiệmcủaAschliênquanđếnvấnđềướclượngthôngquanhữngcâutrảlờikháhiểnnhiên.Nhìnchung,khôngkhóđểđánhgiáđộdàicủanhữngdòngkẻ.Nhưngđiềugìxảyranếuchúngtatăngđộkhólên?Câuhỏinàyđặcbiệtquantrọng,vìchúngtarấtmuốnbiếtconngườibịảnhhưởngnhưthếnàokhiđốimặtvớinhữngvấnđềvừakhókhăn,vừalạlẫm.CóvàithínghiệmquantrọngđượcnhàtâmlýhọcMuzaferSherif(1937)tiếnhànhvàonhữngnăm30.TrongthínghiệmcủaSherif,nhữngngườithamgiađượcmờivàomộtphòngtốivàmộtđốmsángnhỏđượcchiếulênmànhìnhtrướcmặthọ.Đốmsángthựcrađứngyên,nhưngdomộtảoảnhgọilàhiệuứngtựvậnđộng,nónhưđangchuyểnđộng.Ởmỗilầnthử,Sherifbảomọingườiướclượngkhoảngcáchmàđốmsángđãdichuyển.Khitáchriêngtừngngười,họđưaranhữngconsốhoàntoànkhácnhauvàkhôngaiđồngývớiai.Điềunàykhôngcógìđángngạcnhiên,vìđốmsángkhônghềdichuyểnvàmọiướcđoánđềusaicả.

NhưngSherifnhậnrahiệuứngphùhợprấtmạnhkhicácđốitượngđượcyêucầuhànhđộngtheotừngnhómnhỏvàcôngkhaiđưaraýkiếncủahọ.Lúcnày,nhữngphánđoáncánhânbắtđầuhộitụ,chuẩnmựcnhómbắtđầuhìnhthànhvàcáigọilàkhoảngcáchđồngthuậnnhanhchóngxuấthiện.Theothờigian,khoảngcáchnàydầndầntrởnênổnđịnhtrongtừngnhómcụthểvàdẫnđếntìnhhuốnglàcácnhómkhácnhauđưaravàbảovệnhữngnhậnđịnhkhácnhaucủahọ.Tưtưởngquantrọngởđâylàcácnhóm,cácthànhphốvà

thậmchícảcácquốcgiadườngnhưgiốngnhaulạihộitụvàonhữngniềmtinvàhànhđộngrấtkhácnhau,đơngiảnvìnhữngsaibiệtrấtnhỏngaytừđiểmkhởiđầu.

Sherifcũngđãthửmộtcúhích.Trongmộtthínghiệm,ôngđưavàomộtngườicùngphevớiôngvàdĩnhiênnhữngngườikháckhôngbiết,kếtquảthuđượcđãkhácđi.Nếu“taytrong”củaôngphátbiểumộtcáchchắcchắnvàtựtin,phánđoáncủaanhtalậptứctácđộngmạnhđếnnhữngngườikháctrongnhóm.Nếuướcđoáncủahọcaohơnsovớicủaanhta,họsẽtựđộnggiảmxuống;nếuthấphơn,họsẽnânglên.Cúhíchlàđây:nếuđượcđưaramộtcáchtựtin,lờiphátbiểucủaanhtasẽảnhhưởngđếnkếtluậnchungcủacảnhóm.Bàihọcrõrànglànhữngngườitựtinvànhấtquán,trướcngườikháchaytrướcđámđông,đềucóthểxoaychuyểnđốitượngtheohướnghọmuốn.

Đángchúýhơn,phánđoáncủamộtnhómngườithườngtrởthànhýkiếnchủquancủatừngthànhviêntrongnhóm,đếnmứchọbámchặtvàođótrongnhữngtuyênbốcánhân,thậmchícảkhihọgianhậpmộtnhómmớivớinhữngquanđiểmhoàntoànkhác.Ngoàira,nhữngýkiếnbanđầucũngđượclưutruyềntừthếhệnàysangthếhệkhác.Ngaycảkhinhữngđốitượnghoàntoànmớixuấthiệnvànhữngngườicũrútluithìquanđiểmcủanhómđầutiênvẫncứbámchặttrongđầuhọ.Trongmộtloạtthínghiệmkhác,nhữngngườisửdụngphươngphápcủaSherifđãchứngminhrằngmột“truyềnthống”khôngbịbóbuộc,dướihìnhthứcmộtướclượngvềkhoảngcáchchẳnghạn,cóthểtrởnênbấtbiếntheothờigian,từđóngườitanghiễmnhiênđitheomàkhôngcònbậntâmđếntínhtùyýnguyênthủycủanónữa.

Quađâychúngtacóthểnhìnthấynhiềunhómtrởthànhnạnnhâncủacáigọilà“chủnghĩabảothủtậpthể”,đólàkhuynhhướngbámchặtvàonhữngkhuônmẫuđãđượchìnhthànhcủanhiềunhóm,ngaycảkhicónhữngnhucầumớixuấthiện.Khimộtthônglệ(nhưđeocra-vát)đãđượcthiếtlậpvữngchắc,nódườngnhưsẽtrởthànhvĩnhviễndùkhôngcómộtcơsởlýluậncụthểnào.Truyềnthốngcóthểtồntạitrongmộtthờigiandàivànhậnđượcsựủnghộ,hayítnhấtlàsựmặcnhiênthừanhậncủađạiđasốngười,dùnguyênthủynólàsảnphẩmcủamộtcúhíchcỏncontừmộtvàingười,haythậmchítừchỉmộtngười.Tấtnhiên,tưtưởngcủamộtnhómsẽthayđổi,nếuhọthấyrằngnhậnđịnhcủahọgâyrahậuquảnghiêmtrọng.

Nhưngnếuchuyệnnàykhôngchắcchắnđúng,họsẽtiếptụcnhữngđiềuhọvẫnthườnglàm.

Mộtvấnđềquantrọngcầnlưuýnữalà“sựbấttricủađámđông”-cónghĩalàsựthiếuhiểubiếtđốivớimộtphầnhaytoànbộnhữngđiềungườikhácnóihaynghĩ.Chúngtađitheomộttruyềnthốnghaymộtthônglệkhôngphảivìchúngtathíchlàmđiềuđó,thậmchíchúngtacònchốnglạinó,màđơngiảnvìchúngtathấyđasốngườikhácđềulàmthế.Rấtnhiềuquytắcvàthônglệxãhộitồntạitrêncơsởnày,nhưngmộtcúsốchaymộtcúhíchnhỏđúngchỗcũngcóthểđánhbậtnórakhỏinơiđồntrú.

CácthínghiệmtiếptheođượcpháttriểntừphươngphápnềntảngcủaAschđãtìmranhữnghiệuứngthíchnghiđốivớicácphánđoánthuộcnhiềuloạikhácnhau.Hãyxemkhámphásauđây.Mọingườiđượchỏi:“Trongcácvấnđềsau,bạnnghĩvấnđềnàolànghiêmtrọngnhấtmàđấtnướcchúngtađangđốimặt:suygiảmkinhtế,chấtlượnggiáodục,cáchoạtđộnglậtđổchínhquyền,chămsócytế,tộiphạmvàthamnhũng?”.Khiđượchỏiriêngtừngngười,có12%trảlờilàcáchoạtđộnglậtđổ,nhưngkhilậpthànhnhữngnhómđồngthuậnthìtới48%chọncâutrảlờinày!

Trongmộtphépthửtươngtự,nhữngngườithamgiađượcđềnghịđánhgiátuyênbốnày:“Tựdongônluậnnênđượcxemlàmộtđặcquyềnhơnlàmộtquyềncôngdân.Vìthế,nhànướccóthểđìnhchỉquyềnnàynếuthấyanninhquốcgiabịđedọa”.Khiđượchỏiriêng,có19%sốngườitrongmộtnhómcókiểmsoáttrảlời“đồngý”,nhưngkhichiasẻýkiếnvớibốnnhómkhác,cóđến58%đồngý.KếtquảnàyliênquanmậtthiếttớimộttrongnhữngmốiquantâmlớnnhấtcủaAsch,cũnglàcáchdiễngiảitạisaochủnghĩaphát-xítcóthểxuấthiệntronglịchsửnhânloại.Aschtinrằngsựđồngthuậncóthểsảnsinhramộtcúhíchrấtổnđịnhvàtrêntấtcảlàtạorahànhvi(gâynênnhữngsựkiệnnhưvụJonestown)khócóthểtưởngtượngđược.

KhôngchắccôngtrìnhcủaAschcólàmsángtỏđượcsựxuấthiệncủachủnghĩaphát-xíthaynhữngvụnhưJonestownhaykhông,nhưngrõrànglàáplựcxãhộiđãvàđangtạoranhữngcúhíchbuộcconngườichấpnhậnmộtsốkếtluậnngượcđời.Vànhữngkếtluậnnàycóthểtácđộngđếnhànhvicủahọ.Mộtcâuhỏihiểnnhiênlàliệucácnhàkiếntrúcchọnlựacóthểkhaithácphươngpháptâmlýhọcnàyđểđưaconngườiđitheonhữnghướngtốtđẹphơnkhông.Vídụ,

giảsửchínhquyềnmộtthànhphốđangrasứckhuyếnkhíchngườidânrènluyệnthânthểđểtăngcườngsứckhỏe.Nếunhiềungườihưởngứngvàthamgiathìthànhphốnàyđãtạoranhữngthayđổiđầyýnghĩachỉbằngmộtlờikêugọi.Mộtvàingườicótầmảnhhưởnglớncũngcóthểđưaranhữngtínhiệuriêng(cửchỉ,hànhđộng,lờinói)cósứcmạnhlàmthayđổihànhviconngười.

HãyxemnỗlựcthànhcôngngoàisứctưởngtượngcủabangTexastrongviệcngănchặnnạnxảráctrênxalộ.CácnhàchứctráchTexasvôcùngxấuhổtrướcsựthấtbạicủachiếndịchquảngcáorầmrộđượctàitrợởmứccaonhấtnhằmtruyềnđithôngđiệp“Giữgìnđườngsásạchsẽlànghĩavụcủamọicôngdân”.Đốitượngthườngxuyênxảráctrênđườnglànamgiớiởđộtuổitừ18–40.Họlànhữngngườikhôngđếmxỉagìtớinhữngnỗlựcbàngiấycủagiớihữutráchnhằmxóabỏhànhvikhôngvănminhcủahọ.Sauđó,chínhquyềnnhậnthấycầncómộtkhẩuhiệumạnhmẽcóthểđánhvàoniềmkiêuhãnhcủangườiTexas.ThếlàhọmờicáccầuthủsiêusaotrongđộibóngbầudụcDallasCowboysthamgiachiếndịchnày.Trongđoạnphimquảngcáotrêntruyềnhình,cáccầuthủvừanhặtrác,mảnhchailọbằngđôitaytrần,vừagầmgừ:“ĐừnglàmbừabộnTexas!”.

Hình3.1:Logocủatổchức“ĐừnglàmbừabộnTexas”

Ngàynay,bạncóthểnhìnthấykhẩuhiệunổitiếngnày(đãtrở

thànhthươnghiệuđộcquyềncủatổchức“ĐừnglàmbừabộnTexas”thuộcSởGiaothôngVậntảiTexas)dướidạnglogotrênrấtnhiềusảnphẩmkhácnhau,từnhữngmiếngdánđề-canchotớiáosơ-mivàlytáchcà-phê.Khoảng95%ngườidânTexasbiếtkhẩuhiệunày.Năm2006,khẩuhiệunàyđượcbìnhchọnlàkhẩuhiệuđượcyêuthíchnhấtnướcMỹvàđượctônvinhbằngmộtcuộcdiễuhànhlớntrênĐạilộMadisoncủathànhphốNewYork.Chiasẻthêmvớicácbạn:Trongnămđầutiêncủachiếndịch,lượngrácxảtrêncácxalộcủaTexasđãgiảm29%.Trongsáunămđầutiên,mứcgiảmtổngcộnglà72%.Toànbộthànhtíchnàykhôngphảilàkếtquảcủanhữngquyđịnhbắtbuộc,nhữngđedọachếtàihaybiệnphápcưỡngbức,màđếntừmộtcúhíchđầysángtạo.

Lýdongườitabỏraquánhiềunỗlựcđểchạytheocácchuẩnmựcxãhộivàthờitranglàvìhọnghĩrằngngườikhácchúýđếnnhữngđiềuhọđanglàm.Nếubạnđóngbộcom-lêchỉnhtềthamdựmộtsựkiệnxãhộimàtấtcảnhữngngườikhácănmặcbìnhthường,bạnsẽcảmthấynhưmọiánhmắtkỳthịđangđổdồnvàomìnhvàtựhỏitạisaobạnlạiquáidịthếnhỉ.Nếubạnlàchủđềcủanhữngnỗisợnhưthếthìđâylàlờilýgiảidànhchobạn:Họkhôngthựcsựchúýđếnbạnnhưbạnnghĩđâu!

TomGilovichvàcáccộngsựđãchứngminhrằngconngườibịbiếnthànhnạnnhâncủacáigọilà“hiệuứngánhđènsânkhấu”.Trướckhitiếnhànhthínghiệm,nhómGilovichđãtìmhiểuxemngôisaogiảitrínàotệnhấtđểinhìnhlênmặttrướcmộtchiếcáothun.Nghiêncứunàyđượcthựchiệnvàonhữngnăm90vàngườinhậnđượcvinhhạnhđángngờnàylàcasĩBarryManilow.MộtsinhviênđượcyêucầumặcchiếcáothuncóhìnhBarryManilowđượcinnổibậtphíatrướcngực,sauđóthamgiamộtnhómsinhviênkhácđangbậntrảlờimộtbảngcâuhỏi.Saukhoảngmộtphút,nhàthínghiệmquaylạivàbảorằnganhtamuốncậusinhviênthamgiavàomộtnhómkhác.Cậusinhviênđitheoanhta.Lúcnày,nhàthínghiệmhỏicậusinhviênrằngcóbaonhiêungườitrongsốnhữngsinhviênlúcnãynhậnrangườiđượcintrênchiếcáothuncậumặc.Câutrảlờilàdưới46%.Thựcra,chỉcó21%sốsinhviênnóitrêncóthểnhậnracasĩBarryManilowtrênáobạnmình.

Sựthậtlàngườitaítchúýđếnbạnhơnbạntưởng.Nếubạncómộtvếtốtrênáocũngđừnglo,khôngainhìnthấyđâu!Tuynhiên,vìtinrằngngườikhácluônsămsoimìnhnênchúngtathườnglàmtheonhữnggìchúngtanghĩrằngngườikhácđangnghĩ.

Vănhóavàchínhtrịcóthểbịảnhhưởngbởitínhthíchnghivớiđámđônghaykhông?Liệucáccôngtycóthểkiếmtiềnbằngcáchkhaitháctínhthíchnghicủaconngườitrongđámđôngkhông?Hãyxemmộtvàibằngchứngquanhvấnđềtảinhạctừinternet.MatthewSalganikvàcácđồngtácgiảcủaông(2006)đãtạoramộtthịtrườngâmnhạcảovới14.341thànhviêncủamộttrangwebkháquenthuộcvớinhữngngườitrẻtuổi.Cácthànhviênđượctraodanhsáchbảnnhạckhôngquencủanhữngbannhạckhôngtêntuổi.Họđượcyêucầunghemộtđoạncủabấtkỳbảnnhạcnàohọthíchđểquyếtđịnhcónêntảivềhaykhông,sauđóđánhgiáxếphạngbảnnhạcđó.Khoảngmộtnửasốngườithamgiađượcyêucầuchọnmộtcáchđộclập,dựavàotênbàihátvàbannhạccũngnhưđưaranhậnxétcủahọvềchấtlượngbảnnhạc.Nửacònlạisẽkiểmtrasốlầnmỗibảnnhạcđượcnhómkiatảivề.Mỗithànhviêncủanhómthứhaicũngđượcphânngẫunhiênvàomộttrongtám“thếgiới”khácnhau;mỗi“thếgiới”cócáchtiếnhóariêngvànhữngthànhviêncủamộtthếgiớicụthểchỉcóthểnhìnthấynhữngbảnnhạcđượctảivềtrong“thếgiới”củahọ.Câuhỏichínhởđâylà:ngườitacóbịảnhhưởngbởilựachọncủangườikháckhông,vànhữngloạinhạckhácnhaucótrởthànhphổbiếntrongnhững“thếgiới”kháchaykhông?

Liệuchúngtacóbịhíchbởinhữnggìngườikhácnóivàlàmkhông?Hẳnnhiênlàthếrồi!Trongtấtcảtám“thếgiới”đó,mọicánhânđềutảivềnhữngbàihátđãtừngđượctảivềtrướcđâyvôsốlầnvànhữngbàihátítphổbiếngầnnhưkhôngđượcđụngđến.Ngạcnhiênhơn,sựthànhcôngcủacácbảnnhạcđóhoàntoànkhôngthểtiênđoánđược,vànhữngbảnnhạcđượctảivềnhiềuhoặcíttrongnhữngnhómcókiểmsoát,nơihọkhôngnhìnthấyquyếtđịnhcủangườikhác,cóthểrấtkháctrong“nhữngthếgiớibịảnhhưởngxãhội”.Trongnhữngthếgiớiđó,hầuhếtcácbảnnhạcđềutrởnênphổ

biếnhoặckhôngphổbiếntùytheocáchlựachọncủanhữngngườiđầutiêntảivề.Cùngmộtbàihát,nhưngcóthểđượcđánhgiálàbàiháthaynhấthoặcdởnhất,chỉbởivìnhữngngườiđầutiênđượcnhữngngườiđisaunhìnthấyhọđãtảivềhaykhôngtảivềbàihátđó.

Trongnhiềulĩnhvực,ngườitathườngbịcuốntheosuynghĩrằngmộtkếtquảrõràngcóthểtiênđoánđược.Thànhcôngcủamộtnhạccông,diễnviên,tácgiảhaymộtchínhtrịgiarõrànglànhờhàoquangtừnhữngkỹnănghaytínhcáchcủahọ.Hãycảnhgiáctrướccámdỗđó.Nhữngcanthiệpnhỏhaytìnhcờtrênmộtsânkhấuchínhcóthểtạoranhữngsaibiệtlớntrongkếtquả.Mộtcasĩhàngđầungàynaycólẽkhôngcósựphânbiệtđẳngcấprõràngvớihàngchục,thậmchíhàngtrămcasĩthườngthườngbậctrungkhácmàbạnchưatừngngheđếntêntuổi.Đisâuhơnnữa,hầuhếtcácnghịsĩsắcsảongàynaycũngrấtkhóphânbiệtgiữahàngtrămchínhtrịgiavốncónhữngcuộcvậnđộngtranhcửrầmrộ,nhưngngaysauđólạihoàntoànimhơilặngtiếng.

Ảnhhưởngcủatácđộngxãhộicóthểhoặckhôngthểđượchoạchđịnhmộtcáchcócânnhắcbởinhữngconngườicụthể.Hãyxemmộtvídụkhôihàivềsựtácđộngcủaxãhộiđếnniềmtincủadânchúng,ngaycảkhikhôngaihoạchđịnhhaytoantínhgìcả.ĐólàvụkínhchắngióbịkhoanlỗởSeattle.VàocuốithángBanăm1954,mộtnhómngườiởBellingham,Washington,bỗngnhậnthấycónhữngcáilỗnhỏxíutrênkínhchắngióxehọ.Cảnhsátđịaphươngsuyđoánrằngđólàhậuquảtừhànhđộngcủanhữngkẻpháhoạivàchúngsửdụngnhữngkhẩusúngcỡnòng1mmhaysúngbắnđạnchùm.Chẳngbaolâusau,mộtnhómngườikháctừcácthànhphốphíaNamBellinghamlạibáocảnhsátrằngnhữngthiệthạitươngtựcũngxảyratrênkínhchắngiócủaxehọ.Trongvònghaituần,dấuấncủanhữngkẻpháhoạiđãlanrộngxuốngphíaNam.Giaiđoạnđỉnhđiểmcóđến2.000chiếcxebịthiệthại.Đếnđâythìvấnđềrõràngkhôngcònliênquantớinhữngkẻpháhoạinữa.SựđedọavươnxađếnSeattle.GiữathángTư,cáctờbáocủaSeattlekịpthờiđưathôngtinvềhiểmhọanàyvàovàkhônglâusauđó,nhiềubáocáovềcáclỗthủngtrênkínhchắngióđượcgửitớicảnhsát.

Rồiconsốtănglênđếnmứcthảmhọa,dẫntớicáccuộcđiềutradàyđặcxemkẻnàotrêntráiđấtnày,haytừmộthànhtinhnàokhác,cóthểlàthủphạm.CácđồnghồGeigerkhôngđođượcmứcphóngxạ.Vàingườichorằngmộtsựbấtthườngcủakhíquyểncóthểlà

nguyênnhâncủa“đạidịch”này.Nhữngngườikhácthìchorằngdosóngâmthanhvàmộtsựthayđổilớncủatừtrườngtráiđất,trongkhicóngườilạibảođólàsóngvũtrụđếntừmặttrời.Tínhđếnngày16thángTư,cókhôngdưới3.000kínhchắngióbịthủngởSeattle.NgàithịtrưởnglậptứcviếtthưchoTổngthốngEisenhower:“ĐiềutưởngnhưlàhànhđộngpháhoạimangtínhcụcbộxảyratrêncáckínhchắngióvàcửasổxehơitạimộtphầnphíaBắcbangWashingtonhiệnnayđãlankhắpvùngPugetSound…Yêucầuhuyđộngcáccơquanliênbang(vàtiểubang)vàocuộcvàphốihợpvớigiớichứcđịaphươngởmứckhẩncấp”.Nhậnđượclờicầucứu,Eisenhowerchothànhlậpngaymộtủybanbaogồmcácnhàkhoahọctàigiỏinhấtđểđiềutrahiệntượngkỳlạvàđánglongạinày.

Kếtluậncủahọlàgì?Thiệthại,nhưđãxảyra,cólẽlàdo“bịcácvậtthểnhỏvađậpvàokínhchắngiótrongđiềukiệnláixebìnhthường”.Mộtcuộcđiềutrakhácsauđócũngủnghộkếtluậntrêncủacácnhàkhoahọc,rằngnhữngchiếcxemớikhôngbịthủngkính.Phánquyếtcuốicùnglàcáclỗthủng“đãcótừtrước,nhưngkhôngaiđểýđếnchúng,chođếnkhitấtcảđồngloạt‘pháthiện’ra‘thảmhọa’này”.(Cólẽbạncũngnênkiểmtrachiếcxecủamìnhmộtchút,xembiếtđâucũngcómột,haihaybalỗthủngnàođótrênkínhchắngióchăng?).

“Thảmhọa”kínhchắngióởSeattlelàmộtvídụxácthựcvềhiệntượngcúhíchxãhộikhôngchủtâm.Hàngngày,chúngtavẫnbịtácđộngbởinhữngngườikhôngcốýgâyảnhhưởngđốivớichúngta.Phầnlớnchúngtabịảnhhưởngbởithóiquenănuốngcủanhữngngườisốngcạnhchúngta,dùhọcóhaykhôngcóchủý.Nhưđãnóiởtrên,béophìcóthểlâylan;bạnrấtdễbịbéophìnếubạncónhiềungườibạnbéophì.Muốntăngcân,bạncứđiăntốitheonhóm!Trungbình,mộtngườiăncùngvớimộtngườikhácthườngănnhiềuhơn35%sovớikhihọănmộtmình;nếuhọđicùngmộtnhómbốnngười,họsẽănnhiềuhơn75%;vànếunhómbảyhoặcđônghơnhọsẽănnhiềuhơnđến96%!

Chúngtacũngbịảnhhưởngnặngnềbởiđịnhmứctiêuthụcủamộtnhómmàchúngtalàthànhviên.Mộtngườiănítsẽcókhuynhhướngănnhiềuhơn,nếuanhtaởtrongmộtnhómgồmnhữngngườiănkhỏe.Mộtngườiănkhỏesẽcảmthấybịgòbó,nếuăncùngnhữngngườiănyếu.Giớitínhcũngtạorasựkhácbiệt.Phụnữthườngănchiếulệtrongnhữngcuộchẹnhò,trongkhicácanhchànglạicó

khuynhhướngănuốngrấtmạnhbạovìtinrằngcácnàngsẽrấtấntượngtrướctính“namthựcnhưhổ”củamình.(Xinthưavớicácanh:phụnữkhôngnghĩthếđâu!).Vìthế,nếubạnmuốngiảmđimộtvàicân,hãytìmnhữngđồngnghiệpthonthảmàđiăntrưacùnghọ(nhưngnhớđừngănhộchohọ!).

Cácnhàquảngcáohiểurấtrõsứcmạnhcủatácđộngxãhội.Họthườngxuyênnhấnmạnhrằng“hầuhếtngườitiêudùngthíchsửdụng”sảnphẩmcủahọhơn,hoặc“mộtsốlượngngàycàngtăngngườitiêudùngđangchuyểnsang”dùngsảnphẩmcủahọ...Họcốtìnhhíchchúngtabằngcách“tiếtlộ”chochúngtaviệcmànhiềungườikhácđanglàm.

Cácnhàvậnđộngtranhcửcũnglàmđiềutươngtự.Họluônmiệngnóirằng“hầuhếtngườidânđangquayvềphíacácứngviênđangtrênđàchiếnthắng”củahọ,vìhyvọngtuyênbốđósẽbiếnmongmuốncủahọtrởthànhsựthật.Quảlàkhôngcógìtệhơnnhậnthứcrằngcửtriđangbỏứngviêncủamìnhbơvơgiữađámđông.Thựcra,mộtnhậnthứcnhưthếđãmởđườngchoĐảngDânchủđềcửJohnKerryvàonăm2004.CácthànhviênĐảngDânchủchuyểntừHowardDeansangJohnKerrykhôngphảivìmỗicửtricủaĐảngDânchủđềucómộtđánhgiáđộclậptrêndanhnghĩacủaJohnKerry,màchủyếulàdonhậnthứcchungrằngnhữngngườikhácđangđổdồnvềphíaKerry.ThiếtnghĩđoạntríchsauđâycủaDuncanWattcũngđángđọc:

MộtvàituầnsaunhữngcuộchọpkíntạiIowa,chiếndịchtranhcửcủaKerrygầnnhưtiêutan,nhưngbấtngờôngấyđãchiếnthắngtạibangIowa,sauđólàNewHamsphirevàliêntụcnhữngbangquantrọngkhác.Điềuđóđãdiễnranhưthếnào?…Khimọingườitìmkiếmmộtngườikhácđểtraođổiýkiến,chẳnghạn,thửchọnmộtứngviêncủaĐảngDânchủmàhọnghĩnhữngngườikháccũngsẽchọnnhưhọ,khảnănglàbấtkỳthôngtinnàocóthểlàmngườikháclạchướng,cùngvớimộtloạtnhữnghànhđộnglặpđilặplại,đềucóthểkhởinguồnmàkhôngcầnmộtnguyêndorõràngnhằmhướngdưluậntheobấtkỳhướngnàohọmuốn…Chúngtanghĩrằngmìnhlànhữngcáthểtựtrị,đượcdẫndắtbởinănglựcvàướcmuốnbêntrong,vìthếchúngtachỉchịutráchnhiệmđốivớihànhvihayquyếtđịnhcủabảnthân,đặcbiệttrongvấnđềbầucử.Khôngmộtcử

trinàotừngthừanhận,dùvớichínhmình,rằnghọchọnKerryvìôngấyđãthắngởNewHamsphire.

Bàihọcphổquátđãrõràng.Nếucácnhàkiếntrúclựachọnmuốnthayđổihànhvicủaconngườibằngmộtcúhích,họcóthểchỉđơngiảnlàthôngtinchomọingườivềđiềungườikhácđanglàm.Đôikhinhữngviệclàmcủangườikhácthậtđángngạcnhiênvàvìthếngườitabịtácđộng.Hãyxembốnvídụsauđây:

Sựtuânthủluậtthuế

Trongphạmvicủavấnđềtuânthủluậtthuế,mộtthínghiệmthựctếđượccácquanchứcbangMinnesotatiếnhànhđãtạoranhữngthayđổilớntronghànhvicủangườidân.Nhữngnhómđốitượngđóngthuếđượctraochobốndạngthôngtinkhácnhau.Vàingườiđượcbảorằngtiềnthuếcủahọđượcsửdụngvàonhữngmụcđíchtốtđẹpchoquốcgia,trongđócógiáodục,anninhcôngcộngvàphòngcháychữacháy.Nhữngngườikhácbịdọasẽbịphạtnặngnếutrốnthuế.Nhómthứbađượchướngdẫncáchthứcyêucầuhỗtrợ,nếuhọkhôngbiếtkhaibáohồsơthuế.Nhómcuốicùngthìđượcthôngbáorằngđãcó90%đốitượngnộpthuếcủaMinnesotađãhoàntấtđầyđủnghĩavụkhaibáothuếcủahọ.

Chỉmộttrongbốncáchtrêncótácdụngvàđólàcáchthứtư.Rõràngnhữngngườiđóngthuếdễviphạmluậtvìnhậnthứcsailệch(cólẽdựavàonhữngtờbáolácảihoặcthôngtintừnhữngkẻlừađảo)rằngmứcđộchấphànhluậtnóichungcủangườidândườngnhưrấtthấp.Vìthế,khiđượcthôngbáomộtmứctuânthủluậtcao,họhầunhưkhôngmuốncóhànhvigiandốivớicơquanthuế.

Kếtquảlà,hànhvicóthểgiatăng,tốithiểuởmộtmứcđộnàođó,bằngcáchhướngsựchúýcủadưluậnvàođiềungườikhácđanglàm.(Cácchínhtrịgiatươnglaichúý:nếubạnmuốntăngsốphiếubầu,xinđừngrênrỉhaythanvãnvềsốlượnglớnnhữngngườikhôngchịu

bỏphiếuchobạn!).

Bảotồncôngviênquốcgia

Trongnhiềutìnhhuốngkhácnhau,sựxuấthiệncủanhữnghànhvikhôngmongmuốnlàrấtcaovàdườngnhưđâylàtrởngạicóthậtđốivớisựthayđổi:Nếungườinàycứlàmtheongườikia,rấtcóthểhọsẽrơivàovònglẩnquẩnhaythậmchímộthìnhxoáytrônốckhôngcólốira.Vậycócúhíchnàođưangườitađitheonhữnghướngtốthơnkhông?

Mộtnghiêncứuđángtincậyđãtìmracâutrảlờivàcủngcốquanđiểmchorằngviệcxácđịnhmộtvấnđềcóthểtạoratácđộnglớn.NghiêncứunàyđượctiếnhànhtạiCôngviênQuốcgiaArizona,nơiđasốdukháchđềumuốnmangvềnhàvàivậtgìđólàmkỷniệm-mộtviệclàmđedọasựtồntạicủalâmviên.Cầncónhiềubiểnbáonhắcnhởhọđừnglấyđibấtcứthứgìtừrừng.Vấnđềlàbiểnbáonênviếtnhưthếnàođây.Cácnhàthínghiệm,dẫnđầulàgiáosưRobertCialdini,mộtbậcthầynghiêncứuvềtácđộngxãhộiởTempe,tinchắcrằngcácbiểnbáođangđượcsửdụngtrongcôngviênnàycóthểđượccảithiện.Họbắttayvàoviệcngay.

Thếlànhữngmảnhgỗcủacácloạicâybịcấmchặtpháđượcđặtvươngvãidọctheomộtconđườngmònnhằmkíchthíchdukháchlấymộtvàimiếngmangvề.Cứcáchmộtđoạn,ngôntừsửdụngtrêncácbiểnbáolạiđượcthayđổi.Mộtsốbiểnnhấnmạnhvàohànhvixấukhi“lấycủarừng”,như:“NhiềudukháchđãlấygỗrakhỏirừngvàđiềunàyđãlàmthayđổitìnhtrạngtựnhiêncủaCôngviênQuốcgia”,haymangtínhralệnhnhư:“Đừngmanggỗcấmrakhỏicôngviênđểgópphầnbảotồnhệsinhtháicủarừng”.Cialdinitiênđoánrằngtrongtrườnghợpnày,biểnbáoralệnhcótácdụngcaohơnbiểnbáomangtínhcungcấpthôngtin,vàôngđãđúng.

Tuyêntruyềnkhônguốngrượu

Sauđâylàmộtvídụvềphươngpháptiếpcậndựatrênchuẩnmựcxãhội,đượcápdụngđểkhuyếnkhíchngườidânhạnchếbiarượuvànhữnghànhvikhôngmongmuốnkhác.Hãyxemxétvấnđềlạmdụngđồuốngcócồncủasinhviênđạihọc.MộtkhảosátcủaTrườngYthuộcĐạihọcHarvardchothấy44%sinhviêncónhữngcuộcchèchénsaysưahaituầntrướckhicuộckhảosátđượcthực

hiện.Tấtnhiên,đâylàmộtvấnnạnnhưnglàmthếnàođểsửachữalạilàmộtvấnđềkhác,vìhầuhếtsinhviênđềutinrằngviệclạmdụngđồuốngcócồntrênthựctếcóphạmvirộnglớnhơnnhiều.

Nhậnthứcsailầmvềvấnđềnàymộtphầntạorasựướcđoándựatrênnhữngcáicósẵn.Ngườitavẫnnhớcáctainạntừrượutrongquákhứvàhậuquảlànóthổiphồngnhậnthứccủahọ.Cácsinhviênđạihọcbịảnhhưởngbởiđiềunhữngsinhviênkháclàm,vìthếtìnhtrạnglạmdụngrượubiachắcchắnsẽtănglên,nếunhậnthứccủahọliêntụcbịphóngđạivềviệccácsinhviênkhácđanguốngnhiềuđếnđộnào.

Cảnhgiáctrướckhảnăngthayđổihànhvibằngcáchnhấnmạnhvàonhữngconsốthốngkêthựctế,giớichứccóthẩmquyềnđãcốtạoranhữngcúhíchláiconngườitheonhữnghướngtốthơn.BangMontanađãphátđộngchiếndịchgiáodụcquymôlớn,trongđónhấnmạnhrằngđasốcôngdâncủamìnhkhônguốngrượu.Mộtquảngcáocốgắngsửađổinhữngnhậnthứcsailầmvềtệuốngrượuđượcđặttrongkhuônviênmộttrườngđạihọccònquảquyết:“Hầuhết(81%)sinhviênđạihọcMontanauốngrượubianhiềunhấtlàbốnlầnmỗituần”.Haymộtquảngcáokhácvềviệchạnchếhútthuốclá:“Hầuhết(70%)thiếuniênMontanakhônghútthuốclá”.Chiếnlượcnàyđãtạorasựcảithiệnlớnvềđộchínhxáccủanhậnthứccộngđồngvàgiảmđángkểsốlượngngườihútthuốclá.

Nụcười,nhữngcáicaumàyvàvấnđềtiếtkiệmnănglượng

Nhữngcúhíchxãhộicũngcóthểđượcsửdụngđểtiếtgiảmnănglượng.Hãyxemmộtnghiêncứuquamẫukhảosátgần300giađìnhtạiSanMarcos,California,vềsứcmạnhcủachuẩnmựcxãhội.Tấtcảcácgiađìnhđềuđượcthôngbáovềlượngđiệnhọtiêuthụtrongtuầntrướcđó,cũngnhưvềlượngđiệnmàcácnhàhàngxómcủahọđãsửdụng.Ởđây,tácđộnglênhànhvicóthểnhìnthấyrấtrõràngvàđángkinhngạc.Trongnhữngtuầntiếptheo,lượngđiệncủacácgiađìnhtrướcđâycómứctiêuthụcaohơntrungbìnhđãgiảmxuốngrõrệt,trongkhicácgiađìnhcómứctiêuthụdướitrungbìnhlạitănglên.Đâygọilàhiệuứngboomerang(7)vànóđưaramộtcảnhbáoquantrọng:Nếubạnmuốnhíchmọingườithựchiệnmộthànhvimongmuốnởtầmxãhội,đừngbaogiờchohọbiếtrằngnhữnghànhđộnghiệntạicủahọđãtốthơnmứctrungbìnhcủacộngđồng.

Nhưngcònmộtpháthiệnlýthúhơn.Khoảngmộtnửatrongsốcácgiađìnhkhôngnhữngđượccungcấpthôngtinđầyđủ,màcònđượctặngkèmmộtbiểutượng(Hình3.2)chứngnhậnrằnglượngđiệntiêuthụcủanhàhọnóichungđượcxãhộiđồngthuận(Hình3.2b)haykhôngđồngthuận(Hình3.2a).

Hình3.2:PhảnhồibằnghìnhảnhtặngchocáchộgiađìnhsửdụngđiệnởSanMarcos,California.

Quảlàmộtsựngạcnhiênđầyýnghĩa.Cácgiađìnhcólượngđiệntiêuthụcaonhấtlạitiếtgiảmnănglượngđángkểnhấtsaukhihọnhậnđượcbiểutượnggươngmặtkhôngvui(Hình3.2a).Nhưngđâymớilàđiềuđángkinhngạc,nhữnggiađìnhnhậnđượcbiểutượnggươngmặtcườivìđãsửdụngđiệndướimứctrungbìnhđãkhôngcònbịhiệuứngboomerangnữa(tứchọkhôngtănglượngđiệntiêuthụlêncaohơn).Chínhthôngđiệpbanđầucùngvớicúhíchvềmặtcảmxúcđãtácđộnglêncácgiađìnhsửdụngđiệndướimứctrungbìnhđểhọkhôngsửdụngđiệnnhiềuhơn.

Rấtnhiềungười,thuộccảpheCộnghòalẫnDânchủ,đangtranhluậnvềvấnđềtiếtkiệmnănglượngđốivớianninhquốcgia,tăngtrưởngkinhtếvàbảovệmôitrườngcủaHoaKỳ.Trongcáccuộcthảoluậnvềnănglượng,ngườitacóthểsửdụngcáccúhíchđượccânnhắckỹlưỡngđểđạtđượcsựđồngthuậncao.Chúngtasẽnóithêmvềviệclàmthếnàokiếntrúcchọnlựacóthểđượcsửdụngđểgiảiquyếtvấnđềbảovệmôitrườngởphầnsau.

Chỉdẫn

Đếnđây,chúngtađãtậptrungkhánhiềuvàosựchúýcủangười

nàyđốivớisuynghĩvàhànhđộngcủangườikhác.Nhữngnghiêncứuchuyênsâuchothấycómộtsứcmạnhnằmtrongsựchỉdẫn.Chỉdẫncóliênquanđếncơchếhoạtđộngbímậtcủatưduytrựcgiác.Cácnghiêncứunóirằngnhữngtácđộngbấtngờcóthểgiatăngsựthoảimái,màsựthoảimáinàylàmchothôngtinxuấthiệntrongđầuchúngta.Hãytưởngtượngbạnđangchơitrògiảiôchữvàbạnsẽhiểuđượcýnày.Đôikhi,mộtgợiýđơngiảnnhấtvềmộtýtưởnghaykháiniệmsẽdẫntớimốiliênhệkíchthíchbạnhànhđộngngay.Nhữngchỉdẫnnàyxảyratrongrấtnhiềutìnhhuốngxãhộivàảnhhưởngcủachúngquảlàrấttolớn.

Trongcáccuộckhảosát,ngườitađượchỏihọcóthựcsựmuốnthamdựvàomộthoạtđộngnàođóhaykhông,nhưbầucử,giảmcânhaymuamộtmónhàng.Họnóirằnghọchỉmuốnliệtkêhànhvi,chứkhôngmuốntácđộngđếnnó.Nhưngcácnhàkhoahọcđãpháthiệnramộtsựthậtkỳlạ:khi“đolường”ýđịnhcủangườikhác,cácnhàthínghiệmđãtácđộnglênhànhvicủahọ.Đâylàmộthiệuứngkhác,hiệuứngđolườnggiảnđơn.Hiệuứngnàynóirằngnhữngaiđượchỏivàcóýđịnhtrảlờithếnàothìsauđóhọgầnnhưsẽhànhđộngthếấy.Pháthiệnnàycóthểnhìnthấytrongnhiềungữcảnhkhácnhau.

Nếungườitađượchỏicóđịnhănmộtloạithựcphẩmnàođókhông,đểănkiêngchẳnghạn,thìcâutrảlờisẽtácđộngđếnhànhvicủahọ.Theocáchnóicủachúngta,hiệuứngđolườnggiảnđơnlàmộtcúhíchvàcóthểđượcsửdụngbởicác“nhàtạocúhích”,cảcánhânlẫntổchức.

Cácnhàvậnđộngtranhcửmuốnkhuyếnkhíchcửtribỏphiếuchongườicủahọcàngnhiềucàngtốt.Họlàmđiềuđónhưthếnào?Tấtnhiên,trướchếthọsẽnhắmvàocácđốitượngcóquyềnlợivànghĩavụliênquan;sauđólàgiảmchiphívàcáctrởngạiđểcửtrithựchiệnquyềnbầucửmộtcáchdễdàngnhất.Nhưngcómộtcáchkháchiệuquảkhôngkém.Đólàngaytrướcngàybầucử,nếubạnhỏicửtrirằnghọsẽđibầuvàongàymaihaykhông,khảnănglàbạnsẽtăngđượclượngcửtriđibầulênđến25%!Trongmộtngữcảnhkhác,ngườitahỏi40.000ngườitiêudùngrằnghọcóýđịnhmuamộtmẫuxemớitrongvòngsáuthángtớihaykhông,vàcâuhỏiđơngiảnnàyđãgiúphãngxenọtănggần35%doanhsốbándòngxemàhọmuốntungrathịtrường.Cũngvậy,nếuaiđóđượchỏihọxỉarăngbằngchỉnhakhoabaonhiêulầntrongtuầnthìkhảnănghọtăngtầnsuấtthực

hiện“thủthuật”nàygầnnhưlàđiềuchắcchắnxảyra;nếuhỏiaiđórằnghọsẽdùngthứcănnhiềuchấtbéotrongtuầntớihaykhông,bạnsẽnhậnthấyhọkiêngcữhơnmộtcáchrõrệt!

Cúhíchtừviệchỏingườikhácđiềuhọđịnhlàmcòncóthểnhấnthêmmộtbướcbằngcáchhỏihọcụthểhơnnữavềthờigianvàkếhoạchhọthựchiệnđiềuđó.SựhiểubiếtsâusắcnàyđượcnhàtâmlýhọcKurtLewingọilà“cácyếutốrãnh”cótácdụngdẫnnguồntưtưởng.Đâylàmộtthuậtngữđượcôngsửdụngđểchỉnhữngtácđộngnhỏcóthểtạođiềukiệnthuậnlợihoặchạnchếmộthànhvinàođó.Hãyxem“rãnh”nhưdòngnướctừnhữngconsuốiđóngbăngbắtđầutanchảy.Đườngđicủanócóthểbịthayđổibởinhữngyếutốtưởngnhưrấtnhỏ.Đốivớiconngười,Lewinchorằngnhữngyếutốnhỏbétươngtựnhưthếcóthểtạoranhữngtácđộngmạnhđếnmứckinhngạcđốivớihànhvimàhọmuốnthựchiện.Thườngthìchúngtacóthểlàmnhiềuhơnđểtạonhữnghànhvitốtbằngcáchxóabỏmộtvàitrởngạinhỏ,hơnlàcốđẩyhọtheohướngkhác.MộtminhhọachoýkiếncủaLewinđãđượcLeventhal,SingervàJones(1965)đưaratừrấtsớmngaytạisântrườngĐạihọcYale.CácđốitượngthínghiệmlànhữngsinhviênnămcuốicủaYale.Họđượcgiảnggiảikháchitiếtvềhiểmhọacủabệnhuốnvánvàtầmquantrọngcủaviệcđếntrungtâmytếđểtiêmchủng.Đasốsinhviênbịthuyếtphụcvànóirằnghọsẽđitiêmphòng,nhưngdựđịnhtốtđẹpcủahọkhôngdẫnđếnhànhđộnggìđángkể.Chỉcó3%thựcsựđichíchngừasauđó.

NhữngđốitượngkhácđượctruyềnthôngtươngtựvàđượctặngkèmmộtbảnđồchỉdẫnđườngđicụthểđếntrungtâmytếcủaYale,rồihọđượcyêucầuxemlịchlàmviệccủamìnhtrongtuần,lênkếhoạchtiêmchủngvàquyếtđịnhxemhọsẽđitheođườngnàođểđếntrungtâmytế.Vớinhữngcúhíchnhỏliêntiếpnhưthế,28%sinhviênđãđếntrungtâmytếđểtiêmphònguốnván.Giờbạnđãthấycáchvậnđộngnàymanglạikếtquảbấtngờchưa?

Mởrộngphươngphápnày,cácnhàkhoahọcxãhộipháthiệnrarằnghọcóthểđưangườikhácvàomộthànhvinàođóbằngcáchtraochohọnhữngmanhmốiđơngiảnvàdườngnhưchẳngcóliênquangì.Hóaralànếuvậtchấtcóthểbịlàmchohiểnhiệnvànổibậttrướcmắtthìhànhviconngườicóthểbịtácđộng.Đặctínhcủacácvậtthườngthấytrongmôitrườngkinhdoanh,nhưnhữngchiếcva-licôngvụsangtrọngvànhữngchiếcbànhọplớnchẳnghạn,làmchongườitacàngcạnhtranhvớinhauhơn,trongkhiíthợptáchơnvà

bớtrộnglượngđi.Mùivịcũngcótácdụngtươngtự:Mùihươngcủaloạichấtlausàn,bànghếcũnglàmchoconngườiýthứchơnvềviệcgiữgìnvệsinhchungtrongkhiăn.Trongcảhaitrườnghợptrên,khôngaiýthứcrõràngvềtácđộngcủanhữngcúhíchlênhànhvicủahọ.Hãyxemthêmvídụnày.Ngườitathườngđánhgiávềngườilạquakiểucàphêmàhọuống:nónghaylạnh.Ngườithíchuốngcàphêđáthườngchorằngngườikhácíchkỷhơn,ítchanhòahơnvàlạnhlùnghơnsovớinhữngngườiuốngcàphênóng.Ngaycảđánhgiánàycũnghoàntoànvôthức.

Batácđộngxãhộimàchúngtavừađềcậptrênđây–thôngtin,áplựcnganghàngvàsựdẫndắt–cóthểdễdànggiànhđượcsựưathíchcủacácnhàtạocúhích.Nhưchúngtathấy,cảdoanhnghiệplẫnnhànướcđềucóthểsửdụngsứcmạnhcủatácđộngxãhộiđểxúctiếnhaykhuyếnkhíchnhữnghànhđộngcólợichohọ,hoặcnhữngđộngcơtốtđẹptrongcộngđồngxãhội.

Chương4KHINÀOCHÚNGTACẦNMỘTCÚ

HÍCH?Chúngtatừngthấyconngườitạonênnhữngkỳtíchđángkinh

ngạc,nhưngcũngphạmphảinhữngsailầmhếtsứcngớngẩn.Vậyphảnứngthếnàolàthíchhợpnhất?Kiếntrúclựachọnvàtácđộngcủanólàcâutrảlờihiểnnhiên,vàchúngtacóthểgọiđólàquytắcvàngcủatinhthầngiatrưởngmangtínhtựdo:đưaranhữngcúhíchgầnnhưchỉcólợi,hayítgâyhạinhất(8).Nóicáchkhác,ngườitacầnnhữngcúhíchtrướcnhữngquyếtđịnhkhókhănvàhiếmkhixảyramàhiệnthờihọkhôngcóđầyđủthôngtin,vàkhihọgặprắcrốitrongviệcchuyểnbiếntìnhhuốngthựctếthànhnhữngthuậtngữmàhọcóthểhiểu.

Trongchươngnàychúngtôisẽcốgắngđưavàocácminhhọathựctếchonhữngluậnđiểmtrên.Chúngtôibắtđầuxácđịnhcácloạitìnhhuốngmàconngườidườngnhưítcónhữnglựachọnđúng.Sauđó,chúngtôisẽquaylạicácvấnđềvềmalựctiềmẩncủathịtrường,từđóđặtcâuhỏikhinàocácthịtrườngtựdovàcạnhtranhtựdosẽcókhuynhhướnggiatăng,chứkhônggiảmnhẹ,cáctácđộngcủanóđốivớitínhdễbịcámdỗcủaconngười.Điểmchínhyếuởđâylàvớitấtcảcácmặttốtcủanó,thịtrườngthườngmanglạichocáccôngtynhữnglợiíchtolớnđểphụcvụvàthulợinhuậntừsựdễbịcámdỗcủachúngtahơnlàcốgắngtiệttrừhaytốithiểuhóatácđộngcủachúng.

NhữnglựachọnnguyhiểmGiảsửbạnđượcbảorằngcómộtnhómngườicầnđưaramộtlựa

chọnnàođótrongtươnglaigần,cònbạnlànhàkiếntrúclựachọn,bạnđangtínhtoánxembạnsẽthiếtkếmôitrườnglựachọnnhưthếnào,nhữngcúhíchnàocầnđượcđưaravàchúngcầnmangtínhbấtngờđếnđâu.Vậybạnphảilàmgìđểthiếtkếmộtmôitrườnglựachọntốtnhất?

Lợiíchtrướcmắt–Chiphítươnglai

Chúngtatừngthấyrằngvấnđềcóthểdựđoánthườngxuấthiệnkhingườitaphảiranhữngquyếtđịnhkiểmtranănglựcvàsựtựchủcủahọ.Nhiềulựachọntrongcuộcsốnghàngngày,nhưhômnaytanênmặcáoxanhhayáotrắng,rõràngthiếuyếutốtựchủ,vốnrấtquantrọng.Cácvấnđềliênquanđếntựchủthườngxuấthiệnkhicáclựachọnvàhậuquảcủachúngbịtáchriêngtheothờigian.

Ởmộttháicực,chúngcóthểlànhữnghànhđộngtốt,nhưtậpthểdục,xỉarăngbằngchỉnhakhoahayănkiêng.Đốivớinhữnghànhđộngnày,chiphíphátsinhngaylậptứcvàlợiíchchỉđếnmộtthờigiansauđó.Vàđốivớinhữnghànhđộngbảovệvàduytrìsứckhỏe,đaphầnchúngtaphạmsailầmởkhâuthựchiện:chúngtathựchiệnquáít.Mặcdùcónhữngngườirấtthíchrènluyệnthânthểvàcũngcónhữngngườisợxỉarăngbằngchỉnhakhoa,nhưngcóthểnóikhôngmấyngườitựhạquyếttâmtrongđêmgiaothừarằngnămsauhọphảixỉarăngíthơnnămnay,hoặcsẽkhôngđạpxemỗibuổisángnhiềunhưthếnữa.

Ởtháicựckhác,chúngbịxemlànhữnghànhđộngxấuxa,nhưhútthuốclá,lạmdụngrượubia,nghiệnsô-cô-la...Đốivớinhữnghànhđộngnày,chúngtatậnhưởngtrướcvàtrảgiásau.Mộtlầnnữachúngtacóthểdùngbàikiểmtrađêmgiaothừa:cóbaonhiêungườithềsẽhútthuốcnhiềuhơn,uốngrượunhiềuhơnhoặcănnhữngthỏisô-cô-lalớnhơnnữakểtừsánghômsau?

Cảhànhđộngtốtlẫnxấuđềulànhững“ứngcửviên”sánggiáchocáccúhích.Hầuhếtchúngta(nhữngngườikhônglườiăn)đềukhôngcầnmộtsựkhíchlệđặcbiệtnàođểănthêmmộtcáibánhhạnhnhân,nhưngsauđócólẽchúngtacầntăngthờilượngtậpthểdụclênmộtchút.

Độkhó

Gầnnhưmọicậubétrênsáutuổiđềubiếttựcộtdâygiày,chơicờca-rôvàđánhvầnđúngchữmèo.Nhưngchỉvàingườitrongchúngtacóthểthắtđượcchiếcnơconbướmmộtcáchhoànchỉnh,chơigiỏicờvuahaycờtướng,vàđọchayviếtđúngtêncủanhàtâmlýhọcMihályCsíkszentmihályi.Tấtnhiên,chúngtaluôntìmcáchthíchứngvớinhữngvấnđềkhókhăn.Chúngtacóthểmuamộtchiếcnơlàm

sẵn,đọcsáchdạychơicờvàtracứucáchphiênâmtêncủaCsíkszentmihályitrêninternet(sauđódùngcáclệnh“copy”và“paste”mỗilầnchúngtacầnsửdụngtêncủaông).Chúngtadùngcácphầnmềmdạyphátâmđểvượtquanhữngtừngữcócáchphátâmkhó.Nhưngkỳthực,cácvấnđềtrongcuộcsốngcònkhóhơnnhiềuvàkhôngphảilúcnàocũngcósẵnmộtgiảiphápcôngnghệđểhỗtrợ.Chúngtarấtcầnđượcgiúpđỡđểquyếtđịnhnhữngvấnđềlớnhơnnhiềusovớiviệcchọnloạibánhmìnàochobữaăntốihômnay.

Tầnsuất

Nhưngmọicáikhóđềuthànhdễ,nếuđượcthựchànhthườngxuyên.Đánhđượcquảbóngtennisqualướivàrơitrongsân(vớitốcđộcao)làmộtbàitậpkhóchongườimớilàmquenvớimônquầnvợt,nhưnglàmđượcđiềuđóchỉlàvấnđềthờigian.Lầnđầutiên,nếuhọmaymắnđưađượcbóngqualướivàrơitrongsânthìđóđãlàmộtthànhcông.Việcthựchànhnhiềusẽđạtđếnsựhoànhảo(hayítnhấtcũngtốthơnởnhữnglầnsau).

Khôngmaylànhiềuquyếtđịnhquantrọngnhấttrongđờilạikhôngchochúngtacónhiềucơhộiđểthựctậpnhưthế.Đaphầnhọcsinhtrunghọcchỉcócơhộichọntrườngđạihọcmộtlần.BênngoàiHollywood,hầuhếtchúngtachỉchọnngườibạnđờicủamìnhkhôngquáhaihoặcbalần.Cólẽtỉlệlyhônsẽgiảmđángkểnếungườitacónhiềucơhộiđểkếthônthửtrongđộtuổi20–40trướckhixâyđượcmộtmáiấmbìnhyên(nóithếnhưngchúngtakhôngtựtinlắmvềýtưởngnày),nhưngsựthậtlàchọnđúngngườibạnđờilàmộtviệckhóvàngườitathườngthấtbại.Mộtsốtrongchúngtatừngthửnhiềunghềkhácnhautrongcuộcđờiđilàmcủamình,nhưngcólẽsẽcóíttiếnsĩtâmlýhọcláita-xinếuhọcónhiềucơhộithửcáctrườngmàhọchọntheohọcnghiêncứusinh.Ngoàinhữngtruyệnkhoahọcviễntưởng,chúngtachỉcómộtcơhộitiếtkiệmchotuổinghỉhưucủachúngta(dùchúngtacóthểđiềuchỉnhnàynọtrongquátrìnhđó).Nóichung,sốtiềncànglớnthìchúngtacàngcóítcơhộiđểthựctập.Đasốchúngtachỉmuanhàhoặcmuaxekhônghơnmộthoặchailầntrongmườinăm,nhưngchúngtathườngxuyênthựchànhđộngtácmuabántrongcáccửahàngthựcphẩm.

Hầunhưmọigiađìnhđềukiểmsoáttốtmứcdựtrữsữatrongnhà,khôngphảibằngcáchgiảimộtphươngtrìnhtoánhọc,màquaphépthửvàsai.(9)

Tấtcảnhữngđiềunàykhôngcónghĩalànhànướccótráchnhiệmphảibảochúngtaaicướiaivàngườinàophảihọcgì.Đâylàcuốnsáchnóivềchủnghĩagiatrưởngcủanhữngngườitựdo.Ởđây,chúngtôichỉmuốnnhấnmạnhvàonhữnglựachọnhiếm,nhưngcầnthựchiện.Vâng,mộtlầnnữa,nhữnglựachọnkhókhănluônlànhữngứngcửviênsánggiáchonhữngcúhích.

Thôngtinphảnhồi

Nhưngthựctậpnhiềulầncũngkhôngmanglạisựhoànhảo,nếuchúngtathiếucơhộitốtđểhọchỏi.Họchỏichínhlàkhichúngtanhậnđượcthôngtinphảnhồingaylậptứcvàrõràngsaumỗilầnthử.Giảsửbạnđangtậpkỹnăngđánhgolftrênsâncỏ.Nếubạnđánhmườilầnquảbóngmớivàođúnglỗ,bạndễdàngcảmnhậnđượcmộtcúđánhđúnglàkhónhưthếnào.Ngaycảmộttaygolftồinhấtsớmmuộncũngbiếtcáchướclượngđượckhoảngcáchtrongđiềukiệntậpluyệnnhưnhau.Bâygiờ,giảsửbạnphảiđánhbóngvàolỗ,nhưngbạnkhôngnhìnthấynhữngquảbóngcủabạnbayđiđâuvàlănvàolỗnào.Khiđócótậphếtngàynàyquathángkhácbạncũngkhôngthểkháhơn!

Thếđấy,nhiềulựachọntrongđờitacũnggiốnghệtnhưđánhnhữngquảbónggolfvàolỗ,nhưngtuyệtnhiêntakhônghềbiếtchúngkếtthúcđúnghaykhông,vìmộtlýdohếtsứcđơngiản:hoàncảnhđókhôngđượcthiếtkếđểcungcấpthôngtinphảnhồichínhxácvàkịpthời.Vídụ,chúngtathườngnhậnđượcthôngtinphảnhồichonhữngphươngánmàchúngtađãchọn,chứkhôngphảinhữngphươngánchúngtabỏqua.Trừkhiconngườilàmtráivớithônglệcủamìnhđểtiếnhànhnhữngthínghiệmkhác,họmớibiếtđượcnhữngphươngáncóthểthaythếchonhữngcáiđãquenthuộcđốivớihọ.Nếubạnluônđiconđườngdàihơnvềnhàvàomỗitối,bạnsẽchẳngbaogiờbiếtđượccómộtlộtrìnhngắnhơn.Nhữngtiếntrìnhdàihạnthườngkhôngcungcấpthôngtinphảnhồitốt.Ngườitacóthểănnhữngbữaăngiàuchấtbéohếtnămnàysangnămkhácmàkhôngđểýđếnnhữngdấuhiệucảnhbáo,chođếnkhihọbịmộtcơnđautim.Khithôngtinphảnhồikhôngcótácdụng,chúngtacóthểcầnđếnmộtcúhích.

Hiểurõmìnhthíchgì

Hầuhếtchúngtađềuýthứcrõmìnhthíchthứgìhơn:kemhươngcà-phêhaykemhươngva-ni,FrankSinatrahayBobDylan,truyệnthầnbíhaytruyệnkhoahọcviễntưởng.Đólànhữngvídụchothấycólúcchúngtađãđịnhhìnhnhữngphươngáncóthểthaythếlẫnnhauvàhiểubiếtvềthịhiếucủariêngmình.Nhưngnếubạnphảiđoántrướcnhữnggìbạnthíchhơn,nhưkhiăntốilầnđầutiêntạimộtxứsởmớivớithựcđơnlànhữngmónănlạ,bạnsẽlàmgì?Mộtdukháchthôngminhthườngdựavàosựgiúpđỡcủangườikhác(ngườiphụcvụchẳnghạn).Ngườiphụcvụcóthểtrảlờibạnrằng:“Thưaông/bà,hầuhếtkháchnướcngoàithíchmónXvàkhôngthíchmónY”.Ngaycảởnhữngnơikhôngthânthuộc,điềukhônngoanlàbạnnênnhờaiđóchọnmónănchomình.HaitrongsốnhữngnhàhàngnổitiếngnhấtChicago(AlineavàCharlieTrotter’s)xâydựngthựcđơnvớiítlựachọnnhất.TạiAlinea,thựckháchchỉcầnquyếtđịnhxemhọthíchphầnăn15đô-lahay25đô-lamàthôi.ỞCharlieTrotter’s,thựckháchchỉđượchỏihọmuốnphầnăncủahọcórauhaykhông.Trongcảhaitrườnghợpnày,ngườitachỉđượchỏivềhaitiêuchuẩn,đólàtínhănkiêng(khẩuphầnlớnhaynhỏ)vàchứngdịứngthứcăn(córauhaykhôngrau).Lợiíchcủaviệchạnchếquyềnlựachọnlàcácđầubếpcóthểnấuchobạnnhữngmónmàbạnchưatừngnghĩmìnhsẽgọi.

Quảlàrấtkhóchonhữngngườimuốncónhữngquyếtđịnhđúng,khihọgặprắcrốitrongviệcchuyểnnhữnglựachọnngaytrướcmắtthànhnhữngkinhnghiệmmàhọsẽcó.Mộtvídụđơngiảnlàgọimóntừmộtthựcđơnbằngmộtthứtiếngmàbạnkhônghềbiết.Nhưngngaycảkhibạnhiểunghĩacủanhữngtừđó,bạncũngkhôngcókhảnăng“giảimã”nhữnglựachọnmàbạnđangđốimặtthànhnhữnggìcóýnghĩatốithiểuđốivớibạn.

Lấyvídụvềviệclựachọnloạiquỹđầutưtươnghỗchokếhoạchhưubổngcủabạn.Hầuhếtcácnhàđầutư(kểcảchúngtôi)đềugặprắcrốitrongviệcphânbiệtthếnàolàmộtquỹ“tăngvốn”vàmộtquỹ“cổtứclinhhoạt”.Thậmchí,khinhữngthuậtngữđóđượcgiảnggiảicặnkẽ,vấnđềcũngkhôngđượcgiảiquyết.Điềunhàđầutưcầnbiếtlàviệcchọnquỹnàyhayquỹkiasẽtácđộngnhưthếnàođếnkhảnăngchitiêucủahọởnhữngkịchbảnkhácnhautrongtươnglai,khihọnghỉhưu.Vàcâuhỏinàycầnmộtchuyêngiatưvấnđầutưdàydạnkinhnghiệmđượctrangbịnhữngphầnmềmtốitânnhấtmớicóthểtrảlờitươngđốithỏađángchobạn.Khingườitagặpkhókhăntrongviệcdựđoánnhữnglựachọnhômnayrốtcuộcsẽảnhhưởng

nhưthếnàođếnngàymai,họsẽkhôngnhậnđượcgìđángkểtừquánhiềulựachọn.Lúcnày,mộtcúhíchsẽrấtcầnthiết.

Thịtrường:mộtphánquyếthỗntạpĐixahơnmộtchút,chúngtasẽthấyconngườithựcsựcầnmột

cúhíchđúngtrướcnhữnglựachọnlàmtrìhoãntácđộng.Đólànhữngtácđộngkhókhăn,khôngthườngxuyên,chỉđưaranhữngthôngtinphảnhồikémchấtlượngvàchothấymộtmốiquanhệrấtmơhồgiữalựachọnvàkinhnghiệm.Mộtcâuhỏitựnhiênlàtrongnhữnghoàncảnhnhưthế,cácthịtrườngtựdocóthểgiảiquyếtđượccácvấnđềcủaconngườihaykhông?Thườngthìsựcạnhtranhmanglạinhiềumặttốt.Nhưngtrongvàitrườnghợp,cáccôngtythườngthuđượclợiíchlớntrongviệcphụcvụ,cũngnhưkhaithác,tínhdễbịcámdỗcủaconngười.

Trướchết,hãylưuýrằngcácsảnphẩmbảohiểmđềucónhữngđặctínhđầynguyhiểmmàconngườitừngthiếtkếnên.Lợiíchtừviệcnắmgiữmộthợpđồngbảohiểmbịtrìhoãn,khảnăngđòiđượcmộtkhoảntiềnbồithườngrấtkhóđoán,kháchhàngkhôngnhậnđượcthôngtinphảnhồivềviệchọcónhậnđượcnhữngkhoảnlợinhuậnphùhợptừsốtiềnphíbảohiểmhọđãđónghaykhông,vàsựkếtnốigiữanhữngthứhọmuavớinhữnggiátrịhọđượcnhậnrấtmơhồ.Nhưngthịtrườngbảohiểmrấtcạnhtranh,vìthếcâuhỏiđặtralàcáclựcthịtrườngcóbịlệthuộcvàoviệcgiảiquyếtvấnđềlựachọnnguyhiểmhaykhông?

Hãytưởngtượngcóhaithếgiới.Trongthếgiớithứnhất,thếgiớiEcon,toànbộngườitiêudùngđềulàEconvàhọkhônggặprắcrốigìtrongvấnđềlựachọn.Tấtcảcácquyếtđịnh,trongđócócáchợpđồngbảohiểm,mangtínhđịnhlượngvàđềurấtdễdàngđốivớihọ(Econlàbậcthầyvềtínhtoánthốngkê).ThếgiớithứhaigọilàthếgiớiConngười.Trongthếgiớinày,mộtsốngườitiêudùnglàConngười,cótấtcảcácđặctrưngcủaloàingười,phầncònlạilàEcon.CảhaithếgiớiđềucónhữngthịtrườngtựdohoạtđộngđúngnghĩavàcóvàicôngtyrấtlýtríđãthuêcácEconlàmquảnlýchohọ.CâuhỏiởđâylàcáchợpđồngbảohiểmtrongthếgiớiConngườicógiốngnhưnhữnghợpđồngbảohiểmtrongthếgiớiEconhaykhông?Nóicáchkhác,cácthịtrườngđúngnghĩacóhoànlạitínhngườichonhững

Conngườikhôngliênquankhông?

Đểphântíchcâuhỏinày,chúngtahãybắtđầuvớimộtvídụđơngiảnlấycảmhứngtừmộtbàithơtuyệtvờicủaShelSilverstein(1974)cótựađề“Smart”.Bàithơrấtdídỏmvàthôngminh.Nếubạnđangngồitrướcmộtmáytínhnốimạng,bạnhãygõtừ“Smart”và“Silverstein”vàothanhtìmkiếmcủaGoogleđểđọcbàithơấyngaybâygiờ(10).Chúngtôisẽđợibạnđọcxongtrướckhitiếptục.

Bạnnàođãtừngđọcbàithơnàytrênmáybay(haykhinằmlườibiếngtrênghếsô-pha)sẽthấycâuchuyệntrongbàithơrấtđơngiản.Cậucontraitrongbàithơthuậtrằngcậuđượcchacho1đồng1đô-lavàcậuđãkhônngoanđổiđược2đồng25xu,vì(khôngnhưđốitácvụngtínhcủacậu)vì2chắcchắnlớnhơn1.Thếrồicậutiếptụcđổi2đồng25xuthành3đồng10xu,rồi3đồng10xuthành4đồng5xu,rồi4đồng5xuthành5đồng1xuvớiđúnglậpluậntrên.Cuốicùng,khicậubáocáovớichavềloạtthươngvụxuấtsắccủamình,chacậuđã“tựhào(vềcậu)đếnnỗikhôngthốtnênlời!”.

Giảsử,vàiConngườitrongnềnkinhtếthịtrườngđúngnghĩathích2đồng25xuhơn1đồng1đô-lavì2lớnhơn1.Chuyệngìsẽxảyravớinhữngngườithíchđồng25xu?Họcóthiệthạigìkhông?Hayhọcóthểtácđộngđếngiácảthịtrường?Câutrảlờicóphầntùythuộcvàoviệchọngốcđếnđộnào.Nhưnggiảsửhọthích2đồng25xuhơn1đồng1đô-lathìcónghĩalàhọthíchnhiềuđồng25xuhơnítđồng25xu(vìhọlànhữngngườithíchsởhữuđồng25xu).Theolô-gicđó,họthíchđổi1đô-lađểlấy50xu(2đồng25xu),nhưnghọsẽkhônglàmđượcnhưthếvìcácnhàbăngcủahaibênsẽthươnglượngchohọvàhọsẽrấtvuikhinhậnđầyđủ4đồng25xuchomỗiđồng1đô-la.Hiểnnhiên,nhữngngườiyêuthíchđồng25xunghĩrằnghọđãcóđượcmộtvụtraođổihời,chừngnàohọcònthuvềnhiềuđồng25xu.Nhưthế,tìnhyêuphilýtrícủanhữngngườithíchđồng25xuthậtrachẳnggâyhạigìđốivớichínhhọ.

Vídụtrêncóvẻcựcđoan,nhưngtrênthựctế,nhiềuthịtrườnghoạtđộngkhôngkháctìnhhuốngtrênbaonhiêu.Hầunhưlúcnàocũngvậy,cạnhtranhbảođảmchogiácảthểhiệnđúngchấtlượngcủahànghóa.Thườngthì(nhưngkhôngphảiluônluôn)nhữngchairượuvangcógiá50đô-lacóchấtlượngtốthơnnhữngchaicógiá20đô-la.Ngườitiêudùngphilýtrísẽkhôngthayđổithịtrường,chừngnàothịtrườngđóchưachiếmưuthế.Vìthế,nếuchỉmộtvàikháchhàng

chọnrượuvangtheonhãnhiệuthìsẽkhôngcóchuyệngì,nhưngnếunhiềungườilàmtheohọthìloạirượucónhãnhiệuđượcnhiềungườiưachuộngsẽđượcđịnhgiácaohơngiátrịthậtcủanó!

Đểbảovệnhữngngườitiêudùngphilýtrícầnphảicócạnhtranh.Đôikhisựcạnhtranhđókhôngtồntại.Hãyxemchuyệnthỏathuậnthờihạnbảohànhkéodàiđốivớicácsảnphẩmgiadụng.Thựcra,đâylàmộtgiaokèobấtlợichongườitiêudùng.Vídụ,mộtmáyđiệnthoạidiđộngđượcbánvớigiá200đô-la,bảohànhmiễnphínămthứnhất,nhưngcôngtybánmáyđềnghịmộtgóidịchvụbảohànhcộngthêmsaunămthứnhấttrịgiá20đô-lamỗinăm.Sauđó,kháchhàngcóýđịnhmuamộtđiệnthoạimới.Giảsửxácsuấtchiếcđiệnthoạibịhỏngtrongnămthứhailà1%,vậylàngườitiêudùngsẽlợi2đô-latừgiaokèonày.Nhưnggiácủagóibảohànhđến20đô-la,trongđóbaogồmmộtkhoảnlợinhuậntrungbìnhchobênbảohànhvàmộtkhoảnhoahồngchongườibántạicửahàngđiệnthoạidiđộng.

TấtnhiêncácEconhiểurõchuyệnnàyvàdođókhôngmuagóibảohànhcộngthêm,nhưngConngườithìmuốn,cólẽdonhữngngườibánhàngkhéoănnóinênhọbịthuyếtphục,hoặchọchorằngkhảnăngchiếcđiệnthoạicủahọbịhưhỏnglênđến15%chứkhôngphải1%nhưtínhtoáncủacácEcon,hayđơngiảnhơn,họchorằng“phòngbệnhhơnchữabệnh”.

Rồichuyệngìxảyra?Cáclựcthịtrườngcótácđộnglênnhữnghợpđồngbảohànhđắtđỏmộtcáchkhôngcầnthiếtnàykhông?Haycạnhtranhsẽlàmgiácảgóibảohànhcộngthêmgiảmxuốngcòn2đô-la,đúngnhưgiátrịkỳvọngcủayêucầubồithườngsaunày?Câutrảlờilà“không”và“không”.(Trướckhichúngtôigiảithích,xinlưuýrằngcáchợpđồngbảohànhmởrộngđangđầydẫytrongthếgiớinàyvàrấtnhiềungườiđangmuachúngđểđổilấysự“antâm”.Máchnướcchobạn:“Xinđừngchạytheođámđông!”).

Dựatrênnhữnggiảthiếtcủachúngtôi,hợpđồngbảohànhmởrộnglàmộtsảnphẩmkhôngnêncó.NếuConngườinhậnrarằnghọđangtrả20đô-lachomộtdịchvụbảohànhchỉđánggiá2đô-la,họsẽkhôngmuabảohiểm!Nhưngnếuhọkhôngnhậnrađiềuđó,thịtrườngcũngkhôngthểvàsẽkhôngtháogỡtìnhhuốngbấtlợichohọ.Cạnhtranhkhônglàmgiácảgiảmxuống,mộtphầnvìngườibánhàngphảimấtmộtthờigianđểthuyếtphụcngườitiêudùngtrảthêm

20đô-lađểđượchưởng2đô-labảohiểm,mộtphầnvìrấtkhóđểcácbênthứbathamgiavàothịtrườngnàymộtcáchhiệuquả.Bạncóthểnghĩrằngcáccôngtyđangdạychúngtakhôngnênmuabảohành,nhưngthựcrahọđanglàmngượclại.Nhưngtạisaohọlạilàmthế?Nếubạnđangmuamộtthứgìđólẽrabạnkhôngnênmuathìlàmsaotôikiếmđượctiềnkhitôikhuyênbạnđừngmua?

Cómộttưtưởngphổquátởđây.Nếungườitiêudùngcómộtchútniềmtin,cáccôngtythườngđưaranhiềulợiíchtrướcniềmtinđóchứkhôngtướcđoạtnó.Trongkhicònnhiềungườisợđimáybaythìcũngdễhiểutạisaocáchợpđồngbảohiểmtainạnhàngkhônglạiđượcbánvớigiácắtcổnhưthế.Khôngcóquầydịchvụnàoởsânbaybánlờikhuyênchohànhkháchrằnghọkhôngnênmuanhữnghợpđồngbảohiểmhàngkhôngnhưvậy.

Trongmộtthịtrường,cáccôngtyđangcạnhtranhvớinhautrêncùngmộtlượngkháchhàngbằngnhữngsảnphẩmkhôngchỉkhácnhau,màcònđốichọinhau.Vàicôngtybánthuốclá,trongkhimộtsốkhácđangcungcấpcácsảnphẩmgiúpngườitabỏthuốclá.Vàicôngtybánthứcănnhanh,sốkháclạicungcấpdịchvụtưvấnănkiêng.NếutoànbộngườitiêudùnglàEconthìchẳngcógìphảisuynghĩvềviệcbênnàosẽthắng.NhưngnếuvàingườitiêudùnglàConngười,nhữngngườithỉnhthoảngcónhữnglựachọntồi(tấtnhiên,nhưhọtựđánhgiá),thìtấtcảchúngtacóthểquantâmlànhómcôngtynàosẽchiếnthắng.Dĩnhiên,nhànướccóthểchếtàimộtsốhànhvicạnhtranhkhônglànhmạnh,nhưnglànhữngngườitheochủnghĩagiatrưởngtựdo,chúngtôithíchnhữngcúhíchhơn,vàchúngtôiluônnhậnthứcsâusắcrằngmọinhànướcđềudoConngườilậpra.

Vậy,giảiquyếtvấnđềnàyrasao?Trongchươngtiếptheo,chúngtôisẽmôtảcôngcụchính:Kiếntrúclựachọn.

Khimớibắtđầusựnghiệp,ThalerdạymônPhươngphápRaQuyếtđịnhtạimộttrườngkinhdoanh.Tronggiờhọc,thỉnhthoảngcóvàisinhviênrờilớpsớmđểđiphỏngvấnxinviệc(hoặcđichơi)vàtìmcáchchuồnêmkhỏiphòng.Nhưngkhôngmaychohọ,lốiduynhấtcóthểrangoàilàquacửachính,màcửachínhlạinằmphíađầulớpvàlọthoàntoànvàotầmmắtcủacảlớp(nhưngkhôngnằmtrongtầmnhìntrựctiếpcủaThaler).Haicánhcửađượcgắnhaitaycầmlớnhìnhtrụbằnggỗdàihơnnửamét.Khicácsinhviênrađếncửa,họđốidiệnvớihaibảnnăngcạnhtranhnhau.Bảnnăngthứnhấtnóirằngnếumuốnrakhỏiphòng,anhphảiđẩycửara.Bảnnăngthứhailạibảohaicáitaycầmlớnnhưthếlàđểanhnắmvàovàkéovềphíamình.Rõràngbảnnăngthứhailấnátbảnnăngthứnhấtvàsinhviênnàomuốnchuồnkhỏiphòngđềunắmtaycầmmàkéo.Khốnkhổthay,cánhcửađượcthiếtkếđểmởrangoài.

Cólần,Thalerđãlưuýđiềunàychocảlớpkhithấymộtsinhviênđanglúngtúngcốkéocánhcửađểrangoài.Sauđóítlâu,mộtsinhviênkháccũngđứngdậyvàtiếnvềphíacửa.Cảlớpnínthởchờđợixemanhchàngsẽkéohayđẩy.Thậtngạcnhiên,cậutalạikéo!Vàphầnlớnsinhviêntronghoàncảnhđóđềulàmnhưvậy.Tưduytrựcgiáccủahọđãthắng.Tínhiệuphátratừtaycầmcánhcửaấyđơngiảnđãkhôngđượcnhìnthấy.(NgaycảThalercũngnhiềulầnbốirốikhinhậnrachínhôngcũngđangkéocửa!).

Cánhcửađóthểhiệnmộtkiếntrúclựachọnkém,bởichúngviphạmnguyêntắctâmlýhọclô-giccơbảncótêngọirấtmỹmiềulàsựtươnghợpkíchứng(11).Nghĩalàbạnluônmuốntínhiệubạnđưara(kíchthích)lànhấtquánvàsẽdẫnđếnhànhđộngđượcmongđợi(phảnứng).Vìvậy,khicósựkhôngnhấtquán,bạnkhôngthuđượckếtquảvàmọingườiđềurơivàomộttìnhhuốngngớngẩnnhưnhau.Vídụ,nếungườitađặtchữ“ĐƯỢCPHÉPĐI”trêntấmbiểnbáogiaothônghìnhđagiácmườicạnh(thayvìtámcạnh)màuđỏ(thayvìmàuxanh),mọingườisẽphảnứngrasao?

Nhữngkhókhănnảysinhtừnhữngsựbấtcậpnhưthếrấtdễnhìnthấy.MộttrongnhữngminhhọanổitiếngnhấtlàbàitrắcnghiệmStroop(1935).Trongphiênbảnhiệnđạicủatrắcnghiệmnày,nhữngngườithamgiađượcnhìnthấynhữngtừngữxuấthiệntrênmànhìnhmáytínhvàcôngviệccủahọrấtđơngiản:nếuchữcómàuđỏthìhọnhấnphímbênphải,chữmàuxanhnhấnphímbêntrái.Nhữngngườithamgianắmbắtluậtchơirấtnhanhvàthựchiệnrấtchínhxác,chođếnkhixuấthiệnmộtquảbóngđỏdichuyểntheohìnhdạngcủachữXANH,hoặcquảbóngxanhtheohìnhdạngcủachữĐỎ.Trướcnhữngtínhiệukhôngnhấtquánnày,thờigianphảnứngbắtđầukéodàivàđộchínhxácgiảmxuống.Lýdolàtrongnãochúngta,tưduytrựcgiácđọcchữnhanhhơnhệthốngxácđịnhmàusắc.NhìnthấychữXANHmàuđỏlàtưduytrựcgiáckhôngcầnsuynghĩcủachúngtanhấnngayphímbêntrái(rõrànglàphímsai).Trongnhữngnhiệmvụnhưthếnày,tưduytrựcgiácluônthắngtưduyphảnxạ.

Mặcdùchúngtachưatừngnhìnthấymộtbảnghiệu“DỪNGLẠI”màuxanh,nhưngnhữngcánhcửanhưvídụtrênđâycóthểnhìnthấykhắpnơivàchúngviphạmnguyêntắctươngtự.Taynắmcửadạngbảngcónghĩalà“Hãyđẩyra!”vàdạngthanhlà“Hãykéolại!”.Vìthế,bạnđừnghyvọngngườitasẽđẩykhigặpmộttaycầmlớntrêncánhcửa!Đâylàmộtthấtbạicủakiếntrúclựachọntrongviệcthíchứngvớinhữngnguyêntắccơbảncủatâmlýhọc.Trênđờiđầynhữngsảnphẩmlỗi.Cóphảinhữngnútbấmlớnnhấttrênchiếcđiềukhiểnti-vicủabạnlànúttắt/bật,chuyểnkênhvàtănggiảmâmlượnghaykhông?Cóbaonhiêucáiđiềukhiểntừxabạntừngnhìnthấycónútâmlượngtobằngnúttắt/bật?

Tuynhiên,việckếthợpcácyếutốconngườivàothiếtkếsảnphẩmlàđiềucóthể,nhưminhhọacủaDonNormantrongquyểnThiếtkếvậtdụngquanhta(TheDesignofEverydayThings-1990).Mộttrongnhữngvídụtuyệtvờinhấtcủaônglàthiếtkếcủamộtchiếcbếpbốnmiệnglò(Hình5.1).Hầuhếtnhữngchiếcbếpnhưvậyđềucóbốnlòcânxứngnhau,nhưngởbếptrêncùng,vớibốnnútbật/tắtđượcxếpnganghàngnhau,thậtkhóxácđịnhnútnàobật/tắtlònào,nếukhôngcóchữviếthướngdẫnđikèm.Haibếpsauchínhlàhaithiếtkếkhoahọcvàdễsửdụnghơnvìngườitacóthểdễdàngnhậnranútnàodànhcholònào.

Hình5.1:Bamẫuthiếtkếchiếcbếpgabốnmiệnglò

BàihọcvỡlòngcủaNormanlàcácnhàthiếtkếcầnnhớrằngngườisửdụngcácvậtdụngdohọsángtạomẫumãlàConngười,vốn

thườngxuyênphảiđốimặtvớivôsốlựachọnvàgợiýhàngngày.Mụctiêucủachươngnàylàpháttriểnýtưởngtươngtựđốivớicácnhàkiếntrúclựachọn.Nếubạntácđộngmộtcáchgiántiếpđếnlựachọncủangườikhác,bạnđãlàmộtkiếntrúcsưlựachọn.VàvìnhữnglựachọnbạnthiếtkếsẽgâyảnhhưởngđếnConngười,chonênbạnmuốncôngtrìnhkiếntrúccủabạnphảnánhsựhiểubiếtthấuđáovềcáchhànhxửcủaconngười.Cụthể,bạnluônmuốnbảođảmrằngtưduytrựcgiáccủahọkhôngbốirốichútnào.Sauđây,chúngtôisẽtrìnhbàymộtsốnguyêntắccơbảndànhchokiếntrúclựachọntốt(vàkém)đểbạnthamkhảo.

Donhữngnguyênnhânchúngtavừathảoluậnởtrên,nhiềungườisẵnsàngchọnbấtcứphươngánnàomàhọchỉcầnbỏraítcôngsứcnhất,hayítkhảnăngbịphảnđốinhất.Hãynhớlạithảoluậncủachúngtavềsứcỳtâmlý,địnhkiếnnguyêntrạngvàtâmlý“vâng,gìcũngđược”.Tấtcảcáclựcnàyámchỉrằngnếucómộtphươngánmặcđịnh,rằngchúngtasẽđạtđượcđiềumìnhmuốn,nếukhônglàmgìcả,thìchúngtacóthểkỳvọngmộtsốlượnglớnngườisẽchọnphươngánđó,bấtkểnótốtđẹpchohọhaykhông.Nhưchúngtôitừngnhấnmạnh,cáckhuynhhướnghànhvi“khônglàmgìcả”nàysẽđượccủngcố,nếuphươngánmặcđịnhđicùngvớimộtvàigợiýhiểnhiệnhaytiềmẩnđạidiệnchođiềubìnhthườnghoặcthậmchíkhuyếnkhíchmộtchuỗihànhđộngnàođó.

Cácmặcđịnhhiệndiệnkhắpnơivàcósứctácđộnglớn.Cũngkhôngthểtránhđượcchúngbởivì:đốivớimọiđiểmtronghệthốngkiếntrúclựachọn,luôncómộtquyluậttươngứngquyếtđịnhđiềugìsẽxảyđếnđốivớingườiraquyếtđịnh,nếuhọkhôngcóhànhđộngnào.Tấtnhiên,thôngthườngcâutrảlờilà:Nếutôikhônglàmgìcảthìsẽkhôngcósựthayđổinào,vànhữnggìđangdiễnrasẽtiếptụcdiễnra.Nhưngkhôngphảilúcnàocũngvậy.Vàiloạimáymócnguyhiểm,nhưcưamáyvàmáyxéncỏ,đượcthiếtkếvớinhữngcôngtắcantoànđặtởvịtríthíchhợpđểkhibạnbuôngtayra,chúngsẽtựđộngngừnglàmviệc.Khibạnngừngthaotáctrênmáytínhmộtthờigian,chếđộbảovệmànhìnhcàiđặtsẵnsẽtựkíchhoạtvànếubạnngừngquálâu,nócóthểtựkhóamáyvàngắtnguồnđiệntheocácmặcđịnhmànhàsảnxuất(hoặcchínhbạn)đãcàiđặt.

Nhiềutổchức,cảnhànướclẫntưnhân,đãpháthiệnrasứcmạnhđángsợcủacácphươngánhaylựachọnđịnhsẵn.Cácdoanhnghiệpthànhcôngchắcchắncónhữngmặcđịnhnhưthếtrongtổchứccủahọ.Bạncònnhớýtưởngvềchếđộtựđộngđặtbáokhihếthợpđồngkhông?Nếuápdụngchếđộnày,rấtnhiềungườisẽ“đặt”nhữngtờbáomàhọkhôngbaogiờđọc.Bộphậnkinhdoanhcủahầuhếtcáctòabáođềunhậnthứcrõđiềunày.Khitảivềmộtphầnmềmmới,bạnthườngcórấtnhiềulựachọn.Vídụ,bạnmuốntảibản“tiêuchuẩn”haybản“theoyêucầukháchhàng”?Thôngthường,mộttrongnhữnghộpthoạisẽđượcđánhdấuchọnsẵnchobạn.Vậycácnhàcungcấpphầnmềmsẽđánhdấuhộpthoạinào?Haiđộngcơkhácnhausẽxuấthiện:hữuíchvàtựphụcvụ.Theokinhnghiệmcủachúngtôi,đasốcácphầnmềmđềucókèmtheonhữngmặcđịnhliênquanđếnloạicàiđặt,nhưngcũngcónhữngphầnmềmkèmtheonhữngmặcđịnhmở,tùytheolựachọncủakháchhàng.Chúngtasẽnóisâuhơnvềđộngcơởphầnsau.Bâygiờ,hãylưuýrằngkhôngphảitấtcảcácmặcđịnhđềulàmchocuộcsốngcủangườilựachọntrởnêndễchịuhơnhaytốtđẹphơn.

Chúngtôixinnhấnmạnhrằngcácquytắcthiếtlậpmặcđịnhlàkhôngthểtránhkhỏi.Cáctổchứckhôngthểlàmngơviệcchọnlựanày.Trongmộtsốtrườnghợp,kiếntrúclựachọnbuộcngườichọnlựaphảihànhđộng.Chúngtôigọiphươngphápnàylà“lựachọnbắtbuộc”hay“lựachọntheoyêucầu”.Trongvídụvềcàiđặtphầnmềm,lựachọnbắtbuộclàđểtrốngtấtcảcáchộpthoại(khôngđánhdấu“✓”)chongườisửdụngtựchọnmộttrongcáchộpthoạiđótrướckhicóthểtiếptụctiếntrìnhcàiđặt.Tuynhiên,cầnlưuýrằngngườitathườngkhôngmuốnđược“càiđặt”sẵnnhữnglựachọnmàhọkhôngthích(nhưngkhôngtừchốiđượcvìsứcỳtâmlýhaynhữngáplựcxãhộicóthểnhìnthấyrõràng).

Chúngtôitinrằngcáclựachọntheoyêucầu,vốnđượcnhiềungườiưathíchnhưmộtcáchthểhiệnquyềntựdo,đôikhilạilàcáchápdụngtốtnhất.Nhưnghãyxemxéthaikhíacạnhcủaphươngphápnày.Trướchết,Conngườithườngchorằnglựachọnbắtbuộclàphiềntoáivàhọthíchcómộtmặcđịnhtốthơn.Trongvídụvềphầnmềmnóitrên,thậthữuíchkhichúngtabiếtcáclựachọnđượcđềnghị.Đasốngườisửdụngđềukhôngmuốnđọcmộtcuốnsáchhướngdẫnkhóhiểuchỉđểtìmramộtlựachọnđúngđắn.Khicáclựachọnđượcthiếtkếphứctạp,ngườitasẽđánhgiácaonhữngcáiđơngiản.

Kếđến,lựachọnbắtbuộcnóichungchỉthíchhợpvớicácquyếtđịnhđơngiảnkiểucó/không,hơnlànhữngquyếtđịnhphứctạp.Trongcácnhàhàng,lựachọnmặcđịnhlàbạnphảichấpnhậnmónănmàđầubếpđãnấuvàbạnchỉcóquyềnyêucầutăng,giảmmộtsốthànhphầnnàođómàthôi.Khicáclựachọntrởnênphứctạpcaođộ,sựbắtbuộccólẽkhôngphảilàmộtýkiếnhayvàcũngkhôngcònmangtínhkhảthi.

Conngườithườngmắclỗi.Mộthệthốngđượcthiếtkếtốtlàhệthốngdựđoántrướcđượcnhữnglỗiconngườicóthểmắcphảivàtựđộngkhắcphụclỗiấychohọ.Sauđâylàmộtvàivídụ.

•Đểsửdụngtàuđiệnngầm,LeMétro,ởParis,hànhkháchphảichothẻđitàucủahọvàomáyđọcthẻvàmáysẽnhảtấmthẻrasaukhikiểmtraxong.Trênmộtmặtcủatấmthẻnàycóvạchtừ.LầnđầutiênThalerđếnParis,ôngkhôngbiếtnênchothẻvàomáytheomặtnào,nghĩalàmặtcóvạchtừsẽngửalênhayúpxuống.Thếlàôngthửđểngửavàsungsướngthấyrằngnhưvậylàđúng.Nhiềunămsau,trongnhữngchuyếnsangPháp,ôngluônhướngdẫnnhữngngườiđồnghànhđitàuđiệntheocáchcủaông.Lầnnọ,khiThalerhướngdẫnchovợcáchsửdụngthẻ,bàđãcườitotrướcpháthiện“thôngminh”củachồng.Hóarabạncóthểnhéttấmthẻấyvàomáytheocáchnàocũngđược!

•TươngphảnhoàntoànvớiLeMétrolàhệthốngđỗxetạihầuhếtcácbãixeởChicago.Khivàobãixe,bạncầnchothẻtíndụngcủabạnvàođểmáyđọcthôngtincủabạn.Sauđó,bạnphảiquẹtthẻmộtlầnnữatạimộtmáykhácởcổngra.Điềunàyđòihỏibạnphảivươnngườirakhỏicửaxeđểquẹtthẻ.Nhưngvìcácthẻtíndụngkhôngđượcthiếtkếhaimặtđốixứng,nêncóđếnbốncáchquẹtthẻkhácnhaucóthểxảyra(úphoặcngửavàphảihoặctrái).Chỉcómộtcáchđúngtrongbốncáchtrên.Mặcdùcóhìnhvẽminhhọacáchquẹtthẻ,nhưngngườitavẫnrấtdễquẹtnhầm.Nhiềulầnchúngtôiphảichờđếnvàiphútđểngườiláixephíatrướcquẹtthẻlạichođúngcách.Nhưngthúthật,chínhtôicũnghơnmộtlầngặprắcrốivớiloạimáy

quẹtthẻnày(vàtạoramộthàngdàinhữngchiếcxekhácbópcòiinhỏiphíasau).

•Theonămtháng,xehơitrởnênthânthiệnhơnvớinhữngConngườiđangvậnhànhchúng.Nếubạnkhôngthắtdâyantoàn,bạncóthểbịxômạnhvềphíatrướckhibạnthắnggấp.Nếuxebạnsắphếtxăng,bạnsẽnghenhiềutiếngbíphoặcthấyđènbáonhiênliệunhấpnháyliêntục.Nếuxebạncầnthaynhớt,xesẽ“nói”chobạnbiết!Nhiềuxeđượcthiếtkếcôngtắcđènxi-nhantựđộngkhibạnđánhtayláisangphảihaytrái,vàtựđộngtắtkhibạntrởlạivịtrícũ.Hoặc,cóxetựđộngtắtđènphanếubạnquênlàmviệcấysaukhicấtxevàonhàxemỗitối,giúpxebạnkhỏibịhếtắc-quyvàosánghômsau.

Nhưngthậtngạcnhiênlàvàiphátminhsửa“lỗiconngười”lạirấtchậmđượcchấpnhận.Lấyvídụnắpđậybìnhxăng.Trênmọichiếcxehơi,nắpbìnhxăngthườngđượcgắnvàomộtsợixíchnhựađểsaukhiđổxăng,bạnkhôngláixeđimàbỏchiếcnắplạiphíasau.Chúngtôiđoánrằngsợidâynàychỉđánggiá10xu,nhưnghãynghĩxem,điềugìsẽxảyranếucácnhàsảnxuấtô-tôkhônggắnthêmsợidâynhỏxíuđó!

Bỏquênnắpxănglàmộtvídụđặctrưngvềlỗicóthểđoántrướcmàcácnhàtâmlýhọcgọilàlỗi“sauhoànchỉnh”.Nghĩalà,saukhibạnhoàntấtcôngđoạnchínhcủamộtcôngviệcnàođó,bạnthườngquênnhữngthứliênquanđếncáccôngđoạntrướcđó.Chẳnghạn,bạnquênlấythẻATMcấtvàovísaukhirúttiềntừmáyATM,quênlấybảnchínhrakhỏimáysaukhiinsaotàiliệu.Hầuhết(nhưngkhôngphảilàtấtcả)cácmáyATMđềukhôngcònlỗinày,vìthẻcủabạnsẽđượcmáytrảlạingayvớilờinhắcnhở“Vuilòngnhậnlạithẻcủabạn”trướckhibạncầmđượctiềncủamình.Mộtphươngphápkhác,theođềxuấtcủaNorman,làsửdụng“chứcnăngbắtbuộc”,tứclàđểlàmđượcđiềubạnmuốn,trướctiênbạnphảithựchiệnmộtđiềukhác.Vìthế,đểnhậnđượctiền,trướchếtbạnphảirútthẻrakhỏimáy(vàtấtnhiênlàđểcấtvàovícủabạn).Chắcchắnbạnsẽkhôngbaogiờquênlàmđiềuđó!

•Mộtvídụkháccũngliênquanđếnxecộlàcácvòibơmnhiênliệu.Thôngthường,cácvòibơmdầudieselcómiệnglớnđếnmứckhôngthểchovừabìnhnhiênliệucủacácxechạyxăng.Vìthế,ngườitakhôngbaogiờnhầmlẫnmàbơmdầuvàonhữngchiếcxechạyxăng(nhưngđiềungượclạicóthểxảyra!).Mộtnghiêncứuđãpháthiện

rằngcác“lỗiconngười”gâyrađến82%cáctainạnnghiêmtrọng.Mộtlỗitrướcđâytừngxảyratrongcácbệnhviệnlàbệnhnhânbịtruyềnnhầmthuốc!Ngườitađãsửalỗinàybằngcáchthiếtkếcácbộkimtiêmđikèmtheonhữngkiểukhácnhau.

•Mộttrongnhữngvấnđềlớnthuộclĩnhvựcchămsócytếlà“uốngthuốcđúng”.Nhiềubệnhnhân,đặcbiệtlànhữngngườilớntuổi,sốngnhờthuốcvàhọuốngthuốchàngngàytheoliềulượngvàgiờgiấcnhấtđịnh.Đâychínhlàvấnđềvềkiếntrúclựachọn.Nếubạnlàngườikêtoa,bạnmuốnbệnhnhâncủabạnuốngthuốcnhưthếnào?

Nếuchúngtabỏchếđộuốngmộtliềuduynhấtđượcthựchiệntrướcmặtbácsĩ(làcáchtốtnhất,nhưngkhôngkhảthivềmặtkỹthuật),thìphươngántốtthứhailàuốngmỗingàymộtlần.Nhưngtạisao“mộtngàymộtlần”lạitốthơn“mộtngàyhailần,haynhiềulần”?Lýdolà,bạnuốngcàngnhiềulầntrongngàythìbạncàngdễquênuốngthuốchơn!Nhưngtầnsuấtchưaphảilàmốiquantâmduynhất,màtínhthườngxuyêncũngquantrọngkhôngkém.Mộtlầnmộtngàytốthơnngàyuốngngàynghỉ,vìkhiđótưduytrựcgiácđượcdạyrằng:“Uốngthuốcmỗingàyvàobuổisángsaukhithứcdậy”.Vìthế,uốngthuốctrởthànhmộtthóiquenvàthóiquennàybịkiểmsoátbởitưduytrựcgiác.Ngượclại,việcnhớuốngthuốccáchngàynằmngoàikhảnăngcủahầuhếtchúngta.(Chonên,mộtcuộchọpđịnhkỳhàngtuầnthườngdễnhớhơncáchtuần).Khicácbácsĩchonhữngtoathuốcđặcbiệtmàbệnhnhânphảiuốngmỗituầnmộtlần,họthườngkhuyênbệnhnhânuốngvàongàyChủnhật,vìngàynàykhácvớitấtcảnhữngngàycònlạitrongtuầnnênngườitadễnhớhơn.

Nhữngviênthuốctránhthaicũngđượcthiếtkếtheonguyêntắcnày.Vìngườidùngphảiuốngthuốctrongbatuầnliêntiếpvànghỉmộttuần,nêncácnhàkiếntrúclựachọnđãthiếtkếvỉ28viênvàđánhsốtừ1đến28.Ngườidùngđượchướngdẫnuốngthuốchàngngàytheođúngthứtự.Ítngườibiếtrằngnhữngviênthuốctừsố22đến28làgiảdược.Chúngchỉđóngvaitròlàmchongườisửdụngbịgiánđoạntácdụngcủathuốc(thật)trongmộttuầnmàthôi!

•Trongkhiviếtquyểnsáchnày,ThalerđãgửimộtemailđếnngườibạnlànhàkinhtếhọcHalVarian,mộtthànhviênbanquảntrịcủaGoogle.Thalerbảoông“gửikèmtheođây”mộtbảngiớithiệuđể

Halcókháiniệmvềquyểnsách,nhưnglạiquênđínhkèmtàiliệuđó.Haltrảlờithưvàhỏixinbảngiớithiệu,đồngthờitựhàobảorằngGoogleđangthínghiệmmộttínhnăngmớitrongphầnmềmthưđiệntửđểloạitrừkhảnăngnhữngbảnđínhkèmbịquêngửitheo.Tínhnăngnàyrấtđơngiản:nộidungthưnàocónhắcđếnchữ“Đínhkèm”hay“Kèmtheo”hay“Gửikèm”thìngườisoạnthưsẽluônđượcnhắctrướckhihọbấmnút“Gửi”bằnglờinhắc:“Bạnđãđínhkèmtàiliệuchưa?”.ThalersauđóđãgửichoHalbảngiớithiệuvànóirằngcuốnsáchcủaôngchínhxáclàviếtvềđềtàiđó.

•DukháchtừMỹhaycácnướcchâuÂukhácđếnLuânĐônđềugặprắcrốivềchuyệnđiđứngtrênphốsaochoantoàn.Cảđờihọchỉbiếtđibênphảivàtưduytrựcgiáccủahọluônbảohọlàmthế.NhưngởAnh,xecộđibêntráiđườngchonênhiểmhọaluônrìnhrậphọtừbênphải.Nhiềuvụtainạnthươngtâmthựctếđãxảyra.ChínhquyềnthànhphốLuânĐônđãcốgắnggiúpđỡdukháchbằngcáchđặtcácbiểnbáodễnhìn,dễhiểuđểnhắcnhở.Tạitừnggócđường,đặcbiệtởnhữngkhucóđôngdukháchnướcngoài,bạnsẽnhìnthấymộttấmbiểnghi“Chúýbênphải!”.

CáchtốtnhấtđểgiúpConngườicảithiệnhiệunăngcủahọlàcungcấpthôngtinphảnhồi.Cáchệthốngđượcthiếtkếhoànchỉnhsẽ“nói”chomọingườibiếtkhinàohọlàmđúngvàkhinàohọlàmsai.Mờibạnxemcácdẫnchứngsauđây.

•Máyảnhkỹthuậtsốnóichungcungcấpthôngtinchongườisửdụngtốthơnsovớicácmáyảnhcơhọcthếhệtrước.Saumỗilầnbấm,ngườichụpcóthểkiểmtrangaybứcảnhhọvừachụpvàđiềunàygiúphọtránhcácsaisótthườngxảyratrongthờikỳchúngtacònsửdụngmáyảnhcơ,chẳnghạnnhưquênlênphim,bấmkhichưagắnphimvàomáy,quêntháonắpchụpốngkính,hay“cắt”mấtđầucủangườiđượcchụpdoruntay…Tuynhiên,thờigianđầu,máyảnhkỹthuậtsốvẫnthiếumộttínhnăngrấtquantrọng:khôngcótiếng“bíp”hay“tách”nàophátrađểngườichụpbiếtrằnghọđãbấmmáyvàsẽcóảnh.Nhữngchiếcmáythếhệsauđềuđượcthiếtkếtínhnăngnày.Tươngtự,cácmáyđiệnthoại,đặcbiệtlàloạidànhchongườilớntuổi,cũngđượccấutạosaochokhingườisửdụngbấmvàocácphím

thìsẽcóâmthanhphátra.

•Mộtloạithôngtinphảnhồiquantrọngkháclàcảnhbáovềnhữngtrụctrặcđangxảyra,thậmchísắpxảyra.Máytínhxáchtayluôncócảnhbáokhinănglượngpinxuốnggầnmứcnguyhiểm.Nhưnghệthốngcảnhbáonêntránhđưaraquánhiềucâuhỏiđếnmứcngườitabỏquachúng.Nếumáytínhliêntụchỏichúngtamộtloạtcâuhỏilặpđilặplạirằng“Bạncóthựcsựmuốnmởtậptinđínhkèmnàykhông?”,chúngtalậptứcbấm“Có”màkhôngcầnsuynghĩgìcả.Nhữngcảnhbáonhưthếbỗngtrởthànhvôích.

•HệthốngcảnhbáokhủngbốbằngthangmàusắccủaBộAnninhNộiđịaMỹlàmộtvídụhoànhảovềthôngtinphảnhồicóthểtrởnênvôdụng,ngaycảkhinókhôngliêntụcđưaracảnhbáo.Vàonăm2002,khiđiquamộtsânbaytạiMỹ,lúcnàobạncũngnghethôngbáonày:“BộAnninhNộiđịaHoaKỳđãnângmứcCảnhbáoThảmhọaQuốcgialênmàucam”.Khinghecâuđó,ngoàiviệcvơvộichiếcbànchảiđánhrăngchovàotúinhỏđeotrướcbụngthìbạncòncóthểlàmgìhơn?

HãynhìnvàotrangwebcủaBộAnninhNộiđịaHoaKỳ,bạnsẽtìmracâutrảlời.Chúngtôiđượcbảorằng:“TấtcảcôngdânMỹnênthậntrọngvàcảnhgiác.Hãyđểýđếnmọithứxungquanhvàbáongaychonhàchứctráchnếuthấybấtcứhànhvi,độngtháihayvậtdụngkhảnghinào”.Chẳnglẽchúngtôikhônglàmthếởmứcbáođộngvànghaysao?Theotôi,thôngbáođóquảlàthừa!

•Thôngtinphảnhồicóthểđượccảithiệntrongnhiềuhoạtđộngkhácnhau.Lấyvídụviệcsơnlạitrầnnhà.Côngviệctưởngchừngđơngiảnnàyhóaralạiphứctạp:Trầnnhàhầunhưluônđượcsơnmàutrắngnênrấtkhónhậnrađâulàchỗmớisơn.Chỉkhisơnkhôbạnmớinhìnthấylỗchỗnhữngkhoảngtrầncũchưasơntrôngrấtchướngmắt.Giảiquyếtvấnđềnàynhưthếnào?Vàinhàsảnxuấtđãnghĩracáchlàmchosơncómàuhồngkhicònướtvàtrởthànhtrắngsaukhikhô.Chỉnhữngngườithợsơncóvấnđềvềmắtmớikhôngphânbiệtđượcmàutrắngvàhồng.Vàthếlàvấnđềđượcgiảiquyết!

Cónhữngviệcrấtđơngiản,nhưchọnloạikembạnưathích,nhưngcónhữngcôngviệckháckhóhơn,nhưchọnmộtphươngphápđiềutrị.Giảsửcómộttiệmkembáncácloạikemcómùivịkhácnhau,nhưnggiốngnhauvềthànhphầndinhdưỡngvànănglượngcungcấp,thìviệcchọnloạikemưathíchchẳngqualàchọnhươngvị.Nếutấtcảcáchươngvịđềuquenthuộc,nhưva-ni-la,sô-cô-lahoặcdâu,thìhầuhếtmọingườiđềulựachọndựatrênkinhnghiệmănkemcủahọtrướcđó.Hãygọimốiliênhệnàylà“tươnghợp”.Thậmchí,nếucómộtvàihươngvịmớilạthìtiệmkemvẫncóthểgiảiquyếtvấnđề“tươnghợp”bằngcáchmờikháchhàngnếmthử.

Chọnphươngphápđiềutrịlàmộtvấnđềkhác.Nếubạnbịchẩnđoánungthưtiềnliệttuyếnvàphảichọnmộttrongcácphươngphápnhưxạtrị,phẫuthuật,và“theodõichặtchẽ”(tứclàtạmthờikhônglàmgìcả),mỗiphươngphápchomộtkếtquảkhácnhauvềtácdụng,chấtlượngsống,thờigiansống…bạnsẽchọnphươngphápnào?Câuhỏiđặtralàbạncómuốnđánhđổiviệctăngtuổithọthêm3năm2thángnữavớiphươngphápđiềutrị“khônglàmmấtbảnnăngđànông”màtỉlệthànhcônglà1/3không?Quyếtđịnhnàykhóởhaiđiểm.Thứnhất,bệnhnhângầnnhưkhôngbiếtliệucóđángđánhđổihaykhông?Thứhai,họcũngkhôngthểtưởngtượngcuộcsốngcủahọsẽnhưthếnào,nếuhọbị“mấtbảnnăng”.Tuynhiên,cóhaidữkiệnđángsợtronghoàncảnhnày.Mộtlàhầuhếtbệnhnhânđềutựquyếtđịnhmìnhphảilàmgìngaybuổigặpgỡđầutiênvớibácsĩ,saukhiđượcôngấythôngbáocáitin“sétđánhngangtai”ấy.Hailà,quyếtđịnhchọnphươngphápchữatrịphụthuộcrấtlớnvàovịbácsĩđangkhámchohọ.Thôngthường,cóbácsĩchỉchuyênphẫuthuật,cóngườigiỏixạtrị,nhưngkhôngcóvịnàogiỏithựchiệnphươngpháp“theodõichặtchẽ”cả!

Vídụchọnkemvàchọnphươngphápđiềutrịđãminhhọachosự“tươnghợp”.Mộthệthốngkiếntrúclựachọntốtsẽgiúpngườitacảithiệnkhảnăng“tươnghợp”,quađóchọnraphươngántốthơn.Đểlàmđượcđiềunày,thôngtinvềcácphươngánkhácnhaucầnđượcdiễngiảimộtcáchdễhiểuhơn,cụthểlàphảichuyểncácconsố,nếucó,thànhnhữngđơnvịngônngữ(lờinóivàchữviết)phùhợpvớithựctếvàđốitượngsửdụng.Vídụ,nếutôiđịnhmuatáođểlàmrượutáothìcôngthứcchunglàbaquảtáosẽchoramộtlyrượutáo.

Chọnmáyảnhkỹthuậtsốcũngthế.Nhàsảnxuấtđưarathôngsố

vềmegapixelsđểtạocảmgiáclàmáyảnhcóđộphângiảicàngcaosẽchonhữngbứcảnhcàngđẹp.Giảđịnhnàydẫnđếnmộtvấnđề,đólàđộphângiảicaothìnhữngbứcảnhbạnchụpsẽchiếmdunglượnglớntrongbộnhớ,thẻhoặcổcứng.Nhưngvấnđềthựcsựđốivớingườitiêudùnglàviệcchuyểnkháiniệm“megapixels”thànhcáimàhọđangquantâm.Cóđángđểhọtrảthêm100đô-lađểmuamộtmáyảnhcóđộphângiải5megapixels,thayvìchỉnênmuamộtmáycóđộphângiải4megapixels?Nếunhàsảnxuấtcungcấpthôngtinmỗimáy2,3,5hay10megapixelssẽchoranhữngbứcảnhtotốiđacỡnào(10x15,25x35,80x100cm),ngườitiêudùngsẽdễlựachọnhơnnhiều.

Nóichungchúngtathườnggặprắcrốitrongviệc“tươnghợp”sảnphẩmvớitiềnbạc.Tấtnhiên,đốivớinhữnglựachọnđơngiảnthìđâylàchuyệnnhỏ.Nếumộtthỏisô-cô-lagiámộtđô-la,bạncóthểdễdàngtínhrađượcsốtiềnbạntiêutốntrongmộttháng,nếumỗingàybạnănmộtthỏi.Nhưngnếudùngthẻtíndụng,bạncóbiếtbạnphảichitấtcảbaonhiêukhông?Đâylànhữngloạiphíbạnphảicộngthêm:(a)phíthườngniên,(b)phíthanhtoán,(c)lãitrênsốtiềnbạnchitrảbằngthẻtíndụng,(d)phíchuyểnđổingoạitệ(nếuthanhtoánkhácđồngnộitệ).

Thẻtíndụngkhôngphảilàmónhàngduynhấtcóbiểugiávừaphứctạp,vừakhôngminhbạch,lạikhóhiểuđốivớikháchhàng.Biểucướcđiệnthoạidiđộng,bảnggiábảohiểmxehơi,lãisuấtcầmcố…cũngthế.Đốivớinhữngmónhàngcóbiểugiádễlàmbạnrốitrí,hãyápdụngphươngphápRECAPvớicácbướcnhưsau:Ghinhậnthôngtin(Record),đánhgiá(Evaluate)vàsosánhvớinhiềuphươngáncóthểthaythếkhác(CompareAlternativePrices).

RECAPhoạtđộngnhưsau.Nhànướckhôngquyđịnhcácnhàpháthànhphảitínhphídịchvụmàhọcungcấpchokháchhàng,nhưngkiểmsoátcáchcôngbốthôngtincủahọ,trọngtâmlàthôngbáochokháchhàngmọiloạiphímàhọcóthểphảitrảkhisửdụngdịchvụ.Điềunàykhôngcónghĩalànhàcungcấpdịchvụphảiinramộtdanhsáchdài,đượcinấnrõràngđểtraochotừngkháchhàng.Thayvàođó,họphảithôngbáocôngkhaivàđầyđủtấtcảcácloạiphívàcáchtínhtheocáchhiểuthôngthườngnhất.GiảsửbạnđangởToronto,Canada,vàđiệnthoạidiđộngcủabạnreo,bạnphảitrảbaonhiêutiềnnếubạnnhấnnútnhậncuộcgọiđó?Nếubạntảivềmộtbảnnhạctrênmạng,bạnphảitrảphítruycậpmạnglàbaonhiêu,

ngoàitiềnmuabảnnhạcấy?Tấtcảcầnđượctrìnhbàyrõràngvàđầyđủchongườitiêudùng.Đóchínhlàphầnkiểmsoátcủanhànướctrongvấnđềcôngbốgiácủacácnhàcungcấpdịchvụ.

Côngbốthôngtinvềkhốilượngvàsốtiềnkháchhàngđãsửdụngtheođịnhkỳcũngnằmtrongphầnquảnlýcủanhànướcđốivớicácnhàcungcấpdịchvụ.Thôngtinnàyphảiđượcgửichokháchhàngquađườngbưuđiệnvàthưđiệntử(nếukháchhàngcóđăngký).Thôngtintrênthưđiệntửphảiđượccôngbốtrênmộttrangwebantoànvàkháchhàngcóthểtảivềbấtcứlúcnào.

LậpchínhsáchtheoRECAPkhônggâytốnkémbaonhiêuchonhàcungcấpdịchvụ,nhưngmanglạilợiíchlớnchokháchhàng.Cáctrangwebbánhàngtrựctuyếnngàynaycònhỗtrợngườitiêudùngsosánhgiácảtừnhiềunhàcungcấpkhácnhauvàlưulạilịchsửmuahàngchohọ.Nhữngngườimuamộtmónhàngnàođólầnđầutiên,chẳnghạnnhưđiệnthoạidiđộng,sẽphảicânnhắcvàphântíchthôngtintừnhiềumẫumãkhácnhauchiếutheonhucầusửdụngcủahọ.Nhưngtừlầnthứhaitrởđi,họđãcóthôngtinlưutrữvềlịchsửmuasắmloạihàngđóvàcóthểdễdàngtậndụngtốiđathôngtinnày.Nếuđểý,bạnsẽthấytrongnhiềungànhdịchvụkhácnhau,từthẻtíndụngđếnđiệnthoạidiđộngvàchămsócsứckhỏe,RECAPđềucóthểgópphầncảithiệnrõrệtkhảnăngchọnphươngántốiưuchochúngta.

Ngườitachấpnhậncácchiếnlượckhácnhauđểthựchiệnlựachọn,tùythuộcquymôvàđộkhócủacácphươngáncósẵn.Khiđốimặtvớimộtsốlượngkhônglớncácphươngáncóthểthaythếmàchúngtahiểurõ,chúngtacókhuynhhướngxemxétmọikhíacạnhcủatấtcảcácphươngántrướckhilựachọn.Nhưngkhisốlượnglựachọntănglên,chúngtaphảisửdụngcácchiếnlượccóthểthaythếkhácvàđiềunàycóthểđưachúngtavàorắcrối.

Vídụ,Janeđượcđềnghịcôngviệcmớitạimộtcôngtyởmộtthànhphốlớnxanơicôđangsống.Hãysosánhhailựachọncủacô:GiảsửJaneđượcquyềnchọnlàmviệctạimộttrongbacănphòngtrongcôngtymớinày,trướchếtcôsẽthamquancảbacănphòng

xemchúnggiốngvàkhácnhaunhưthếnào,diệntích,tầmnhìn,“hàngxóm”hiệntạicủacôvàcảkhoảngcáchđếnphòngvệsinh.Lựachọncủacônằmtrongchiếnlược“bùđắp”củacôngty,vìgiátrịcaocủamộtthuộctính(phòngrộng)cóthểbùđắpchomộtgiátrịthấpkhác(tầmnhìnbịchechắnhoặcởgầnmột“hàngxóm”ồnào).

Nhưngchọnmộtcănhộlạilàmộtchuyệnkhác.ỞmộtthànhphốlớnnhưLosAngeles,cóđếnhàngngàncănhộchobạnlựachọn.NếuJanemuốnbắtđầucôngviệcmới,côcầncómộtnơiởnhưngkhôngthểđitừngcănhộnhưthếđểsosánhhayđánhgiá.Thayvàođó,côsẽđơngiảnhóanhiệmvụnàybằngcáchsửdụngphươngphápmàAmosTversky(1972)gọilà“Loạitrừtheotiêuchí”.Ngườisửdụngphươngphápnàytrướchếtsẽquyếtđịnhxemtiêuchínàolàquantrọngnhất(vídụ,thờigiandichuyểnhàngngàykhoảng30phút),sauđóloạitrừtấtcảcácphươngánkhôngthỏamãntiêuchínày.Quytrìnhloạitrừnàytiếptụcđếnyếutốquantrọngthứhai(giáthuêkhôngcaohơn1.500đô-la),thứba(đượcnuôichó)…chođếnkhibạncólựachọncuốicùng.

Khiápdụngphươngphápnày,bạncóthểbỏquavàiphươngán,trongđócómộtvàitiêuchícựctốt,nhưnglạikhôngđápứngtiêuchíquantrọngnhất.Chẳnghạn,Janecóthểbỏquamộtcănhộvớitiệnnghitươngđươngcógiá500đô-la,nhưngcáchnơicôlàmviệcmộtgiờđixe.

Cácnghiêncứukhoahọcxãhộichỉrarằngkhicáclựachọntrởnênphongphú,ngườitathườngcókhuynhhướngsửdụngphươngphápđơngiảnhóa.Phépkéotheotrongkiếntrúclựachọnđượcđưavào.Vìcácphươngántănglêncùngvớisựphứctạp,cácnhàkiếntrúclựachọnphảitưduynhiềuhơn,làmviệcnhiềuhơnvàphảitácđộngnhiềuhơnđếncáclựachọn(tốthơnhoặckémhơn).Tuynhiên,khisốlượnglựachọntănglên,mộtkiếntrúclựachọntốtsẽtạoracơcấuvàcơcấunàysẽtácđộngđếnkếtquảlựachọn.

CáccửahàngsơnởMỹbánhơn2.000màukhácnhausẽgiớithiệusảnphẩmcủahọnhưthếnào?Ngườitacóthểliệtkêtheothứtựbảngchữcái,vídụmàutrắngtuyết(ArticWhite)trướcmàuxanhdatrời(AzureBlue)theokiểusắpxếpcủatừđiển,nhưngđólàmộttrongnhữngcáchhiệuquảđểlàmchocảnhânviênlẫnkháchhàng…nhầmlẫn.

Thayvìvậy,họsửdụngbánhxemàu.Mỗibánhxethểhiệnmộtnhómmàutươngtựnhau:tấtcảcácmàuxanhđen,xanhthẫm,xanhbiển,xanhdatrời,xanhnhạtvàocùngmộtnhóm;kếđếnlànhómxanhlá,rồiđếnnhómdacam…Việcchọnmàusơnsẽvạnlầnđơngiảnhơnvàkháchhàngcóthểchọnlựachínhxácmàusơnhọthích,theođúngnhữnggìhọnhìnthấytrênbánhxemàu.Nhưvậy,vấnđềthôngtinmơhồquatêngọimàusơnđãđượcgiảiquyết.

Nhờcôngnghệmáytínhhiệnđạivàsứcmạnhcủawww(WorldWideWeb),nhiềuvấnđềvềlựachọncủangườitiêudùngđãđượcđơngiảnhóa.TrangwebcủaHãngsơnBenjaminMoorekhôngchỉchophépkháchhàngthamkhảohàngngànmàusơnkhácnhau,màcòngiúphọchọnmàusơnphùhợpvớitườngnhàquanhữngphươngándobạntựthiếtkế.

Cómộtphươngpháplựachọnkhácgọilàphươngpháp“thamkhảoýkiến”.Trongphươngphápnày,bạnsửdụngýkiếnhoặcđánhgiácủangườikháclàmcơsởcholựachọnchomình.Phươngpháp“thamkhảoýkiến”đặcbiệtthíchhợptrongviệcchọnsáchvàphimảnh.Theolẽthường,nếutabiếtnhữngngườigiốngtathíchgìthìtacũngcókhuynhhướnglàmtheonhưvậy,vàngượclạihọcũngthế.Vớinhiềungườitrongchúngta,“thamkhảoýkiến”làmchoviệclựachọntrởnêndễdànghơn.

Mộtlưuýnhỏdànhchobạn:sựngạcnhiênvàmayrủicóthểlàniềmvuinhỏđốivớinhiềungười,vàtốtchohọ,nhưngsẽkhôngtrọnvẹn,nếunguồnthôngtinchủyếuchỉlànhữnggìnhữngngườigiốngnhưchúngtathích.Đôikhibiếtđượcnhữngthứnhữngngườikhônggiốngchúngtathíchlạirấthữuích–đểxemchúngtacósởthíchgiốngnhưhọkhông.NếubạnthíchđọctácgiảtruyệnkỳbíRobertB.Parker(chúngtôiđồngýrằngôngấylàmộttácgiảlớn)thì“thamkhảoýkiến”sẽgiớithiệuvớibạnthêmnhữngtácgiảkhácnhưLeeChild,CarolOateshayHenryJames.Kiếntrúclựachọnđôikhicónghĩalàgiúpngườikháchọchỏiđểhọcóthểtựtìmranhữnglựachọntốtnhấtchomình.

Đềtàicuốicùngcủachươngnày,vốnđượccácnhàkinhtếhọc

nổitiếngnhấtquantâm,làphầnthưởngvàlợiích.Dùchúngtôiluônnhấnmạnhvàocácyếutốthườngbịbỏquêntrongkinhtếhọctruyềnthống,nhưngchúngtôikhôngđịnhnóirằngcáclựckinhtếcơbảnlàkhôngquantrọng.Điềuđóquantrọngkhôngkémquyluậtcung–cầu.Nếugiácảmộtloạihànghóatăng,cácnhàsảnxuấtloạihànghóađóthườngđẩymạnhsảnxuấthơnnữa,trongkhingườitiêudùnglạicóxuhướngmuahànghóanàyítđi.Vìthếcácnhàkiếntrúclựachọnsẽthiếtkếthêmnhữnglợiíchvậtchấtdànhchođúngđốitượng.Cáchthiếtkếmộtchínhsáchlợiíchhiệuquảlàđặtrabốncâuhỏisauđâychotừngkiếntrúclựachọncụthể:

Ailàngườisửdụng?

Ailàngườilựachọn?

Ailàngườitrảtiền?

Ailàngườithulợinhuận?

Thịtrườngtựdothườnggiảiquyếtmọivấnđềkhókhănbằngcáchkhuyếnkhíchtạorasảnphẩmtốtvàbánvớigiáđúng.Nếuthịtrườnggiàyhoạtđộnghiệuquảthìcạnhtranhsẽrấtkhốcliệt.Nhữngđôigiàykémchấtlượngsẽbịđàothảirakhỏithịtrườngvànhữngđôigiàytốtsẽđượcđịnhgiátheothịhiếucủangườitiêudùng.Khiđó,cácnhàsảnxuấtvàngườitiêudùngđềucólợi.Nhưngthỉnhthoảngxungđộtlợiíchcũngphátsinh.KhiSunsteinvàThalerăntrưavớinhau,họgọimónănvàtựthanhtoánphầncủamình,xungđộtlợiíchkhôngxuấthiện.Giờchúngtathửápdụngcáchtrảtiềnluânphiêngiữahaingười.SunsteinbắtđầugọimónđắttiềnhơnvàonhữnghômđếnlượtThalerthanhtoán,vàngượclại.Tấtnhiên,đâychỉlàgiảsử,vìtrênthựctế,nhữngngườibạnthânvớinhauluônchọnmónrẻhơnkhiđếnlượtngườibạnmìnhtrảtiền.

Nhiềuthịtrường(vàcáchệthốngkiếntrúclựachọn)tồntạimàbêntrongđầynhữngxungđộtlợiích.MộttrongnhữngxungđộtlợiíchhầunhưmọicôngdânMỹđềubiếtlàởhệthốngchămsócytếcủađấtnướchọ.Bệnhnhânđượcchămsócytếtạimộtbệnhviệndobácsĩcủahọlựachọn,đượcthanhtoánbởicôngtybảohiểmcùngvớisựthamgia“hànhđộng”củanhiềubên“cónghĩavụvàquyềnlợiliênquan”khác,từnhàcungcấpthiếtbịykhoađếncôngtydượcvàcác

luậtsư.Nhữngngườithamgiavớinhữngphầnđónggóplớnnhỏkhácnhausẽhưởngnhữnglợiíchcaothấpkhácnhau,chỉbệnhnhânvàbácsĩphảichịuthiệtthòi.ĐiềunàycóthểnhìnthấyrấtrõràngđốivớinhữngaicóquantâmvềchínhsáchytếcôngcủaMỹ.Nhưngnhưthườnglệ,ngườitacóthểsoạnthảotỉmỉvàlàmgiàuphépphântíchchuẩnbằngcáchnhớrằngcácbênthamgiatrongnềnkinhtếđềulàConngười.Và,ngaycảnhữngngườivôtâmnhấtcũngbiếtrằngnhucầucủahọsẽítđi,nếugiácảhànghóatănglên.Nhưnghọcóquantâmđếnđiềuđókhông?Xinthưalàchỉcó,nếuhọthựcsựđểý.

Sựthayđổiquantrọngnhấtcầnphảiđượclậpthànhmộtphépphântíchchuẩnvềlợiíchlàtínhnổitrội.Liệunhữngngườilựachọncóchúýđếnnhữnglợiíchmàhọđốidiệnkhông?Ởthịtrườngtựdo,câutrảlờilàcó;nhưngtrongcáctrườnghợpquantrọng,câutrảlờilạilàkhông.Hãyxemvídụvềmộtgiađìnhởnôngthônmuốnmuamộtchiếcxehơi.Giảsửlựachọncủahọlà(a)đita-xihoặcxebuýtvà(b)muamộtchiếcxeđãquasửdụngvớigiá10.000đô-lađểcóthểđỗngaybênlềđườngtrướccổngnhàmình.Điểmnổibậtvềchiphínếuhọmuaxelàhàngtuầntrảtiềnđổxăng,địnhkỳtrảtiềnbảodưỡngvàhàngnămđóngphíbảohiểm.Chiphícơhộicủa10.000đô-lanàydườngnhưbịbỏqua.(Nóicáchkhác,khimuaxe,họcóthểquênmất10.000đô-lanàycóthểđượcđầutưvàomộttàisảnkhácsinhlợihơn).Ngượclại,mỗikhigiađìnhhọđita-xi,họphảitrảtiềnvàcuốicùngtiềnmấtmàxeriêngcũngchẳngcó.Vìthế,mộtphépphântíchhànhvivềlợiíchcủaviệcsởhữumộtchiếcxesẽchothấyngườitacóđánhgiáthấpchiphícơhộivànhữngđiểmkhácítnổibậthơnnhưkhấuhaohaykhông,hayđánhgiácaoyếutốnổibậttrongviệcsửdụngta-xi.Vìthế,phântíchhệthốngthiếtkếlựachọnphảicónhữngđiềuchỉnhtươngtự.

Tấtnhiên,điểmnổibậtcóthểđượcngụytrangvàcácnhàthiếtkếlựachọngiỏicóthểđịnhhướngngườikhácvàonhữnglợiíchmàhọmuốnđưara.CácbuồngđiệnthoạicôngcộngởTrườngKinhdoanhINSEADởPhápđượclậptrìnhhiểnthịsốtiềnđangtăngdầntheothờigianđốivớicáccuộcgọiđườngdài.Nếumuốngópphầnbảovệmôitrườngvàgiữanninhnănglượng,cácmáyđiềuhòanhiệtđộnênđượclậptrìnhđểbáochobạnbiếtchiphísửdụngtheogiờmỗikhibạngiảmvàiđộCkhitrờinóng.Điềunàythựcracótácdụngđiềuchỉnhhànhvitiêudùngtốthơnlàcứâmthầmtănggiátiềnđiệnđểhạnchếsửdụngđiện.

Trongmộtvàilĩnhvực,ngườitamuốnđiểmnổitrộivềlợiíchvàtổnthấtphảiđượcđốixửcânxứng.Vídụ,khôngaimuốnbịtínhphí“theotừngbướcchân”khisửdụngmáyđibộtrongcácphòngtậpthểdụcthẩmmỹ.Tuynhiên,rấtnhiềungườilạithích“đo”sốnănglượngtiêuhaocủamìnhsaumỗigiâyđồnghồtậpluyện(dùcácmáynàythường“tặng”ngườitậpnhữngconsốkháhàophóng).Thậmchívuivàtrựcquanhơn,cónhữngmáyhiệnhìnhminhhọabằngthựcphẩm:saumườiphútđibộtrênmáytập,bạnchỉđượctặngmộtbịchcà-rốt,nhưngsau40phút,bạnsẽđượctặngmộtchiếcbánhhạnhnhântotướng!

Chúngtađãthảoluậntoànbộsáunguyêntắcthiếtkếlựachọnhiệuquả.Đểgiúpcácbạnnhớlạinhữnggìđãđọc,chúngtôimuốntặngbạnmộtthiếtbịluyệntrínhớ,đặcbiệtđểghinhớsáunguyêntắcnóitrên,bạnchỉcầnnhớchữNUDGES(nhữngcúhích),cụthểnhưsau:

iNcentives–Lợiích

Understandmappings–Hiểurõsựtươnghợp

Defaults–Mặcđịnh

Givefeedback–Cungcấpthôngtinphảnhồi

ExpectError–Lỗikỳvọng

Structurecomplexchoices–Thiếtkếcáclựachọnphứctạp

Nếulưuýtớisáucúhíchnóitrên,cácnhàkiếntrúclựachọncóthểcảithiệnđángkểkếtquảlựachọnchonhữngđốitượngConngườicủahọ.

PHẦNIITIỀNBẠC

KhôngcógìngạcnhiênrằngConngườikhácxavớiEconvềcáchthứcsửdụngtiềnbạc.Econlàngườitiêudùngvàngườitiếtkiệmrấtcóýthức.Họtiếtkiệmtiềnbạcphònglúckhókhănhaykhinghỉhưu,dođóhọđầutưnhữngkhoảntiềnhọcónhưnhữngngườicóbằng

MBAthựcthụ.Khivaymượn,Econkhôngbaogiờgặprắcrốitrongviệclựachọntàisảnthếchấpởlãisuấtcốđịnhhaybiếnđổi,vàhọchỉthanhtoánthẻtíndụngmỗithángmộtlần.NếubạnlàmộtEcon,bạncóthểbỏquachươngnày,trừkhibạnmuốnhiểuthêmvềhànhvitiêudùngcủavợ/chồng,concáihaynhữngConngườiquenbiếtkháccủabạn.Mụctiêuchínhcủabốnchươngkếtiếplàkhámpháxemngườitalàmsaođểđạtkếtquảtốthơntrongvấnđềtiếtkiệm,đầutưvàvaymượn.Chúngtôicũngsẽđưaravàikhuyếnnghịchocácđịnhchếvàtổchứcđểtạoranhữngcúhíchgiúpngườidânđượcthịnhvượngvàantoànhơn.

Chương6“NGÀYMAICÒNTIẾTKIỆMNHIỀU

HƠN”Năm2005,sốdưtàikhoảntiếtkiệmcánhâncủaMỹrơixuống

mứcâmlầnđầutiênkểtừthờikỳĐạiSuythoáilịchsửcủaHoaKỳ(năm1932–1933).Trungbình,cácgiađìnhMỹchitiêunhiềuhơnthunhậphọkiếmravàvaymượnnhiềuhơnsốhọtiếtkiệmđược.Mứctăngcáckhoảnvaymượnlạiđượckíchứngthêmbởisựtăngtrưởngmạnhcủacáckhoảnchovaymuanhàvàcáckhoảnnợtừviệcchitiêubằngthẻtíndụng.ĐốivớinhiềungườiMỹ,lãisuấttiếtkiệm,đặcbiệtđốivớicáckhoảnlươnghưu,rớtxuốngthấpthảmhại,nếukhôngnóigầnnhưbằngkhông.LấytrườnghợpTonySnowlàmvídụ.TonylàcựuthưkýbáochíNhàTrắng,nghỉhưuvàonăm2007ởtuổi52vàchuyểnsangkhuvựckinhtếtưnhân.Ôngnóiđộnglựclàm

ôngquyếtđịnhnghỉsớmlàvìlýdotàichính.“Tôihếtsạchtiền.ChúngtôiđãmượnmộtkhoảnlớnkhitôibướcvàoNhàTrắng,vàmónnợđógiờđãtrảxong.Hiệntạitôiphảitựthanhtoáncáchóađơnbằngđồnglươngcủamình”,Tonynóivớicácphóngviên.TrướckhiphụcvụtạiNhàTrắng,Tonylàmột“contàu”lớnnơibếnbờbìnhyênlàHãngFoxNews.NhưngôngquyếtđịnhrờiFoxNewsđểchuyểnđếnlàmviệcchoNhàTrắng,trongkhichưathuộcbàihọcvềĐạoluậtNghỉhưu101.Tonynói:“RõrànglàtôiquámùmờtrướcChươngtrìnhHưubổng401(k)nênđãkhôngthamgia(12)”.

SựthậtlàvẫncónhiềungườiMỹkhôngmuốndànhdụmchotuổinghỉhưu.ĐiềunàylàmtrầmtrọngthêmcácvấnđềmàhệthốngansinhxãhộiMỹđanggặpphải.CólẽngườiMỹsẽcócuộcsốngtốthơnkhivềgià,nếuhọchịuthamgiacácchươngtrìnhtiếtkiệmhưubổngtựchọn.Nhậnthứcrõđiềuđó,chínhphủMỹđãbanhànhnhữngđạoluậtkhuyếnkhíchngườidânlậpcácquỹtiếtkiệmcánhânhaythamgiacácquỹhưubằngcáchmiễngiảmthuếchocáckhoảnnày.

Theokinhtếhọcthìcácchươngtrìnhtiếtkiệmhưubổngrấtđơngiảnvàhiệuquả.Ngườithamgiachỉcầntínhtoánkhoảntiềnmìnhmuốncóvàsốtuổikhinghỉhưu,sauđóđăngkývàomộtchươngtrìnhtựchọn,nhưthếlàhọcóthểantâmvềmộttuổigiàkhôngthiếuthốnsaunày.Tuynhiên,khinàonênnghỉhưuvàkhinàonênkhaibáohưởngansinhxãhộilànhữngquyếtđịnhđầykhókhăn.Ởcuốichươngnày,chúngtasẽxemchínhphủMỹđưaranhữngcúhíchnàođểxửlývấnđềnày.Cònngườitathựchiệncácchươngtrìnhnàynhưthếnàolạilàmộtchuyệnkhácnữa.Cóhaivấnđềphátsinh.Mộtlàgiảđịnhrằngtấtcảmọingườiđềucókhảnănggiảiđượcnhữngbàitoánphứctạpđểbiếtsẽphảitiếtkiệmbaonhiêu.Khôngcósựtrợgiúpcủaphầnmềmthìngaycảcácchuyêngiakinhtếgiỏicũngkhótínhtoánthôngsuốtđược.Vấnđềthứhailàgiảđịnhrằngmọingườicóđủýchíđểtheođuổichươngtrìnhtớicùng.Theolýthuyếtchuẩnthìnhữngchiếcxehơithểthaosangtrọnghaynhữngkỳnghỉmátxaxỉkhôngbaogiờchiphốiđượchọ,làmhọxarờikếhoạchtiếtkiệmvìsựbìnhyêntuổigià.Nóingắngọn,lýthuyếtchuẩnchỉđúngvớiEcon,chứkhôngđúngvớiConngười.

Tronghầunhưsuốtcuộcđờimình,Conngườikhôngphảilolắngnhiềuvềviệcdànhdụmchotuổigià,vìđasốhọkhôngsốngđủlâuđếnmứccầnphảithuxếptrướcmộtkếhoạchtiếtkiệmhưubổnghoànhtráng.Trướcđây,ngườigiàthườngđượcconcáichămsóc.Ở

thếkỷ20,tuổithọtrungbìnhcủaconngườingàycàngcao,trongkhicácthànhviêntronggiađìnhngàycàngxacáchnhauvềmặtđịalý.Sựkếthợpđólàmchongườitanghĩrằnghọphảitựthuxếpcuộcsốngchoriêngmìnhchứđừngtrôngnhờvàobọntrẻ.Cảchínhphủlẫncácchủsửdụnglaođộngđềuthựchiệnnhữngbướcđithíchhợpđểgiảiquyếtvấnđềnày.Vềmặtkiếntrúclựachọn,cácchươngtrìnhhưubổngmangmộtýnghĩatốtđẹp,nhânbảnđốivớingườithamgia,thậmchícảnhữngConngườivôtâmnhấtvềsựbìnhancủamình.Tuynhiên,nhữngngườilàmcôngănlươngphảithựchiệnquánhiềubước,từđăngkýthamgia,tínhtoántuổihưuvàsốtiềntiếtkiệmkỳvọng,chođếnquảnlýdanhmụcđầutưtớingàyvềhưu…Đốivớimộtbộphậnlớntrongsốhọ,quytrìnhnàythậtphứctạpvàphiềntoái.Thựctế,đãcónhiềungườirốitungcảlênvìnhữngchươngtrìnhhưubổngmàhọđã“trót”thamgia.

Chúngtađãtiếtkiệmthỏađáng?Tấtnhiên,vấnđềchínhyếulàconngườicótiếtkiệmđủkhông?

Đâylàmộtcâuhỏikhóvàgâytranhcãi.Trướchết,cácnhàkinhtếhọckhôngđồngýởđiểmtiếtkiệmbaonhiêulàđủ,bởivìhọkhôngtánthànhmứcthunhậpcốđịnhkỳvọngsaukhinghỉhưu.Vàingườitrongsốhọtranhluậnrằngngườitacầnxácđịnhrõràngkhoảntiềnhàngthánghọmuốncósaukhinghỉhưu,vàkhoảnnàyítnhấtphảibằngmứcthunhậpkhihọcònlàmviệc(đủđápứngnhucầudulịchthườngxuyênvìlúcđóhọcórấtnhiềuthờigiannhànrỗi).Sauđó,nhữngngườinghỉhưucũngcầnchúýđếnchiphíchămsócsứckhỏemỗingàymộttănglêntheotuổitác.Nhiềungườinóirằngnhữngngườinghỉhưucóthểsửdụngthờigiancủamìnhđểsốngmộtcuộcsốngtiếtkiệmhơn:khôngphảimấttiềnmuasắmtrangphụcđilàm,muasắmcócânnhắc,tựnấuănvàhưởngnhữngưuđãidànhchongườigià.

Chúngtôikhôngphảnđốiquanđiểmtrên,nhưnghãyxemxétmộtvàikhíacạnh.Rõràngchiphíchonhữngkhoảntiếtkiệmítỏithựcralạicaohơnchiphíchonhữngkhoảntiếtkiệmlớn.Cónhiềucáchlàmtiêutánnhanhnhữngkhoảndànhdụmlớn,nhưnghỉhưusớmhơn,thamgiacâulạcbộgolf,dulịchchâuÂuthườngxuyên,haymuanhữngmónquàđắttiềncholũcháunhỏyêudấu.Chonên,sốngtiếtkiệmquảlàkhôngvui.Song,cónhữngngườitiếtkiệmquáít,họ

chínhlànhữngngườikhônghềthamgiabấtcứchươngtrìnhtiếtkiệmhưubổngnào,hoặcdànhrấtítthunhậpđểgửitiếtkiệmsautuổi40.Cólẽnhữngngườinàycầnmộtcúhích.

Cúhíchnàođểkhuyếnkhíchtiếtkiệm?TạiHoaKỳ,đểtiếtkiệm,đầutiênngườitaphảiđăngkýthamgia

mộtchươngtrìnhnàođó,nhưChươngtrình401(k)–ChươngtrìnhTiếtkiệmHưubổngdànhchonhữngngườilàmcôngănlươngởMỹ.ĐasốngườithamgiaChươngtrình401(k)đềuchorằngchươngtrìnhnàyhấpdẫndocáckhoảnđónggópđịnhkỳvàotàikhoảntiếtkiệmđềuđượcmiễnthuế,cáckhoảnlợinhuậnlũykếđượchoãnthuếvàđôikhicácchủsửdụnglaođộngcònđónggópđốichứngvàoquỹhưuchonhânviên.Chẳnghạn,ngườisửdụnglaođộngcóthểđóng50%trongtổngsốtiềnnhânviêntríchrađểlậpquỹhưu,nếuconsốnàykhôngquá6%thunhậphàngthángcủanhânviên.

Việcđónggópđốichứnghoàntoànkhônggâytốnkémthêmchonhânviên,màcònchiasẻgánhnặngtàichínhchohọ.Tậndụngtốiđaưuđãinàylàđiềukhôngcầnphảisuynghĩđốivớitấtcảmọingười,trừnhữngngườithiếukiênnhẫnnhấtvànhữnggiađìnhđanggặpkhókhăn.Tuynhiên,tỉlệđăngkýthamgiavẫnrấtthấp.Cóđến30%nhữngngườiđủđiềukiệnthamgiaChươngtrình401(k)khôngmuốnđăngký.Cụthể,đólànhữngngườitrẻtuổi,họcvấnthấp,thunhậpthấp,đôikhinhữngngườihọcvấncaocũngkhôngmuốnthamgia,nhưtrườnghợpTonySnow,cựunhânviênNhàTrắng,đãnóiởtrên.

KhôngchỉởMỹ,ngaycảởAnh,ngườitacũngkhôngmặnmàvớicácquỹhưubổng,dùởmộtsốquỹcáccôngtyAnhđónggóp100%chonhânviêncủahọ(nhânviênkhôngphảiđóngđồngnàocả!).Tấtcảnhữnggìnhânviêncầnlàmchỉđơngiảnlàghidanh.Thếmàtrongsố25quỹđượckhảosát,chỉcó51%nhânviênđủtiêuchuẩnmuốnđăngkýthamgia,cónghĩalàmộtnửatrongsốhọchỉmuốnnhậntiềnngayhàngtháng,chứkhôngmuốnđểdànhchotươnglai!

NhữngngườilàmcôngănlươngcótuổiởMỹcũngthíchđượcnhậntiềnvàchínhphủxửlývấnđềnàybằngcáchđưarabađiềukiện:Mộtlàhọphảihơn59,5tuổiđểkhôngbịphạttiềnthuếkhirút

tiềntừtàikhoảnhưubổng;hailàcôngtycủahọcóđónggópđốichứngchonhânviên;balàcôngtycủahọđồngýchonhânviênđượcphéprúttiềntrongkhicònđanglàmviệc.Bađiềukiệntrênhoàntoànthuậnlợichonhânviênvàvìlợiíchlâudàicủahọ,ấythếmàchỉcó40%nhânviênchịuthamgia!

NhữngvídụnóitrênchothấysựngớngẩncủaConngườitrướcnhữnglợiích“dọnsẵn”chohọ.Vànhữngngườithamgiacácchươngtrìnhtrênđaphầnlànhữngngườibiếtvượtquatínhchâyỳ,trìtrệcủamìnhhơnlàđãcónhữngquyếtđịnhđầylýtrítrongvấnđềsửdụngtiềnbạcmộtcáchhiệuquảhơn.Làmthếnàochúngtacóthểhíchhọđây?

TựđộnghóatiếtkiệmMộtcâutrảlờihiểnnhiênlàthayđổiquytắcmặcđịnh.Thayvì

đưachomỗinhânviênmớimộtbảnđăngkývớinhữngyêucầuđiềnthôngtinphứctạpđếnmứchọchọnngaygiảipháp“khônglàmgìcả”,chúngtanênápdụngchếđộgianhậptựđộng.Tứclà,khimộtnhânviênhộiđủtiêuchuẩnthamgia,họtựđộngtrởthànhngườicónghĩavụvàquyềnlợiliênquantrongmộtchươngtrìnhhưubổng,trừkhihọcóđơnkhướctừquyềnlợinày.Và,bạnbiếtkhông,cáchnàycótácdụngbấtngờtrongviệcgiatăngsốlượngngườithamgiacácchươngtrìnhhưubổngtạiMỹ.NghiêncứucủaBrigitteMadrianvàDennisShea(2001)chothấytỉlệthamgiatrướckhiápdụngphươngpháptựđộnghóalà20%trongbathángđầutiênsaukhinhânviênlàmviệc,và65%saubanămđầutiên.Nhưngsaukhithựchiệnchếđộtựđộng,tỉlệnàytăngtươngứnglà90%và98%!Nhưvậy,cúhíchtựđộngđăngkýđãtạorahaitácđộng:ngườitađăngkýsớmhơnvàsốngườithamgiatănglên.

Cóphảichươngtrìnhtựđộngđăngkýđơnthuầngiúpnhânviênvượtquasứcỳtâmlýcốhữucủahọ,giúphọcósựlựachọnmàhọthíchhơnkhông?Haychươngtrìnhnàykhuyếndụnhânviênthựchànhtiếtkiệm,trongkhihọlạimuốnchixàihơn?Xinthưarằngchỉcómộtsốrấtítnhânviênbỏcuộcsaukhiđãđăngký(tựđộng).Mộtkhảosáttạibốncôngtylớnchothấychỉcó0,3–0,6%rútlui.Rõràngtỉlệbỏcuộcthấpnhưthếchothấynhânviênkhôngbấtngờkhinhậnrarằnghọđangtiếtkiệmnhữngkhoảntiềnnhiềuhơnhọtừng

mongmuốn.

BắtbuộcchọnlựavàđơngiảnhơnnữaPhươngpháptựđộngthamgiachỉđơngiảnyêucầutừngnhân

viênphảicómộtquyếtđịnhchủđộngvềviệchọcóthamgiamộtchươngtrìnhnàođóhaykhông.Họchỉcầnđánhdấu“Có”hoặc“Không”vàoôthíchhợpđểđượcchínhthứctrảlương.Sovớiphươngpháptựquyết(bạnxemnhưkhôngthamgia,nếukhôngnộpđơn)thìphươngpháptựđộngthamgialàmtăngtỉlệngườiđăngkývàthựchiệnmộtchươngtrình.Mộtcôngtynọnhậnthấysaukhichuyểnsangphươngpháptựđộng,sốnhânviênthamgiachươngtrìnhhưubổngtăngđến25%.

Mộtcáchkháclàđơngiảnhóathủtụcđăngký.Mộtthínghiệmchothấykhitraochocácnhânviênmớimộtbảnđăngkýthamgiaquỹhưubổngvớitỉlệtríchlươngvàgiátrịquỹhưucánhânkỳvọngđãđượctínhsẵnđểhọchỉcầnđánhdấulựachọnthíchhợp,kếtquảlàtỉlệđăngkýtừ9%trướcđónaytănglên34%!Cácquytrìnhđượcgiảnlượcthựcchấtlàtạoracác“kênhlựachọn”địnhtrước(nhưchúngtôitừngđềcậptrongChương3).Ngườitathựcsựmuốnthamgiachươngtrình,vànếubạntạoramộthànhlangđủrộng,đồngthờixóabỏcácchướngngạitưởngnhưkhôngđángkể,bạnsẽnhậnđượcnhữngkếtquảngoạnmục.

Cómộtlưuýnhỏnhưngquantrọngởđâylàlựachọnbắtbuộcvàsựđơngiảnhóaluônlàmgiatăngsốlượngngườithamgia,nhưngnếubạnthiếtkếquánhiềuphươngáncóthểchọnlựathìbạnđanglàmchohọbốirối,thậmchígâykhókhănchohọđấy.Vànhiềungườivìthếmàtừchốithamgia!

GiáodụcNgườitacóthểtạoranhữngcúhíchnàokhácđểtăngsốlượng

ngườithamgiamộtkếhoạch,mộtchươngtrình,mộtdiễnđànhaytổchứcxãhội?Giáodụclàcâutrảlờiđượcnhiềungườiđềnghịtiếptheo.Conngườicầnđượchướngdẫn,giảnggiảiđểranhữngquyếtđịnhtốthơn,chínhxácvàhiệuquảhơn.Nhưngnhiềubằngchứng

chothấygiáodụckhôngphảilàmộtbiệnphápcótácdụngđángkể.

Mộtcôngtylớnchophépnhânviêncủahọđượcchuyểnđổiphươngthứctiếtkiệmhưubổngbằngcáchchuyểntừchínhsáchphúclợicốđịnhsangphúclợitheonguyệnvọng,đồngthờicungcấpchohọmộtchươngtrìnhgiáodụckiếnthứctàichínhmiễnphí.Trướckhóahọc,họđượccholàmmộtbàitrắcnghiệmvàđiểmsốđượclưulạiđểđốichiếuvớikếtquảsaukhilớphọckếtthúc.Kếtquả,trướckhóahọc,điểmsốtrungbìnhcủahọlà54vàsaukhóahọclà55.

“Ngàymaicòntiếtkiệmnhiềuhơn”Dùphươngphápđăngkýthamgiatựđộngtỏrahiệuquả,nhưng

ngườitavẫncókhuynhhướngbámchặtvàonhữngmặcđịnhđãđượchọlựachọn.Thalervàcộngsựthâncậncủaông,ShlomoBenartzi,đãpháttriểnmộtchươngtrìnhtínhtoáncáckhoảnđónggóptiếtkiệmcótêngọilà“Ngàymaicòntiếtkiệmnhiềuhơn”.

“Ngàymaicòntiếtkiệmnhiềuhơn”làmộtphươngphápkiếntrúclựachọnđượcthiếtkếdựavàonămnguyêntắctâmlýhọccơbảnlànềntảnggiảithíchhànhviconngười.Đólà:

•Nhiềungườithamgianóirằnghọnghĩmìnhcầntiếtkiệmnhiềuhơnvàlênkếhoạchdànhdụmtiềnbạc,nhưnghọchỉnóimàkhôngbaogiờhànhđộng.

•Nhữnghạnchếvềmặttựchủsẽdễchấpnhậnhơn,nếuchúngxảyratrongtươnglai.(Nhiềungườitrongchúngtatừnghămhởlậpchươngtrìnhănkiêng,nhưngkhôngphảibắtđầutừhômnay).

•Tínhkhôngthíchbịmấtmát:Ngườitathườngkhôngthíchnhìnthấyphiếulươngcủamìnhgiảmđi(dùlànhữngkhoảnkhấutrừvìsựantoàntrongtươnglaicủachínhhọ).

•Ảotưởngtiềnbạc:Mấtmátđượcđolườngbằnggiátrịcủatiềntệ(nghĩalà,nếukhôngkểđếnlạmphát,mộtđô-lanăm1995phảibằngmộtđô-lanăm2005).

•Sứcỳtâmlýlàmộtlựccảnlớn.

Chươngtrình“Ngàymaicòntiếtkiệmnhiềuhơn”kêugọinhữngngườithamgiatựcamkếtvềmộtchuỗiđónggóptăngdầnsaunhữnglầnđượclênlương.Bằngcáchkếthợptănglươngvớităngsốtiềnđónggópvàotàikhoảntiếtkiệm,họsẽkhôngcócảmgiácthunhậphàngthángcủamìnhbịgiảmđi,vìthếhọsẽkhôngxemviệcđónggóphiệntạilàmộtmấtmát.Mộtkhithamgiachươngtrình,cáckhoảntiếtkiệmsẽtựđộngtănglên.Ngườitasửdụngsứcỳđểlàmtăng,chứkhôngđểngăncảntiếtkiệm.

Phốihợpvớichếđộđăngkýtựđộng,chươngtrình“Ngàymaicòntiếtkiệmnhiềuhơn”cóthểđạtđượccảhaimụctiêulàtăngsốlượngngườithamgiavàtăngmứcđónggóptiếtkiệm.

Năm1998,mộtcôngtycóquymôtrungbìnhquyếtđịnhápdụngphươngpháp“Ngàymaicòntiếtkiệmnhiềuhơn”vìsốngườithamgiarấtítvàmứcđónggópcũngkhôngcao,chỉ1-2%.Họmờimộtchuyêngiatưvấntàichínhđếnnóichuyệnvớitoànthểnhânviênvàsauđóvớitừngngườimột,nếunhânviêncóyêucầu.Nhàtưvấnsauđóđềnghịmức15%trênthunhậphàngthángcủanhânviên,nhưngngaylậptứcbịphảnđối.Saukhicânnhắctìnhhình,ôngấykhuyênhọđóngởmức5%vàchỉcó25%nhânviênđồngý.Sốcònlạibảorằnghọkhôngcókhảnăngđóng5%mỗithángvìnhiềulýdokhácnhau.Lúcnày,nhàtưvấnmớiđềnghịhọmức3%chomỗilầnhọđượctănglương(thôngthườngmộtlầntănglươngtrungbìnhtừ3,25–3,5%).Thếlàtrongsốnhữngngườikhôngmuốntăngkhoảnđónggóptứcthời,cóđến78%đồngývớiphươngánnày.

Kếtquảấntượngtrênđâychothấysứcmạnhtiềmtàngcủakiếntrúclựachọn.Ngàynay,phươngpháp“Ngàymaicòntiếtkiệmnhiềuhơn”đangđượcápdụngrộngrãitạihàngngàncôngtytrênkhắpnướcMỹ,trongđócóVanguard,Fedelity,HewittAssociates…ỦybanChiasẻLợinhuậnHoaKỳtrongbáocáonăm2007nóirằngcó39%cáccôngtylớntạiMỹsửdụngphươngphápnàytrongcácchươngtrìnhtiếtkiệmhưubổngcủahọ.

Vaitròcủanhànước

CácsángkiếntrênkhôngcònlàmộthiệntượngtrongkhuvựckinhtếtưnhântạiMỹ.Cácchủdoanhnghiệpđãápdụngcácchươngtrìnhtựđộngđăngkýthamgiađốivớinhânviêncủahọmàkhôngchờmộtcúhíchnàotừphíanhànước.Vaitròchínhcủanhànướcgiờđâylàbướcrakhỏilốimòntưduyđểdỡbỏnhữngchướngngạikìmhãmsựpháthuytácdụngcủanhữngchươngtrìnhnhưthếnày.Trênthựctế,từtháng6/1998,MarkIwry,saunàylàquanchứcchịutráchnhiệmvềchínhsáchhưubổngquốcgiacủaCụcNgânkhốHoaKỳ,đãchỉđạoCụcThuếLiênbangMỹbanhànhmộtloạtquyđịnhnhằmđịnhnghĩa,chấpthuậnhayxúctiếnviệcsửdụngphươngphápgianhậptựđộngtrongChươngtrình401(k)vàcácchươngtrìnhtiếtkiệmhưubổngmangtầmquốcgiakhác.

TiếtkiệmchotuổigiàlàđiềumàConngườicảmthấykhóthựchiện.Họphảigiảimộtbàitoánphứctạpđểtìmrasốtiềnhọcầntiếtkiệmlàbaonhiêu,vàsauđóphảikiêntrìtheođuổiđếncùngmộtkếhoạchtiếtkiệmhưubổng(tứclàchođếnngàyhọcóthểantâmrờibỏcôngviệcmàđidulịchvòngquanhthếgiới,thưởngthứcnhữngmónngonvậtlạbằngkhoảntiềnmàhọđãtiếtkiệmđượctrongthờigianđilàm).Đâylàmột“vùngđất”lýtưởngđểthiếtkếnhữngcúhíchcólợi,mộtmôitrườngtrongđóngườitaphảiramộtquyếtđịnhduynhấttrongsuốtcuộcđờilàmviệccủahọ,vàchúngtacótráchnhiệmgiúphọlựachọnquyếtđịnhđúngđắnnhất.

Chúngtađãtìmhiểucáchtạonhữngcúhíchkhuyếnkhíchthựchànhtiếtkiệm,giờchúngtasẽtiếptụckhámpháphầnquantrọnghơncả:làmthếnàođểđầutưtiềnbạchiệuquả?

Giảiquyếtbàitoán“Tiếtkiệmbaonhiêuđượcgọilàđủ?”vốnđãkhó,nhưnglựachọnmộtdanhmụcđầutưđúngcònkhóhơnbộiphần.Câuhỏiđầutiênmàcácnhàđầutưphảiđốimặtlà:Rủiroởmứcnàothìchấpnhậnđược?Nguyêntắcchunglànhữngkhoảnđầutưrủirocaonhưcổphiếusẽmanglạilợinhuậntốthơnnhữngkhoảnđầutưantoànhơnnhưtráiphiếuchínhphủhaycáckhoảngửitiếtkiệm.Việcchọntỉlệđầutưvàocổphiếu,tráiphiếu(vàcácloạitàisảnkhácnhưbấtđộngsản)đượcgọilàquyếtđịnhphânbổvốn.Nếunhàđầutưmuốnphânbổnhiềutiềnhơnvàonhữngtàisảncóđộrủirocao,họcóthểkiếmđượcnhiềutiềnhơn,nhưngcũngcóthểbịmấttrắng.Nhữngngườichỉthíchđầutưvàocácthịtrườngtiềntệantoànvớimứclãisuất“thấpmàchắc”cólẽchỉnêngửitiềnvàotàikhoảntiếtkiệmđểanhưởngtuổigià.

Nóichung,đầutưvàođâulàmộtcâuhỏikhótrảlời,nếubạnmuốncómộtquyếtđịnhthựcsựnghiêmtúcvàcẩntrọng.NếulàEconthìmọichuyệnrấtdễdàng.NhưnglàConngườithìchúngtalạithườngxuyênbốirốitrướcnhữngquyếtđịnhtronglĩnhvựctàichínhđầycạmbẫyvàrấtphứctạpnày.Chúngtathựcsựcầnmộtkiếntrúclựachọnđầutưthậttốtbụngvàkhoandung.

Kểcảkhibạnbiếtrấtrõtỉsuấtlợinhuậnhấpdẫncủamộtvàicổphiếunàođótrongquákhứ,bạnsẽdànhbaonhiêutiềnđầutưvàodanhmụccổphiếucủabạn?

Theocáchnóikhóhiểucủakinhtếhọc,đốivớicácloạicổphiếuđượcxemlàvốncổphầnthìkhoảnthunhậpchênhlệchgiữatrái

phiếuvàvốncổphầnđượcgọilà“phầnbùrủirovốncổphần”.Trongkhitráiphiếuđượcchínhphủbảođảmởmộtmứclãisuấtkhôngđổi,cổphiếulạicólãisuấtbiếnđộngvàvìthếchứađựngnhiềurủiro.Vídụ,vàohôm19/10/1987,cácchỉsốcổphiếutrênkhắpthếgiớiđồngloạtgiảmđến20%chỉtrongvòngmộtngày.

ThếcácEconsẽquyếtđịnhdanhmụcđầutưcủahọnhưthếnào?Họsẽđầutưbaonhiêuvàocổphiếu?Econsẽtiếnhànhphântíchđánhgiáthunhậpkỳvọngcaonhấtvàrủiroxấunhấttrongmốiliênhệvớikếhoạchhưubổngcủamình.Chẳnghạn,họcódámchấpnhậnrủiromất15%giátrịtàisảnđểđổilấykhảnănglàmtăngthêm25%haykhông?Chẳngcầnphảinói,nếuchỉđơngiảnthếnàythìConngườinàocũngquyếtđịnhđược.Nhưngđángbuồnthay,chúngtadườngnhưhơirụtrèvàthườngxuyênphạmhaisailầmchếtngười.Sailầmthứnhấtlàchúngtadễbịảnhhưởngbởinhữngbiếnđộngngắnhạn;vàthứhai,cácquyếtđịnhcủachúngtakhôngthoátđượcquyluậtchung(hayquyluậtsốđông).Hãylầnlượtxemxétcácvídụminhhọachotừngsailầmnóitrên.

BạncónhớtrongChương1,chúngtôinóirằngConngườilàmộtsinhvậtrấtsợbịmấtmát.Mấtmộtvậtgìđólàmchohọđaukhổgấpđôisovớiniềmvuikhihọcóđượcvậtđó.HãyxemhànhvicủahainhàđầutưVincevàRipsauđây.Vincelànhàmôigiớichứngkhoán.Vàomộtbuổisáng“đenđủi”nọ,Vincebịmất5.000đô-lavìnhữngcổphiếuanhđangsởhữubổngsụtgiámạnh,nhưngvàocuốingày,anhlạikiếmđược10.000đô-latừmộtsốcổphiếukhác.Vincecảmthấythếnào?Rấtcăngthẳngvàthấtvọng!Thựcra,trongmộtngàythìgiácảchứngkhoántănggiảmvớitốcđộvàquymôgầnnhưbằngnhau.Vìthế,nếubạncảmthấyđauđớnvìmấtmáthơnlàniềmvuikhigặtháithànhquảthìbạnđừngđầutưvàocổphiếu.

CònRipthìsao?RiplàconcháucủadòngdõiVanWinkleđầykiêuhãnh.Trongmộtlầnđibácsĩ,Ripđượcbảorằnganhsẽphảirơivàomộtgiấcngủkéodài20năm,đúngnhưlờinguyềnmàdònghọanhphảigánhchịutừxưatớinay.Vịbácsĩcũngnhắcrằnganhnên

gọinhàmôigiớichứngkhoáncủamìnhđếnvànóichoanhtabiếtanhmuốnđầutưtiềncủamìnhvàođâu.Ripcảmthấythếnàovềchuyệnnày?Hếtsứcbìnhtĩnh!Trongmộtgiaiđoạn20năm,giácảcổphiếuchỉcóxuhướngtănglên(vàlịchsửđãchứngminhđúngnhưthế,chíítlàchođếnhômnay).ThếlàRipgọichoVincebảorằnghãyđemhếttiềncủaanhđầutưvàocổphiếu,rồibìnhyênđivàogiấcngủthiênthầnnhưmộtđứatrẻ.

NhưKennyRogerskhuyêntrongbàihátnổitiếngcủaông,bài“Gãcờbạc”:“Bạnđừngnênđếmtiềnkhicanhbạccònchưakếtthúc!”.Nhiềunhàđầutưkhôngđểýđếnlờikhuyênnàyvàđầutưquáítvàocổphiếu,vàđócóthểlàmộtsailầm.Mộtkhibạnsuynghĩdàihạn,15hay20năm,cólẽbạnsẽdồnhếttiềncủamìnhvàocổphiếu.

Nhữngnăm90,ngườitađổxôđirúttiềnhưuđầutưvàochứngkhoán.Cúhíchnàođãthúcđẩyhọlàmđiềuđó?Cólẽdohọđãcóhàngchụcnămnghiêncứucáctạpchíkinhtếhayđầutưtàichínhvàđúckếtđượcbàihọcrằngtrongsuốtthếkỷqua,lợinhuậntừcổphiếucaohơnnhiềusovớitráiphiếu,hayđạiloạinhưthế.Chonênhọquyếtđịnhchuyểnhướngđầutưvàocổphiếu.Lýdothứhai(vàlýdonàythuyếtphụchơn)làhọtinrằngcổphiếuchỉtănggiáchứkhônggiảm,hoặcgiảcógiảmgiáđinữathìchúngcũngsẽlênlạinhanhthôi.Vìthế,khôngcólýdogìhọphảichầnchừ.

Mộtcáchđểphântíchkhảnăngchọnđúng“điểmrơi”củanhàđầutưlàxemcácquyếtđịnhphânbổvốntrongdanhmụcđầutưcủahọthayđổinhưthếnàotheothờigian.Vàonăm1992,tạimộtcôngtylớn,cómộtnhómnhânviênthamgiavàomộtquỹtươnghỗcủaVanguardvớitỉlệphânbổvốnlà58%.Đếnnăm2000,họnângtỉlệnàylên74%.Tuynhiên,hainămsau,tỉlệđóquayvề54%.Thịtrườngảmđạm,nhưngtrướcđóhọđãmuavàocổphiếuvớigiácao,vànaylạibánravớigiáthấp!

Ngaymộtnhàđầutưkhônngoannhấtđôikhicũngcảmthấy

chánnảnkhiphảiquyếtđịnhđầutưtiềnbạcnhưthếnàochotốtnhất,vàhọthườngquayvềvớiquytắcchung:quytắcNgóntaycái.LấyvídụcủanhàkinhtếhọcđoạtgiảiNobel,HarryMarkowitz,mộttrongnhữngngườiphátminhralýthuyếtquảnlýdanhmụcđầutưhiệnđại.Khiđượchỏi:“Ôngphânbổvốnđầutưcủamìnhnhưthếnào?”,ôngđáp:“Lẽratôiphảitínhhiệpphươngsaihồiquychotừnglớptàisảnvàrútragiớihạnhiệudụng.Thayvàođó,tôilạichiavốncủamìnhthànhhaiphầnbằngnhau,rồiđầutưvàocổphiếuvàtráiphiếu”.

ChiếnlượcđầutưcủaMarkowitzcóthểđượcxemlàsựđadạnghóatheotrựcgiác.“Khinghingờ,hãyđadạnghóa”.Đừngbaogiờđặttấtcảtrứngvàomộtgiỏ.Nóichung,đadạnghóalàmộtýtưởngtuyệtvời,nhưngcósựkhácbiệtlớngiữasựđadạnghóatheocảmtínhvàsựđầutưchấtphác.MộttrườnghợpđặcbiệtcủaQuytắcngóntaycáicóthểđượcgọilàphươngpháp“1/n”.Tứclà“khiđốidiệnvới‘n’phươngánthìhãychiavốnđềuchotừngphươngán”.Cónghĩalàmỗigiỏnêncómộtsốtrứngbằngnhau.

Trongmộtnghiêncứuvừathựchiện,cácnhânviêncủamộttrườngđạihọcnọđượchỏihọsẽđầutưtiềnhưucủamìnhnhưthếnào,nếuhọcóhaiquỹđểlựachọn.Quỹthứnhấtchỉđầutưvàocổphiếuvàquỹthứhaichỉđầutưvàotráiphiếu.Hầuhếtmọingườichọn50/50vàohaiquỹtrên.Mộtnhómkhácđượcbảorằngmộtquỹđầutưhoàntoànvàocổphiếuvàquỹcònlạiđầutư50%vàocổphiếuvà50%vàotráiphiếu.Bạncóbiếthọđãchọnnhưthếnàokhông?Họvẫnchọn50/50chiađềuchohaiquỹtrên,cónghĩalàthựcchấthọđầutưvàocổphiếuphầnlớnhơn,tức75%.Rồimộtnhómkhácnữa,nhómthứba,đượchỏitươngtựnếucóhaiquỹmộttoàntráiphiếu,mộtchiađềutráiphiếuvàcổphiếu,họsẽchọnrasao.Đếnđâybạnbiếtcâutrảlờirồiđấy!

Nhờkiếntrúclựachọntốthơn,cácchươngtrìnhtiếtkiệmcóthểgiúpnhữngngườithamgiatrênnhiềuphươngdiệnkhácnhau.Kiếntrúclựachọnngàycàngtrởnênquantrọng,vìcácphươngánlựachọntrongmộtchươngtrìnhcũngtănglênmạnhmẽ,nhưngcũngvìvậymàngườitacàngkhólựachọnhơn.

Mặcđịnh

Vềmặtlịchsử,cácchươngtrìnhtiếtkiệmtrướcđâycủacáccôngtyởMỹkhôngcómộtlựachọnmặcđịnhnào.Ngườithamgiachỉđượctraochomộtdanhmụccácphươngánvàhướngdẫnphânbổtiềnbạctùyývàocácquỹđãđượcliệtkê.Nhưngđếnkhiphươngphápđăngkýthamgiatựđộngxuấthiện,cácmặcđịnhcũngxuấthiệntheo.Ngườitađượctraochonhữngtỉlệphânbổchotrướctheotừngchươngtrìnhtiếtkiệm.Theotruyềnthống,cáccôngtychọnphươngánđầutưcótínhbảotoànvốncaonhấtlàmmặcđịnh,thườnglàmộttàikhoảntrênthịtrườngtiềntệ.

Hầuhếtcácchuyêngiachorằngviệcphânbổ100%vốnđầutưvàotàikhoảnthịtrườngtiềntệlàquábảothủ.Sựkếthợpgiữamứclợinhuậnthấpcủacácquỹnày(thườngcaohơnmứclạmphátmộtchút)vàmứclãisuấttiếtkiệmthấptrongcáctàikhoảntiếtkiệmcủanhânviênchỉđơngiảnlàmộtcôngthứclàmchohọnghèođikhiđếntuổihưu.Cáccôngtychọnphươngánnàykhôngphảivìhọchorằngđólàphươngánthôngminh,màvìhọsợbịkiệnnếuthiếtkếmộtlựachọnđịnhsẵncómứclợinhuậncaohơn,nhưngđộrủirolớnhơn.SựengạicủahọkhiđócònlớnhơnkhiBộLaođộngHoaKỳchầnchừkhôngbanhànhquyđịnhvềvấnđềnày.Chỉđếnkhinhữnghướngdẫnđượcđưarathìsựtrởngạitrongviệclựachọnmộtquỹđầutưmặcđịnhmớiđượcthôngsuốt.

Thiếtkếnhữnglựachọnphứctạp

Chươngtrìnhtiếtkiệmhưubổng401(k)ởMỹlàmộtvídụhoànhảovềquytrìnhraquyếtđịnhđầutưphùhợpvớinhucầucủangườithamgiaởcácmứcđộvàlợiíchkhácnhau.Chẳnghạn,nhữngngườimớithamgiachươngtrìnhđượckhuyênrằngnếukhôngmuốnlậpdanhmụcđầutưriêng,họcóthểchọnmộtphươngánđầutưđịnhsẵn,vớisựtrợgiúpcủacácchuyêngia.Đốivớinhữngngườimuốntựmìnhquảnlýmộtdanhmụcthựcsự,họđượcđềnghịmộtnhómquỹtươnghỗ,vốnchophépcácnhàđầutưkhônngoan(haynhữngngườitựchorằngmìnhkhônngoan),lựachọnđểđầutưvào.NhiềucôngtyHoaKỳhiệnđangápdụngphươngphápnày.

Lợiích

Thậtkhómàlậpvàquảnlýmộtdanhmụcđầutưtrongthờigian

dài.Hầuhếtcáccôngtythườngtổchứcmộtnhómcácchuyênviênnộibộvớisựtrợgiúpcủacácnhàtưvấnbênngoàiđểthựchiệnnhiệmvụnàyđốivớicáctàisảnmàhọquảnlý.Tuynhiên,nhữngngườithamgialàcánhânlạitựtiếnhànhnhờtưvấncủađồngnghiệp,bạnbèhayngườithân-nhữngngườicóchútíttrựcgiác,nhưngkhôngđượchuấnluyệnđầyđủvềhoạtđộngđầutư.Kếtquảcuốicùngtươngtựnhưkếtquảchúngtacóthểkỳvọngkhitựchúngtacắttócchomình:mộtđốnghổlốn.Hầuhếtmọingườiđềucầnsựhỗtrợvàkhiđókiếntrúclựachọntốtcùngnhữngcúhíchđượcchọnlựakỹlưỡngmớicóthểđicùngvớinhau.

PHẦNIIISỨCKHỎE

Nhữngngườitheochủnghĩagiatrưởngtựdonhìnthấyvôsốcơhộitronghoạtđộngchămsócsứckhỏeconngười.Tácđộngxãhộicóthểthấyngaylà:nếuđasốngườinghĩrằnghọbắtđầutránhcácloạithựcphẩmkhôngcólợichosứckhỏe,haybắtđầutậpthểdục,thìquảlàhọsẽbắtđầutránhcácloạithứcănkhôngtốtchosứckhỏevàtậpthểdục.Bạnthấyđấy,ngườicóbạnbèlàngườibéophìthườngcókhuynhhướngbéophì,trongkhiviệcgiảmcâncóthểtạohiệuứngkéotheotươngtự.Nóiđơngiảnlàthếnày:ngườitasẽtựkhámchomìnhđểpháthiệncácchứngungthưdahayungthưvú,nếuđượcbảorằnglàmnhưthếhọsẽgiảmnguycơkhôngđượcchữatrịkịpthờidẫnđếntửvong.Bácsĩlànhữngnhàkiếntrúclựachọncótài.Vớisựhiểubiếtvềcáchtưduycủaconngười,họcóthểlàmnhiềuhơnnữađểcảithiệnsứckhỏevàkéodàituổithọcủachúngta.

Chúngtasẽtậptrungvàobavấnđềquantrọng.Vấnđềthứnhấtlànhữngcâuhỏiphứctạpvềkiếntrúclựachọn:ngườidânphảicóquyềncónhiềulựachọntrongdịchvụytếcông.Vấnđềthứhai,cũnglàvấnđềđơngiảnnhất,làviệcnhànướccóthểcứusốngnhiềusinhmạnghơnbằngcáchtạoranhữngcúhíchkhiếnngườidânhiếntạngnhiềuhơn.Vấnđềthứbađượcmởrộnghơn,đólàbảovệmôitrườngsốngcủachúngta.Tuynhữngcúhíchkhôngphảilàtấtcả,nhưngsựhiểubiếtvềsứcmạnhcủachúngsẽgiúpchúngtatìmranhữngcâutrảlờithíchđáng.

Chương8THUỐCBÁNTHEOTOA

Trongchiếndịchtranhcửtổngthốngnăm2000,vấnđềthuốcbántheochỉđịnhcủabácsĩtrởthànhmộtđềtàinóngbỏng.ỨngviênĐảngDânchủlàAlGorekhiđóđềnghịbanhànhmộtquyđịnhbắtbuộcđưadanhmụcthuốcbántheotoabácsĩvàoMụcDcủaBảohiểmYtế.Ngượclại,GeorgeBush,ứngviênĐảngCộnghòađưara

mộtgiảiphápđượcxemlàmềmdẻohơn:mộtchươngtrìnhgồmnhiềudanhmụcthuốcđểbệnhnhântựdolựachọn.

Banămsau,TổngthốngBushkýbanhànhmộttuchínhluậthoànchỉnhnhấttronglịchsửytếHoaKỳbằngmộtgóidịchvụchămsócsứckhỏetrịgiá500tỉđô-latrợcấpđốivớicácloạithuốcnằmtrongMụcDBảohiểmYtế.BushphátbiểutrướccôngchúngtạimộtsânvậnđộngởFloridavàonăm2006:“Lýdochúngtôichorằngchínhsáchnhiềulựachọnnàycầnthiếtlàvìchúngtôimuốnnóđápứngđượcnhucầucủatừngbộphậnngườidân.Càngcónhiềulựachọn,bạncàngcókhảnăngtìmđượcmộtgóidịchvụphùhợpnhất.Nóicáchkhác,chúngtôitinrằngmộtchươngtrìnhchỉcómộtlựachọnkhôngbaogiờphùhợpchotấtcảmọingười!”.

CầnnóirằngtrướckhiMụcDBảohiểmYtếrađời,cómộtnửasốngườilớntuổiởMỹ(khoảng21triệungười)đượcchitrảkhisửdụngcácloạithuốcbántheochỉđịnhcủabácsĩquacácnguồnkháccũngthuộcngânsáchchínhphủnhưBộCựuChiếnbinh.Sauđó,chínhphủchorằngmộtnửasốngườicònlạiphảiđượcchitrảcácdịchvụytếthôngquamộtgóichiphíđượcthiếtkếmớicótêngọiMụcD.Mụcđíchlàcungcấpchonhữngcôngdânlớntuổithêmnhiềulựachọnởphạmviliênbang.Kếtquảlàmộtchínhsáchmớirađờivớisáuđiểmchínhnhưsau.

1.Đốivớiđasốngười,MụcDlàmộtchươngtrìnhtựnguyện.Họchỉhưởnglợisaukhiđăngkýthamgia.

2.Giaiđoạnđăngkýthamgiađầutiêntừtháng11/2005đếntháng05/2006,mởrộngvàocuốinhữngnămtiếpsauđó.Nhữngngườiđủđiềukiệnthamgia,nhưngkhôngđăngkýsẽbịphạtmộtkhoảntiềntínhtheosốthánghọđãtrìhoãn.

3.Nhữngngườilớntuổicóthểđăngkýmộtchươngtrìnhriênglẻhoặchỗnhợp.

4.Mỗibangkhácnhaucósốlượngchươngtrìnhkhácnhau,vídụAlaskacó45chươngtrình,trongkhiPennsylvaniacóđến66chươngtrình.

5.Tronggiaiđoạnđầu,vớisựhỗtrợcủaHiệphộinhữngNgườinghỉhưuHoaKỳ,chínhphủMỹchi400triệuđô-lađểtiếnhànhmột

chiếndịchvậnđộngngườidântựlựachọnmộtchươngtrìnhchomình.

6.Chươngtrìnhđượcápdụngngaytừtoathuốcđầutiên,nhưngtrongmộtkhoảntiềnnhấtđịnh,bấtkểtoathuốcđótrịgiábaonhiêu,rồidừnglạichođếnkhitoathuốctiếptheođượckê(tấtnhiênlàdobácsĩ).Quyđịnhnàyđượcgiớibáochígọilà“lỗhổngtrênchiếcbánhrán”.ThảoluậnchitiếthơnvềMụcDchắcchắndàidòngvànhứcđầu,đólàchưabànđến“lỗhổngtrênchiếcbánhrán”.Chúngtôichỉmuốnnóirằngkhôngmộtnhàkinhtếnàokhuyếnkhíchmộtchínhsáchbảohiểmcóđiềukiệnnày.

NếunhữngngườiđủđiềukiệnhưởngchếđộbảohiểmytếnàylàEconthìsáuđiềukiệntrênkhôngcóvấnđềgìđốivớihọ.“Nếungườitiêudùngphảithamgiachươngtrìnhnày,khiđólựachọncủahọchỉnhằmbảođảmrằngcácchươngtrìnhvàcôngtybảohiểmthànhcôngtrênthịtrườngđúnglàcáihọcần”.NhàkinhtếhọcđoạtgiảiNobel,DanielMcFadden,thuộcĐạihọcCalifornia–Berkeley,đãnhậnxétnhưthếkhinghiêncứuMụcD.“Tuynhiên,nếucóngườibịbốirốihaynhầmlẫnthìthịtrườngsẽkhôngnhậnđượctínhiệuđúngvềnhucầuđểđápứngthỏađáng”.Vớiquánhiềuphươngánlựachọn,cũngdễhiểutạisaonhữngngườilớntuổithườnggặpkhókhăntrongviệcđưaranhữngtínhiệuđúngvềnhucầucủahọ.

MọisựmùmờphảiđượclàmsángtỏKhithờihạnsáuthángđầutiêngầnquađi,ngườitađổxônhau

điđăngký.NhưnghiểubiếtcủangườidânvềMụcDcósựchênhlệchrấtlớn.LấyvídụcủaMcAllen,Texas.McAllenlàmộtthịtrấnnhỏ100.000dânnằmtạithunglũngRioGrandegầnbiêngiớiMexico.Đâylàmộtthịtrấnnghèovớimộtphầnnămdânsốtrên65tuổisốngtrongcảnhnghèokhổ,vàtheotínhtoáncủachínhphủ,họlànhữngngườisẽđượcnhậnlợiíchytếlớnnhấttừMụcD.

Tuynhiên,đểhưởngcáclợiíchđó,họphảithựchiệnviệcđăngkýthamgiamộtchươngtrìnhbảohiểmytếgồm47lựachọnkhácnhau!“Vềlýthuyết,chươngtrìnhnàylàmộtýtưởnghay,nhưngnótạoraquánhiềurắcrối,dễgâynhầmlẫnchohầunhưtấtcảmọibệnhnhân,nhữngngườikhônghiểuchínhsáchvàcũngkhôngbiếtnóhoạt

độngrasao”,TiếnsĩE.LindaVillarreal,cựuChủtịchHiệphộiYhọcHidalgo-Starrnói.CònRamiroBarrera,ngườiđồngsởhữuHệthốngNhàthuốcRichardinMissionthìbảo:“Chươngtrìnhbảohiểmytếmớilàmộtcôngviệctoànthờigian.Chúngtôibịngậpchìmtronghàngnúiyêucầugiúpđỡcủanhữngngườithụhưởng”.

KhôngriêngởMcAllen,nhữngbệnhnhânlớntuổitrênkhắpnướcMỹđềulâmvàotìnhcảnhtươngtự,rồicảcácbácsĩvàdượcsĩcũngthế.Ngườitathiếtlậpvôsốđườngdâynóngđểhỗtrợbệnhnhânlựachọnchươngtrìnhtốtnhấtchomình.SựphứctạpcủaMụcDgâylolắngkhắpnơi,đếnnỗichươngtrìnhtruyềnhìnhTốiThứBảyhàngtuầndựnghẳnmộttiểuphẩmhàiđểchâmchọccái“mêcung”dườngnhưkhônglốithoátnày.Trongbuổipháthình,ngườitahứasẽthiếtkếmộtchươngtrìnhđơngiảnvàdễdànghơnđểhướngdẫnnhữngbệnhnhânlớntuổi,nhưngcònminhmẫnbiếtsửdụngthànhthạomáytính,iPodvàtruyềnhìnhvệtinhcáchđiềnđơnthamgiavàlựachọnđúnggóibảohiểmytếchomình!

TổngthốngBushtỏracảmthôngvớisựthấtvọngcủadânchúngvàcamđoanlợiíchtolớncủachươngtrìnhcuốicùngsẽrấtđángcôngsứcmọingườiđãbỏra.Rồiôngkhuyênhọtìmkiếmsựgiúpđỡnơicáctổchứcnhànướclẫntưnhân,nhưBộCựuChiếnbinh(AARP),HiệphộiQuốcgiavìSựTiếnbộcủaNgườiDamàu(NAACP),concháutronggiađình,cáctổchứctừthiện,thiệnnguyện…“Tôithừanhậnnhiềucụđãnóirằngcóquánhiềulựachọnnênkhóchọnlựa.Nhưngtôimuốnnóirằngcáccụcórấtnhiềunguồngiúpđỡtừkhắpmọinơi,khắpmọingười”,TổngthốngBushkếtluậnbàinóichuyệncủamìnhtrướcnhữngngườidânFlorida.

Đếnđây,bạnhẳnđãbiếtcâuchuyệnsẽđiđếnđâu.Rõràngviệctraochonhữngngườihơn65tuổimộtchươngtrìnhchămsócytếvới46lựachọnrồibảohọhãychủđộngđitìmsựgiúpđỡcũngnhưđanglàmkhóhọ.Ngaycảnhữngngườithựcthichươngtrình,cácchuyêngiaytếsẵnlònggiúpđỡbệnhnhâncủamình,cũngbịbốirối.Hậuquảlàmộtsốtổchứcvàcánhânđãlợidụngsựrắcrốinàymàmởracácdịchvụtưvấncóthuphíđốivớinhữngngườikhôngcònsứclaođộng.Xungđộtlợiíchxuấthiện.

Ngaycảkhingườitađượctựdolựachọn,việcthiếtkếquánhiềuphươngáncũnglàmhọkhôngthểraquyếtđịnh.NóivềMụcD,chođếntháng11/2006vẫncóđến73%ngườilớntuổinóirằngnó“quá

phứctạp”và60%cáctổchứcđượckhảosátchorằngchínhphủnênrútsốlượnglựachọnxuốngtrêndưới10đểnhữngbệnhnhânlớntuổidễchọnhơn.Ngoàira,cóhơn90%bácsĩvàdượcsĩ,nhữngngườibị“bỏbomhàngloạt”bởitừngchùmcâuhỏicủadânchúngtronggiaiđoạnđăngký,nóirằngnó“quárắcrối!”.

Nhữngphảnhồitrênchothấysựthỏamãncủakháchhàngtrêndiệnrộngcóthểđượcnângcaohơn,nếumộtchươngtrìnhđượcthiếtkếtốthơn.Tínhphứctạplàmộtvấnđềcầntránhkhicấutrúccáclựachọn.Nhưngđóchưaphảilàđiểmduynhấtđánhđốngườithamgia,cònhaiyếutốkhácmàcácnhàkiếntrúclựachọncầnhếtsứclưuý.

Mặcđịnhngẫunhiêndànhchonhómdễbịtổnthươngnhất

TrongphầnGiớithiệu,chúngtôicónêuracácphươngánmàngườiquảnlýtiệmăntựphụcvụCarolynphảiđốimặt.Mộttrongsốphươngánđólànêntrưngbàycácmónănmộtcáchngẫunhiên.Chúngtôinóirằngphươngánnàycóthểđượcxemlàthỏađángvàchuẩnmực,nhưngsẽdẫnđếnnhữngkhẩuphầnănkhôngcólợichosứckhỏeđốivớihọcsinh.Cáchtrưngbàynàykhôngthuyếtphụcđượcchúngta,bởinónhắmvàomộtsốhọcsinhtiểuhọcvàdụdỗchúngtiêuthụmộtlượngthứcănlớngồmtoànpizza,trứngcuộnvànhữngcốckemkhổnglồ.

ẤyvậymàchínhphủMỹlạiápdụngđúngphươngánnàyđốivớisáutriệucôngdânnghèonhấtvàđauyếunhấtcủahọ!ĐâylànhữngngườiđủđiềukiệnthamgiacảhaichươngtrìnhMedicarevàMedicaid(nênđượcgọilàchươngtrìnhdànhcho“nhữngngườiđủđiềukiệnkép”),nhưngcótỉlệphânbốkhôngđồngđềugiữangườiMỹgốcPhi,MỹLa-tinhvàphụnữ.Mặtkhác,họthườngmắccácchứngtiểuđườngvàtimmạchnhiềuhơncácnhómkhác,vàsửdụngtrungbìnhmườiđơnthuốcmộtnăm.Chínhphủkhôngđưaraconsốthốngkênàovềsốlượngngườiđủđiềukiệnképchủđộngchọnchươngtrìnhchămsócytếtoàndiện,nhưngbằngchứngcủachúngtôichothấyrấtíttrongsốhọlàmđiềuđó,vànếucó,họcũngrấtdễchuyểnquachuyểnlạigiữacácphươngán.

Vìthế,mặcđịnhngẫunhiêncóthểgâytáchạingẫunhiênđốivớinhữngngườikhôngmaymắnchọnphảinhữngphươngánkhôngphùhợpvớinhucầukhámchữabệnhcủamình.Mặcdùcácloạithuốcmànhóm“đủđiềukiệnkép”haydùngđãđượcđưavàodanhmụcbắtbuộccủachínhphủ,nhưngvẫncómộtsốngườitrongđóđượcmặcnhiênđưavàomộtchươngtrìnhkhôngcóloạithuốcmàhọthườngsửdụngnhất.Tấtnhiên,họcóthểchuyểnđổiphươngán,nhưngvìlàConngườinênhầuhếthọchọnởlạivớichươngtrìnhđãđượcngườita“hếtlòng”chọn[ngẫunhiên]chohọ.Trongmộtkhảosátmớiđây,có10%bảorằngchươngtrìnhnàytốthơn,trongkhi22%khácnóihọphảitạmthờihoặcvĩnhviễnngừngthamgiavìgặprắcrốitrongviệctheosátchươngtrìnhmới.

Nóirằngnhẫntâmhayvôtráchnhiệmnghecóvẻquáđáng,nhưngviệcthiếtkếnhữngmặcđịnhvàtựđặtngườidânvàođóbấtkểnhucầucủahọrõràngcũnggầnnhưthế.Phânbổngẫunhiêncũngkhôngphùhợpvớiquyluậtthịtrườngtồntạitựnhiêntrongtriếtlýnhânvăncủacácchươngtrìnhchămsócsứckhỏengườidân.Trênthịtrường,hànghóatốthơnsẽchiếmthịphầncaohơn.Đasốcácnhàkinhtếhọcthuộccácthịtrườngtựdođềuxemđólàmộtđặctrưngưuviệt.Hẳnbạncũngkhôngnghĩrằngcáchãngxenêngiữthịphầnngangnhauvàmọigiađìnhnênchọnxemộtcáchngẫunhiên.Vậytạisaochúngtalại“càiđặt”tínhngẫunhiênvàocácchínhsáchbảohiểmytế?Chọnđúngcáimìnhcầnluôntốthơnmộtlựachọnngẫunhiênvàđiềunàycólợichocảngườihưởngthụvàngườitạoralợiích(vìtránhđượcsựhoangphíxãhội).

TínhkhôngthânthiệnvớingườidùngKhôngmaylàbỏramộthayhaigiờvẫnkhônggiảiquyếtđược

vấnđềđăngkýthamgiachươngtrìnhtheoMụcDcủachínhsáchbảohiểmytếcủaMỹ.CôngcụchủyếungườitasửdụngđểchọnmộtchươngtrìnhphùhợpchomìnhlàtrangwebcủaMedicare.“Trangwebnàygiúpmọingườicónhữngquyếtđịnhxácđángnhất.Họsẽcómộtbộcôngcụđặcbiệtgiúphọlựachọn”,GiámđốcCơquanMedicareLiênbangnói.Nhưngvấnđềnằmởchỗđểlàmđượcđiềuđó,cáccụôngcụbàphảibiếtweblàgì,trongkhinhàhọcònchưacótruyềnhìnhcáphuốnghồnóiđếnchuyệnsửdụngthànhthạointernet.HầuhếthọnhậnđượcthôngtinhướngdẫnvềMụcDqua

thưbưuđiệncủanhàbảohiểm,chínhphủhoặccáctổchứckhácnhưBộCựuChiếnbinh.Tuynhiên,nhữnghướngdẫnnàycũngkhônggầngũivớinhucầutìmhiểuthôngtincủangườilớntuổi.Vậytrangwebcóphảilàcôngcụtốtnhấtcóthểhỗtrợhọ(haytạochohọmộtácmộng?).Vậynhiệmvụtìmratrangwebsẽdànhchoai?Dĩnhiênlàconcháucủahọrồi!

Sựphứctạp,tínhmặcđịnhngẫunhiênvàtínhkhôngthânthiệnvớingườisửdụngtrongquátrìnhthiếtkếlựachọnlàmchongườitagặpvôsốkhókhănkhiđitìmmộtphươngánphùhợp.Đâylàvấnđềcácnhàkiếntrúclựachọncầnxemxétcẩntrọngtrướckhibanhànhmộtchínhsáchhaymộtquyđịnhđốivớisốđông.Vậylàmthếnàođểcảithiệnhaytránhđượcnhữngcáibẫynày?

SửdụngnhữngcúhíchChúngtôihoannghênhchínhquyềnBushđãkiênđịnhbảovệ

quyềntựdolựachọncủangườidân,thểhiệnquaMụcDcủachínhsáchbảohiểmytế.Chúngtôixindànhchocácnhàchuyênmônquyềnbànvềnhữngcáiđượcmấtcủachínhsách“mộtđầumốichitrả”.Nhưnggiốngnhưbấtkỳchươngtrìnhcónhiềulựachọnnào,mộtkiếntrúclựachọntốthơnchắcchắnmanglạinhữnglợiíchlớnhơn.

Phânphốithôngminh

Phânphốichươngtrìnhmặcđịnhngẫunhiênlàmộtýtưởngkinhkhủng.Vídụ,trongchínhsáchbảohiểmytế,nếumộtngườinghèobịđưavàomộtchươngtrìnhtồitệvàhọkhôngchuyểnsangchươngtrìnhkhác,hóađơntiềnthuốccủahọsẽtăngcao,hoặchọsẽquyếtđịnhngừngnhữngloạithuốcđắttiềnnhưmộtsốngườiđãlàm.Việcnàytrongngắnhạncóthểgiúpchínhphủtiếtkiệmtiền,nhưngngânsáchquốcgiasẽphảitrảnhữngcáigiáđắthơntrongdàihạn,đặcbiệtđốivớinhữngloạibệnhnhưtiểuđường,vìnócóthểdẫnđếnvôsốhệlụykháctrầmtrọnghơnvàkhiđóchínhphủbuộcphảicanthiệpbằngnhữngchươngtrìnhtốnkémhơn.

Phươngpháphiệuquảhơnlàsửdụnghệthốngphânphốithôngminh.Mainelàbangduynhấtsửdụngphươngphápnày.Theobáo

cáocủaVănphòngBang,nếuápdụngphânphốimặcđịnhngẫunhiên,chỉ1/3ngườithụhưởngđượcđặtvàođúngchươngtrìnhytếhọcầnvà1/4khácchỉđượcđápứngnhucầuthuốcchữabệnhởmứcthấphơn60%.

Vớiphươngphápthôngminh,ngườitachỉcấutrúc10lựachọn,thayvì46,căncứvàolịchsửdùngthuốccủangườithamgia.Nếutrongbathángliền,họchỉđượcđápứngdưới80%sốthuốccầnsửdụng,họsẽtựđộngđượcchuyểnsangphươngánkhác(tuynhiên,ngườithamgiacóquyềnquaytrởlạiphươngáncũ).Phươngphápnàyđãchuyểnđến22%sốngườithamgialêncácchươngtrìnhtốthơnvàđạtđượcnhữngkếtquảtíchcực.CácnhàthihànhchínhsáchnóirằnghiệnnayMaineđápứngtừ90–100%đúngloạithuốcmàngườibệnhcần.

RECAP

Nhữngbệnhnhânlớntuổisẽđượchỗtrợrấtnhiều,nếuhệthốngRECAPđượcápdụngvàolĩnhvựcchămsócytế.RECAPcònlàmchoviệctruycậpvàsửdụngtrangwebcủaMedicaretrởnêndễdànghơngấpnhiềulần.

RECAPhoạtđộngtheonguyêntắcsau:Mỗinămmộtlần,ngaytrướckhibắtđầugiaiđoạnđăngkýmới,cáccôngtysẽgửiđếnkháchhàngmộtdanhsáchđầyđủvàchitiếtcácloạithuốcmàhọđãdùngtrongnămtrước,cùngtoànbộchiphíphátsinhtươngứng.ThôngtinnàycũngđượccungcấptrựctuyếnchokháchhàngtrêntrangwebcủaMedicarevàcácchươngtrìnhsosánhgiácảcủacácbênthứba.Mụcđíchcungcấpthôngtinlàtạocúhích,giúpnhữngngườibệnhlớntuổikhôngcóđịnhkiếnvàkhuyếnkhíchhọlựachọncácphươngánvớigiáphítốtnhấtchonămsau.

Trênthựctế,côngtyExperionSystemsởMassachusettsđãpháttriểnmộtcôngcụhỗtrợtrựctuyếnthânthiệnvớingườidùngcótênlàPrescriptionDrugPlanAssistantvớigiaodiệngiốngtrangwebchínhphủ.NếuquytắcRECAPđượcthiếtlậpđúng,Experioncóthểnhậpcácthôngtinliênquanđếnviệcsửdụngthuốccủabệnhnhân,bấtkểhọcómuatheotoabácsĩhaykhông.

BàihọctừMụcDtrongchínhsáchbảohiểmytếHoaKỳtươngtựcuộccảitổansinhxãhộicủaThụyĐiển.

Trướcnhữngtìnhhuốngphứctạp,câuthầnchú“Chỉcầntốiđahóacáclựachọn”khôngđủđểtạoramộtchínhsáchtốt.Càngnhiềulựachọncànglàmphứctạpthêmtìnhhình,điềuquantrọnghơnlàcómộtkiếntrúclựachọnrõràng,phùhợp.Đểthiếtkếmộtgiaodiệnthânthiệnvớingườidùng,nhàkiếntrúccầnhiểurõcáchthứcgiúpđỡConngười.Cáckỹsưphầnmềmvàkỹsưxâydựngđềusốngtheophươngchâmđãđượckiểmchứngquathờigian:càngđơngiản,cànghiệuquả.Nếumộttòanhàđượcthiếtkếquáphứctạpvềcôngnăng,cáchtốtnhấtđểsửdụnghiệuquảlàgắnbêntrong(vàcảbênngoài)thậtnhiềubảngchỉdẫn(!).Cácnhàkiếntrúclựachọncầnthuộcnằmlòngnhữngbàihọcnày.

Caghéptạngđầutiênthànhcôngtrênthếgiớiđượcthựchiệnvàonăm1954,khimộtngườitặngngườianhemsongsinhcủamìnhmộtquảthận.Cahiếnthậnthứnhấttừngườiđãchếtxảyratámnămsauđó.Lịchsửhiếntạngrađờinhưthế.

Từnăm1988đếnnay,tạiMỹđãcóhơn360.000cơquannộitạngđượccấyghép,trongđógần80%đượchiếntừnhữngngườiđãchết.Khôngmaylànhucầughéptạnglớnhơnnhiềusovớikhảnăngcungcấp.Kểtừtháng01/2006,hơn90.000ngườiMỹnằmtrongdanhsáchchờghéptạng,phầnlớnlàghépthận.Hầuhết(khoảng60%)trongsốhọsẽchếttrongkhichờđợi,vàdanhsáchchờngàycàngdàiravớitốcđộtrungbình12%mỗinăm(13).Mặcdùchủđềnàyrấthayvàđángđểviếtcảmộtcuốnsách,nhưngchúngtôichỉmuốnthảoluậnvắntắtvềtácđộngcủanóđốivớikiếntrúclựachọntrongviệctạocúhíchlàmtăngsốlượngngườihiếntạng.Chúngtôitinrằngchỉcầnmộtvàicanthiệpnhỏ,chúngtađãcóthểcứusốnghàngngànsinhmạngmỗinăm.

Mộttrongnhữngnguồnhiếntạnglàcácbệnhnhânchếtnão,nghĩalànãocủahọmấthoàntoànkhảnănghoạtđộngvàcơthểhọđượcduytrìởtrạngtháisốngthựcvật.ỞMỹ,mỗinămcótừ12.000–15.000carơivàonhómnày,nhưngchỉmộtnửatrongsốđótrởthànhngườihiếntạng.Vìmỗingườicóthểhiếnbabộphậnkhácnhau,nêntươngứngsẽcóbabệnhnhâncócơmayđượccứusống.Trởngạilớnnhấtđốivớiviệctăngsốlượngtạngđượchiếnlàsựđồngýcủagiađìnhngườiđãmất.Cóthểmộtvàiquytắcmặcđịnhsẽgiúpgiảiquyếtđượcvấnđềnàychăng?Chúngtahãyxemquacáccúhíchsauđây.

ỞHoaKỳ,hầuhếtcácbangđềuápdụngquytắcgọilà“Sựđồngýrõràng”,nghĩalàngườitacầnthựchiệnmộtsốthủtụcđểtrởthànhngườihiếntạng.Córấtnhiềungườimuốnhiếnmộtphầnthânthểmình,nhưnglạithiếunhữngthủtụcbắtbuộcnày.MộtnghiêncứucủaSheldonKurtzvàMichaelSakstạiIowachothấy“97%ngườiđượchỏinóichungủnghộphươngphápghéptạng,thậmchíđasốhọsẵnsànghiếntạng(vànếuhọquađờibấtngờthìconcháusẽthaymặthọhoàntấtcácthủtụccònlại).Tuynhiên,mọingườisẵnlòngchotạng,nhưnglạikhôngbiếnthiệnýcủamìnhthànhhànhđộng”.Trongsố97%ủnghộnóitrên,chỉcó43%đánhdấughinhớtrênbằngláixecủamình;trongsốnhữngngườisẵnsànghiếntạngthì64%đánhdấughinhớtrênbằngláixevàchỉ36%kýtênvàothẻhiếntạng.

Nhưvậy,nhữngbướcthiếtyếuđểđăngkýthànhngườihiếntạngsẽquyếtđịnhviệcnhữngngườicóýhiếntạngcóthựcsựcamkếtlàmđiềuđóhaykhông.NhiềungườiMỹkhôngđăngkýtrởthànhngườihiếntạng,nhưngcũngbàytỏnguyệnvọngtốtđẹpcủahọ.Nhưtrongmọilĩnhvựckhác,quytắcmặcđịnhcótácđộngrấtlớn,vàsứcỳtâmlýcũnggâyảnhhưởnglớnkhôngkém.Vìthế,sựthayđổikiếntrúclựachọnsẽbảođảmtăngsốlượngtạngđượchiếnđểkhôngchỉcứusốngnhiềumạngngười,màcònđápứngđượcnguyệnvọngcaođẹpcủanhữngngườichotạngtiềmnăng.

Đâylàphươngphápmạnhtayhơnsovớiphươngpháp“Sựđồngýrõràng”.Theophươngphápnày,chínhquyềncácbangcóquyềnsửdụngnhữngphầnthânthểcònsửdụngđượccủanhữngngườiđãchếthoặckhôngcònhyvọngcứuchữa,vàhọcóthểlấyđicáctạngmàkhôngcầnxinphépbấtkỳai.Dùnghecóvẻxâmphạmvàlốbịch,nhưngphươngpháp“Lấytạngtheothủtục”khôngphảikhôngthểthựchiện.Vềmặtlýthuyết,nógiúpcứumạngngườivàhoàntoànkhảthinếukhôngxâmphạmquyềnđượcsốngcủabấtcứai.

DùkhôngđượcápdụnghoàntoàntạitấtcảcácbangcủanướcMỹ,nhưngnhiềubangđangápdụngquytắcnàytrongviệcghépgiácmạcchongườimù.Ởmộtsốbang,cácnhàgiảiphẫutửthiđượcphéplấygiácmạccủangườichếtmàkhôngcầnhỏiýkiếnthânnhânhọ.Nhờthếmàsốlượngngườitìmlạiđượcánhsángđãtănglênrõ

rệt.Vídụ,tạiGeorgia,quytắcnàyđãnângconsốcaghépgiácmạctừ25cavàonăm1978lênhơn1.000cavàonăm1984.Nếuviệclấyvàghépthậncũngđượcthựchiệntheocáchnày,thìsốlượngngườikhôngphảichếttrẻchắcchắngiảmđinhiều.Tấtnhiên,phươngphápnàyviphạmcácnguyêntắcchungvềđạođức,vốncóphạmvirấtrộng,nhưngcũngđángđượcxemxétvìtínhnhânđạođằngsaunó.

“Xemnhưđồngý”bảođảmquyềntựdolựachọn,nhưngkhácvớiphươngpháp“Sựđồngýrõràng”ởchỗhoánđổiquytắcmặcđịnh.Theođềxuấtnày,mọicôngdânđượcxemnhưđồngýhiếntạng,nhưngnếukhôngmuốn,họcóthểtuyênbốrútluimộtcáchdễdàngvớimộtthủtụcđơngiản.Chúngtôimuốnnhấnmạnhtừđơngiản,bởithủtụcrútluiphứctạpsẽtạocảmgiácxâmphạmquyềntựquyếtcủamỗicánhân.

Giảsử,đốivớicảhailựachọn“Đồngýrõràng”và“Xemnhưđồngý”,chúngtachỉcầnthiếtkếmộtcúnhấpchuột,thếlàxong!TrongthếgiớiEcon,haichínhsáchnàymanglạikếtquảgiốnghệtnhauquamộtcúnhấpchuộthầunhưkhôngtốnkémgìcả.Nhưngmặcđịnhsẽtrởthànhvấnđềlớn,nếuđólàConngười.

NhờcôngtrìnhnghiêncứucủaEricJohnsonvàDanGoldstein(2003),chúngtabiếtđượclựachọntheomặcđịnhcótầmquantrọngnhưthếnàotronglĩnhvựchiếntạngnày.JohnsonvàGoldsteintiếnhànhkhảosáttrênbanhómngười:vớinhómthứnhất,họthiếtkếmặcđịnh“Không”đốivới“Đồngýrõràng”;nhómthứhai,mặcđịnh“Có”đốivới“Xemnhưđồngý”;vànhómthứba,trunglập;tứclàhọtựchọn“Đồngý”hay“Khôngđồngý”.Nhữngngườithamgiakhảosátchỉviệcthựchiệnmộtcúnhấpchuộtvàoôhọmuốn.

Vàđâylàkếtquả.Vớiviệcphảinhấpchuột“Đồngý”mớitrởthànhngườihiếntạng,chỉ42%thựchiệncúnhấpchuột.Đểxácnhậnrútluikhỏichươngtrình,có82%đồngý.Vàngạcnhiênhơn,cóđến79%sốngườithuộcnhómtrunglậpchọntrởthànhngườihiếntạng!

Mặcdù“Xemnhưđồngý”làmộtbiệnpháphếtsứchiệuquảđểtăngsốlượngngườihiếntạng,nhưngkhôngdễđượccácnhàlàmluậtchấpnhận.Họsẽphảnđốikịchliệtýtưởng“Xemnhưđồngý”đốivớimọivấnđề,đặcbiệtlànhữngvấnđềnhạycảmnhưhiếntạng.

Tuynhiên,nếuđượcthôngqua,“Lựachọnbắtbuộc”cóthểđượcthựchiệnbằngcáchđơngiảnthêmvàobằngláixecáclựachọn“Có”–“Không”đểtrởthànhngườihiếntạng,vàýmuốncủabạnchỉđượcchấpnhậnkhibạnđãđánhdấuvàomộttronghaiôchosẵn.Cóngườiđềnghịđưacảlựachọn“Khôngchắclắm”,hoặc“Khôngbiết”vàođây,nhưngnhưvậythìkhôngcònlàphươngpháp“Lựachọnbắtbuộc”nữa.Ngoàira,cónhiềubằngchứngtrongcácngànhkhácchothấymộtkhibạnthiếtkếlựachọnnày,ngườitacóxuhướngtrìhoãnquyếtđịnhvàđánhdấungayvàolựachọn“Khôngbiết”đó.

Chúngtôikhôngtin“Lựachọnbắtbuộc”manglạikếtquảthấphơn“Xemnhưđồngý”.Trênthựctế,cácgiađìnhthườngtôntrọngnguyệnvọngrõràngcủangườiquácố,mộtkhihọđãtừngchủđộngghi“Có”tạimộtvănbảnnàođó.

BangIllinios,HoaKỳđãápdụngmộtchínhsáchtiêntiếnthểhiệnmộtnhậnthứcởbậccaovềkiếntrúclựachọntrongvấnđềhiếntạng.

Phầnchínhcủachínhsáchnàylà“SựđồngýcủaChủthểvềviệchiếntạng”,đượcbanhànhvàonăm2006,vàđãthuhúthơn2,3triệungườiđăngkýhiếntạng.Điểmđánglưuýcủachínhsáchnàylàmộtkhingườihiếnđãđồngýthìcácthànhviêncònlạitronggiađìnhkhôngcầnđượchỏiýkiếnnữa.VàIllinoistạođiềukiệnchonhữngngườicótấmlòngcaothượngđăngkýmộtcáchdễdàngquamạnginternet.

Dướiđâylàgiaodiệnđăngkýtrựctuyếntrêntrangweb“Cứungười”củabangIllinois.

Chiếndịchtruyềnthôngtrựctuyếnkêugọihiếntạng,hiếnmôcủachínhquyềnbangIllinois.

Chúngtôichorằngtrangwebnàylàmộtvídụxuấtsắcvềviệctạocúhíchhiệuquả.Đầutiên,nónhấnmạnhtầmquantrọngcủavấnđềvềmặttổngthể(97.000ngườiđangtrongdanhsáchchờ)vàđưavấnđềquốcgiavềđịaphươngvàtừnggiađìnhcủaIllinois(4.700ngườitrongdanhsáchđóởIllinios).Thứhai,cácchuẩnmựcxãhộiđượcđưavàongữcảnhđểtạoratácđộngxãhội:87%ngườidânởIllinioschorằngđăngkýtrởthànhngườihiếntạnglàđiềuđánglàmvà60%ngườitrưởngthànhcủaIllinoisđãđăngkýthamgia.Hãynhớlạiquytắcconngườithíchlàmnhữngđiềumàđasốngườikhácnghĩrằngđúng,hoặcđanglàm.Chínhquyềntậndụngcácchuẩnmựcxãhội

đangtồntạibằngcáchhướngdưluậnvàohànhđộngcaođẹp:cứungười.Họkêugọingườidânlựachọnmàkhôngépbuộcbấtcứai.Thứba,trangwebnàyđượckếtnốivớitrangwebxãhộirộnglớnMySpace,nơimọingườicóthểtựhàothểhiệnrằngmìnhlàmộtcôngdântốt.

TrangwebcủaIllinoisđãcứusinhmạngbiếtbaongườivàrấtđángđểcácbangkhácthamkhảothựchiện.

Chương10HÃYCỨULẤYHÀNHTINHCHÚNG

TA!Trongnhữngthậpniêngầnđây,cácquốcgiatrênkhắpthếgiới

khôngngừngthựchiệnnhữngbướcđimạnhmẽđểbảovệmôitrường,nhưquantâmđếnvấnđềônhiễmkhôngkhívànguồnnước,việcphunthuốctrừsâuvàcácloạihóachấtđộchạicũngnhưsựsụtgiảmsốlượngcủamộtsốloàisinhvậtcónguycơtuyệtchủng.Cácnướcđãtăngcườngnguồnlựcvớihyvọngcảithiệnsứckhỏeconngườivàgiảmthiểutácđộngcóhạidoconngườigâyrađốivớithiênnhiênhoangdãvànhữngvùngnguyênsinhcầnđượcbảotồn.Nhữngbướcđiđóđãđemlạikếtquảđángkhíchlệ:nỗlựcgiảmônhiễmkhôngkhíđãgiúpngănngừahàngtriệucamắcbệnhphổihayhensuyễn.Songnhiềunỗlựcrấttốnkémvàlãngphí,thậmchímộtvàicốgắngtrongsốđócònlàmtrầmtrọngthêmvấnđềvốnđãnghiêmtrọng.Chẳnghạn,sựkiểmsoátquágắtgaonhữngnguồngâyônhiễmmớicóthểkéodàituổithọcủacácnguồncũ,bẩnvàvìthếcànglàmtăngmứcđộônhiễm,ítnhấtlàtrongngắnhạn.

Nhữngnămgầnđây,sựchúýđãchuyểnsangcácvấnđềmôitrườngtoàncầu,trongđócósựkiệtquệcủatầngozone,hiệnđượckiểmsoátbởimộtloạthiệpướcquốctếvàđãthànhcôngtrongviệccấmsửdụngcácloạihóachấtgâythủngtầngozone.Nhưngquantrọnghơn,dưluậnđanghướngđếnsựbiếnđổikhíhậu,trongkhichủđềnàychưanhậnđượcsựquantâmvàkiểmsoátđúngmứcbởicộngđồngquốctế,vàchúngtasẽcónhiềuđiềuđểnóiởđây.Phảichăngnhữngcúhíchvàviệccảithiệnkiếntrúclựachọngiúpgiảmđượchiệuứngnhàkính?Chắcchắncó!Chúngtasẽpháchọamộtvàikhảnăng.

Nhìnchung,khinỗlựctìmkiếmcácgiảiphápbảovệmôitrườngvàkiểmsoátcáctácđộngcóhạichosứckhỏengườidân,chínhphủcácnướcđãđixahơnnhữngcúhích,nhưngnhữngbướcđiấykhôngphảicủanhữngngườitựdo.Tronghoàncảnhđó,quyềntựdolựachọnkhótrởthànhmộtnguyêntắcdẫnđường.Cácnhàlàmluậtchỉchọnhìnhthứcmệnhlệnhvàkiểmsoát,trongđóhoàntoànbácbỏ

lựachọntựdovàthịtrườngtựdo,vàngườidânchỉcònlạirấtítsựlinhhoạttrongnhữnglựachọnhướngđếncácmụctiêubảovệmôitrường.Nguyêntắcmệnhlệnhvàkiểmsoátđôikhilàbiểuhiệncủacácquyđịnhbắtbuộcvềcôngnghệ,quađónhànướcyêucầusửdụngcáccôngnghệthânthiệnvớimôitrường.

Thườngthìnhànướckhôngchỉđịnhmộtcôngnghệcụthểnào,màchỉđưaramộtyêucầuchungvềvấnđềgiảmchấtthảiđộchại.Vídụ,họsẽnóitrongmườinămtới,tấtcảcácloạixemớiphảigiảm90%khíCOsovớihiệntại.Hoặchọcóthểbanhànhtiêuchuẩnquốcgiavềchấtlượngmôitrườngkhôngkhívàmỗibangphảiđápứngđầyđủtiêuchuẩnnàyvàomộtngàyxácđịnhtrongtươnglai(cólẽngoạitrừmộtvàitrườngđặcbiệt,nhưnghiếmkhixảyra).

ỞMỹ,cácquyđịnhquốcgiavềhạnchếkhíthảiđượcápđặtlêncácnguồnthảichínhmàkhôngcóngoạilệ.Vàđiềuđóđãcótácdụng.Môitrườngkhôngkhíhiệnnayđãtốthơnnhiềusovớinhữngnăm70.Tuynhiên,nhữngcấmđoánđóxemrakhóđượcchấpnhậnrộngrãi.Vídụ,khicácnhàchứctráchbàngiấyralệnhchohàngtriệungườidânphảithayđổihànhvisinhhoạtcủahọtrongvòngnămnămtớithìsẽcóngườinghetheo,nhưngcũngcóngườikhôngthựchiện,hoặcchiphíđểtạorasựthayđổiđócaongoàidựtính,vàdođócácnhàlàmluậtlạiphảiquayvềvănphòngcủamìnhđểnghiêncứuvàđềxuấtnhữnggiảiphápkhác.Nếumụctiêulàbảovệmôitrườngthìlẽnàomộtkiếntrúclựachọntốtkhôngtrởnênhữuích?

Tấtcảchúngtađềuquáchútrọngđếnvấnđềmôitrườngđếnnỗikhôngnhìnthấynhữngcúhíchxuấthiệnmộtcáchbấtngờ,giốngnhưnỗlựcbắtsưtửbằngbẫychuộtvậy.Khikhôngkhíhaynguồnnướctrởnênônhiễmquámức,phépphântíchchuẩnnóirằngđólàdonhữngkẻgâyônhiễmtạora“sựnguyhại”chonhữngngườiđanghítthởkhôngkhíhaysửdụngnước.Nhữngkẻgâyônhiễm(cóthểnóilàtấtcảchúngta)khôngtrảgiáđầyđủchohànhđộnghủyhoạimôitrườngcủamình,vànhữngaibịnguyhiểm(mộtlầnnữalạilàtấtcảchúngta)bởisựônhiễmlạithiếubiệnpháphiệuquảbuộcnhữngkẻgâyônhiễmphảitrảlạisựtronglànhchochúngta.Nhữngngườiyêuchuộngquyềntựdolựachọnđềunhậnthứcrõrằngkhi“chiphínghiệpvụ”(thuậtngữcôngnghệchỉchiphíphảibỏrađểthamgiavàomộtthỏathuậntựnguyện)cao,cólẽkhôngcócáchnàokhácngoạitrừsựcanthiệpcủanhànướcbằngcácmệnhlệnhhànhchính.Khingườitakhôngởvàothếphảiđưaranhữnggiaoướctựnguyện,

đaphầnnhữngngườitựdothườngcókhuynhhướngchấpnhậnsựcanthiệpcủanhànước.

Hãynghĩvềmôitrườngnhưkếtquảcủamộthệthốngkiếntrúclựachọntoàncầu,trongđócácquyếtđịnhđượcđưarabởitấtcảcáctầnglớpxãhội,từngườitiêudùngchođếncácđạicôngtyvànhànước.Thịtrườngđóngvaitròlớntronghệthốngnàybằngnhữngphẩmchấttốtđẹpcủanó,nhưngphảiđốimặtvớihaivấnđềtácđộngđếnmôitrường.Mộtlà,cáclợiíchkhôngđượcchiađều.Nếubạnthayđổihànhvitiêudùngmàngườikhác(vàcảbạn)phảitrảgiáđắtvềmặtmôitrườngtrongnămtới,cólẽbạnkhôngtrảgìcảchocácnguyhạimàbạngâyra.Đâyđượcgọilà“thảmkịchcủasốđông”.Mỗitrangtrạibòsữađềucólợikhigiatăngđànbòcủamình,bởichủnhâncủanóthuđượclợiíchtừnhữngconbòtăngthêmvàchỉchịumộtphầnnhỏchiphí;nhưngđànbòsẽtànpháđồngcỏnhanhhơn.Cácchủtrangtrạicầncóbiệnphápngănchặnthảmkịchnày,cólẽbằngmộtcamkếtgiớihạnsốlượngbòtăngthêmhàngnăm.Chúngtacũngcóthểnhìnthấythảmhọatươngtựtrongngànhnuôitrồngthủyhảisản.

Vấnđềthứhailàmgiatăngsựônhiễmmôitrườnglàngườidânkhôngnhậnđượcthôngtinphảnhồivềhậuquảmôitrườngtừhànhđộngcủahọ.Nếubạnsửdụngcácloạinănglượnggâyônhiễmkhôngkhí,bạndườngnhưkhônghềbiết,cũngkhônghềđượccảnhbáovềtáchạicủahànhđộngđó,vànếucócũngkhôngthườngxuyên.Nhữngngườimởmáyđiềuhòanhiệtđộhếtcôngsuấtvàchonóchạynhiềutuầnlễliềndườngnhưkhôngbiếtrằngtừnggiờ,từngphút,thậmchítừnggiâytrôiqua,cộngđồngxãhộivàmỗicánhânchúngtaphảitrảgiánhưthếnàovềmặtmôitrường.Vìvậy,chúngtahãybắtđầuthảoluậnvềvấnđềmôitrườngởhaikhíacạnhnàycủakiếntrúclựachọn:lợiíchvàthôngtinphảnhồi.

LợiíchcaohơnKhilợiíchchungvàriêngđượcphânchiamấtcânđốithìnhà

nướccầnphảicanthiệp.Tronglĩnhvựcmôitrường,cóítnhấthaiphươngánđãđượcđềnghị.Phươngánthứnhấtlàđánhthuếhayphíđốivớinhữngngườigâyônhiễm.Phươngánthứhailàbánquyềnxảthảivớimộthạnngạchnhấtđịnhvàquyềnnàycóthểđược

đấugiáhaychophépmuabántrênthịtrường.Hầuhếtcácchuyêngiachorằnghaiphươngánnàycóthểthaythếkiểuquảnlýmệnhlệnhvàkiểmsoát.Chúngtôitánthànhýkiếntrênvìphươngphápnàycótácdụngvàhiệuquảcao,đồngthờibảođảmđượcquyềntựdolựachọn,vốnhoạtđộngtheonguyêntắc“anhcóquyềntiếptụchànhvigâyônhiễmchừngnàoanhcònkhảnăngbồithườngnhữngthiệthạidoanhgâyra”.Cáchứngxửnàytốthơnnhiềusovớinguyêntắc“anhphảichấphànhđúngnhữnggìnhànướcquyđịnh”.Cáccôngtythíchphươngphápnàyhơnphươngphápmệnhlệnhvàkiểmsoátvìhọcảmthấyquyềntựdolựachọncủahọđượctôntrọng,vàhọcóthểkiểmsoátchiphísảnxuấtnếuchínhsáchmuabánhạnngạchxảthảiđượcquyđịnhrõràng.NghịđịnhthưKyoto,đượclậpranhằmkiểmsoátcácloạikhíthảigâyhiệuứngnhàkính,cũngchứamộtcơchếtraođổi(muabán)đượcthiếtkếrấtcụthểnhằmgiảmchiphícủaviệchạnchếchấtthảinguyhạimôitrường.

Khiápdụngphươngphápbánhạnngạchxảthải,giácảcácloạihànghóagâyônhiễmtrongquátrìnhsảnxuấtsẽtănglênvàsứcmuasẽgiảmxuống.Hẳnnhiênkhôngaitrongchúngtathíchđóngthuếthêm,nhưngtăngthuếtiêuthụxăngdầusẽbuộcngườitachọnnhữngchiếcxetiêuhaonhiênliệuíthơn,hoặchạnchếsửdụngxe,hoặccảhai.Bêncạnhđó,cácnhàsảnxuấtxehơisẽcónhiềulợiíchđểpháttriểnnhữngcôngnghệmớiđápứngnhucầutiếtkiệmnhiênliệuhaycácsảnphẩmthânthiệnvớimôitrường.

Hiệuquảtíchcựccủachươngtrìnhlàmsạchmôitrườngkhôngkhívàkiểmsoátlượngmưaa-xíttạiMỹlàmộtthànhcôngrõràngcủacơchếmuabánhạnngạchxảthải.Sovớichínhsáchmệnhlệnhvàkiểmsoát,cơchếnàyđãgiúptiếtkiệm357triệuđô-lahàngnămtrongnămnămđầutiênvàngườitađặtchỉtiêu2,28tỉđô-lamỗinămcho20nămđầutiên.Vìchiphíđểthựchiệnchínhsáchnàythấphơnnhiềusovớidựđoán,hệsốchiphí–lợiíchđặcbiệttốtvớichiphítuânthủluậtlà870triệuđô-la,trongkhilợiíchthuvềtừ12đến78tỉđô-la.Đólàchưakểgiảmđượcgần10.000cachếttrẻvàhơn14.500catửvongvìhenphếquảncấptính.

ThôngtinvàthôngtinphảnhồiMặcdùchúngtanghĩrằngbướcđiquantrọngnhấtđểgiảiquyết

vấnđềmôitrườnglàxácđịnhđúngnhữngcáigiáphảitrả(haylợiích),nhưngchúngtanhậnracáchnàygặpkhókhănvềmặtchínhtrị.Khicửtrithanphiềnvềviệcgiácảxăngdầutăngcao,cácchínhkháchkhólòngthốngnhấtvớinhaumộtgiảiphápmàhậuquảlàlàmtănggiá.Lýdochủyếulàchiphíbảovệmôitrườngbịgiấuđi,trongkhigiácảtăngvùnvụtlàđiềuaicũngthấy.Vìthế,chúngtôiđềnghịcùngvớiviệcxácđịnhgiáđúng,chúngtanênsửdụngmộtcúhíchkháccóthểgiúpgiảmnhẹvấnđềbằngnhữngphươngcáchdễchịuhơnvềmặtchínhtrị.

Mộtbướcđiquantrọngvàthểhiệntínhtựdocaolàcảithiệnquytrìnhcungcấpthôngtinphảnhồiđếnngườitiêudùngbằngnhữngthôngtinchấtlượnghơnvàhoạtđộngchiasẻthôngtintốthơn.Nhữngchiếnlượcnhưthếcóthểnângcaohiệuquảhoạtđộngcủathịtrườngcũngnhưcủachínhphủ,hạthấpchiphí,ítmangtínhxâmphạmhơnsovớiphươngphápmệnhlệnhvàkiểmsoátmàcácnhàlậpphápthườngsửdụng.Tuynhiên,cácnhàmôitrườnghọcerằngchỉchiasẻthôngtinthôivẫnchưađủ.Cóthểhọnóiđúng,nhưngđôikhithôngtinlàmộtđộngcơthúcđẩymạnhmẽđếnkinhngạc.

Thôngđiệpbắtbuộcgửiđếncộngđồngvềmốinguyhạicủaviệchútthuốclálầnđầutiênđượccôngkhaivàonăm1965,sauđóđượcsửađổivàonăm1969và1984.Đâycólẽlàvídụquenthuộcnhấtvềchínhsáchchiasẻthôngtin.CơquanQuảnlýThựcphẩmvàDượcphẩmHoaKỳ(FDA–Food&DrugAdministration)từlâuđãduytrìchínhsáchyêucầucácnhàbàochếthuốcphảighinhãncảnhbáorủirotrênmọisảnphẩmcủahọ.CụcBảovệMôitrường(EPA-EnvironmentProtectionAgency)cũngthựchiệnbướcđitươngtựđểkiểmsoátvấnđềsửdụngthuốctrừsâuvàchấta-mi-ăng.Trướcnguycơtầngozonebiếnmấtvìviệcsửdụngmộtsốhóachất“giếtozone”,cáccảnhbáoghibằngchữphảiđượcdántrênmọisảnphẩmcósửdụngnhữngloạihóachấtđộchạiđó.QuốchộiMỹcũngyêucầudánnhãncảnhbáocácsảnphẩmcóđường.DướithờiTổngthốngReagan,CụcQuảnlýAntoànSứckhỏevàLaođộngđãbanhànhbộTiêuchuẩnThôngtinHiểmhọa(HSC–HazardCommunicationStandard).Tấtcảcácchủsửdụnglaođộngđềuphảithamgiahuấnluyệnvàthựchiệnchươngtrìnhnày,theođó,họbắtbuộcphảithôngbáochonhânviênbiếtvềcácrủirotiềmẩntrongcôngviệcđanglàmhaysẽlàm.Quyđịnhnàylàmtăngđộantoànnơilàmviệcchongườilaođộng,màkhôngđòihỏinhàsửdụnglaođộngphảithayđổihànhvicủahọ,dùnhỏnhất.

Nhưngcũngcónhữngchếđịnhđượcthiếtkếđểphụcvụmụcđíchchínhtrịnhiềuhơnlàphùhợpvớicơchếthịtrường.Họkhôngcungcấpthôngtinchongườitiêudùng,màchỉnhằmthôngbáochocáccửtrivàđạibiểucủahọ.ChếđịnhnổitiếngnhấtloạinàylàĐạoluậtMôitrườngQuốcgiacủaMỹ,đượcbanhànhvàonăm1972.Mụctiêuchínhcủađạoluậtnàylàyêucầuchínhphủsoạnvàthôngbáonhữngthôngtincóliênquanđếnmôitrườngtrướckhichấpthuậnbấtcứdựánđầutưnàocóthểgâyảnhhưởnglớnđếnmôitrường.Mụcđíchchiasẻthôngtinlàkíchhoạtcơchếbảovệthôngquahoạtđộngchínhtrị,xuấtpháttừnhữngphánđoáncủachínhphủmộtkhitácđộngmôitrườngđượclàmrõ,hoặctừáplựcbênngoàilênmộtbộphậndânchúng-nhữngngườihiểurõcáctácđộngđó.Mụcđíchẩnsauđạoluậtnàylànếudânchúngphảnứngmạnh,chínhphủsẽbịáplựcvàphảiđưarahànhđộngbảovệmôitrường;ngượclại,nếungườidânthờơtrướcthôngtinđượccungcấp,chínhphủsẽkhônglàmgìcả.

MộtcâuchuyệnthànhcôngkhácvềyêucầutiếtlộthôngtinlàĐạoluậtvềQuyềnđượcbiếtcủacôngdânđốivớitrườnghợpkhẩncấp,đượcQuốchộiMỹthôngquavàonăm1986sauthảmhọaChernobylởUkraine.Banđầu,đạoluậtnàykhôngđượcthiếtkếđểtạoracáclợiíchmôitrường,màchỉlàmộtcôngcụtheodõithôngtinnhằmcungcấpchoCụcBảovệMôitrườngmộtkháiniệmvềnhữnggìđangdiễnratrênnướcMỹ.Nhưnghóaranólạilàmđượcnhiềuhơnthế.Thựcvậy,điềukhoảnbắtbuộccôngbốthôngtinDựtrữvàSửdụngNguyênliệuĐộchạilàthànhcôngrõràngnhấttrongtoànbộcácquyđịnhvềbảovệmôitrườngcủaHoaKỳ.Điềukhoảnnàyyêucầumọicôngtyvàcánhânphảibáocáochínhphủsốlượngcácloạichấtđộchạimàhọđangtồntrữhaysẽthảiramôitrường,vàcácthôngtinnàyđượccôngbốtrêntrangwebcủaCụcBảovệMôitrườngđểmọingườicóthểtiếpcậnmộtcáchdễdàngkhicần.Nhữngngườisửdụngcácloạihóachấtđộchạicũngphảibáocáochosởcứuhỏađịaphươngvềđịađiểm,chủngloạivàsốlượngcácloạihóachấtmàhọcấttrữ.Ngoàira,họphảicungcấpthôngtinvềcáctáchạitiềmẩnđốivớisứckhỏeconngười.

Thậtngạcnhiên,chỉquacúhíchyêucầucungcấpthôngtin,đạoluậtnàyđãmanglạinhữnglợiíchtolớnquaviệccắtgiảmmộtlượnglớnchấtthảinguyhạitrênkhắpnướcMỹ.Tạisao?

Lýdochínhnằmởcácnhómhànhđộngvìmôitrườngvàsức

mạnhcủacácphươngtiệntruyềnthôngđạichúng.Họluôngâyáplựcđốivới“nhữngkẻlàmbẩnmôitrường”bằngcáchtạoramột“danhsáchđen”đượccậpnhậtthườngxuyênvàcôngkhaitrướcbàndânthiênhạ.Lẽtấtnhiên,trênthựctếkhôngmộtcôngtynàothíchbịliệtvàodanhsáchnày,nếuhọkhôngmuốnhànghóacủamìnhbịtẩychay.Còncáccôngtysửdụngnhiềuhóachấtđộchạicũngtựđộngcắtgiảmsốlượnghaythànhphầncácchấtđótrongsảnphẩmcủahọ,hoặcthayđổicôngnghệđểtránhtrởthànhmụctiêucủadanhsáchnày.Đâyquảlàmộtvídụhoànhảovềhiệuquảcủacúhíchxãhội.

Nhântiện,cóbaogiờbạnđểývàtựhỏitạisaongàynayởnhiềukháchsạn,đặcbiệtlàởchâuÂu,kháchphảitramộttấmthẻnhựatrênđócóchìakhóaphòngvàokhehởđượcthiếtkếngaybêntrongcửađểbậtđènkhông?Đâylạilàmộtcúhíchthôngminhkháccótácdụngtiếtkiệmnănglượngvàtiếtkiệmchiphíchonhàkinhdoanhkháchsạn.Bởikhikháchrakhỏiphòng,họphảikhóacửa,nhưngtrướckhikhóacửahọphảilấytấmthẻrakhỏikhecắm,màlàmnhưthếlàhọđãtắttoànbộhệthốngđiệntrongphòng.Kếtquảlàchủkháchsạnkhôngphảithanhtoánhóađơntiềnđiệnchonhữngbóngđènhaymáyđiềuhòanhiệtđộđượcmởmàkhôngphụcvụaicả.

Tạisaobạnkhôngthiếtkếmộtcôngtắcthôngminhvớiquytắchoạtđộngtươngtựchongôinhàthânyêucủamìnhnhỉ?

Nhữngcúhíchbảovệmôitrườngđầythamvọng

Dướiđâylàmộtýtưởngthamvọnghơnnữa:Làmthếnàođểmọingườibiếtđượcmỗingàyhọđãsửdụngbaonhiêunănglượng?

CliveThompson(2007)nhậnranỗlựccủaCôngtyĐiệnlựcNamCaliforniatrongviệckhuyếnkhíchngườitiêudùngtiếtkiệmđiện,vàcảgiảiphápgầngiốngmộtcúhíchcủahọ.Nhữngcốgắngtrướcđâynhằmthôngbáochokháchhànglượngđiệntiêuthụbằngcáchgửiemailhoặctinnhắnđiệnthoạidiđộngkhôngmanglạikếtquảnhưkỳvọng.NhưngkhihọthayđổibằngcáchtraochokháchhàngAmbientOrb,tứclàmộtquảcầucótínhnăngchuyểnsangmàuđỏkhikháchhàngsửdụngnhiềuđiệnvàxanhkhiítđiệnthìmọichuyệnkháchẳn.

Chỉtrongvòngmộtvàituần,quảcầuAmbientđãgiúpcácgiađìnhtiếtkiệmđến40%lượngđiệnsửdụng.Màuđỏcủaquảcầuthuhútsựchúývàtạocảmgiácthúcbáchphảithựchiệnmộthànhđộng(đóchínhlàgiảmbớtmứctiêuthụđiện).Chúngtôinghĩphươngphápnàycònpháthuytácdụnglớnhơnnữa,nếuhọthaymàuđỏbằngnhữngâmthanhkhóchịukhilượngđiệntiêuthụvượtquángưỡngđịnhtrước.

NhưghinhậncủaThompson,vấnđềchínhnằmởchỗđiệnlàvôhình,khôngsờmóhaynhìnthấyđượcnênngườitakhôngthểbiếtkhinàohọdùngnhiềuhayít.Cáihaycủaquảcầulàlàmchonănglượngtrởthànhhữuhình.Nhấnmạnhtầmquantrọngcủathôngtinphảnhồi,Thompsonchorằngchúngtacóthểtìmracách“nhìn”thấylượngđiệnchúngtatiêuthụhàngngày,vàthậmchícóthểcungcấpnhữngconsốcụthểtrêncáctrangwebxãhội,chẳnghạnnhưFacebook.Khôngrõcóbaonhiêungườimuốncôngkhaihóalượngđiệnsửdụngcủamìnhvàchúngtôinghĩchưađếnlúcnhànướcbắtbuộcmọigiađìnhphảilàmthế,nhưngnếumọingườimuốnthamgiavàomộtcuộcthitiếtkiệmđiệnthìcólẽkhôngaiphảnđốicáchnày.Điểmnổibậtlànếuchúngtacócáchlàmcholượngđiệnsửdụngtrởthànhhữuhình,chúngtasẽhíchnhiềungườikháclàmtheo,vànhờđónănglượngđượctiếtkiệmmàkhôngphảiápdụngbiệnphápcắtđiệnluânphiênhaymộtmệnhlệnhhànhchínhcứngrắntừphíanhànước.

Tiếptheolàmộtýtưởngliênquan:cácchươngtrìnhtựnguyệnthamgiađượcthiếtkếđểtrợgiúpkhôngchỉcáccánhân,màcảcáccôngtylớnvànhỏ.Trongcácchươngtrìnhấy,nhànướckhôngyêucầubấtkỳailàmbấtcứđiềugì.Thayvàođó,họhỏixemcáccôngtycómuốntuântheomộtsốtiêuchuẩnnàođóđểtạoranhữngtácđộngtốtđốivớimôitrườnghaykhông.Ýtưởngcơbảnlàngaytrongthịtrườngtựdo,cáccôngtycũngthườngquênsửdụngnhữngcôngnghệtiêntiếnnhất,vàđôikhichínhphủcóthểgiúphọthuđượclợinhuận,trongkhivẫnbảođảmyêucầugiảmônhiễm.

Vídụ,vàonăm1991,CụcBảovệMôitrường(EPA)thựchiệnchươngtrình“Ánhsángxanh”,vốnđượcthiếtkếđểtănghiệunăngsửdụngnănglượng-mộtmụctiêuvừamanglạilợinhuận,vừarấtcólợichomôitrường.ThếlàEPAtiếnhànhkýkếtthỏathuậnvớicảcáctổchứcvìlợinhuậnvàphilợinhuận(trongđócócácbệnhviệnvàtrườngđạihọc).Thôngquacácthỏathuậnnày,cáccôngtycam

kếtthựchiệnnhữngcảitiếnvềhệthốngchiếusángtiếtkiệmđiện.Năm1992,EPAtiếnhànhmộtchươngtrìnhkháccótêngọiSảnphẩmVănphòngTiếtkiệmNănglượngnhằmkhuyếnkhíchsửdụngnănglượnghiệuquảhơn,tậptrungvàomáyin,máyphotocopy,máyvitínhvàcácthiếtbịsửdụngđiệnkhác.EPAđặtranhữngtiêuchuẩntiếtkiệmnănglượngvàchophépcáccôngtyđạtchuẩnđượcsửdụnglogo“NgôisaoNănglượng”củaEPA.Ngoàira,EPAcòntônvinhcáccôngtythựchiệntốtchươngtrìnhbằngcáchkhenngợihọtrêncácphươngtiệntruyềnthôngđạichúng,kèmtheonhữngphầnthưởnghayhuychươngghinhậnthànhtíchcủahọ.

MộttrongnhữngmụctiêucủaEPAlàlàmchomọingườithấyrằngviệcsửdụnghiệuquảnănglượngkhôngchỉtốtchomôitrường,màcòngiúpcảxãhộitiếtkiệm.Nhưngnhìntừkhíacạnhlýthuyếtkinhtếchuẩn,nhữngkhoảntiếtkiệmnhưthếkhôngnênđượcdựđoán.Đâylàlýdo:Nếucáccôngtythựcsựcóthểtiếtkiệmđượctiềntrongkhibảovệmôitrườngthìhọkhôngcầnchínhphủgiúphọcắtgiảmchiphí.Chínháplựccạnhtranhlàmchocáccôngtykhôngcắtgiảmchiphísớmbịmấtthêmtiền,vàbịloạirakhỏithịtrường.

Tuynhiên,trênthựctế,mọiviệckhôngphảilúcnàocũngdiễnrađúngnhưthế.Cácnhàquảnlýcôngtythườngrấtbậnrộnvàkhôngthểbaoquáttấtcảmọithứ.Đểthựchiệnmộtthayđổi,trướchếthọphảilàngườiđấutranhchosựthayđổiđó.Thếnhưngtronghầuhếtcáccôngty,ngườitakhôngchorằnglàmngườithúcđẩychínhsáchtiếtkiệmnănglượnglàconđườngđúngdẫntớichiếcghếgiámđốc,đặcbiệtkhinhữngkhoảntiếtkiệmchiphíchỉlàvụnvặtsovớitổngchiphíhoạtđộngcủadoanhnghiệp.Thếrồingườiđấutranhchotiếtkiệmđượcgiớithiệuvàophòngkếtoánnhờkhảnăngtínhtoánchiphígiỏi,thayvìvàovịtrígiámđốc.

Vềmặtlýthuyết,cácchươngtrìnhcủaEPAkhôngcótácdụng,nhưnghóarachúnglạithànhcôngtrongviệcthúcđẩysửdụngcáccôngnghệtiếtkiệmnănglượngvớichiphíthấp.Kếtquảlàcáccôngnghệmớiđócàngđượcsửdụngrộngrãihơn.Qua“Ánhsángxanh”,cácchươngtrìnhchiếusángtiếtkiệmnănglượngđượcchấpnhậnvàthựchiệnởrấtnhiềunơitrêntoànnướcMỹ.Chươngtrình“NgôisaoNănglượng”cũngdẫnđếnnhữngcảithiệnlớntrongvấnđềsửdụngnănglượnghiệuquả.Nhưvậy,chínhphủđãlàmđượctấtcảnhữngviệcnàykhôngphảibằngmộtmệnhlệnhhànhchính,màbằngmộtcúhíchrấtnhẹnhàng.

Thànhcôngcủacácchươngtrìnhnóitrênmanglạinhữngbàihọcgiátrịtronghoạtđộngbảovệmôitrường.Đốivớinhữngngườiđặcbiệtquantâmđếnvấnđềthayđổikhíhậu,bàihọclàrấtrõràng.Bấtkểchínhphủcóápdụngchínhsáchlấylợiíchlàmnềntảnghaykhông,nhưngbằngmộtcúhích,họcóthểkhuyếnkhíchsửdụngtiếtkiệmnănglượngvàquađógiảmkhíthảigâyhiệuứngnhàkính.Nhữngngườithihànhcôngvụnhànướcthườngkhôngđểýtấtcảmọiviệc,nhưngđôikhihọnắmtrongtaynhiềuthôngtinhữuíchvàcáccôngtycóthểhưởnglợitừđó.Kếtquảlàhọkhôngnhữngcóthểlàmtốt,màcònlàmmộtcáchxuấtsắc.

Nhữngngườitheochủnghĩagiatrưởngtựdoluônquantâmđếntựdo.Họnhậnthứcrấtrõràngtrướcnhữnghànhđộngngăncảnconngườithựchiệnquyềntựdotheocáchriêngcủahọ.Cómộtvàicúhíchkhôngtốt,hoặckhôngđượcđónnhận,nhưngtấtcảchúngtasẽđượchưởnglợinếumộtvàingườiđượcphépthửqua.Trongnhiềulĩnhvực,chúngtathựcsựmuốntạoraquyềntựdolựachọn.

Chúngtađãkhámphámộtvídụđángchúývềvấnđềbảovệmôitrường.Chínhphủnhiềunướcđãvàđangnỗlựcbảovệmôitrườngbằngnhữngluậtlệcứngrắntrêncơsởmệnhlệnhvàkiểmsoát.Cácbiệnphápnhưchophépmuabánhạnngạchxảthải,quyềnxảthảihaytạoracácthịtrườngmớiđượcxemlàmangtínhtựdohơnnhiều.Tronglĩnhvựcnày,việctăngquyềntựdosẽmanglạikếtquảlớn.Bỏquayếutốchínhtrị,cácgiớichứccóthẩmquyềnvàcảngườidânđangủnghộchínhsáchmuabánquyềnxảthảinhưmộthànhđộngthiếtthựctrướchiểmhọabiếnđổikhíhậu.

Tiếptheo,chúngtasẽchuyểnsangbavấnđềđanggâytranhcãimạnhhơnnữa.Chúngtôiủnghộviệcmởrộngquyềntựdolựachọntronggiáodục,trêncơsởlýluậnrằngthiđualàđộnglựctốtchobọntrẻ.Chúngtôicũngmuốngiatăngquyềntựdochobệnhnhânvàbácsĩ.Cụthểlàchúngtôimuốntăngkhảnănghọgiaokếtvớinhau.

Năm1944,TổngthốngFranklinD.Rooseveltđãđưa“quyềnđượchưởngmộtnềngiáodụctốt”vàođạoluậtđượcônggọilà“ĐạoluậtthứhaivềQuyềnConngười”đểthúcđẩyansinhxãhộivàphùhợpvớinềndânchủhiệnđại.ĐasốdânMỹtinrằngconemhọcóquyền

thừahưởngmộtnềngiáodụctốt,theomộtcuộctổngđiềutratoànquốctạithờiđiểmđó.Nhưngrồicuộcđiềutrakhôngmanglạikếtquảnàovìngườitanhậnrahọcầnphảilàmgìmớicóđượcquyềnđó.

LựachọngiáodụctrởthànhmộtvấnđềgâyphâncựcmạnhmẽtrongchínhtrườngMỹ.TheonhàkinhtếhọctựdoMiltonFriedman,cáchtốtnhấtđểcảithiệngiáodụclàthôngquacạnhtranh.Nếucáctrườnghọccạnhtranhvớinhau,bọntrẻsẽlàngườihưởnglợivànhữngngườikémmaymắnnhấtcũngcócơhội.Cácgiađìnhkhágiảđãcólựachọngiáodụcchoconemhọtạicáctrườngtư.Nếuchúngtatraochochamẹnhữngtấmphiếutựchọntrườngthìnhữngđứatrẻxuấtthântừcácgiađìnhnghèokhógầnnhưsẽcócơhộingangbằngvớinhữngđứatrẻconnhàtrunglưuhoặcquýtộc.Vậybọntrẻnghèocónênđượctraoquyềnlựachọnhọchànhngangbằngvớibọntrẻcóđủđiềukiệntàichínhhaykhông?

NhữngngườiphêphánnóirằngmộtchínhsáchnhưthếsẽtấncôngvàohệthốngtrườngcôngvốnlàmchonướcMỹtrởnênvĩđại.Họerằngcáctrườngcônglập,vốnphụcvụđadạngngườihọcvàchohọcócơhộihọctậpngangnhau,sẽmấtcảngườihọclẫntiềnbạc.Đólàchưakểchếđộphiếutựchọntrườngrốtcuộclạilàmộtkhoảntrợcấpdànhchonhữnggiađìnhcóđủkhảnănggửiconemmìnhtheohọcởnhữngtrườngtưtốtnhất.Vàđiềutệnhấtlàcáctrườngcôngchỉnhậnđượcnhữnghọcsinhbịcáctrườngtưtừchối.

Lànhữngngườitheochủnghĩatựdo,chúngtôisẵnsàngủnghộkháiniệmlựachọntrườnghọc,vìtựdolàmộtýtưởngtốtvàcạnhtranhsẽgópphầncảithiệnchấtlượnggiáodục.Nhưngnhiềulựachọnhơncótốthơnkhông?Từnhữngnăm70,nhiềuthànhphốtrênkhắpnướcMỹđãthíđiểmnhữngchươngtrìnhlựachọnkhácnhau,vàkếtquảchothấycácchươngtrìnhgiáodụctựdolựachọnkhôngphảilàloạithuốctrịbáchbệnh,màchúngchỉnângcaokếtquảhọctậpcủahọcsinh.CarolynHoxby,mộtnhàkinhtếhàngđầu,từngphântíchcácchươngtrìnhgiáodụctruyềnthốngvàtựchọnpháthiệnrarằngkhicạnhtranh,cáctrườngcônglậpđạtnhiềuthànhquảhơntrênmỗiđô-lachitiêu,chưakểhọcsinh“lớpdưới”,tứclàconemcácgiađìnhthunhậpthấpvàhọcsinhcáccộngđồngthiểusố,luônđạtkếtquảhọctậpcaonhất.

Mặcdùkếtquảchothấyviệcchọntrườngcótácdụngtốt,chúng

tôitinrằngchúngtacóthểgặtháinhiềuthànhcônglớnhơnbằngcáchhỗtrợphụhuynhchọntrườnggiúpconemmình.Bởivì,rấtnhiềuchamẹchỉđơngiảnchọntrườngtheomặcđịnh(dùkhôngphảiluônluôn,nhưngthườngthìhọchọncáctrườnggầnnhà)màkhôngcânnhắcđếncácyếutốkhác.Vìtánthànhviệcchọntrườngnênchúngtôimuốnnhấnmạnhvàophầnquantrọngnhấtcủavấnđềnày.Đólàlàmthếnàođểgiúpchamẹđưaranhữngquyếtđịnhđúngđắnthaychoconemmình.

HãyxemtrườnghợpcủathànhphốWorcester,Massachusetts.Năm2001,TổngthốngBushkýĐạoluậtLiênbangcótêngọi“Cơhộihọctậpchomọitrẻem”vớimụcđíchtăngcườngđộtincậycủahệthốngtrườngcônglậpbằngcáchđặtracáctiêuchuẩnthicửbắtbuộc.(Chúngtôixinkhôngbànđếnrấtnhiềucâuhỏigâytranhcãixungquanhđạoluậtnày).

Năm2003,có12trongsố50trườngcôngtạiWorcesterđượcxácđịnhlà“cầncảitiến”tronghainămliêntiếp,và5trường-trongbanămliêntiếp.Mùahènămấy,có4.700họcsinh,tứclàkhoảng1/5tổngsốhọcsinhcủatoànWorcester,nằmtrongdiệnchuyểnđổivà1.800họcsinhcóquyềnnhậntiềntàitrợcủachínhphủliênbangquacácchươngtrìnhgiáodụcbổsung.Nhưngtrongsáuthángsauđó,chỉcómộthọcsinhchuyểntrườngvàhaihọcsinhnhậntiềntrợcấpcủachínhphủ!

CácquanchứcWorcesterlànhữngngườiđầutiênphảichịutráchnhiệmvềkếtquảnày.Sựthậtlàcáctrườngcôngđãthôngbáođếnchamẹhọcsinhtạicáctrường“dướitrungbình”vềquyềnlựachọncủahọtheođạoluậttrên,nhưnghọcũngdínhvàocáimànhàkhoahọcchínhtrịWilliamHowellgọilà“làmnảnlòngmộtcáchthânthiện”,nghĩalàlàmchocácbậcphụhuynhngầnngạitrongviệcthựchiệnquyềnlựachọncủahọ.Cácgiớichứchọcđường(trườngcông)đãquánhấnmạnhvàotừ“dướitrungbình”vànhữnghạnchếcủacáctiêuchuẩnđánhgiáhọcsinh,rằng“khoảngcáchbiệt”trongkiếnthứccủahọcsinhcóthểlàmtrườngkháckhôngnhậnconemhọ,vàhọ

vẫnđangcốgắngcảithiệnmọithứởtrườngmình.

Cònnhữngngườikhôngnaonúnglạinhậnthấythựchànhquyềnlựachọnđólàmộttiếntrìnhtẻnhạtgồmrấtnhiềugiaiđoạn.Đầutiên,chamẹphảiđếngặphiệutrưởng(chỉvàingườilàmchuyệnđó).Kếđến,họphảidựmộtcuộchọptạitrungtâmthôngtincủatrường.Vịgiámđốctrungtâmvềsauxácnhậnchỉcóhaiphụhuynhtớidự.Tạicuộcgặp,cácquanchứcgiáodụcthànhphốlạinhấnmạnhlầnnữarằngkhôngphảitấtcảcáctrườnghợpchuyểntrườngđềuđượcchấpnhậnvàhọkhôngchắcsẽcóxeđưađónchohọcsinhởxa.Đólà“màndạođầu”trướckhiphụhuynhđiềnvàođơnxinchuyểntrường.Tệhơnnữa,vìcơquangiáodụcthànhphốkiểmsoátquyềntiếpcậnthôngtinhọcsinh,chonêncácdịchvụgiáodụchaytổchứckhảothíkhôngthểtiếpxúcđượcvớihọcsinh,nếukhôngcósựchophépcủacơquannày.

Cácbậcchamẹbìnhthườngbiếtrấtítvềtrườnghọccủaconcáihọ,nóigìđếncáctrườngkhác.Khảnănglàhọlàmtheođịnhkiếnhaytiềmthứccủamình,hoặcđưaranhữngquyếtđịnhkém.Vấnđềnằmởchỗthúcđẩyquyềntựdolựachọnthựcsự,chứkhôngphảitraochohọquánhiềulựachọn,vàđặthọvàohoàncảnhthuậnlợiđểchọnnhữnggìtốtnhấtchoconemmình.

ỞCharlotte,NorthCarolina,phụhuynhthườngnhậnđượcmộtcuốnsáchnhỏkhoảng100tranggiớithiệuvề190trườnghọc,đượcchínhđạidiệncủacáctrườngviếtrađểnhấnmạnhnhữngđiểmmạnhcủatrườnghọ.Quyểnsáchnàykhôngcóthôngtinvềđịađiểm,điểmsốhayđiểmtrungbìnhcủahọcsinh,mứcchuyêncầnhaythànhphầndântộc–tấtcảnhữngthôngtinnàyđềucósẵntrêntrangwebcủachínhquyềnthànhphố.Thayvàođó,nhânviêngiáodụctạicáctrungtâmđăngkýđượcchỉthịphảigiảithíchtrướcnhữngcâuhỏinhư“Trườngnàotốtnhất?”,vàhọphảitrảlời:“Điềuđótùythuộcvàotừnghọcsinh”,đồngthờikhuyếnkhíchphụhuynhtrướchếtnêntraođổivớiconemmìnhxemnhucầuthựcsựcủachúnglàgìrồimớiquyếtđịnhchọntrườngnào.

MộtthínghiệmđượctiếnhànhtạiCharlottechothấylựachọncóthểđượccảithiệnnhờthôngtintốthơnvàđơngiảnhơn.Charlottetraochochamẹhọcsinhmộtdanhsáchnhiềutrườngkhácnhauđểlựachọnbêncạnhmộttrườngmặcđịnh.Cácbậcphụhuynhthunhậpthấpcókhuynhhướngxemnhẹchấtlượngtrườnghọchơncác

phụhuynhkhágiả,vìthếítkhihọđăngkýchoconemmìnhvàocáctrườngchấtlượngcao.Nhưngkhiđượctraochomộtdanhsáchtênviếttắtcủacáctrường,trongđóghirõđiểmtrungbìnhcủahọcsinh,họcsinhđăngkýđượcnhậntheođiểmsốtừcaoxuốngthấp…thìcácphụhuynhcómứcthunhậpthấplạichọnnhữngtrườngchấtlượngcaohơnnhiều.Đólànhữngtrườngcóđiểmtrungbìnhcaohơn70%sovớicáctrườnggầnnhàmàhọđãchọntrướcđó.Thựctếlàkhibọntrẻđượcchuyểnsangtrườngchấtlượnghơn,họclựccủachúngcũngđượccảithiệnrõrệt.

Mộtkiếntrúclựachọntốtcóthểgiúpcácbậcphụhuynhđạtđượcđiềuvốnthuộcvềlợiíchcủabảnthânhọ.Nhàkiếntrúccũngcóthểlàmgiảmnhữngxungđộtlợiíchtiềmẩngiữacácbậcchamẹcóđiềukiệnvàkhôngcóđiềukiện,giúphọthuậnlợitrongquátrìnhlựachọn.

Bấtchấpsựchúýcủadưluậnquacácphươngtiệnthôngtinđạichúng,cácchươngtrìnhlấynguyêntắcthịtrườnglàmtrọngnhưphiếuchọntrườngvẫnđượcđưarachohọcsinhtrêntoànnướcMỹ.Mộtphươngáncóthểthaythếkháclàchínhsáchlựachọncókiểmsoát,rađờitừnhữngphánquyếtcủatòaántrongnhữngnăm70vềvấnđềcấmphânbiệtchủngtộckhisửdụngxebuýt.Mụcđíchlàđểtiếptụcmởrộngcơhộichomọihọcsinhđềucóđượcmộtchỗhọcởmộttrườnggầnnhàhaytrườngcóanhchịemruộtđangtheohọc,đồngthờivẫnchocácemlựachọnđăngkývàomộttrườngkhác.

CácnhàquảntrịgiáodụcBostonđãnhờđếnmộtthuậttoánmáytínhđểphânbổtốiđahọcsinhvàocáctrườngtheonguyệnvọngthứnhấtcủahọ,trongkhivẫnbảođảmquyềnưutiênchocáchọcsinhcónhàgầntrường.ThậtkhónóicóbaonhiêutrườngsửdụngphươngphápcủaBoston,bởivìcácnhàquảntrịkhôngphảilúcnàocũnggiảithíchcácchínhsáchlựachọncókiểmsoátmộtcáchchitiết.Tuynhiên,mộtvàithànhphốlớnđãmượnthuậttoánđóđểgiảiquyếtvấnđềcủamình,nhưDenver,Tampa,Minneapolis,LouisvillevàSeattle.(Nếuhaihọcsinhcùngđăngkývàomộttrườngvàhọchỉcònmộtchỗ,SeattlevàLouisvilleđãápdụngquytắclựachọndựavàoyếutốchủngtộc,mộthànhđộngbịTốicaoPhápviệnHoaKỳtuyên

bốvihiếnvàonăm2007).

Làmphùhợpnguyệnvọngthứnhấtvớisốlượnghọcsinhcaonhấtxemracóýnghĩa,ngoạitrừmộtvấnđề.ViệcchọntrườngtheophươngphápBostonhóaralạilàmộttròchơichiếnlượcrấtphứctạp,trongđóngườichiếnthắngnhậnđượcnhiềubổnglộc.Vậylàmthếnàođểthắng?Họnóidối,dùchỉmộtchútthôi.Cácnhàkinhtếhọcgọiđólà“sựbiếutặngsaivềmặtchiếnlược”.

Cómộtlýdotoánhọc(vàphứctạp)giảithíchtạisaonóidốilàmộtcáchhiệuquảtrongphươngphápBoston,nhưngđểcómộtnhậnthứcthấuđáo,bạnhãytưởngtượngrằngviệcđăngkývàotrườngcaođẳngvàđạihọcbấtngờđượcvậnhànhtheomộtchínhsáchlựachọncókiểmsoátởtầmquốcgia.CáctrườngtêntuổinhưHarvardvàStanfordsẽtiếpnhậnmộtlượngđơnđăngkýcựclớnvàcácsinhviênđịaphươngđượcđốixửưutiên.Cólẽviệchọccủaconcáibạnkhiđóchỉtrôngnhờvàomaymắnkhônghơngìtròxổsố.(Đếnđây,bạncònnghĩnhàcửaởCambridgevàPaloAltođắtđỏnữahaykhông?NếuviệcbạnmuamộtbấtđộngsảnbảođảmchoconbạnmộtchỗtrongtrườngHarvardhoặcStanfordthìsao?).Cácbậcphụhuynhkhônngoan,nhữngngườikhôngsốngởCambridgenhưngluônmơướcchoconđihọcHarvardtừthờichúngcònmặctãmớithấysựphùphiếmcủaviệcđưalựachọnđóthànhnguyệnvọngmột.PhươngphápBostonlàtuyểnđượctheonguyệnvọngmộtcàngnhiềucàngtốt,vìthếkhimỗibậcphụhuynhthậtthànhấtcủanướcMỹđềuxemHarvardlànguyệnvọngđầutiêncủaconemmình,họacócưdânCambridgemớicóthểngủngon!

Thayvìcốnắmbắtnhữngcơhộingoàitầmtay,cácbậcphụhuynhngoàiCambridgecóthểchọnnguyệnvọngthứnhấtởcáctrườngítnổitiếnghơn,nhưDartmouthhayCornell,nơicóíthọcsinhđượchưởngquyềnưutiênhơn.TheophươngphápBoston,nhữngchamẹchọntrườngtheonguyệnvọnghai,nguyệnvọngbasẽmấtchỗvàotaynhữngngườichọnđólàmnguyệnvọngmột-điềunàylàmchoviệcchọnnguyệnvọngmộtởcáctrườngcótỉlệchọicaotrởnênđầyrủiro,nếuconemhọchỉcóquyềnưutiênởmứcthấp,vàhoàntoànphícôngvôích,nếuhọchọnđólàmnguyệnvọnghaihayba,vìkhảnăngđượcnhậnhầunhưsẽbằng0.

KhiphươngphápBostonrađời,cólẽkhôngaiđểýđếnchiếnlượcnày(thựcra,chỉvàingườilàhiểuđượcthuậttoánphânbổhọc

sinhtheothứtựnguyệnvọng).

Nhưngtheothờigian,nhiềubậcphụhuynhbắtđầunghiệmranhữngcáchkhônngoancóthểgiúphọđạtmụcđích.Cũngkhôngmấyngạcnhiênkhicácbậcchamẹcóhọcthứcvàgiàucónắmtrongtaynhữngmốiquanhệxãhộirộnglớn(lànhữngmạnhthườngquânkhác)lànhữngngườiđầutiênpháthiệnranhữngkỹthuậtnày.Họlàmtốthơncácbậcchamẹhọcsinhkhác,nhữngngườichỉbiếtchọnmộttrườngcóquáđônghọcsinhđểđăngkýlàmnguyệnvọnghaichoconemhọ(màkhôngbiếtrằngđólàmộtsailầmtồitệhơnnữa).Aibiếtđượcbaonhiêutrongsốconemhọbịhấtkhỏiconđườngchạyđuavàonhữngngôitrườnghạngnhấtvìlựachọnđó?

PhươngphápBostonđếngiờvẫncònđượcápdụngđâyđótạiMỹ,nhưngkhôngphảiởBoston!Năm2003,mộtnhómcácnhàkinhtếhọcdẫnđầulàAlRothcủatrườngHarvardđãchỉranhữngvấnđềnàychocácnhàquảntrịgiáodụccủaBoston-nhữngngườibanđầurấtcóýthứcvềviệcmìnhlàm.Saukhiđểcácnhàkinhtếhọcmòmẫmphântíchchánchêhàngđốngdữliệunộibộ,cácnhàquảntrịgiáodụcmớibịthuyếtphụcbởisựsailầmtrongphươngphápmàhọtừngđưara.

Đáplại,họchấpnhậnmộtcơchếlựachọnmớicủacácnhàkinhtếhọc,tứclàlấychiếnlượclàmtrọngtâm.Cơchếnàykhông“trừngphạt”chamẹhọcsinhlànhữngngườikhôngsắcsảotronglựachọncủamình,màchophéphọdànhthờigianthamquantrườnglớpvàlàmquenvớigiáoviên,hơnlàướctínhtỉlệchọicủatừngtrường.Ngượclại,cácnhàquảntrịgiáodụccũngkhôngphảiđoánmòvềcáctiêuchíchọntrườngthựcsựcủaphụhuynhđểsửađổichínhsáchchophùhợp.

Kiếntrúclựachọntốtkhôngcầnphảibắtnguồntừmộtvịgiáosưuyênbácvàmộtthuậttoánmáytínhmạnhmẽ,màcóthểlàsảnphẩmđầytrítuệcủamộthayhaigiáoviêntỉnhlẻ.ỞSanMarcos,Texas,cómộtgiámthịhọcđườngvàmộtnhàquảntrịtừngtìmkiếmmột

phươngpháphiệuquảđểthuhútthêmcáchọcsinhgốcLa-tinhởSanMarcosvàocáctrườngcaođẳng.VàhọđãtìmđượcmộtcúhíchđơngiảnvàhiệuquảđếnmứcnópháttánnhanhhơncảtốcđộlantruyềnmộtcliphấpdẫntrênYouTube.(Vâng,hơiquálời,nhưngđạiloạigầnnhưvậy).Cúhíchthếnày:ĐểtốtnghiệptrườngTrunghọcSanMarcos,họcsinhphảihoànthànhđăngkýhồsơvàotrườngCaođẳngCộngđồngAustinlâncận.Vìthứduynhấtcầncóđểvàocaođẳnghayđạihọclàtấmbằngtốtnghiệpphổthôngtrunghọcvàđiểmsốcủamộtbàikiểmtratiêuchuẩn,nênviệcnộphồsơđăngkýđúngquyđịnhđồngnghĩavớiviệcđượcchấpnhận.

ỞSanMarcos,cáctrườnghoạtđộngtheomộtngânsáchchặtchẽvà2/3họcsinhcủahọkhôngbaogiờhọclêncaohơn.Vịgiámthịhọcđườngnọkhôngtìmđượckhoảntàitrợnàotừbênngoàiđểtriểnkhaiýtưởngnày,thếlàbàđềnghịcácthầycôgiáovàtrườngcaođẳnghỗtrợ.Họcsinhđượcdồnvàohộitrườngsaugiờhọcđểgặpgỡcácnhàtưvấnhướngnghiệpcủatrườngcaođẳng.Thậtkhônngoan,cácnhàtưvấnkhônghềcốgắnggieovàođầucácemhọcsinhvềsựcaocảvàniềmtựhàocủagiáodục.Thayvàođó,họhớphồnhọcsinhbằngbiểutượngkhaokhátchungcủatuổimớilớn:xehơi.Họnóivềkhoảnchênhlệchtrongthunhậpmàmộtsinhviêntốtnghiệpcaođẳngkiếmđượcsovớimộthọcsinhchỉmớitốtnghiệptrunghọc.Rằng,điềuđócũnggiốngnhưsựkhácnhaugiữamộtchiếcMercedesvàmộtchiếcKIA.Kếtiếp,họchohọcsinhthithửđầuvàocaođẳngbằngmộtbàikiểmtrachuẩn.Rồihọcungcấpthôngtinvềhọcphí,họcbổng,đồngthờimờicácnhàtưvấnvềthuếđếnnóichuyệnvớichamẹhọcsinhvàobuổigặpgỡcuốituần.

Cuốicùng,cúhíchđãtạoranhữngkếtquảngoàisứctưởngtượng.Từnăm2004đến2005,tỉlệhọcsinhtrườngTrunghọcSanMarcosvàocáctrườngcaođẳngcủaTexasđãtăngtừ11%lên45%.Hiệnnay,cóhơn45%trongtổngsốcáctrườngtrunghọctạibangTexasđangápdụngphươngphápnàyvànhiềutrườngkhácởFloridavàCaliforniacũngthiếtlậpnhữngmôhìnhkhuyếnhọctươngtự.TạiMaine,mộtnhàlậpphápcủabangnàythậmchícònmuốnbanhànhmộtđạoluậtbắtbuộchọcsinhnămcuốicáctrườngtrunghọcphảinộpđơnvàoítnhấtmộttrườngcaođẳngmớiđượcxéttốtnghiệp.

Chúngtavừađiquarấtnhiềulĩnhvựckhácnhautrongkhuônkhổcóhạncủacuốnsáchnày.MiltonFriedmanđãđúngkhinóirằngítnhấtvềmặtlýthuyết,chọntrườnglàmộtýtưởngxuấtsắc,bởinó

tăngquyềntựdovàđưaramộtcamkếtthựcsựtrongvấnđềcảicáchgiáodục.Tấtnhiên,côngcuộccảicáchphảiđượcđánhgiábằngthựctế,chứkhôngphảidựatrênlýthuyết.Maymắnthay,nhữngbằngchứngđángtincậychothấyviệcchọntrườngđãmanglạirấtnhiềuhứahẹntốtđẹp.

Vấnđềchủyếuvàmốiquantâmlớnnhấtcủachúngtaởđâylàcóphảiđiềugìđúngtrongđầutưcũngđúngtronggiáodục?Khônglấygìbảođảmrằngtạorathậtnhiềulựachọnthìcácbậcphụhuynhsẽcónhữngquyếtđịnhkhônngoan.Cáctrườngcầnđặtchamẹhọcsinhvàovịthếphảisuynghĩthấuđáokhilựachọnvàthựchiệnquyềntựdocủahọ,hơnlàdựavàocácmặcđịnhcósẵn.Cảphụhuynhlẫnconemhọcầncónhữnglợiíchđúngđắn.CâunóicủacốTổngthốngFranklinD.Roosevelt“MọicôngdânHoaKỳđềucóquyềnđượchưởngmộtnềngiáodụctốt”khôngphảilàmộtphầncủaHiếnphápMỹ,nhưngđãtrởthànhmộtcamkếtvănhóamàchỉmộtvàicúhíchđơngiảncũngcóthểtạoranhiềuthuậnlợichotrẻem,giúpcácemđượcnhậnđầyđủquyềnđó.

Chương12NÊNCHĂNGBUỘCBỆNHNHÂN

MUAVÉSỐ?Cứsaumỗikỳbầucử,vịtổngthốngđắccửlạicôngbốnhữngkế

hoạchcảicáchhệthốngchămsócytếdànhchohàngchụctriệungườiMỹmàchínhsáchbảohiểmytếcủaMỹbỏsót.Trongdàihạn,nhữngkếhoạchnhưthếrấtkhóthiếtkế,vìmộtlýdođơngiản:chămsócsứckhỏecộngđồnglàhoạtđộngrấttốnkém.TốnkémmộtphầnvìngườiMỹluônmuốntiếpcậnnhữngdịchvụtốtnhất:bácsĩgiỏinhất,bệnhviệntốtnhất,thuốctốtnhất,thiếtbịchữatrịvànhàandưỡngtốtnhất.

Tấtnhiên,chúngtacóthểkiểmsoátphầnchichămsócytếtrongkhảnăngcủamìnhbằngcáchthayđổilốisốnghaychỉsửdụngnhữngsảnphẩmhaydịchvụytếthựcsựcầnthiết.Hoặcnếumuabảohiểmytế,chúngtachỉmuanhữnggóibảohiểmthựcsựcóíchđốivớinhữngbệnhcóthểnguyhiểmđếntínhmạng,chứkhôngmuatrọngóichocảnhữngbệnhcóxácsuấtthấp,nhưngmứcphícao.Tuynhiên,cómộtsảnphẩmmàmọikháchhàngsửdụngdịchvụytếởMỹbắtbuộcphảimua,dùmuốnhaykhông:quyềnkiệnbácsĩvìtắctrách!

Vấnđềchínhởđâylàbệnhnhânvàbácsĩphảiđượctựdothỏathuậnvớinhauvềquyềntrên.Nếungườibệnhmuốnkhướctừquyềnkhởikiệnbácsĩ,họphảiđượcphéplàmđiềuđómộtcáchdễdàngnhất.Tăngquyềnlựachọnnhưthếmớibảođảmsựcôngbằnggiữangườiđiềutrịvàngườiđượcchữatrị(vốnkhôngbiếtmìnhđượcchữanhưthếnàovàsốngchếtrasao,ngoàiniềmtinvôđiềukiệnvàokiếnthứcvàchuyênmôncủabácsĩ).Ngoàira,điềunàycòngópphầncảithiệncácvấnđềytếmàcảxãhộiđanggặpphải.

Nghecóvẻlạlùngkhinóirằngchúngtađi“mua”quyềnkhởikiện.Hẳnnhiênquyềnnàykhôngphảilàmộtphầntrongmộtđạoluậtnàođóvềbảohiểm,nhưngrõràngnócógiácủanó.Bạnthửsosánhmộthợpđồngbảohiểmsứckhỏevớimộthợpđồngbảohiểmvậtchất,nhưxeô-tôcủabạnxem!Nếubạnchọnmộtkhoảnkhấutrừ

nhỏ,chẳnghạn100đô-la,bạnsẽphảiđóngmộtkhoảnphílớnhơnsovớikhibạnchọnmộtkhoảnkhấutrừlớn,chẳnghạn1.000đô-la.(Máchnước:luônluônchọnkhoảnkhấutrừlớnnhấtcóthểtrongkhảnăngcủabạn,vìnhưthếxétvềdàihạn,bạnsẽtiếtkiệmđượcrấtnhiềutiền).Tuynhiên,cácnhàbảohiểmthườngkhôngđểbạnmuatheomónnhưkhibạnđiănnhàhàng,vàthườnghạnchếtốiđaquyềnkiệntụngcủabạn,nếuchẳngmayhọlàmmọithứđảolộn!

Điềulạnữakhichúngtamuaquyềnkiệnlàmộtsựthậtrấtđơngiản:kháchhàngcủanhiềungànhkinhdoanhkhácnhauthườngphảitrảgiácaođểgiữquyềnkiệncáccôngty.NhàkinhtếhọcđượcgiảiNobelnăm1982,GeorgeStigler,từngviếtmộtbàibáosâucayvàhàihướcvềmộtthếgiới,trongđósinhviêncóquyềnkiệngiáosưnếuhọdạysinhviênnhữngkiếnthứcvớvẩn.Cácvịgiáosưđángkínhcủachúngtanhúnvaicườikhẩytrướcýnghĩnày,nhưngbạnhãytưởngtượngxemviệchọchànhsẽđắtđỏnhưthếnào,nếucáctrườngđạihọcvàgiáoviênphảimuabảohiểmchohànhvicungcấpkiếnthứcsaicủamình!Việchọchànhkhôngchỉtrởnênquátốnkém,màcònmấtđihiệuquảrấtnhiềuvìcácgiáosưsợgặprủiro,vàsợbịkiệnratòa.Tuynhiên,erằngsẽkhôngnhiềutrườngdámápdụngcúhíchtrongmơnàycủaStigler.

Tươngtự,nhiềubệnhnhânvàcácnhàcungcấpdịchvụchămsócsứckhỏecólẽsẽrấtvuikhigiaokếtloạibỏquyềnkiệnbácsĩvìsựvôtráchnhiệmcủahọtrongmộtsốtrườnghợp.Đáplạiviệckhướctừquyềnđó,bácsĩ,bệnhviệnhayhãngbảohiểmsẽđềnghịbệnhnhânmộtmứcgiáthấphơn.Vàingườichấpnhậnmứcgiánàyvàtựgánhlấyrủiro.Mộtsốngườikháctừchốiquyềnnày,thayvàođóhọmuabảohiểmthânthể.Nhưngnhữngsắpđặtnhưthếkhôngcósẵnchongườibệnh,vìtòaántừlâuđãtuyênbốrằngviệckhướctừquyềnkiệnbácsĩtrongtrườnghợpchữatrịsailàkhôngthểthihànhđược,vìđiềuđó“đingượctinhthầnchínhsáchcông”.Cácquyđịnhnhưthếđingượcvớichủnghĩatựdo:chúngtướcbỏquyềntựdohợpđồngđốivớinhữnggìcácbênthấythỏađángmàphápluậtkhôngcấm.

Đốivớibệnhnhân,nhữngquyđịnhnàycóvẻtốtđẹpvàlàmộthìnhthứchiệuquảđểbảovệhọ.Chúngtasẽsớmquaylạivấnđềbảovệnày,cònhiệngiờhãylưuýrằngkhôngphảilúcnàobạncũngchiếmlợithếkhimuaquyềnkhởikiện.Giảsửmọingườicóquyềnkhởikiệncácnhàlàmtócnếubịhọlàmhưtóc,khiđógiámộtlầncắttócchắcchắnphảităngthêmítnhất50đô-la!Tạisao?Vìnhưthếcác

hiệulàmđẹpmớiđủkhảnăngmuabảohiểmđểmàbồithườngchobạn17triệuđô-lamỗikhihọ“tặng”bạnmộtcáiđầunhamnhở.Liệubạncómuốntiếtkiệm50đô-lamỗilầncắttócbằngcáchtừbỏquyềnkiệntụngnàykhông?Haybạntứcgiậnvìbịngăncảnthựchiệnquyềnnày?

Vâng,chúngtôibiếtmọisựsosánhđềukhậpkhiễng,nhưngnhìnxem,cảkháchhàngytếlẫnnhữngngườiđóngthuếtạiMỹhiệnphảiđóngtiềnđểcóthểkhởikiện85.000vụhàngnămxoayquanhnhữngsailầmcủacơquanytế.Nhữngvụkiệntụngnàytiêuphítừ11đến29tỉđô-lamỗinăm.Phầnchiphísửasaitạicácbệnhviệnchiếmkhoảng5-9%tổngchiphíhoạtđộngcủahọ,cónghĩalàchiphípháplýkhôngbiếttựbaogiờđãtrởthànhmộtbộphậnquantrọngtrongchiphícủahệthốngchămsócytế.Tấtnhiên,cácconsốtrêncóthểgâytranhcãi,nhưngkhôngainghingờrằnghàngtỉđô-lađãđượcchirađểmuabảohiểmnhằmnétránhtráchnhiệm.Thậtvậy,nhiềubácsĩphảichiđến100.000đô-la,hoặcnhiềuhơn,đểmuacáchợpđồngbảohiểmtráchnhiệmhàngnăm,vàmộtphầntrongsốđóđượctínhvàohóađơnkhámchữabệnhcủabạn!

Đólàchưakểcácloạichiphíẩnmàbạnkhôngthểnhìnthấyhoặckhôngthểbiết.Vídụ,nhiềubácsĩthíchchothuốcmạnhnênkênhữngloạithuốc“vượtcấp”,đắttiềnmộtcáchkhôngcầnthiếtmàkhôngxemxétnhữngphươngánkháccólợihơnchongườibệnh,cảvềmặtsứckhỏelẫntàichính.Mộtloạichiphígiántiếpkháclànhữngbáocáosaisótkhiđiềutrịtrongbệnhviệnvàgiữacácnhàbàochếthuốc.Đángthấtvọng!

Thoạtnhìn,dườngnhưbệnhnhânđượchưởnglợitừquyđịnhchịutráchnhiệmtheokếtquảđiềutrị.Nếuhọbịyêucầukhướctừquyềnkiệnbácsĩ,liệuhọcónhậnđượcsựđiềutrịtốthơn?Liệuhọcóphảihysinhmộtquyềnlợiquantrọngmàkhôngđượcnhậnlạigìcả?Điềunàytùythuộcvàongữcảnhkhikhông-có-quyền-kiện-tụngxảyra.Nhiềubệnhnhânkhôngmuốntrảthêmchiphíchobácsĩđểhọ“bántráchnhiệm”chocáccôngtybảohiểm,nênhaibênthỏathuậnvớinhauđểcómộttoathuốcgiáthấphơn.Nhưng,việcnàykhôngđượctòaánchấpnhận,vìngườiđượcchữatrịvàngườiđiềutrịkhôngđượclậpcácthỏathuận“giảmgiá”đểhủybỏquyềnkhởikiệncủabệnhnhân.

Mộtlýdokhácchophépbệnhnhânchọntừbỏquyềnkhởikiệnlà

tácdụnggâynảnlòngcủatráchnhiệmđiềutrị,vốnthườngđượccườngđiệuhóa.Bạncầnbiếtrằnggiámộthợpđồngbảohiểmtráchnhiệmykhoakhôngđượcxácđịnhdựatrênkinhnghiệmchuyênmôncủabácsĩ.Cónghĩalàbấtkểôngtatừngbịkiệnbaonhiêulầnvềnhữngvụchữatrịsai,ôngtavẫnchỉđóngmộtkhoảnphíbảohiểmnhưnhau!Tấtnhiên,nhiềubácsĩmuốntránhbịkiệnvàkhôngngầnngạichủđộngdùngbiệnpháptàichínhmạnhđểngănngừachuyệnnày(quacáchợpđồngbảohiểm).Vìthế,rủirotàichínhtrongcácvụkiệnđiềutrịsaikhôngphảilàlýdochínhthúcđẩynhữngngườichữabệnhlàmtốthơncôngviệcvàtráchnhiệmcủamình.

Vềphíabệnhnhân,nhiềungườitrongsốhọcũngkhôngmuốnkiệnbácsĩvìtộitắctrách,hoặcgiảnếuhọcókiệnthìcũngnhanhchóngđạtđượcsựhòagiảimàkhôngđặttrọngtâmvàochuyệnbồithườngtàichính.KhảosáttạimộtbệnhviệnởNewYorkchothấychỉ2%bệnhnhânbịtổnhạivìsựvôtráchnhiệmcủabácsĩnộpđơnkhởikiệnhàngnăm.Trongsốnày,đốivớicácvụbệnhnhânthắngkiện,họkhôngtìmđượcbằngchứngnàochothấycósựbấtcẩnhaytắctráchcủabácsĩ!Ngượclại,ngườitathấycóbằngchứngthểhiệnsựvôtráchnhiệmcủacácnhàchuyênmôntrongnhữngvụnguyênđơnthuakiện!Nóingắngọn,hầuhếtnhữngngườibịđiềutrịsaiđềukhôngđượcbồithường,vànhiềubệnhnhânđượcbồithườngthìkhônghềbịchữatrịsai.

Chúngtôinghĩluậtphápkhôngnênbỏquyđịnhbuộcbácsĩphảibồithườngchosựtắctráchcủahọ.Nhưngchúngtôichorằngngườibệnhphảicóquyềntựdogiaokếthợpđồngtheoýmuốncủahọ,vàsẽcónhiềungườimuốntừbỏquyềnnàyđểchọnmộtphươngánkháctốthơn.Vànếusốtiềnbồithườngđủlớnthìkhôngmấyngườitừbỏquyềnkhởikiện.Sựthậtlàngaycảmộtbệnhnhânthắngkiệnvàđượcbồithườngthìsốtiềncuốicùnghọnhậnđượcchỉvàokhoảng60%tổngsốchitrả(40%cònlạiđượcchuyểnvàotàikhoảncủaluậtsư).Lẽthường,nếumộtngườicóthểdànhdụmđượcchútítbằngcáchtừbỏquyềnkhởikiệnthìhọlạicóxuhướngtừbỏnó.Tấtnhiên,điềunàycàngđúnghơnvớinhữngngườicómứcthunhậpkhiêmtốn.Vìkhôngthểmuamộtdịchvụytếloạitrừquyềnkhởikiện,nênnhữngngườikhôngcókhảnăngtrảthêmchoquyềnkhởikiệnsẽbịtáchrakhỏicuộcchơi.Vìthế,nếuviệcbảohiểmrủirodotắctráchthựcsựcóthểlàmgiảmtầnsuấtbệnhnhânbịđiềutrịsaithìnhữnglợiíchnàycóthểdễdàngbị“cấntrừ”vàocáctổnthấtmànhữngngườikhôngđủkhảnăngtàichínhphảigánhchịu.

Mộtvấnđềkháccủahệthốngchămsócytếhiệnhànhlàcácphánquyếtcủatòaándànhchobênthiệthạidobịđiềutrịsaicóphầnthấtthường.Thậtkhómàtiênđoánbênnguyênsẽnhậnđượcnhiềuhayít.Trongcácvụkiệnvềvấnđềđiềutrịcủabácsĩ,bệnhnhânđôikhinhậnđượcnhữngphầnthưởng“bồithườngtổnthấtrănđe”,tứclàquantòaphạtnặngnhữngngườilàmsai.Nhưngnhữngphánquyếtnàycũngcómứcnặngnhẹrấtkhácnhau.Vìthế,cólẽtốtnhấtlàbệnhnhânnênmuamộtloại“vésốsứckhỏe”nàođóđểphòngthân,loạicótrịgiágiảithưởngđến1.000.000đô-la,đểnếu40%trongsốđócóchảyvàotúicácluậtsưthìhọcũngcònlạimộtsốtiềnkhakhá,đủđểbùđắpquyềnkhôngkiệnbácsĩ!

Cácnhàkiếntrúclựachọnsẽrấtvuikhibiếtrằngnhiềungườisẽkháhơnnếuđượctraoquyềntựdokhướctừtráchnhiệmbồithườngcủabênkia.Nhómnàykhôngchỉbaogồmnhữngngườikhôngđủkhảnăngchitrảchocácdịchvụchămsócytế,màcócảnhữngngườivừađủsứcmuadịchvụ,vừamuốnnhậnđượcbùđắpngaybằngtiềnmặt,thayvìquyềnkiệntụng.Lẽtựnhiênlàbệnhnhânsẽ,tronghoàncảnhnàođó,bịbuộcphảitừbỏquyềnlợicủahọmàkhôngđượcgìcả,vìđólàđiềucácnhàcungcấpdịchvụytếmuốn.Nhưngthịtrườngkhôngvậnhànhnhưthế.Hãynhớrằngbạncàngmuanhiềubảohiểm,bạncàngtrảnhiềutiềnvàquyềnkhởikiệnkhiđólàmộthìnhthứcbảohiểm.Miễnlàcócạnhtranh,bệnhnhânsẽđượchưởnglợingaycảkhihọtừbỏquyềnkhởikiệncủamình.Chúngtôitựtinrằngnếukiếnnghịchúngtôisắpnêuradướiđâyđượcchấpnhận,chúngtôisẽchọncảhai:quyềntừbỏquyềnkhởikiện,vàcácnhàcungcấpdịchvụytếchấtlượngcaochấpnhậngiaokếtnàyquamộtkhoảnbùđắpthỏađáng.

Kiếnnghịđólàgì?Đólàcácnhàkiếntrúclựachọnphảixemxétmộtcáchnghiêmtúcviệcthựchiệnquyềntựdogiaokếthợpđồngtráchnhiệmtrongtrườnghợpđiềutrịtắctráchvớinhậnthứcrằngđiềuđócólợichocảngườibệnhlẫnbácsĩ.Cóthểngườibệnhkhómàhiểuđượcbảnchấtcủatráchnhiệmbồithườngquaviệcđiềutrịsaivàhệquảcủahànhđộngtừbỏquyềnkhởikiện,vìthếkhướctừquyềnkhởikiệncầnđượccânnhắcthấuđáo,tránhnhữngquyếtđịnhbốcđồng,vàphảiđượclậpthànhvănbản,trongđónêurõnhữnggìbịtừbỏ.Điềuquantrọngnhấtlàtòaánthườngkhôngthíchbuộccácbênphảithựchiệncácđiềukhoảnkhướctừlẩnđâuđótrongnhữngbảnhợpđồngdàilêthê.

Chúngtôilạikiếnnghịrằngcáccôngtybảohiểmsứckhỏephảiđượcphépđưaranhữnggóibảohiểmcóvàkhôngcóquyềnkhởikiệntộitắctráchcủabácsĩ.Tấtnhiên,chúngtôihiểuviệcxáclậpmộtlựachọnmặcđịnhlàvấnđềquantrọng.Nếutừbỏquyềnkhởikiệnlàmặcđịnhthìviệcbảođảmthựcthiquyềnnàycòntốnkémhơnnhiều,vàkhiđóđasốngườibệnhthườngchọngiảiphápkhướctừ(xinnhớlạiphầntrướccủacuốnsách,rằngngườitacóxuhướngtừbỏnhữnglựachọnkhó).

Đốivớinhữngngườinhậnthứcrõràngvềviệccầnthiếtphảikiệnratòacácvụđiềutrịsailầm,chúngtôixinđưaramộtkiếnnghịthamvọnghơn:ngườibệnhđượcphépkiệnđốivớinhữngvụđiềutrịsaicóchủýhoặckhinhsuất,chứkhôngphảidobấtcẩn.Theocáchnày,họcóquyền“mua”quyềnbồithườngtráchnhiệmcaohơn,vàtấtnhiênhọphảitrảnhiềutiềnhơn.Nhưvậy,quyềnkhởikiệnsẽtrởthànhphổbiến.Đềnghị“mua”phảiđikèmcácthôngtinchitiếtđểngườimuabiếtrõhọsẽmấtgì,nếukhôngchấpnhậnđềnghịđó.Nóichunglànếuđượccungcấpthôngtinđầyđủ,ngườitasẽdễdàngquyếtđịnhmuabấtkỳloạibảohiểmnàodướihìnhthứcmộtquyềnkhởikiện,vànhữngngườikhácnếumuốncũngdễdàngchọnmộtphươngánkhác.

Khướctừquyềnkhởikiệnbảođảmchocảbệnhnhânvàbácsĩcùnghưởnglợitừquyềntựdogiaokếthợpđồng.NhiềubangcủaHoaKỳđangtừngbướcápdụngcácbiệnphápgiảmchiphítừnhữngvụđiềutrịsai.Vídụ,Californiađịnhrõgiớihạnbồithườngtrêncácthiệthạiphikinhtế.MộtvàiquốcgianhưNewZealand,ĐanMạch,ThụyĐiểnvàPhầnLanđangthựchiệnchínhsáchhànhchính“khôngphạmlỗi”tươngtựnhữngquyđịnhđượcápdụngtrongchínhsáchlươngbổngcủangườilaođộngtạiMỹ.Họsẵnsàngthanhtoánchocácthươngtổnđượcđịnhnghĩatrước,nếulàhậuquảtừviệcchữatrị,bấtkểdosựtắctráchcủabácsĩhaykhông.

Theoquanđiểmcủachúngtôi,cácnhàlàmluậtcầnsuynghĩnghiêmtúcvềviệcgiatăngquyềntựdogiaokếthợpđồngtronglĩnhvựcđiềutrịbệnh.Điềuđógiúphọkiểmchứngviệcgiảmchiphíytếmàkhônggiảmchấtlượngkhámchữabệnh.TăngquyềntựdogiaokếthợpđồngkhônggiảiquyếttoànbộcuộckhủnghoảngcủanềnytếcôngcủaMỹ,nhưngnóítnhiềucóhiệuquảvàtronglĩnhvựcnàythìmọinỗlựcđềuđángtrântrọng.

Dùđãtrìnhbàyrấtnhiềucúhích,nhưngchúngtôitinrằngcònvôsốnhữngcúhíchkháccũngđángđượcnêura.Sauđâylàmườicúhíchmi-ni,nếubạnmuốntiếptụctìmhiểu.Nếubạntừngtạorahaybiếtđếnnhữngcúhíchhiệuquả,xinmờibạnchiasẻcùngchúngtôitạitrangweb:www.nudges.org

Nhiềungườicótínhtừthiệnbốcđồngvàchúngtôinghingờrằngdotrìtrệmàhọchoíthơnsovớisốtiền(hayquà)màhọthựcsựmuốntặng.Tưduyphảnxạcủahọmuốnchođi,nhưngtưduytrựcgiáccủahọlạikhôngmuốnlàmđiềuđó.Đãbaonhiêulầnbạnnghĩmìnhphảigiúpđỡmộtaiđó,nhưngrồibạnkhônglàmvìgiâyphútđóquađivàbạntậptrungvàonhữngviệckhác?

Mộtcúhíchđơngiảnlàchươngtrình“Ngàymaicònchođinhiềuhơn”.Ýtưởngchínhcủachươngtrìnhnàylàhỏinhữngngườixungquanhxemhọcósẵnlònghiếntặngmộtkhoảntiềnnàođótrongtươnglaigầnhaykhông,vàcamkếttăngdầnsốtiềnđósaumỗinăm.Nếuquyếtđịnhthamgia,họchỉviệcgọiđiệnhoặcgửimộtemailngắngọnđếnchochươngtrìnhvàobấtcứlúcnào.Aimàkhôngvuilòngđăngkýthamgiamộtchươngtrìnhnhưthế?

AnnaBremen(2006)đãthíđiểmýtưởngnàyvớisựcộngtáccủamộttổchứctừthiệnlớn.Cácnhàhảotâmđangđónggóphàngtháng

đượcmờigọităngthêmsốtiềntừthiệncủahọngaylậptức,hoặcbắtđầusauhaithángnữa.Nhómchọnphươngánthứhaiđãtăngtiềntừthiệncủahọthêm32%.Chúngtôicũngthamgiamộtsốthínghiệmkhácvớisựhỗtrợcủatrườngđạihọccủachúngtôi,vàkếtquảbanđầucũngrấtkhảquan.Nếumụctiêulàtăngtiềntừthiệnthìđâylàmộtcáchdễlàm.Trênthựctế,chươngtrình“Ngàymaicònchođinhiềuhơn”đãmangđếnnhiềutiềnhơnchonhữngngườicầngiúpđỡ,trongkhilạilàmvuilòngcácnhàhảotâmcóthiệnchínhưnghayquên,nhữngngườirấtmuốnchođi,nhưngrồilạibịtrìkéovàonhữngchuyệnriêngtưkhác.

Nóiđếnvấnđềthuếvàviệcxửlýthủtụctựđộng,khôngmộtnhàkiếntrúclựachọnnàocóthểthiếtkếđượchệthốngthuếthunhậphiệnhànhnhưcủaHoaKỳ,vốnnổitiếngvìsựphứctạp.Việckhấutrừthuếtạinguồnlàtiếnbộlớngiúpđơngiảnhóacuộcsốngcủamọingười.

NgườidânvàCụcThuếLiênbangMỹđềuđượchưởnglợinhiềuhơn,nếuquytrìnhthunộpvàhoànthuếđượctựđộnghóa.NhàkinhtếhọcAustanGoolsbee(2006)đềxuấtmộtgiảiphápđơngiảngọilàHoànthuếtựđộng.Theođó,bấtkỳaikhôngkêkhaicáckhoảnkhấutrừvàkhôngcóthunhậpkhôngthườngxuyên(tiềnthưởngchẳnghạn)vớiCụcThuếLiênbangthìsẽđượchoànthuếđúngsốtiềnhọđãkêkhai.Đểkêkhaithunhập,ngườinộpthuếchỉcầnkýtênvàotờkhaivàgửiđếnvănphòngCụcThuếLiênbang(hoặcđăngnhậpvàotrangwebcủaCụcThuếLiênbangđểkêkhaitrựctuyến).Tấtnhiên,ngườinộpthuếphảikêkhailại,nếucóthayđổitìnhtrạngthunhập,hoặcbắtđầunhậnnhữngkhoảnthunhậpmớimàhọchưakêkhaitrướcđó.

GoolsbeeướctínhcúhíchnàycóthểtiếtkiệmchongườinộpthuếHoaKỳđến225triệugiờchuẩnbịthủtụcgiấytờvàhơn2tỉđô-lachiphíthuêdịchvụkêkhaithuếmộtnăm.

Nhiềungườirấtcầnsựhỗtrợđểđạtđượccácmụctiêuhaykỳvọngcủahọ.Tựcamkếtbằngmộthànhđộngcụthểlàmộttrongnhữngcáchtăngkhảnăngthànhcông.Đôikhithựchiệnmộtcamkếtlàđiềukhádễdàng,nhưngnhiềulúcquảthậtrấtkhókhăn.BạncònnhớcâuchuyệnvềcuộcđánhcượcgiảmcângiữahaisinhviênđạihọcởChương2chứ?Vâng,mộtngườitrongsốhọ,DeanKarlan,giờđâyđãlàgiáosưkinhtếcủaĐạihọcYale,đãlậpnhómcùngcộngsựIanAyresvàthànhlậpmộtdoanhnghiệpkinhdoanhtrựctuyếntừkháiniệm“hỗtrợthựchiệncamkết”nóitrênquatrangwebstickk.com.

Stickkđềxuấthaicáchtạocamkết:tàichínhvàphitàichính.Vớicamkếttàichính,ngườithamgiasẽđóngmộtkhoảntiềnvàđồngýhoànthànhmộtmụctiêuvàomộtngàynhấtđịnhtrongtươnglai(xahoặcgầntùytheomụctiêudàihayngắn).Họcũngphảiđịnhnghĩarõthếnàogọilàhoànthànhmụctiêu.Vídụ,họcóthểcamkếtgiảmcânsauhaithángvàkếtquảphảiđượcbácsĩkiểmtravàxácnhậntạiphòngkhám;hayhọcamkếtbỏthuốclásaumộtthángvàphảiđượckiểmtratạibệnhviện.Nếuđạtđượcmụctiêu,họcóthểnhậnlạitiền;nếukhôngđạt,tiền“kýquỹ”củahọsẽđượcchuyểnvàomộtquỹtừthiện.Camkếtphitàichínhgồmáplựcnganghàng(gửiemailthôngbáochogiađìnhhaybạnbèbiếtbạnthànhcônghaythấtbại)vàtựtheodõitiếntrìnhhoànthànhmụctiêucủabạntrênblogcánhân.

Mụctiêucủangườithamgiacóthểlàgiảmcân,bỏthuốclá,luyệntậpthểdụcthểthaonhiềuhơn,cảithiệnđiểmsố...Thậmchí,họcóthểđặtranhữngmụctiêutưởngchừngrấtviểnvôngnhưchinhphụcđỉnhKilimanjaroởchâuPhivàomùatuyếtphủ(chứngminhbằngảnhchụp),khámpháthảonguyênbaolacủaMôngCổ(dấuthịthựcnhậpcảnh),tunghứngbảyquảcamvàmộttráidưahấucùnglúc(băngvideo),chạyma-ra-tông,tiếtkiệmtiền,giảmsửdụnggas,điện(dùkhôngsángtạolắm,nhưngcũngđángkhuyếnkhích)…haybấtcứmụctiêunàomàhọcóthểđưalênmộttrangweb.

Nhiềutổchứcđãrađờichỉđểgiúpngườikháclậpcamkếtvà

hoànthànhcamkếtcủahọ.TổchứcHànhđộngtheoCamkếtđểGiảmvàXóabỏHútthuốclá(CommittedActiontoReduceandEndSmoking–CARES)làmộtchươngtrìnhtiếtkiệmđượcGreenBankofCaragaởMindanao,Philippineschủtrương.Ngườimuốnbỏhútthuốclásẽmởmộttàikhoảnvớisốdưbanđầutốithiểumộtđô-laMỹ.Trongsáuthángsauđó,họsẽbỏvàotàikhoảnsốtiềnmàhọlẽrađãsửdụngđểmuathuốclá.Hếtsáutháng,chủtàikhoảnsẽlàmxétnghiệmnướctiểuđểxácnhậnrằnghọkhôngcònhútthuốctạithờiđiểmđó.Nếuthànhcông,họnhậnlạicảgốclẫnlãi;ngượclại,tiềncủahọsẽđượcchuyểnvàotàikhoảncủamộttổchứctừthiện.

ChươngtrìnhnàykháthànhcôngtạiPhilippineskhicóđến53%sốngườithamgiađạtđượcmụctiêucủahọ.Khôngmộtmưumẹochốnghútthuốcnào,cũngkhôngmộtmiếngdáncaithuốcnàocóthểthànhcôngnhưthế!

Bàibạcgâyranhiềuhệlụyvàcóthểnóirằngnếuchúngtôilànhànước,chúngtôisẽkhôngđộcquyềnkiểmsoátcáccôngtyxổsốvốnchỉtrảchongườimaymắntrêndưới50%sốtiềnhọtrúngthưởng.Nếubạnmuốnchơitròđỏđen,hãycácượcbóngđávớibạnbècủabạn.Tuynhiên,nhữngngườihammêcờbạcquanhtakhánhiều,vàhọthựcsựcầnđượcgiúpđỡđểthoátra.

Vàđâylàmộtcúhíchhếtsứckhéoléo.Hơnmộtthậpkỷqua,mộtsốbangcủaHoaKỳtrongđócóIllinois,IndianavàMissouriđãbanhànhnhiềuđạoluậtkhuyếnkhíchnhữngngườihammêcờbạcđăngkývàomộtdanhsáchtựcấmmìnhbướcvàocácsòngbạchaynhậntiềnthắngbạc.Ýtưởngchínhlànếumộtngườinàođócóvấnđềvềtựkiểmsoátbảnthân,họsẽcảnhgiácvềnhữngkhiếmkhuyếtcủamìnhvàsẽmuốndùngtưduyphảnxạđểchếngựtưduytrựcgiác.Tuynhiên,nhữngtaymêcờbạcnặngcầntranhthủsựtrợgiúpcủanhànướcđể“cainghiện”.Chúngtôinghĩnênnghiêncứusâuhơncúhíchtựcấmnàyđểápdụngvàonhiềulĩnhvựckhác.

Khôngmộtcôngtybảohiểmnàothíchthanhtoánnhữnghóađơnytếkhổnglồchokháchhàng.Đừnglo,vẫncónhữngcúhíchrấtsángtạodànhchohọ.Hãyxemchươngtrình“DestinyHealthPlan”đangđượcápdụngtạibốnbangIllinois,Wisconsin,MichiganvàColoradocủaMỹ.Chươngtrìnhnàymangđếnchokháchhàngmộtphúclợiđểgiúphọcónhữnglựachọnlànhmạnh:Kháchhàngnàothườngxuyêntậpthểdụchàngtuầntạimộtcâulạcbộnàođó,cóconđangthamgiamộtđộibóng,hoặccókếtquảđohuyếtáptốtsẽđượctặngđiểmthưởngkhiđimáybay,ởkháchsạn,muahàng,đặtbáotháng…Nhưvậy,quasinhhoạtlànhmạnhmàkháchhàngcủacáccôngtybảohiểmsẽítphảivàobệnhviệnhơn,ítsửdụngthuốcmenhơnvàtấtnhiênhóađơnytếcủahọcủagiảmxuống.

Vàomùanóng,ngườitamởmáylạnhvàvìthếtấmmànglọccủachúngmaubịbụibámdàyvàcầnđượcthaymới,nếukhông,máylạnhsẽnhanhchóngbịđóngbăngvàngừnghoạtđộng.Khôngmaylàchúngtakhómànhớđượckhinàocầnthaylọc,vàkhôngngạcnhiênlắmkhinhiềungườitrongchúngtaphảitrảnhữnghóađơntiềnđiệnkhổnglồ.Thựcragiảipháprấtđơngiản:chỉcầnmộtđèncảnhbáomàuđỏnhỏđượcthiếtkếtạinơidễnhìnthấytrênbềmặtmáylạnhlàđủ.Mỗikhitấmlọcbịbámbẩnquámức,đènđỏsẽsánglênvàngườitabiếtrằngđãđếnlúcphảithaylọcbụi.Ngàynay,nhiềuloạixehơivàtủlạnhđờimớiđangđượcápdụngloạicúhíchnàyđểcảnhbáongườidùngthaylọcnhớthaylọcnước.

Tạisaokhôngsảnxuấtmộtsảnphẩmcótácdụnggiúpngườitatừbỏmộtthóiquenxấunàođótheonguyêntắccúhích?Khiđó,tưduyphảnxạsẽngănchặntưduytrựcgiácthôngquasảnphẩmđóbằngmộtmệnhlệnh:“Dừnglại!”.

Ngàynay,nhiềusảnphẩmđangđượcsảnxuấtrađểthựchiệnđúngsứmạngnày.NhữngngườimuốnbỏthóiquencắnmóngtaygiờđâycóthểmualoạisơnmóngtaycóvịđắngnhưMavalahayOrlyNoBite.Đốivớinhữngngườinghiệnrượu,cácnhàbàochếthuốcđã

chorađờiDisulfiram(hayantabuse),làmộthoạtchấtcótácdụnglàmchongườiuốngrượuphảinônravàtạodưvịkhóchịutrongcổhọngngaykhihọdùngrượutrởlại.Disulfiramcòncótácdụngrấttíchcựctrongquátrìnhđiềutrịcainghiệnchongườinghiệnrượumãntính.

Chúngtôidànhcúhíchthúvịnhấtnàyđểtrìnhbàycuốicùng.Cuộcsốnghiệnđạiđôikhibắtchúngtaphảichịuđựngnhữnghànhvihaylốicưxửthiếulịchsựcủanhữngngườixungquanh.Từngngày,từnggiờngườitagửiđinhữngbứcemailgiậndữđểrồihọhốihậnngaysauđóvìđãdùngnhữnglờilẽkhônghayhoặcxúcphạmngườinhận(lànhữngngườihọquenbiết,đốitáchoặcthậmchílànhữngngườithânyêunhấtcủahọ).Vàingườitrongchúngtađãhọcquytắcđơngiảnnày:đừnggửinhữngláthưthùhậnhaynguyềnrủaaitrongcơnnónggiận.Hãygiữnólạivớibạnítnhấtmộtngàytrướckhibạnquyếtđịnhgửiđi.(Thựcra,ngàyhômsaukhibạnđãbìnhtĩnhtrởlại,cólẽbạncũngkhôngcònnhớđếnnónữa,đừngnóiđếnchuyệngửithưmắngmỏngườikia!).Tuynhiên,nhiềungườikhôngbiếthoặckhôngmuốntheonguyêntắcnày.Chúngtôinghĩởkhíacạnhnày,cácchươngtrìnhphầnmềmcóthểgiúpíchchochúngtarấtnhiều.

Chúngtôiđềnghịcàiđặtmộtphầnmềmhaytínhnăng“Kiểmtrađộlịchsự”cóthểchobiếtmộtcáchchínhxácemailbạnsắpgửiđicóchứa“thôngđiệpgiậndữ”haykhôngbằngmộtcảnhbáo:“LƯUÝ:ĐÂYLÀMỘTEMAILKHÔNGTHÂNTHIỆN.BẠNCÓTHỰCSỰMUỐNGỬINÓĐIKHÔNG?”;hoặc“LƯUÝ:ĐÂYRÕRÀNGLÀMỘTEMAILKHÔNGTHÂNTHIỆN.NÓSẼĐƯỢCGIỮLẠICHOTỚIKHINÀOBẠNRALỆNH“GỬI”KHÁCTRONGVÒNG24GIỜTỚI”.

Tưduyphảnxạcóthểthúvịhơnvàthôngminhhơntưduytrựcgiác,màđôikhikhôngcầnphảithậtthôngminhmớiđượcxemlàthúvị.ChúngtôinghĩConngườisẽcócuộcsốngtốtđẹphơn,nếuhọnângcaohơnnữaphẩmchấtmàAbrahamLincohngọilà“phầnthánhthiệnhơntrongtínhngườicủachúngta”.

Chương14NHỮNGÝKIẾNTRÁICHIỀU

Ailàngườikhôngtánthànhviệcsửdụngcáccúhích?Chúngtôinhậnthấynhữngngườichốngchủnghĩagiatrưởngvàcólẽnhiềungườikhácsẽphảnbác.Chúngtalầnlượtxemxétmộtsốphảnbiệnsauđây,từnhữngphảnbiệnyếunhấtđếnnhữngýkiếntráichiềumạnhmẽnhất.

Condốctrơn(14)Quảthật,chúngtaquanngạinhữngngườitheochủnghĩagia

trưởngtựdođangtrượtxuốngmộtcondốctrơntuộtcầncảnhbáo.Nhữngkẻnghingờtácdụngcủanhữngcúhícherằngmộtkhichấpnhận,dùmộtthứchủnghĩagiatrưởngkhiêmtốnnhấtvềvấnđềtiếtkiệmhaybảovệmôitrường,thìnhữngsựcanthiệpmangtínhchấtxâmphạmcaochắcchắnsẽxuấthiện.HọcóthểphảnbácrằngnếuchúngtachophépcácchiếndịchtruyềnthôngkhuyếnkhíchngườidântiếtkiệmnănglượngthìcỗmáytuyêntruyềncủachínhphủMỹsẽnhanhchóngchuyểntừgiáodụcsangcáchànhđộngépbuộcvàcấmđoán.

Nhữngngườichỉtríchcóthểdễdàngnhìnthẳngvàosựcôngkíchdữdộicủađiềudườngnhưđốivớihọlànhữnghìnhthứcxâmphạmkhôngthểchấpnhậnđượccủachủnghĩagiatrưởng.Cảnhbáonguyhiểmcủaviệchútthuốclálàmộtvídụ.Ngườitađitừnhữngcảnhbáonhẹnhàngnhấtchođếnnhữngchiếndịchtuyêntruyềnsâurộngvàquyếtliệtnhất,kểcảđánhthuếcaovàcấmhútthuốcnơicôngcộng.Và,ngườihútthuốcládùhoangtưởngnhấtcũngbiếtrằngsẽcóngàychínhphủkiểmsoáthoàntoànvấnđềsảnxuấtvàtiêuthụthuốclá,hoặccấmhẳnsựtồntạicủathuốclá.Thựcra,nhiềungườihoannghênhcúhíchnàyđốivớithuốclá,dùkhôngđồngýlắmđốivớirượu.Vậychúngtanêndừngởđâu?Trượtxuốngđáycondốclàđiềukhôngthể,nhưngtrướckhisựviệccóthểbịđẩyđiquáxa,nhữngngườichỉtríchchorằngtốthơnlànêntránhcondốcngaytừđầu.

Chúngtôixinđưarabaluậnđiểmtrảlờichomốiquantâmcủahọ.Đầutiênlàsựtincậydựatrênlýlẽ“condốctrơn”đãcốýđánhchìmvaitròvàgiátrịcácđềnghịcủachúngtôi.Nếunhữngcúhíchcủachúngtôigiúpmọingườitiếtkiệmđượcnhiềuhơn,noấmhơn,đầutưsinhlợihơnvàchọnđượcnhữnggóibảohiểmcólợihơn,tấtnhiêntheosựtựnguyệnvàquyềnlựachọncủamỗingười,háchẳngphảilàmộtđiềutốt?Nếunhữnglờikhuyêncủachúngtôilànguxuẩn,vậynhữnglờiphêbìnhmangtínhxâydựngchẳnglẽkhôngtốthơnphépngụybiện“condốctrơn”đầygiảthuyếtđểphảnbác?Vànếuđềnghịcủachúngtôilàcógiátrị,chúngtahãycùngthựchiện.Chúngtahãylàmtấtcảnhữnggìcóthểđểđổthêmcátvàocondốcnhằmlàmchonókhôngcòntrơnnữa!

Câutrảlờithứhailàvịthếtựdocủachúngtôi,vốnyêucầutôntrọngquyềntựdotừbỏquyềnlợivớichiphíthấp,sẽlàmgiảmđộnghiêngcủacondốctưởngchừngrấttrơnnày.Nhữngđềnghịcủachúngtôiđượcthiếtkếmộtcáchchủýđểbảovệquyềntựdolựachọn.Trongnhiềulĩnhvựckhácnhau,từgiáodụcđếnbảovệmôitrườnghayvấnđềchẩnđoánvàđiềutrịsai,chúngtôiluônýthứctạoraquyềntựdolựachọnchonơinàocònđangthiếu.Miễnlànhữngngườitìmkiếmvàbằnglòngvớigiảiphápcủariênghọcóthểdễdàngtránhsựcanthiệpcủachủnghĩagiatrưởng,thìnguycơsụtgiảmgiátrịgâyrabởinhữngkẻchốngchủnghĩagiatrưởngsẽởmứcthấpnhất.Nhữnglýlẽdựavào“condốctrơn”chínhlànhữnglýlẽkémthuyếtphụcnhấtvìkhôngthểphânbiệtchuỗihànhđộngđượcđềnghịlàxấuxa,khôngthểchấpnhậnđượchayđángsợ.Lànhữngngườiủnghộquyềntựdolựachọn,chúngtôicóthểmạnhdạnnóirằngphươngphápcủachúngtôiluônphảnđốinhữngkiểucáchcanthiệpđángbịphảnbácnhất.

Luậnđiểmthứbalàđiềuchúngtôiluônnhấnmạnhtrongsuốtquyểnsáchnày:Trongnhiềutrườnghợp,mộtloạicúhíchnàođólàkhôngthểtránhkhỏi,chonênthậtvônghĩakhiyêucầuchínhphủđứngngoàicuộc.Cácnhàkiếntrúclựachọn,dùtưhaycông,phảilàmmộtđiềugìđó.Nếuchínhphủcóýbanhànhquyđịnhkiểmsoátdanhmụcthuốcbảohiểmytếtheochỉđịnhcủabácsĩthìmộtkiếntrúclựachọntươngứngphảiđượchoànthiệntrước.Đốivớivấnđềônhiễmmôitrường,luậtlệphảiđượcthiếtlậptrước,dùchỉđểxácnhậnrằngnhữngkẻgâyônhiễmkhôngphảichịutráchnhiệmgìcả,hoặchọcóthểgâyônhiễmmàkhôngbịtrừngphạt.

Cuộcsốngthườngphátsinhnhữngvấnđềmàchúngtakhôngthểtiênđoánđược.Ngaycảcácđịnhchếxãhộicũngcầncácquytắcđểquyếtđịnhxemnhữngtìnhhuốngấyphảiđượcgiảiquyếtnhưthếnào.Nếunhữngquytắcđótrôngcóvẻvôhìnhthìđólàdongườitaxemchúngquáhiểnnhiênvàdễnhậnbiết,đếnmứchọkhôngnhậnrarằngchúngđangtồntại.

Nhữngngườikhôngđồngtìnhsửdụngnhữngcúhíchcólẽsẽchấpnhậnquanđiểmnàyđốivớilĩnhvựctưnhân.Cólẽhọtinrằngáplựccạnhtranhcóthểđánhbạinhữngloạicúhíchtệhạinhất.Cáccôngtychothuêxehơihayđiệnthoạidiđộnghãycoichừngbịmấtkháchhàng,nếutiếptụcđẩyngườitiêudùngvàonhữnghướngbấtlợi.Chúngtôiđãtừngđềcậpđếnvấnđềdựatrênquanđiểmnàyvàchúngtôisẽcòntiếptụclàmnhưthế.Hiệntại,chúngtôimuốntậptrungvàolýlẽtheolốingụybiện“cáidốctrơn”đốivớiriêngnhànước.Nhữngngườiđưaralýlẽnàyđôikhinóinhưthểchínhphủcóthểkhôngcandự,nhưthểcácquytắcmặcđịnhlàmnềntảngtừtrêntrờirơixuốngvậy.Đâylàmộtsailầmlớn.Điềuchắcchắnlàcácquytắcmặcđịnhđangđượcápdụnghiệnnaytrongbấtcứngữcảnhcụthểnàocóthểlàtốtnhất,hiểutheonghĩachúngthúcđẩysựquantâmcủaconngườimộtcáchtoàndiệnhayngangbằng.Tuynhiên,quanđiểmđócầnđượcbảovệbởinhữngchứnglývữngchắc,chứkhôngphảibằngcácgiảthuyết.Cuốicùng,thậtkhôihàichonhữngaiđánhgiáthấpvaitròcủanhànướcmànghĩrằngtrongmọilĩnhvực,cácchínhphủtừngtồntạitrongquákhứđãvavấp,bằngcáchnàyhaycáchkhác,khimuốntạoranhữngsắpđặtxãhộichuẩnmực.

NhữngcúhíchxấuvànhữngcúhíchtồiĐểđưaranhữngcúhíchhữuích,cácnhàkiếntrúclựachọncó

thểcólộtrìnhcủahọ.Nhữngngườithíchdùngquytắcmặcđịnhnàyđểhíchquytắcmặcđịnhkháccóthểlàmthếvìlợiíchkinhtếriêngcủahọ.Chúngtahãybắtđầubằngquanđiểmchorằngcácnhàkiếntrúclựachọntrongmọilĩnhvựccủacuộcsốngluônnhậnđượclợiíchkhidùngnhữngcúhíchthúcđẩyngườikháctheohướngcólợichohọ(hoặcthânchủcủahọ),hơnlàcólợichongườisửdụng.Vậykếtluậnlàgì?Cácnhàkiếntrúclựachọnthựcsựcóthểbịxungđộtlợiíchvớikháchhàngcủahọ.Chúngtôicốgắngsắpxếpcáclợiíchđểgiảithích-khicóthể,vàsẽmượnđếnyếutốkiểmtravàtínhminh

bạch-khikhôngthể.

Vấnđềđầutiênlàchúngtacónênlolắngvềcácnhàkiếntrúclựachọncônghơncácnhàkiếntrúclựachọntưkhông?Cólẽthế,nhưngchúngtôilolắngcảhai.Thậtkhậpkhiễngkhinóirằngcácnhàkiếntrúclựachọncôngnguyhiểmhơnnhữngngườiđồngnghiệptưnhâncủahọ.Cácnhàquảnlýtronglĩnhvựccôngphảitrảlờicửtricủahọ,trongkhicácnhàquảnlýtrongkhuvựctưnhâncótráchnhiệmtốiđahóalợinhuậnvàgiácổphiếu,chứkhôngphảiphúclợicủangườitiêudùng.Thựcra,mộtsốngườingờvựcnhấtvềnhànướcchorằngtráchnhiệmduynhấtcủacácnhàquảnlýtưlàtốiđahóagiácổphiếu.Nhưchúngtôiđãtừngnhấnmạnh,bàntayvôhình(15)sẽ,trongmộthoàncảnhcụthể,dẫndắtnhữngngườimuốntốiđahóalợinhuậnđếnchỗtốiđahóaphúclợichongườitiêudùng.Nhưngkhingườitiêudùngbịlẫnlộnvềcáctínhnăngcủanhữngsảnphẩmmàhọmua,thìchínhvấnđềtốiđahóalợinhuậnkhiếnngườitabốirối,đặcbiệttrongngắnhạn,nhưngcũngcóthểtrongcảdàihạn.

Bàntayvôhìnhhoạtđộnghiệuquảnhấtkhisảnphẩmlàđơngiảnvàđượcmuabánthườngxuyên.Chúngtaítkhilolắngvềviệcngườitiêudùngcóthểbịcácnhàsảnxuấtlàmchokiệtquệ.Nhàsảnxuấtnàođểmấttínnhiệmhaybấtngờtănggiáhànghóasẽkhôngtrụđượclâutrênthươngtrường.Nhưngmộtnhàmôigiớithếchấpkhôngxácđịnhđượcmứcsinhlờicủacáckhoảnđầutưcũngsẽnhanhchóngbiếnmấtlúckháchhàngcủaanhtanhậnđượctinxấu.

CácbiêntậpviêncủatờEconomisttrongmộtứngxửđầycảmthôngvềchủnghĩagiatrưởngtựdođãnêuralưuýnày:“Trênquanđiểmtựdo,cómộthiểmhọaphátsinhtừviệcđiquágiớihạn,vàđólàđiềucầnhếtsứcchúý.Cácchínhkháchkhócóthểlànhữngngườixalạtrongnghệthuậtđịnhhướnglựachọncủacôngchúngvàđầucơquyếtđịnhcủahọvàocácđảngpháichínhtrị.Và,điềugìcóthểngăncảncácnhàvậnđộnghànhlang,nhữngtayanhchịhaynhữngngườihay“nhúngmũi”vàochuyệnngườikháctrởthànhloạingườichuyêndùngvũlựcđểtrấnápmọinỗlựccủangườikhác?”.

Đànhrằngcáctổchứcnhànướcthườngbịkéovàoquyềnlợicủakhuvựctưnhânmànhữngngườiđạidiệnchohọđangtìmcáchhíchngườikháctheohướngphụcvụnhữngmụctiêuíchkỷcủanhómnày.Đólàlýdođầutiênchúngtôimuốnduytrìquyềntựdolựachọn.Nhưngnếuquyềnlợicủakhuvựctưnhânđangđitheobàntayvô

hìnhnhằmtăngthêmlợiíchchokháchhàngcủahọthìvấnđềnằmởđâu?Vậythìđiềuchúngtacầnlonhiềuhơnchínhlàtoànbộcácnhàkiếntrúclựachọn,côngcũngnhưtư.Chúngtacầnthiếtlậpcácquytắcràngbuộcđểgiảmthiểugianlậnvànhữngsựlạmdụngkhác,chẳnghạnđểthúcđẩycạnhtranhlànhmạnh,hạnchếquyềnlựctheonhómlợiíchvàtạoranhiềuphúclợihơnđểphụcvụlợiíchcộngđồng.Đốivớicảhailĩnhvựccôngvàtư,mụctiêucơbảnphảilàtăngcườngtínhminhbạch.NhữngđềnghịRECAPkhácnhaucủachúngtôiđượcđặcbiệtthiếtkếđểgiúpngườitiêudùngdễdànghìnhdunghọđangsửdụngbaonhiêudịchvụvàchitrảbaonhiêuchocácdịchvụđó.Riêngtronglĩnhvựcmôitrường,chúngtôichorằngviệccôngbốthôngtinlàmộtcôngcụgiámsáthiệuquảvàchiphíthấp.

Nhấnmạnhtácđộngcủaviệclậpkếhoạchlựachọn,chúngtôihyvọngcácnhàthiếtkếsẽđượccậpnhậtthôngtinkịpthờivàđầyđủhơn.Và,quatranhluậnnhằmtìmranhữnghạnchếquyềntựdotrongnhữngcúhíchtồi,chúngtôimongtạoramộtcơchếbảovệmạnhmẽtrướcnhữngkếhoạchthiếucânnhắchoặckhôngcótínhđộngviên.Tómlại,nếunóirằnglợiíchcánhânlàmộtcuộckiểmtra“độlànhmạnh”củacácnhàquyhoạch,thìquyềntựdolựachọnlàmộtchấtđiềuhòavôcùngquantrọng.

QuyềnphạmsailầmNhữngngườihoàinghicóthểlậpluậnnếuđãlàmộtxãhộitựdo

thìngườitacóquyềnvavấpvàphạmsailầm.Thựcra,sailầmđôikhicũngcóíchvìđólàmộttrongnhữngcáchchúngtahọchỏi.Tuynhiên,bạncótinrằngtrẻconnênhọcvềsựnguyhiểmcủahồbơibằngcáchnhảythẳngxuốnghồkhichưabiếtbơikhông?KháchbộhànhtrênđườngphốLuânĐôncócầnphảibịxebuýthaitầngđụngvàilầnđểbiếtcách“nhìnbênphải”không?Bạncóquyềnphạmsailầm,nhưngbạncũngcóquyềnchọncáchphạmsailầm.

Trừngphạt,táiphânphốivàsựlựachọnMộtbộphậntrongsốnhữngngườichỉtríchcựcđoanđưaramột

phảnbáccóthểlàmbạnđọcbịsốc.Rằnghọkhôngủnghộbấtcứhìnhthứctraođổinào.HọkhôngthíchlấycủaPetertraochoPaul,dù

PeterrấtgiàuvàPaulrấtnghèo.Tấtnhiênlàhọcũngphảnđốicảbiểuthuếthunhậplũytiến.Họkhôngchấpnhậnnhữngchínhsáchhướngđếnlợiíchcủaquầnchúngyếuthế,nghèokhổ,họcvấnthấphaynóichungkhôngcóđẳngcấp.Họphảnđốikhôngphảibởivìhọthiếusựcảmthông,màvìhọnghĩmọisựtrợgiúpchocácnhómnàyphảiđếnmộtcáchtựnguyệntừkhuvựctưnhân,nhưcáctổchứctừthiện,vàchínhsáchnhànướcchỉphụcvụchonhữngnhómngườikhác(thườnglànhómcóthếlực,giàucó,họcvấncaohaycóđịavịxãhội).Họkhôngthíchbấtkỳchínhsáchnàocủanhànướclấyđicácnguồnlựccủahọđểchiasẻchocácnhómkhác.

Thựclòng,chúngtôikhôngthểtánthànhquanđiểmchorằngmọisựtáiphânphốithunhậpđềukhôngchínhđáng.Chúngtôinghĩrằngmộtxãhộitốtphảitạoranhữngcuộctraođổigiữaviệcbảovệnhữngngườikémmaymắnvớingườimaymắnhơn,đồngthờikhuyếnkhíchpháthuysángkiếnvàtựgiúpbảnthânvươnlên,giữaviệcchiasẻvớimọingườimộtphầnnhỏcủacáibánhvànỗlựctăngkíchcỡcủacảcáibánh.Theoquanđiểmcủachúngtôi,mứctáiphânphốitốiưukhôngphảilàsố0.Ngaynhữngngườikhôngthíchtáiphânphốicũngcómốiquantâm,dùnhỏ,đếncácchínhsáchmàchúngtôiđềnghị.Trongphầnlớncáctrườnghợp,việctạoranhữngcúhíchsẽgiúpnhữngngườicầnhỗtrợ,trongkhichỉápđặtmộtmứcchiphítốithiểuchonhữngngườikhôngcầngiúpđỡ.Nếungườitađãcókếhoạchtiếtkiệmcủariêngmìnhthìviệcmờihọthamgiachươngtrình“Ngàymaicòntiếtkiệmnhiềuhơn”cũngkhôngthànhvấnđề.Nếungườitakhônghútthuốc,hoặcđãcóthânhìnhthonthảmộtcáchtựnhiênthìcácchiếndịchgiúphọbỏthuốcláhaychốngbéophìhoàntoànkhônggâyhạigìchohọ.

VàingườinghihoặccóthểphảnbácrằngmộtsốtrongcácđềnghịcủachúngtôiđòihỏicácEconphảichitrảgìđó(khôngnhiều)chocácchươngtrìnhmàhọkhôngcầnvàcũngkhôngđượchưởnglợi.Nhưngnếunhữngngườicầnđượcgiúpđỡcũngphảigánhchịuchiphíđốivớixãhội,vídụ,quachiphíytếcao,khiđóviệckêugọicácEconchiasẻmộtphầnchiphígiúpđỡConngườichỉđemlạimộtkếtquảkhiêmtốn.Tấtnhiên,mộtvàikiểutáiphânphốinàođósẽphảnđốimọihệthốngchămsócytếbắtbuộcphầncònlạitrongchúngtaphảiđónggópchonhữngngườicầnđượctrợgiúpytế.Sựthậtlàtrêncơsởđó,EconvẫncóthểbịmấtmáttừcácchínhsáchhỗtrợConngười.NếuhạnhphúccủaPetertùythuộc(mộtphần)vàoviệcôngấygiàucóhơnPaul,thìbấtcứđiềugìlàmchoPaulkhấm

khálênsẽlàmPeterbớtthịnhvượngđi.Tuynhiên,chúngtôithừanhậnchúngtôikhôngcóbằngchứngrằngmọiPetertrênthựctếmưucầuhạnhphúcbằngviệcgiúpđỡnhữngthànhviênkémmaymắnhơntrongxãhội(ngaycảkhicácPaulnhậnđượcsựhỗtrợcủanhànướcnhiềuhơncáctổchứctưnhân).Đốivớinhữngngườicảmthấykhổtâmvìhàngxómcủahọtrởnênkhágiảhơn,chúngtôithấuhiểu,nhưngkhôngthểthôngcảmvớihọ.

Nhữngngườicótưtưởngtựdonhấtlạicómộtmũitênkháctrongbaođựngtêncủahọ.Họquantâmđếntựdovàquyềntựdolựachọnhơnlàphúclợixãhội.Vìlýdonày,họthíchcóquyềnlựachọnnhữngcúhích.Đặcbiệthọthíchcungcấpchomọingườitoànbộthôngtincầnthiếtvàđầyđủđểcómộtlựachọnđúngmàkhôngcầnmộtcúhíchvẽđườngnàocả!QuanđiểmnàyđượcthểhiệnquachiếndịchcủaChínhphủThụyĐiểnnhằmgiúpcôngdâncủahọlựachọndanhmụcđầutưthíchhợp,vàýtưởngápdụngchovấnđềhiếntạng.Ngườitaphảiđượcyêucầulàmrõmongmuốncủahọmàkhôngcầnmộtquytắcmặcđịnhnào.

Mặcdùnhữngcúhíchlàkhôngthểtránhkhỏitrongcuộcsống,nhưngchúngtôiđồngýrằngviệclựachọntíchcựcvàbắtbuộcđôikhilạilàconđườngđúng,vàchúngtacũngkhônggặpkhókhăngìtrongviệccungcấpthôngtinhaytổchứccácchiếndịchtruyềnthôngchocộngđồng.Nhưnglựachọnbắtbuộckhôngphảilúcnàocũngtốt.Khilựachọntrởnênkhókhănvàsốlượnglựachọncànglớn,việcbắtngườitatựchọnchomìnhcóthểđượcưachuộnghơn,nhưngcũngcóthểkhôngdẫnđếnnhữngquyếtđịnhtốtnhất.Đànhrằngngườitathườngchọnphươngán“Khôngchọngìcả”,nhưngcũngkhóbiếtđượctạisaonhữngngườiyêuthíchtựdobắtbuộcphảichọn,mặcdùhọ(thườngxuyênvàtựnguyện)chốnglạiđiềuđó.Nếubạnbảongườiphụcvụnhàhàngmangramộtchairượuvangngonnhất,nhưnganhtabảobạnhãytựchọnlấy,liệubạncóhàilòngkhông?

Đốivớicácchiếndịchtruyềnthôngvàgiáodục,mộttrongnhữngbàihọctừngànhtâmlýlàkhôngcóchươngtrìnhnàotrunglậpcả,bấtkểcácnhàthiếtkếcóthậntrọngđếnmấy.Vìthế,nóimộtcáchđơngiản,épbuộclựachọnkhôngphảicáchkhônngoan,vàphươngántrunglậpkhôngphảilúcnàocũngkhảthi.

ĐườngkẻgiớihạnvàNguyêntắccôngkhai

Cáchđâykhônglâu,SunsteinđưacongáiđiLollapaloozadựlễhộinhạcrockkéodàibangàyđượctổchứcthườngniêntạiChicago.VàotốithứSáu,cómộtbảngchỉdẫnlớnchạynhữngthôngtinđiệntửthayđổiliêntục,từlịchbiểudiễnđếnnhữngnhắcnhởtưởngnhưrấtvặtvãnhnhư“HÃYUỐNGTHÊMNƯỚC”vàtiếpsauđólàdònggiảithích“BẠNSẼĐỔMỒHÔINHIỀUVÀBẠNMẤTNƯỚCĐẤY”.

Ýnghĩacủathôngbáonàylàgì?ChicagotừngrơivàomộtcơnnóngkinhhoàngvànhữngngườitổchứclễhộiLollapaloozarõràngđangcốgắngphòngngừacácvấnđềvềsứckhỏekhicơthểbịmấtnước.Tínhiệuđólàmộtcúhích.Khôngaibịépuốngnướccả.Nhưngnhữngngườinghĩrathôngbáotrênđãrấtnhạybénvớicáchnghĩcủangườikhác.Cụthể,cáchchọncâu“Hãyuốngthêmnước”làmộtlựachọnxuấtsắc.Câunàycótácdụnglớnhơnrấtnhiềusovớinhữngcâucóthểthaythếkhác,như“Hãyuốngđủnước”,hay“Hãyuốngnước”.Bạnthấyđấy,gợiýbạn“sẽbịmấtnước”đãkhônkhéonhắcđếnhậuquảxấu,nếubịthiếunước.

Bâygiờ,hãysosánhvớimộtphươngántưởngtượngthếnày.Giảsửthayvìđưamộtthôngđiệpcóthểnhìnthấylà“HÃYUỐNGTHÊMNƯỚC”,ngườitachochiếunhữnglờinhắcnhởnhư:“BẠNKHÔNGKHÁTÀ?”hay“ĐỪNGVỪAUỐNGVỪALÁIXE”,“MATÚYGÂYCHẾTNGƯỜI!”,“HÃYỦNGHỘTỔNGTHỐNG”,“PHÁTHAILÀTỘIÁC”,hay“HÃYMUAMƯỜICÚHÍCH”…Liệunhữngquảngcáodướingưỡngkíchthíchtâmlýnhưthếcónênđượcxemlàmộthìnhthứccủachủnghĩagiatrưởngtựdo?Đúnglàchúngđịnhhướnglựachọncủamọingười,nhưnglạikhônggiúphọđưarađượcquyếtđịnhnào!

Vậy,đâulàgiớihạnchonhữngquảngcáodướingưỡng?Mộtsốngườikhôngđồngtìnhvớichủnghĩagiatrưởngtựdonóirằngcứđểmọicúhíchởtrạngtháiẩntàng,rằnghọsẵnsàngtraoquyềnchochínhphủđịnhhướngngườidântheoýhọ,đồngthờicungcấpchonhànướcnhữngcôngcụhữuhiệuđểgiảiquyếtvấnđề.Sosánhquảngcáodướingưỡngvớinhữngcúhíchkháccũngkháthúvị.Chẳnghạn,nếumuốnngườidângiảmcânthìmộttrongnhữngcáchhiệuquảlàđặtnhiềugươngtrongcáctiệmănhaynhàhàng.Thực

kháchcóthểănítđinếutrôngthấymìnhđãđủmũmmĩmrồi.Thếđượckhông?Tấtnhiêncúhíchnàyquảlàhay,nhưngngộnhỡngườitachếranhữngtấmgương,hayđặthệgươngsaochochúngcóthểbiếnnhữngngườiđẫyđàthànhthongọnthìsao?

Đểgiảiquyếtvấnđềnày,mộtlầnnữachúngtalạidựavàonguyêntắcđịnhhướnglàsựminhbạch.Trongngữcảnhnày,chúngtaxácnhậnđiềunhàtriếthọcJohnRawls(1971)gọilànguyêntắccôngkhai.Ởhìnhtháiđơngiảnnhất,nguyêntắccôngkhaicấmchínhphủkhôngđượcchọnmộtchínhsáchkhôngcókhảnănghoặckhôngmuốncôngkhaitrướcngườidân.

Chúngtôichorằngnguyêntắccôngkhailàmộtcơsởhướngdẫntốttrongviệcbắtbuộcvàthựchiệnnhữngcúhíchởcảkhuvựccônglẫnkhuvựctư.Vídụ,khicáccôngtyđưarachươngtrìnhtựđộngđăngkýthamgiaquỹhưubổng,họkhônghềbímậtgìvàthànhthậtmànói,họlàmthếbởivìhọnghĩhầuhếtnhânviênsẽcómộtcuộcsốngtốtđẹphơnquachươngtrìnhnày.Vậycáccôngtykháccũngcóthểnóinhưvậyđểbuộcnhânviênmuacổphiếucủachínhcôngtyhọkhông?

Đốivớicácquytắcmặcđịnhcủaphápluậtcũngthế.Nếuchínhphủthayđổinhữngquytắcấy,dùđểkhuyếnkhíchhiếntạnghaygiảmphânbiệtchủngtộc,họcũngkhôngnêngiữbímậtvềnhữnggìhọđanglàm.Nếunhânviênnhànướcbiếtcáchsửdụngtừngữkhéoléotrênnhữngbảngcấmxảrác,biểnbáocảnhgiácbọntrộmcướphaykhuyếnkhíchngườitahiếntạng,thìhọnêncôngkhaimộtcáchrõràngcảphươngpháplẫnmụcđíchhọlàmđiềuđó.

TrunglậpChúngtôitừngnhấnmạnhrằngtrongnhiềutìnhhuống,chính

phủkhôngthểthuầntúytrunglập.Tuynhiên,mộthìnhthứctrunglậpđôikhicũngkhảthivàrấtquantrọng.

Ngoàiphạmvicácquyềnhiếnđịnh,cònmộtvấnđềkháiquáthơnnữavềtínhtrunglập,mởrộngchocảkhuvựcnhànướclẫntưnhân.Chúngtôichỉtríchcáccôngtyhíchnhânviênmuacổphiếucủahọvớisốlượnglớn,nhưngchúngtôihoannghênhcôngtynàohích

nhânviêncủamìnhthamgiacácchươngtrìnhtiếtkiệm.Kếtluậncủachúngtôilàviệcđánhgiánhữngcúhíchtùythuộcvàotácđộngcủachúng,nghĩalàxemchúnghỗtrợhaylàmtổnthươngngườikhác.Nhữngngườihoàinghicóthểtranhluậnrằngtrongmộtvàilĩnhvực,tốtnhấtlànêntránhmọicúhích.Nhưngbaonhiêucôngtycóthểlàmđiềuđó?Chúngtakhôngthểtránhkiếntrúclựachọn,vàtheonghĩađó,chúngtakhôngthểtránhgâyảnhhưởngđốivớingườikhác.Chúngtôiđồngýtrongmộtsốtrườnghợp,lựachọnbắtbuộclàcáchtốtnhất,nhưngthườngkhôngkhảthivàđôikhidẫntớirắcrối.

Thậtvậy,vàikiểuhíchnàođólàcóthểtránhkhỏi,vídụcácchiếndịchquảngcáovàgiáodụcthườngmangtínhtùychọn.Nênchăngnhànướcgiáodụcngườidânvềhiểmhọacủaviệchútthuốclá,uốngrượu,tìnhdụckhôngantoàn,sửdụngaxitbéochuyểnhóahayđigiàycaogót?Cácchủsửdụnglaođộngcónênthựchiệnnhữngchiếndịchtươngtựchonhânviêncủahọhaykhông?Đểtrảlờinhữngcâuhỏinày,chúngtacầnphảihiểumộtchútvềnhữngngườitạocúhíchvànhữngngườibịhích.Vấnđềđầutiênlàmộtngườibênngoài(ngườitạocúhích)cóthểgiúpmộtcánhân(ngườibịhích)cómộtlựachọntốthơnkhông?Điềuđómộtphầntùythuộcvàoviệccáclựachọnkhónhưthếnàođốivớingườibịhích.Nhưchúngtađãbiết,conngườithườngcókhuynhhướngcầncáccúhíchtrướcnhữnglựachọnphứctạp,hiếmxảyravàkhihọthiếuthôngtincũngnhưcórấtítcơhộihọchỏi.

Nhưngtiềmnăngtừnhữngcúhíchcólợicònphụthuộcvàokhảnăngngườitạocúhíchkhitưvấnđâulàlựachọntốtchongườibịhích.Nóichung,nhữngngườitạocúhíchsẽđưaranhữngphánđoánđúngkhihọtinhthôngtrongcáchsắpđặtcúhíchcủamình,vàkhisựkhácnhautrongthịhiếuhaysởthíchgiữacáccánhânkhônglớnlắm(gầnnhưaicũngthíchkemsô-cô-lahơnkemcamthảo),hoặckhinhữngkhácbiệttrongthịhiếuvànhucầucóthểdễdàngnhậnra.Quatấtcảnhữnglýdochúngtavừathảoluận,việctạocúhíchchothấynócóýnghĩađốivớimộthợpđồngvaymượncóthếchấp(vốnphứctạpvàngườibênngoàicóthểgiúpđỡởnhiềumặt)hơnlàviệcchọnthứcuống.Thựcthế,khôngmộtchuyêngianàohướngdẫnbạncáchtìmhiểuxembạnthíchCokehayPepsihơnbằngcáchuốngmỗithứmộtngụmnhỏ.Nóitómlại,khicáclựachọntrởnênquánhiều,khinhữngngườitạocúhíchthôngthạocôngviệchọlàm,vàkhisựkhácnhautrongsởthíchcủatừngcánhânkhôngcònlàvấnđềquantrọngvàdễướclượng,thìkhảnăngápdụngcáccúhíchlàrấtcao.

Tạisaodừnglạiởchủnghĩagiatrưởngtựdo?

Chúngtôihyvọngrằngnhữngngườibảothủ,nhữngngườiônhòa,nhữngngườitựdovàcảnhữngngườitựnhậnmìnhcótưtưởngtựdocùngnhiềungườikhácnữacóthểchứngthựcchochủnghĩagiatrưởngtựdo.Chođếnlúcnày,chúngtôiđãtừngnhấnmạnhsựchỉtríchcủamộtsốngườicóđầuócbảothủvànhữngngườitựdocuồngnhiệtnhất.Nhưngsựphảnbáclàcóthểnhìnthấy.Nhữngngườitheochủnghĩagiatrưởngnhiệtthànhcóthểcảmthấyđượckhuyếnkhíchthôngquabằngchứngvềtìnhtrạngdễtổnthương,dễvỡcủaConngười.Đượckhíchlệnhưthế,họcảmthấytrongnhiềulĩnhvựckhácnhau,việctạocúhíchvàchủnghĩagiatrưởngtựdotrởnênquákhiêmtốnvàcẩntrọng.NếuchúngtamuốnbảovệConngười,tạisaochúngtakhôngđixahơnchủnghĩagiatrưởngtựdo.Trongmộtsốhoàncảnh,lẽnàocuộcsốngConngườikhôngtrởthànhtốtđẹpnhất,nếuchúngtalấyđiquyềntựdolựachọncủahọ?

Sựthậtlàkhôngcóđiểmdừngnàocả.Chúngtôiđãđịnhnghĩachủnghĩagiatrưởngtựdobaogồmcáchànhđộng,quytắcvànhữngcúhíchcóthểtránhđượcmộtcáchdễdàngthôngquasựchọnlựa.Chúngtôikhôngcómộtđịnhnghĩarõràngthếnàolà“dễdàngtránhđược”,nhưngchúngtôimuốnnêulênchủnghĩagiatrưởng“một-cú-nhấp-chuột”đểgầngũihơnvớicôngnghệhiệnđạingàynay.Mụctiêucủachúngtôilàchophépngườitalàmtheocáchcủahọvớichiphíthấpnhất.Chắcchắnlàmộtsốchínhsáchmàchúngtachủtrươngthựchiệncóchiphícaohơnmộtcúnhấpchuột.Đểchọnmộtchươngtrìnhtiếtkiệmhưubổngtựđộng,nhânviênnóichungphảiđiềnvàomẫuđăngkývànộplại,tuykhôngphảilàmộtchiphílớnnhưngchắcchắnnhiềuhơnmộtcúnhấpchuột.Thậtđộcđoánvàkỳquặckhiđềxuấtmộtquytắccứngnhắcđểxácđịnhkhinàochiphíđượcxemlàcaođểbácbỏmộtchínhsách,nhưngcâuhỏichínhxácvềmứcđộlạikhôngthựcsựquantrọng.Hãyđơngiảnnóirằngchúngtamuốnchiphíthấp.Vấnđềthựcsựlàkhinàochúngtanênápdụngmộtvàiloạichiphíquantrọngnhằmcảithiệnphúclợixãhội.

Phươngpháptưduyhiệuquảvềcácvấnđềnàyđãđượctrìnhbàytrongmộttuyểntậpcủacácnhàkinhtếhọcvàluậtsưdướitêngọi“chủnghĩagiatrưởngbấtđốixứng”.Nguyêntắcđịnhhướngcủacác

tácgiảnàylàchúngtanênthiếtkếcácchínhsáchsaochocóthểhỗtrợcáctầnglớpbìnhdânnhấttrongxãhội,đồngthờiduytrìchiphíthấpnhấtđốivớinhữngngườicóđẳngcấpcaonhất.(Chủnghĩagiatrưởngtựdolàmộthìnhthứccủachủnghĩagiatrưởngbấtđốixứng,trongđóchiphíđốivớitầnglớpcaogầnnhưbằngkhông).Mộtminhhọađơngiảnvềchủnghĩagiatrưởngbấtđốixứngcóthểđượcnhìnthấyquanhữngchiếcđènchiếucôngsuấtlớn,cótácdụnggiúpngườitiêudùngcólàndanhưrámnắngmàkhôngcầnphơimìnhngoàibãibiển.Sửdụngloạiđènnày,ngườitiêudùngchỉcầnnằmxuống,nhắmmắtvàchođènchiếuvàongườitrongvòngvàiphút.Tuynhiên,thờigianchiếuquánămphútsẽrấtnguyhiểmvìdacóthểbịbỏng.(Việcsửdụngđènchiếunhưthếcóthểgâyungthưda,nhưngchúngtathườngchạytheođámđôngmàbỏquahiểmhọanày).Bảnchấtcủađènchiếulànóngấm,vìthếnhàkiếntrúclựachọnnàokỳvọngxảyralỗisẽnhậnramộthiểmhọaởđây:Vàingườisửdụngkhinằmnhắmmắtdướiđèndễrơivàogiấcngủvàtỉnhdậyvớibộdabịphỏngcấpđộba!

Nào,bâygiờchúngtađặtgiảthuyếtvớimộtchiphícộngthêmnhonhỏ,chiếcđènchiếuđượcgắnthêmmộtcôngtắchẹngiờđểnótựđộngtắtsaumộtkhoảngthờigianđịnhtrước(thiếtkếnàyrấtphổbiếntrongcácphòngtắmkháchsạn).Nênchăngnhànướcbắtbuộcmọiđènchiếuloạinàyđềuphảicócôngtắchẹngiờtựđộng?Cácnhàchủnghĩagiatrưởngbấtđốixứngtinrằngcâutrảlờitùythuộcvàoviệcphântíchchiphí/lợiích.Nếuchiphílắpcáicôngtắcấythấpvàrủirobịcháydacaothìcâutrảlờilà“Có”.

Cácđiềuluậtvềantoànlaođộngvàchămsócytếlạivượtquágiớihạncủachủnghĩagiatrưởngbấtđốixứng;chúngcứngnhắcvàlàmtổnthươngconngười.Nhữngluậtđókhôngchophépngườilàmcôngănlươngquyềntraođổimôitrườnglàmviệcantoànlấymộtmứclươngcaohơn,dùnhữngngườicókiếnthứccaovàvịthếlớncũngmuốnlàmđiềuđó.Cácchươngtrìnhansinhxãhộikhôngđơnthuầnkhuyếnkhíchtiếtkiệm,màyêucầumọingườiphảitiếtkiệm.Cácquyđịnhphápluậtvềcấmphânbiệtđốixửdựavàochủngtộc,giớitínhvàvùngmiềnlàkhôngthểtừbỏ.Nhânviênkhôngthểbịyêucầutraođổiquyềnkhôngbịxâmphạmtìnhdụcđểnhậnmứclươngcaohơn.Nhữngcấmđoánnàykhôngcómộtchúttựdonàocả,nhưngcólẽmộtvàitrongsốđócóthểđượcbiệnhộsaukhithamkhảocácloạilỗicủaConngườimàchúngtavừakhámphánơiđây.Cácnhàchủnghĩagiatrưởngphitựdocóthểmuốnxâydựngnhững

sángkiếnđóđểpháthuyhiệuquảcaohơn,cólẽápdụngtronglĩnhvựcchămsócsứckhỏevàbảovệngườitiêudùng.

Phầnnhiềutrongsốcácluậnđiểmnàycósứchấpdẫnlớn,nhưngchúngtôicốkhôngđisâuhơnnữavàoconđườnggiatrưởng.Đâulàcơsởđểchúngtôicưỡnglạiđiềuđó?Dùsao,chúngtađãbiếtrằngchiphíphátsinhtừchủnghĩagiatrưởngtựdocóthểkhôngbằng0,vìthếsẽlàkhôngthànhthậtnếuchúngtanóirằngchúngtaluônphảnđốimộtcáchmạnhmẽcácquyđịnhlàmtăngchiphítừgần-như-bằng-0thànhchiphíởmứckhiêmtốn.Hoặccánhânchúngtakhôngchốnglạinhữngquyđịnhbắtbuộc.Nhưngquảthậtlàrắcrốikhiphảiquyếtđịnhdừnglạiởđâu,vàkhinàothìmộtcúhíchđượcgọilàmộtcúđẩymạnh.Khicácquanđiểmbắtbuộcxenvàovàcáclựachọnkhôngcósẵnthìnhữngtranhcãikiểu“condốctrơn”cóthểbắtđầutỏrõgiátrị,đặcbiệtkhicácnhàthihànhluậtlàmmạnhtay.Chúngtôiđồngýnhữngcấmđoáncứngnhắccóthểchấpnhậnđượctrongmộtvàingữcảnh,nhưngchúnglàmxuấthiệnnhữngquyềnlợiliênquanđặcbiệt,vànóichung,chúngtôithíchnhữngcanthiệpmangtínhtựdocaohơnvàítxâmphạmhơn.

Chúngtôiđãđặtrahaivấnđềchínhquaquyểnsáchnày.Đầutiênlànhữngđặctínhdườngnhưrấtnhỏbécủahoàncảnhxãhộicũngcóthểtạoranhữngtácđộngsâurộnglênhànhviconngười.Nhữngcúhíchluôntồntạikhắpmọinơi,mặcdùchúngtakhôngthểnhìnthấychúng.Kiếntrúclựachọn,cảtốtlẫnxấu,đềulantrànkhắpchốnvàkhôngthểtránhkhỏi,vàchúngtácđộngsâusắcđếnquyếtđịnhhàngngàycủachúngta.Vấnđềthứhai,chủnghĩagiatrưởngtựdokhôngphảilàmộtphépnghịchhợp.Cácnhàkiếntrúclựachọncóthểbảotoànquyềntựdolựachọn,trongkhivẫnhíchngườitatheohướngnângcaochấtlượngcuộcsốngcủahọ.

Chúngtađãthảoluậnmộtphạmvirộnglớngồmnhiềulĩnhvựckhácnhauvềvấnđềtiếtkiệm,ansinhxãhội,thịtrườngtíndụng,bảovệmôitrường,chămsócsứckhỏe…nhưngcònrấtnhiềulĩnhvựckhácchúngtôidùrấtmuốnvẫnkhôngthểbaoquáthếttrongphạmvicuốnsáchnày.Mộttrongnhữnghyvọngchínhcủachúngtôilàmangđếnchobạnđọcmộtsựthônghiểuvềkiếntrúclựachọnvàsứcmạnhcủanhữngcúhíchnhằmtưduysángtạohơnvàcảithiệncuộcsốngcủachínhmình.Đaphầncáclĩnhvựcđóliênquanđếnnhữnghànhđộngthuầntúycánhân.Nơilàmviệc,bangiámđốccôngty,cáctrườngđạihọc,cáctổchứctôngiáo,câulạcbộvànhiềugiađìnhcũngcóthểsửdụngvàđượchưởnglợitừnhữngbàithựchànhnhonhỏcủachủnghĩagiatrưởngtựdo.

Xãhộiđadạng,conngườisángtạo,hoàncảnhthayđổi.Ngaycảkhicóthịtrườngtựdothìsựcanthiệpcủanhànướccũngkhôngthểtránhkhỏi.Thịtrườngtựdocũnglệthuộcnhànước,vốncótráchnhiệmbảovệtàisảncủatừngcánhânvàbảođảmrằngtấtcảcáchợpđồngđãkýđềuphảiđượcthựcthi.Trongcáclĩnhvựctừbảovệmôitrườngchođếnlậpkếhoạchhưubổng,ngườitaphảitranhthủvaitròcủathịtrường.Thựcra,nhữngcúhíchhiệuquảnhấtđềusửdụngsứcmạnhcủathịtrườngvàmọikiếntrúclựachọntốtđềubaogồmsựchúýsátsaođếnlợiích.

Trướctấtcảnhữngkhácbiệtđó,ngườicóđầuóctựdovàcảngườibảothủbắtđầunhậnracácquanđiểmnềntảngnày.Cácnhàlàmluậtcũngcóthểtạoravàsửdụngnhữngcúhíchhướngngười

dânvàonhữnggìcóthểlàmchocuộcsốngcủahọtốtđẹphơn.Tínhphứctạptuyệtđốicủacuộcsốnghiệnđạivàsựlớnmạnhđángkinhngạccủanhữngthayđổicôngnghệđãlàmxóimònnhữnglýlẽbảovệcácquyđịnhbắtbuộchaynhữnghọcthuyếtgiáođiều.Mọikếhoạchpháttriểnxãhộihiệnhànhphảiđượcxâydựngdựatrênnguyêntắctựdolựachọn,bắtđầutừnhữngcúhíchnhẹnhàngvừađượctrìnhbàytrongquyểnsáchnày.

Nhưthườnglệ,cácnhàkinhtếhọclạiđưaramộtgiảiphápđơngiản.Đólàchophépmọingườiđượctraođổitạngvàcôngnhậnthịtrườngnộitạng.Mặcdùýtưởngnàycógiátrị,nhưngnóichungkhôngđượctánthànhvìvấpphảivấnđềđạođức.Slipperyslope:'Condốctrơn'làmộtthuậtngụybiệntrongtâmlýhọc,đạiýlànếubạnchấpnhậnhànhđộngnàythìsẽphảichấpnhậncảchuỗihànhđộnghaynhữnghệquảkéotheonó.Bàntayvôhình(invisiblehand)làmộthọcthuyếtkinhtếdonhàkinhtếhọcnổitiếngAdamSmith(1723-1790)đưaravàonăm1776.TrongtácphẩmvĩđạiBànvềtàisảnquốcgia(InquiryintotheNatureandCausesoftheWealthofNations)vànhữngbàiviếtkhác,Smithđãtuyênbốrằngtrongnềnkinhtếthịtrườngtựdo,mỗicánhântheođuổimộtmốiquantâmvàxuhướnglợiíchriêngchobảnthân,vàchínhcáchànhđộngcủanhữngcánhânnàylạicóxuhướngthúcđẩynhiềuhơnvàcủngcốlợiíchchotoàncộngđồngthôngquamột“bàntayvôhình”.Ôngbiệnluậnrằngmỗicánhânđềumuốnthulợilớnnhấtchomìnhsẽlàmtốiđalợiíchcủacảcộngđồng,điềunàygiốngnhưviệccộngtoànbộcáclợiíchcủatừngcánhânlại.DynamicinconsistencyCamerervàcộngsự(2003)gọilà“chủnghĩagiatrưởngbấtxứng”(“assymetricpaternalism”),đượchọxemlàcácbướchỗtrợchonhữngngườiítgâyphứctạpnhấttrongkhihạnchếtốithiểutáchạilênnhữngngườikhác.Quytắcvàngcủachúngtôichínhlàtinhthầnđượcrútratừđịnhnghĩacủahọ.Cósựhàihướcsâuxaởđây.Nhiềunhàkinhtếhọcphảnbáccácthínghiệmtâmlýhọctrêncơsởrằngcácthínghiệmđóchỉđúngvớinhữnggìcó“quyềnlợikinhtếthấp”vàngườitathườngkhôngcócơhộithỏađángđểhọchỏi.Họtranhluậnrằngnếuquyềnlợiđượcnânglênvàcácđốitượngnghiêncứuđượcphéplàmthử,khiđóngườitasẽlựachọnvàquyếtđịnhđúng.Cóítnhấthaivấnđềnảysinhtừluậncứnày.Thứnhất,córấtítbằngchứngchothấyviệcthửđósẽcảithiệnkhiquyềnlợitănglên.Tronglầnthửđầutiên,quyềnlợihầunhưkhôngliênquangìnhiềuđếnlựachọn(xemCamerervàHogarth,1999).Thứhai,vàđiềunàyquantrọnghơn,kinhtếhọcđượccholàsẽgiúpgiảithíchnhữngquyếtđịnhlớntrongcuộcsống,vàđólànhữngquyếtđịnhcầnđượcthựchiệnmàkhôngđượcthửđithửlạinhiềulần.(Chúthíchcủatácgiả)SilversteinđãtựtayđưachoThalerbàithơđểsửdụngtrongmộtbàibáochuyênngànhđượcxuấtbảnnăm1985.ÔngnóiôngkhôngnhịnđượccườikhinhìnthấybàithơxuấthiệntrêntờAmericanEconomicReview–nhưnggiờđâybàithơđượcquảnlýbởiđạidiệnbảnquyềncủaông,màsaunhiềucúhích,họvẫntừchốichophépchúngtôiinbàithơrađây.(Chúthíchcủatácgiả)

StimulusresponsecompatibilityLibertarianPaternalismOmniscience.“OneSizeFitsAll”.Cóthểtiênđoánđượckếtquảcủacáckỳbầucửquốchội(Mỹ)mộtcáchchínhxácđếnkhôngthểtinđượcchỉbằngcáchđềnghịcáccửtrinhìnnhanhvàohìnhcủacácứngviênvànóichobạnbiếtailàngườicókhảnăngchiếnthắnghơn.Nhữngphánđoánnày,đượckhảosáttừnhữngsinhviênhoàntoànkhôngbiếtgìvềcácứngviên,đúngvớixácsuất2/3trongmộtkỳbầucử.(Toderovetal.[2005];BenjaminandShapiro[2007]).Chươngtrình401(k)làchươngtrìnhhưubổngcủacáccôngtytưnhântạiMỹ.Theochươngtrìnhnày,nhânviêncóquyềnyêucầucôngtycủamìnhgiữlạimộtphầnlươnghàngthángđểđóngvàoquỹ401(k).Nhânviênvàcôngtyđềucólợivìcảhaiđềuđượcgiảmthuếthunhập,chínhxáchơnlàđượchoãnthuếchođếnkhivềhưu.(1)Đườngchântócmĩnhân:đườngchântóctạothànhhìnhchữ“m”trêntrán,tráiphảicânxứng.(2)Bạchtrảmkêđượcdùngđểvívớicontrainhìnyếuớtnhưcongái.(3)Wechat:MộtphầnmềmtángẫuphổbiếnởTrungQuốc.(4)Chỉnhữngngườihọcrấtgiỏi.(5)TrongtiếngTrung,ngôithứhaikhôngphânbiệtnamnữ.(6)Chỉngườinghiêmtrang,thậntrọng,bìnhtĩnhtrướcmọiviệc.(7)ThựcracâugốclàHoànbéo,Yếngầy,HoànlàDươngNgọcHoàn(DươngQuýPhi);YếnlàTriệuPhiYến.Mỗingườicómộtvẻđẹpkhácnhau.TriệuPhiYếncóvẻđẹpmìnhhạcxươngmai,DươngNgọcHoàncóvẻđẹptròntrịa,đẫyđà.(8)Họctra:Chỉnhữngsinhviênhọcdốt.(9)HaicâutrongbàiQuanthưtrongKinhThi.Nghĩalà:Đôichimtrốngmáisốngởbãibồigiữasôngcấttiếngkêulanhlảnh.(10)KìthitiếngAnhdànhchosinhviênđạihọcởTrungQuốc.(11)Chỉngườiphụnữchỉcóngoạihìnhđẹpmàkhôngcóđầuóc.(12)Chỉchukìkinhnguyệt.CáchnóivuicủadânmạngTrungQuốc.(13)TạNa:MộtMCnổitiếngcủađàiHồNam.(14)CaoViênViên:MộtdiễnviênxinhđẹpcủaTrungQuốc.(15)MC,nhàsảnxuấtâmnhạc.(16)Kênhtrunggianthanhtoáncủacáctrangthươngmạiđiệntử.(17)TrongtiếngTrung,“HiHi”và“TịchTịch”đềuphátâmlà“XiXi”.(18)ƯơngCa:loạihìnhvũđạodângianlưuhànhchủyếuởvùngnôngthônmiềnbắcTrungQuốc.(19)Mộtphầnmềmthiênvănchobiếtchínhxácnhữnggìbạnthấykhibạnnhìnlêncácvìsao.

(20)Tàikhoảnweibocónhiềufans,thườngtừ500.000fanstrởlên.(21)Phiênâmcủahaitừnàygầngiốngnhau:Đường(táng)vàĐau(téng).(22)CháoLoãng:PhiênâmtiếngHánlà“XiZhou”,đồngâmvới“Xi”-Hi,“Zhou”-Châu.(23)MộttrongnhữngmónăntruyềnthốngnổitiếngcủadântộcHán,gồmbốnviênthịtvớibốnmàu,hươngvàmùikhácnhau,ngụýtrongđờingườicóbốnchuyệnđạihỉlàphúc,lộc,thọ,hỉ.(24)520trongtiếngTrungtượngtrưngchocâu“Anhyêuem”.(25)MộtnhânvậttrongphimTuyệtđỉnhKungfucủaChâuTinhTrì,xuấthiệnvớihìnhảnhđầucuốnlôsặcsỡsắcmàu,đanhđáchuangoa.(26)MộtloạithuốccủaTrungQuốc,đượclàmtừcácloạithựcvậthoangdãtrêncaonguyênTâyNam,cótácdụngbổnão,bổcơ,tăngcườngsứckhỏe.(27)TươngtựcôTấmtrongquảthịcủacổtíchViệtNam.(28)Lỗilậptrìnhlàmchomộtchươngtrìnhhoặcmộthệthốngmáytínhbịlỗi,chokếtquảsaihoặcđổvỡ.(29)ỞTrungQuốc,congáithườngđượcvívớichiếcáobông,cũnggiốngởtathườngnói“congáirượucủabố”vậy.(30)CasĩnổitiếngTrungQuốc,giámkhảocuộcthiTheVoiceChina,anhthườnghỏithísinh“Ướcmơcủaemlàgì?”.Vềchuyệnlêntrangnhất,đâyvốnlàmộtlờinóiđùa,mấylầnUôngPhongrabàihátmới,tuyênbốlihônhaytỏtìnhvớibạngái(ChươngTửDi)thìđềukhônglênđượctrangnhất,nêncưdânmạngmớiđùa“giúpUôngPhonglêntrangnhất”.(31)NhânvậttrongtruyềnthuyếtcổđạiTrungQuốc,chờchồngsuốtmườitámnăm.1.SquattrongtiếngAnhcónghĩalàdángngồixổmhoặcmộtngườirấtbéovàlùn.2.MoneyFlowIndex–Chỉsốdòngtiền:xácđịnhcườngđộdòngtiềnravàothịtrườngtronggiaiđoạnphântíchWeibo:TrangmạngxãhộicủaTrungQuốc,tươngtựfacebookvàtwitter.Congàluộc:Chỉnhữngtràngtraigầygò,datrắng.Duệtrí:Nhìnxatrôngrộng.ThảoNêMã:Có2cáchhiểu.Mộtlàtênmộtloạicừu“songsinh”vớiloàilạcđàkhôngbướu,tênkháclàAlpaca.Hailàtừnàyđồngâmvớimộtcâuchửitục.HộiđịachấtvàmôitrườngQuốctế.Tiếnglóng:Bịcắmsừng.Cờmáybay:Mộttròchơigiốngnhưcángựaởnướcta.Tríchtrongtácphẩm“QuacungThanhHoa”củaĐỗMục.Chữ“chính”-正:Chữbaogồmnămnét,thườngđượcsửdụngđểđếm.MộtgiốngtáongọtcủaTrungQuốc.MộtlốidiễncổtruyềncủangườiTrungQuốc,lấytốcđộlàmtrọng,thay

nhữngmặtnạkhácnhautrongchớpmắtkhiếnngườixemphảitrầmtrồ.Tríduệ:Nhìnxatrôngrộng.1.Tácgiảcósáchbánchạynhất.1.Hệthốngdựngbàicủamộtsốtrangtinđiệntử.1.Nhậtkýbằngvideo.2.Chụphình“tựsướng”.1.Hànggiả.2.Xemáybabánh,cómáiche.3.TươngđươnghaitriệuđồngtiềnViệtNam.4.Hơnmườibảytriệuđồng.5.Thịtlợnrángiòn,gầngiốngvớimóntópmỡ.6.MộtngônngữphổbiếntạiPhilippines.1.Hìnhxămlàdòngchữ“Ifopportunitydoesn'tknock,buildadoor“–“Nếucơhộikhôngbaogiờgõcửa,hãyxâychúng”.2.Onoda:MộtquânnhânNhậtBảntừngtrốntrongrừngsuốtbathậpkỷsauThếchiếnII.Đượcđàotạođểtrởthànhmộtsĩquanthôngtinkiêmhuấnluyệnchiếnthuậtdukích,OnodađượcđiềutớiLubang,Philippines,vàonăm1944vớimệnhlệnhkhôngbaogiờđầuhàng,khôngbaogiờtựsátvàphảiquyếtkhángcựtớicùngchođếnkhiviệnbinhtới.1.Cưdânmạng.1.“GótchânAchilles”làmộtcâungạnngữrấtnổitiếngtừThầnthoạiHyLạp.TươngtruyềnrằngkhiAchillesđượcsinhrađãđượctiêntrisẽchếttrongchiếntrận.Đểgiúpsựtrườngtồncủacon,Thetisđãdốcngượcngườicậubé,haitaygiữbằnggótchân,rồinhúngcảngườicậuvàonướcsôngStyx,khiếncảngườiAchillestrởthànhmìnhđồngdasắt,chỉcógânnơigótchânlàyếuớtvìkhôngđượcnhúngnước.Cuốicùng,trongChiếntranhthànhTroychàngđãbịhoàngtửParisdùngtênbắnxuyênquagótchânkhiếnchàngchếttrận.2.Nhạcthưgiãn.1.JohnOswaldSanders(1902-1992):LàgiámđốcđiềuhànhcủaOMFInternational-tổchứccủanhữngngườitruyềngiáoTinLành.2.JohnAdams(1735-1826):PhótổngthốngđầutiênvàlàTổngthốngthứhaicủaHoaKỳ.3.JohnQuincyAdams(1767-1845):TổngthốngthứsáucủaHoaKỳ.1.Michelangelo(1475-1564):Họasĩ,kiếntrúcsư,nhàđiêukhắcnổitiếngthờikỳPhụcHưng.2.RobertWoodrowWilson(1936):NhàthiênvănhọcngườiMỹ,ngườiđãđoạtGiảiNobelVậtlýnăm1978.1.LarryBielat:Huấnluyệnviên,bìnhluậnviênbóngđángườiMỹ.1.JohnWooden(1910-2010):HuấnluyệnviênbóngrổhuyềnthoạingườiMỹ,nổitiếngvớibiệtdanh“ThầyphùthủycủaWestwood”.

1.CharlesSheldon(1857-1946):ThừatácviênTinLành,ngườiđứngđầuphongtràoápdụngđạođứcKitôgiáovàocácvấnđềxãhộitrongnhữngnămđầuthếkỷ20tạiMỹ.1.SandiPatti:CasĩhátnhạcThánhcanổitiếngngườiMỹ.2.BillyGraham:Làmụcsư,nhàtruyềnbáPhúcâm,làmộttrongnhữngnhàlãnhđạocónhiềuảnhhưởngnhấtcủaPhongtràoTinLànhthuộccộngđồngKhángcách.3.MaxLucado:Tácgiảcủahơn100cuốnsáchbánchạy,vớikhoảng80triệubảnintrênkhắpthếgiới.4.JerryVanDyke:Diễnviên,nhàviếthàikịchngườiMỹ.1.DwightL.Moody(1837-1899):NhàtruyềngiáovĩđạingườiMỹ,ngườisánglậpraGiáohộiMoody,trườngNorthfiedMourtHermon,ViệnKinhThánhMoodyvàNhàxuấtbảnMoody.1.EdmundBurke(1729-1797):Chínhkhách,nhàvăn,nhàtriếthọcngườiIreland.1.WilliamWinans(1836-1917):NgườisánglậpvàlãnhđạoFarmer’sSavingsBank-ngânhàngtiếtkiệmdànhchonôngdân.2.RonaldOsborn:ChủtịchGiáohộiđầutiêncủaGiáohộiKitôgiáo(ChristianChurch).3.NapoleonBonaparte(1769-1821):LàHoàngđếcủangườiPháptừnăm1804-1815.Ônglànhàquânsựvàchínhtrịkiệtxuất.4.WilliamLloydGeorge:NhàbáotựdongườiAnh.Cácbàibáocủaôngtậptrungviếtvềcácvấnđềnhưnhânquyềnvàxungđộtbiêngiới.5.CharlesSpurgeon(1834-1892):LànhàthuyếtgiáongườiAnh,đượcxemlà“Ônghoàngcủanhữngnhàthuyếtgiáo”.1.JohnWesley(1703-1791):Làmụcsư,nhàthầnhọc,nhàthuyếtgiáongườiAnh.1.EarlNightingale(1921-1989):Nhàvăn,diễngiảnổitiếngngườiMỹ.2.JoelWeldon:LàmộttrongnhữngdiễngiảuytínnhấtBắcMỹ.1.WinstonChurchill(1874-1965):LàthủtướngAnhtrongthờikỳChiếntranhthếgiớithứhai.1.EliWhitney(1765-1825):NhàphátminhramáycánbôngngườiMỹ.2.ThomasEdison(1847-1931):NhàphátminhngườiMỹ.3.SanuelMorse(1791-1872):Nhàphátminhratínhiệuvôtuyếnđiệnvàbảngmãhóakýtự(mãMorse)dùngđểtruyềnthôngtinđiệnbáo.1.ThomasCarlyle(1795-1881):TriếtgiangườiScotland.2.StudsTerkel(1912-2008):NhàvănngườiMỹtừngđoạtgiảiPulitzer.1.HelenKeller(1880-1968):Nhàvăn,nhàhoạtđộngxãhộibịmù,điếcngườiMỹ.1.MarkTwain(1835-1910):Nhàvăn,tiểuthuyếtgiađồngthờilànhàdiễnthuyếtnổitiếngcủaMỹ.

1.DouglasSteere(1901-1995):GiáosưtriếthọcngườiMỹ.2.NormanCousins(1915-1990):Nhàbáo,nhàvănvàngườiđấutranhvìhòabìnhngườiMỹ.1.HarveyMackay:TácgiảsáchkinhdoanhbánchạytạiMỹ,tácgiảcuốnsáchTựđàogiếngtrướckhichếtkhátđượcTháiHàBooksxuấtbảntạiViệtNam.1.TryonEdwards(1809-1894):LànhàthầnhọcngườiMỹ,đượcbiếtđếnnhiềunhấtvớivaitròlàngườibiênsoạncuốnADictionaryofThoughts..sup1.HenryWardBeecher(1813-1887):Mụcsư,nhàcảicáchxãhộinổitiếngcuốithếkỷ19ởMỹ.1.EricHoffer(1902-1983):TriếtgiangườiMỹ.1.OrisonSwettMarden(1850-1924):Làtiếnsĩykhoangoạichỉnhhình,mộttrongnhữngngườikhởixướngvàđặtnềnmóngchoviệcphổbiếnhọcthuyết“NguyênlýcủaThànhcông”ởnướcMỹđầuthếkỷ20.2.WendellHolmes(1809-1894):Làbácsĩ,giáosư,giảngviên,vàtácgiảngườiMỹ.3.CharlesCalebColton(1780-1832):Làgiáosĩ,nhàvănvànhàsưutậpngườiAnh,nổitiếngvớinhữngbộsưutậpđặcbiệtvàlậpdịcủamình.1.RalphWaldoEmerson(1803-1882):Nhàthơ,triếtgiangườiMỹ,ngườiđiđầutrongphongtràotựlựccánhsinhvàtriếtlýsiêuviệt.1.JohnWesley(1703-1791):Làmụcsư,nhàthầnhọc,nhàthuyếtgiáongườiAnh.1.ZigZiglar(1926-2012):Tácgiả,diễngiảngườiMỹ.2.CyrusH.K.Curtis(1850-1933):ÔngchủcủanhiềunhàxuấtbảnvàtạpchílớnởMỹ.1.EthelWaters(1896-1977):Nữdiễnviên,casĩngườiMỹ.1.GeorgeWashingtonCarver(1864-1943):Nhàkhoahọc,nhàphátminhngườiMỹ.1.FrancisBacon(1561-1626):Lànhàtriếthọc,chínhkháchngườiAnh.ÔngđượcbiếtđếnlàmộtnhânvậtquantrọngcủaCáchmạngKhoahọcvàđượcxemlàchađẻcủaChủnghĩaduyvậtAnhvàcácngànhkhoahọcthựcnghiệmhiệnđại.1.MikeMurdock:Mụcsư,nhàtruyềngiáongườiMỹ.2.HenriFredericAmeil(1821-1881):Nhàthơ,nhàtriếthọcngườiThụySĩ.1.PabloRuizPicasso(1881-1973):Họasĩ,nhàđiêukhắcnổitiếngngườiTâyBanNha.Ônglàmộttronghaingườisánglậpratrườngpháilậpthểtronghộihọavàđiêukhắc.1.CorrieTenBoom(1892-1983):NữtínđồCơĐốcngườiHàLan,từngcứugiúprấtnhiềunạnnhânDoTháitrongChiếntranhthếgiớithứhai.2.HowardChandler(1873-1952):HọasĩnổitiếngngườiMỹ.

1.TheodoreRoosevelt(1858-1919):Làtổngthốngthứ26củaMỹ.2.VernonSanders:CầuthủbóngchàyngườiMỹ.3.EdwinLouisCole(1922-2002):ĐượcbiếtđếnnhiềuvớitênEdCole,làngườisánglậpraChristianMen’sNetwork–mộttổchứcnhằmgiúpđỡnhữngngườiđànôngKitôhữu.4.EdgarA.Guest(1881-1959):NhàthơsinhraởAnh,lớnlênởMỹ,đượcbiếtđếnnhiềuvớidanhhiệulàNhàthơdângian.1.Phẩmchấtvànhâncáchtốtđẹp.2.MộtcâuthànhngữcổcủaTrungQuốc,ýchỉnhữngtàinăngsớmnởrộnhưngcũngchónglụitàn.3.Lấybảnthânmìnhrađểdạybảoquantrọnghơnnhiềusovớiviệcchỉdạybảobằnglờinói.4.Batrămsáumươinghề,nghềnàocũngcóngườikiệtxuất.5.Sabbathcónghĩalà“Ngàynghỉngơi”.LàngàynghỉngơivàthờphụngThượngđế,làngàythứbảytheođạoDoTháivàngàychủnhậttheoCơđốcgiáo.6.Khiphụngdưỡng,chămsócngườilớntrongnhàcũngnênnhớđếnnhữngngườigiàkhôngcóquanhệmáuthịtvớimình;khinuôinấng,dạydỗconcáitrongnhàcũngkhôngnênquênquantâmđếnnhữngđứatrẻkhôngcóquanhệhuyếtthốngvớimình.7.ĐơnvịtiềntệcủaIsrael.8.Ýmuốnnóitừcuộcsốngtiếtkiệm,giảndịchuyểnsangcuộcsốngxahoagiàucóthìtươngđốidễdàngđơngiản,nhưngđãsốngcuộcsốngxahoagiàucórồimàchuyểnvềcuộcsốngtiếtkiệmthìkhákhókhăn.9.1shekel=100agorot.10.Lầucaovạntrượngđềuđượcxâyởnềnđấtbằngphẳng,vữngchãi.11.ỞIsrael,nhiềucửasổcủanhàchốngđạnđượclàmbằngsắt.12.Contraiphảiđượcnuôitrongkhókhăn,nghèokhổ.13.CụmtừthôngdụngtạiTrungQuốc,ámchỉnhữngbậcphụhuynhlúcnàocũng“lượnvùvù”trênđầucon,lolắngmọiviệctừchântơkẽtóc,baobọcconquámức.

TableofContentsMỤCLỤCGIỚITHIỆU

QuánăntựphụcvụChủnghĩagiatrưởngtựdo(1)ConngườivàEcon:Tạisaonhữngcúhíchcóthểmanglạilợiích?MộtgiảthiếtsaivàhaikháiniệmnhầmlẫnThựchànhkiếntrúclựachọn

PHẦNICONNGƯỜIVÀECONChương1ĐỊNHKIẾNVÀSỰNGỚNGẨN

Tưduyconngười:HaihệthốngkhácnhauQuytắcNgóntaycáiƯớcđịnhTínhcósẵnTínhđạidiệnLạcquanvàTựtintháiquáĐượcvàMấtĐịnhkiếnnguyêntrạngĐóngkhungThếthìsao?

Chương2CHỐNGLẠICÁMDỖCámdỗLựachọnkhôngchủtâmCácbiệnpháptựchủKếtoántâmlý

Chương3TÂMLÝBẦYĐÀNLàmtheongườikhácHiệuứngánhđènsânkhấuThayđổivănhóa,thayđổichínhtrịvànhữngđiềukhôngthểtiênđoánCúhíchxãhộiđóngvaitròlànhàkiếntrúclựachọn

Chương4KHINÀOCHÚNGTACẦNMỘTCÚHÍCH?NhữnglựachọnnguyhiểmThịtrường:mộtphánquyếthỗntạp

Chương5KIẾNTRÚCLỰACHỌNMặcđịnh:Tạosựphảnđốitốithiểu

LỗikỳvọngvàbiệnphápchủđộngkhắcphụcCungcấpthôngtinphảnhồiHiểurõsự“tươnghợp”ThiếtkếcáclựachọnphứctạpLợiích

PHẦNIITIỀNBẠCChương6“NGÀYMAICÒNTIẾTKIỆMNHIỀUHƠN”

Chúngtađãtiếtkiệmthỏađáng?Cúhíchnàođểkhuyếnkhíchtiếtkiệm?TựđộnghóatiếtkiệmBắtbuộcchọnlựavàđơngiảnhơnnữaGiáodục“Ngàymaicòntiếtkiệmnhiềuhơn”Vaitròcủanhànước

Chương7ĐẦUTƯCHẤTPHÁCCổphiếuvàtráiphiếuĐừngđếmtiềnkhicanhbạccònchưakếtthúcThờiđiểmđầutư:muathấp,báncao?TrởlạiQuytắcngóntaycáiNhữngcúhíchkỳdiệu

PHẦNIIISỨCKHỎEChương8THUỐCBÁNTHEOTOA

MọisựmùmờphảiđượclàmsángtỏMặcđịnhngẫunhiêndànhchonhómdễbịtổnthươngnhấtTínhkhôngthânthiệnvớingườidùngSửdụngnhữngcúhích

Chương9CÁCHNÀOĐỂTĂNGSỐLƯỢNGNGƯỜIHIẾNTẠNG?

SựđồngýrõràngLấytạngtheothủtụcXemnhưđồngýLựachọnbắtbuộcChuẩnmực

Chương10HÃYCỨULẤYHÀNHTINHCHÚNGTA!LợiíchcaohơnThôngtinvàthôngtinphảnhồiNhữngcúhíchbảovệmôitrườngđầythamvọng

PHẦNIVQUYỀNTỰDOChương11TĂNGQUYỀNLỰACHỌNGIÁODỤC

Nhữnglựachọnphứctạpvàtưduy“đườngtắt”

XungđộtlợiíchvàphùhợplợiíchTạocúhíchthúcđẩyhọcsinhtrunghọcvàocaođẳng

Chương12NÊNCHĂNGBUỘCBỆNHNHÂNMUAVÉSỐ?PHẦNVSỰMỞRỘNGVÀNHỮNGÝKIẾNTRÁICHIỀU

Chương13NHỮNGCÚHÍCHĐÁNGGHINHỚ1-“Ngàymaicònchođinhiềuhơn”2-Hoànthuếtựđộng3-Stickk.com4-Bỏthuốclámàkhôngcầnsửdụngmiếngdáncaithuốc5-Tựcấmbàibạc6-Đôibêncùngcólợi7-Đènđỏhữuích8-Sơnchốngcắnmóngtay9-Kiểmtrađộlịchsự

Chương14NHỮNGÝKIẾNTRÁICHIỀUCondốctrơn(14)NhữngcúhíchxấuvànhữngcúhíchtồiQuyềnphạmsailầmTrừngphạt,táiphânphốivàsựlựachọnĐườngkẻgiớihạnvàNguyêntắccôngkhaiTrunglậpTạisaodừnglạiởchủnghĩagiatrưởngtựdo?

Chương15LỰACHỌNTỐIƯU